Światło w malarstwie barokowym. Wymień artystów, w których twórczości to zagadnienie odgrywa

istotną rolę. Podaj przykłady dzieł.

Jednym z najważniejszych elementów warunkującym o charakterze malarstwa barokowego było zagadnienie

światła, stanowiące naczelny z problemów również u pozostałych dziedzin sztuki tego okresu. W odróżnieniu od

renesansu, gdzie było ono traktowane służebnie, w baroku następuje usamodzielnienie się tego zjawiska,

(zainteresowanie światłem jako samodzielnym zjawiskiem natury).

Rola światła w malarstwie barokowym:

•

modelowanie optyczne formy: tworzenie złudzenia przestrzenności i trójwymiarowości brył

wydobycie materialności, ukazanie faktury, podkreślenie plastyki i walorów brył

•

budowanie/wydobycie nastroju: - światło powodujące silne kontrasty i ostre załamania potęguje wartość

emocjonalną sceny na obrazie, nadaje jej dramatyczny charakter, dynamikę

- światło subtelne, rozproszone, płynnie przechodzące w mrok, buduje

z reguły spokojny i zaciszny nastrój, nadając scenie statykę

- tzw. „uduchowienie formy” – światło nadaje obrazom mistycyzm

•

tworzenie wrażenia ruchu (dynamizowanie obrazu): rozbicie przez światło jednolitości mas i płaszczyzn na

mniejsze ośrodki niepokojące oko; działanie zmiennymi kierunkami i wypukłościami

lub wklęśnięciami oświetlonych form

•

iluzja przestrzeni: - „nieskończona” barokowa przestrzeń w malarstwie iluzjonistycznym

- niesprecyzowana, tajemnicza przestrzeń ginąca w mroku

•

komponowanie obrazu: punktowanie najważniejszych pod względem treściowym elementów kompozycji;

oświetlone partie prowadzące wzrok widza po płaszczyźnie obrazu syntetyzują całość

kompozycji; światło jest tzw. „kluczem kompozycyjnym” – ośrodkiem płaszczyzny,

któremu podporządkowane są pozostałe partie

•

budowanie kolorystycznych wartości dzieła (integracja i ścisły związek światła z plamą barwną) przez:

- rozjaśnianie (rozbielanie) barwy w świetle, nasycanie i ściemnianie w cieniu

- różnice temperatur barwy w świetle i w cieniu (Rubens, Vermeer)

Zabiegi związane z zagadnieniem światła na obrazie, stosowane przez artystów doby baroku:

tenebryzm (maniera tenebrosa) – sposób ujęcia obrazu, polegający na wydobyciu przedmiotów z mrocznego tła

ostrym światłocieniem

luminizm – sposób kształtowania kompozycji malarskiej za pomocą gry światła, polegający na uwypukleniu

światła przy dominującej tonacji jednobarwnej (luminizm monochromatyczny)

refleksy – przedstawienie odbicia światła w otaczających przedmiotach, uzyskiwane przez nałożenie na nie

jaśniejszej plamy we właściwej temu przedmiotowi kolorze lub ściemnienie barwy przedmiotów

otaczających

bliki – skupione odbicie światła, zaznaczone na obrazie jasną farbą, podkreślające plastykę i połyskliwość

elementów

Głębokie zrozumienie roli światła na obrazie widoczne jest w twórczości wielu barokowych artystów. Każdy z nich

rozwijał to zagadnienie na swój sposób, niejednokrotnie znacznie je poszerzając i przyczyniając się do

stworzenia nowego języka wartości estetycznych w malarstwie. Formułą stylistyczną, która wywarła wpływ na

całe malarstwo europejskie, był przede wszystkim styl Caravaggia (caravaggionizm)

który przeniknął do twórczości takich artystów jak Georges de La Tour, Guido Reni,

Guercino, Jose de Ribera czy Francisco Zurbaran, i od którego w dużej mierze

pochodzi sposób, w jaki pojmowane było światło w malarstwie barokowym.

1. Caravaggio (Michelangelo Merisi) – Włochy

Artysta, który wywarł olbrzymi wpływ na malarstwo barokowe, jedna z

najwybitniejszych indywidualności swego czasu. Jego twórczość cechują: silne

kontrasty światłocieniowe nadające dziełom duży ładunek emocjonalny,

tenebryzm, luminizm, nierozerwalne powiązanie zagadnienia światła z ruchem w

przedstawieniu (dynamizm uzyskiwany przez wielokierunkowość oświetlanych

form), głęboki modelunek, teatralny realizm i dramaturgia.



„Złożenie do grobu” (Pinakoteka Watykańska)

2. Rembrandt Harmensz van Rijn – Holandia

Artysta holenderski, który w swoich obraz wykorzystywał światło

głównie do wydobycia najistotniejszych elementów przedstawienia

oraz spotęgowania nastrojowości nasileniem światła i pogłębieniem

mroku. Stosował również ograniczoną gamę barwną, dominantę

świetlną oraz podobne jak u Caravaggia silne kontrasty walorowe,

a także tenebryzm i luminizm.



„Lekcja anatomii doktora Tulpa” (Mauritshuis, Haga)

3. Jan Vermeer van Delft – Holandia

Artysta mało znany za życia, na którego obrazach światło służy

przede wszystkim do zbudowania kameralnego, pełnego ciszy i

skupienia nastroju. Vermeer stosował w tym celu subtelne przejścia

światła w mrok oraz różnice temperatur barw w świetle i cieniu.

