Znani mi bohaterowie w literaturze XIX i XX wieku


Proces kształtowania się bohatera wieków XIX i XX ulegał ciągłym zmianom,
wynikającym z zachodzących na świecie przemian społecznych, ustrojowych i
politycznych. Z perspektywy losów Polski okres ten był szczególny, wymagający
wyjątkowego zaangażowania ze strony Polaków w proces utrzymania tożsamości
narodowej na płaszczyźnie kulturalnej, która także miałaby w przyszłości
wpłynąć na zwiększenie realnej szansy odzyskania niepodległości. Sytuacja ta
miała ogromny wpływ na kształt ówczesnej twórczości literackiej, która w różny
sposób, na przełomie wieków, starała się pobudzić Polaków do walki, walki
specyficznej, lecz mającej doprowadzić do zamierzonego celu, którym było
zrzucenie pęt niewoli. Jakby abstrahując od omawianego okresu historycznego,
można stwierdzić, że postępowanie każdego bohatera literackiego jest
podporządkowane w dużej mierze aktualnej sytuacji, stosownie do ideałów epoki,
której jest reprezentantem. W omawianym okresie sens ma wyróżnienie bohaterów
literatury klasycznej i romantycznej, którzy odegrali znaczącą i nieprzypadkową
rolę w tworzeniu charakterystycznych ideałów, czy też wzorców postępowania,
szczególnie odpowiadających danej epoce.
Literatura romantyczna była wyrazem protestu przeciw racjonalizmowi i
klasycyzmowi doby Oświecenia, przeciwko obumierającej kulturze klasycystycznej
i narzucaniu wzorów oraz imitatorstwu. Był to bunt jednostki przeciwko
rzeczywistości, która nie dawała się już racjonalnie wyjaśnić. Bunt przeciwko
nadmiernemu kultowi rozumu i podporządkowaniu przesłankom rozumowym całego
ludzkiego życia przerodził się z czasem w kult uczucia. Przyjęta przez
romantyków postawa irracjonalna rodzi skłonność do analizy psychologicznej i
ukazywania uczuć nie tylko bohaterów, ale także samego poety. Motywem łączącym
wszystkich bohaterów romantycznych jest problem walki narodowowyzwoleńczej.
Romantycznych bohaterów literackich charakteryzował wybujały indywidualizm -
byli oni skłóceni ze światem, rozdarci wewnętrznie. Ten bunt romantyków
przygotowała w pewnym sensie sytuacja polityczna i społeczna, w jakiej żyli. Za
manifest romantycznej postawy poety uznajemy balladę "Romantyczność" Adama
Mickiewicza. Narratorem w niej jest obserwator spoza tłumu z miasteczka.
Relacjonuje on i interpretuje wydarzenia, przeciwstawiając się opinii uczonego
Starca ze szkiełkiem w oku. Podkreślając duże możliwości nauki w poznawaniu
świata, wprowadza on jednocześnie nowe kategorie poznawcze: intuicję oraz
czucie i wiarę, prawdy podświadomości, gdyż w przekonaniu romantyków zmysły nie
dają pewności w poznaniu. Poeta, utożsamiając się z narratorem, staje po
stronie tych, którzy cierpią i poprzez cierpienie mają kontakt ze zjawiskami
tajemniczymi. Postawa wiary w to, co widzi dziewczyna z ludu - Karusia, w siłę
jej uczuć, współczucie dla niej wskazują na to, że romantycy poszerzyli wiedzę
o człowieku, próbując poznać stany podświadomości, intuicji, "szaleństwa",
które zyskały u nich całkowicie nową interpretację. Odrzucili oni wyłącznie
fizjologiczne uzasadnienie szaleństwa jako choroby, a nawet często widzieli w
chorobach umysłowych przejaw geniuszu. Dlatego też ludzie prości traktują
Karusię jako istotę wyższą, której należy wierzyć. Trudno jest mówić o niej
jako o bohaterze romantycznym, lecz z pewnością możemy stwierdzić, że utwór
"Romantyczność" wyłania pewien charakterystyczny "program", który będzie miał
znaczny wpływ na sposób kształtowania się typowych bohaterów epoki, a którzy
będą w mniejszym lub większym stopniu "utożsamiali się" z tym programem. Jednym
z rodzajów tragicznego bohatera romantycznego jest główny bohater utworu
"Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Utwór ten ukazał nowe oblicze romantyzmu.