Rozwinął również zagadnienie refleksów i blików w otaczających

przedmiotach.



„Dziewczyna czytająca list przy otwartym oknie”

(Galeria Obrazów, Drezno)

4. Peter Paul Rubens – Flandria

Artysta uchodzący przede wszystkim za wspaniałego kolorystę,

zespolił, a nawet wręcz podporządkował światło kolorowi na obrazie,

odkrywając tym samym relatywną wartość barw (światło nie

dominuje, ale przesyca swoją jakością całość płaszczyzny).

Stosował refleksy barwne, z jego płócien bije dynamizm i niepokój

uzyskany przez wielokierunkowość i skłębienie oświetlonych form.



„Zdjęcie z krzyża”

(Katedra NMP w Antwerpii)

5. Georges de La Tour – Francja

Artysta, w którego dziełach problem światła ma rolę

pierwszoplanową (wpływy Caravaggia). Interesuje go przede

wszystkim światło sztuczne – świecy lub pochodni rzucających blask

na bryłę postaci ludzkich, w wyniku czego jest ona podzielona ostrą

granicą strefy światła i cienia na dwie części. Zagadnieniu światła

całkowicie podporządkowywał on ciemną, zawężoną gamę barw.



„Pracownia stolarska św. Józefa”

(Luwr, Paryż)

6. Francisco Zurbaran - Hiszpania

Artysta, w którego twórczości widoczne są wyraźnie wpływy

Caravaggia. Malował z reguły martwe natury, gdzie rola światła

polegała na ukazaniu materialności przedmiotów, wydobytych

z ciemnej, pozbawionej głębi przestrzeni ostrym światłocieniem

(tenebryzm). Kontrastowy światłocień nadaje przedmiotom na

obrazie sakralnego wręcz wymiaru.



„Martwa natura” (Prado, Madryt)

7. Pieter de Hooch – Holandia

Artysta malujący głównie widoki wnętrz mieszczańskich, w których

rozpatrywał on szczególnie problem światła padającego z różnych

źródeł i załamującego się na przedmiotach. Interesowało go

zwłaszcza zagadnienie światła słonecznego, wpadającego do

wnętrza najczęściej przez otwarte drzwi (perspektywa sięgająca w

głąb obrazu) lub okna, równolegle do płaszczyzny obrazu lub na

wprost patrzącego („pod światło”).



„Kobieta z dzieckiem w spiżarni” (Rijksmuseum, Amsterdam)

8. Claude Lorrain – Francja

Artysta malujący pejzaże przesycone poetyckim nastrojem ciszy,

których istotnym tematem było zagadnienie światła, rozwiązywane

za każdym razem odmiennie. Światło na jego obrazach przenika i

stapia wszystkie formy, decyduje o tonacji barwnej - artysta badał

zmienność barw w zależności od pory dnia oraz grę refleksów

świetlnych .



„Port morski o zachodzie słońca” (Ermitaż, Sankt Petersburg)

9. Jacob van Ruisdael – Holandia

Holenderski pejzażysta, którego krajobrazy cechuje „pesymistyczna”

nastrojowość, uzyskana głównie poprzez odtworzone po

mistrzowsku światła, kładące się na polach i wierzchołkach drzew i

kontrastujące z niejednokrotnie dramatycznie rozświetlonymi

chmurami oraz partiami nieba.



„Wiatrak w Wijk” (Rijksmuseum, Amsterdam)

Pozostali artyści barokowi w swojej twórczości wykorzystywali światło jako jeden ze środków wyrazu

warunkującego o indywidualnym charakterze ich dzieł, na pierwszym miejscu stawiając jednak inne wartości

estetyczne i ideowe. Do artystów takich należy m.in.:

Andrea del Pozzo, włoski mistrz malarstwa iluzjonistycznego, który w dekoracji sklepienia kościoła św.

Ignacego w Rzymie przeprowadził stopniowanie ważkości materii od rzeczywistej architektury, poprzez

architekturę malowaną i obłoki, do niematerialnego wręcz światła – otworzył on przestrzeń w nieskończoność,

przeniósł architekturę w nierealne, świetlane rejony;

Willem Claesz Heda, holenderski malarz martwych natur, w których wnikliwa obserwacja światła pozwalała mu

doskonale oddać materię przedmiotów, zwłaszcza szklanych (refleksy i załamania światła w szkle, świetlista

przejrzystość)

A także włoscy artyści zaliczani już do rokoka – wybujale dekoracyjnej, późnej fazy baroku:

Giovanni Battista Tiepolo, twórca fresków o charakterystycznej świetlistej bieli, której potrafił nadać

niepowtarzalny „blask”;

Francesco Guardi, malarz wedut weneckich, mistrzowsko odtwarzający światło załamujące się w warstwach

powietrza nad wodami weneckich kanałów. Poetycki nastrój obrazów uzyskał przez niezwykłą grę światła i barwy.

Francesco Guardi Willem Claesz Heda Andrea del Pozzo

„Kościół Santa Maria del Salute” “Martwa natura z ostrygami” „Apoteoza św. Ignacego”

(National Gallery, Londyn) (Rotterdam) (Kościół św. Ignacego w Rzymie)