Zapoczątkował on polski romantyzm jako literaturę, która przejąwszy ogólne
tendencje europejskiego prądu, jego estetykę, zogniskuje w sobie wielką
problematykę bytu narodowego, a w swych arcydziełach sięgnie generalnie
najistotniejszych problemów epoki. Autor posłużył się tutaj kostiumem
historycznym poprzez umieszczenie akcji w XIV wieku. Jednak rzeczywistym
bohaterem utworu było współczesne, walczące z caratem, młode pokolenie polskich
patriotów. Bohater tej powieści poetyckiej postanawia poświęcić swe życie dla
ojczyzny. Był to człowiek o dwoistym życiu - inny w otoczeniu wrogów, których
pragnie zniszczyć, a inny w głębi serca, odkrywanej tylko najbliższym. Jako typ
działacza politycznego nie tylko był on odbiciem osobistego położenia twórcy,
ale i wielu innych ówcześnie żyjących ludzi. Układ stosunków historycznych
zmusza bohatera do samotnej walki z zakonem krzyżackim i do wejścia na drogę
podstępu i zdrady. Konrada cechują trzy wielkie uczucia: miłość do ojczyzny,
nienawiść do Krzyżaków - wrogów Litwy i miłość do Aldony. "Szczęścia w domu nie
zaznał, bo go nie było w ojczyźnie" - poświęcenie się dla idei i osamotnienie
jest źródłem tragizmu bohatera. Wyborem sposobu działania Konrad skazuje się na
tragiczny konflikt z samym sobą - musi odrzucić ideały, chrześcijanina i
rycerza. Działanie za pomocą podstępu i zdrady budzi w nim samym wstręt i
odrazę. Wyraźnie ukazany jest rozdźwięk pomiędzy wielkością celu, do którego
dążył, a nikczemnością czynu i sposobu jego realizacji. Głębia odczuć Konrada
jest w utworze celowo wzmocniona. Pozorna słabość jego psychiki jest jedynie
podkreśleniem elementu, na który autor zwrócił szczególną uwagę - różnorodne
aspekty psychiki bohatera i sposób odbioru przez niego rzeczywistości. Postawa
głównego bohatera tego utworu, który poświęca się walce o słuszną ideę,
używając metod nagannych moralnie zostaje określone mianem wallenrodyzmu.
Konflikt wewnętrzny wyciska piętno na jego psychice. Poświęca on bez reszty
szczęście własne i ukochanej kobiety, aby ratować ukochaną ojczyznę. Będąc u
celu musi popełnić samobójstwo - ponosząc jako człowiek, kolejną, wielką
klęskę. Wybiera śmierć świadomy klęski swojego życia, gdyż świadomość zdrady
nie pozwoliła mu zaznać spokoju ani szczęścia. Bez trudu można dostrzec, że
ocena i sposób ukazania bohatera ma wyraźne, romantyczne odniesienie. Innym
typem bohatera charakterystycznego dla tamtej epoki, jest Gustaw - postać z IV
części "Dziadów" Adama Mickiewicza. Jest to romantyczny kochanek przeżywający
nieszczęśliwą miłość. W swojej spowiedzi oddaje całą gamę różnorodnych przeżyć,
od uwielbienia, opuszczenia i wyobcowania, do pogardy i nienawiści dla
ukochanej, która uległa pokusie bogactwa. Losy swoje dzieli na godziny miłości,
rozpaczy i przestrogi. Finałem tego wzburzenia emocjonalnego jest bunt Gustawa
przeciwko rzeczywistości - wini ukochaną za zniszczenie prawdziwej miłości i
szczęścia osobistego. Gustaw posiada typowe cechy bohatera romantycznego -
przeżywa tragiczną, nieszczęśliwą miłość, która w efekcie prowadzi do
samobójstwa, buntuje się przeciwko światu i niesprawiedliwym stosunkom
społecznym, szydzi z tych, którzy upatrują szczęścia w zdobyciu bogactwa. Wiara
w idealną miłość doprowadziła Gustawa do grzesznej, samobójczej śmierci. Część
IV "Dziadów" stanowi realizację swoistej kary za grzechy. W prologu III części
"Dziadów" Gustaw przeradza się w Konrada. Z cierpiącego romantycznego kochanka
przemienia się w żarliwego, cierpiącego za cały naród patriotę, świadczy o tej
przemianie napis na ścianie celi: "Gustaw umarł, narodził się Konrad". Bohater
ten, mimo osamotnienia w poczuciu własnej wielkości - jako wybitna
indywidualność - obdarzony jest nadludzką wrażliwością i poczuciem ogromnej
siły. Poeta ukazuje tutaj problem antagonizmu między pokoleniem starym a
młodym. Młodych pokazuje jako ludzi szlachetnych, pełnych patriotycznego zapału
do walki z wrogiem. Z kolei "Salon warszawski" charakteryzuje społeczeństwo
starych jako ludzi pogodzonych z niewolą, zobojętniałych na sprawy narodu i
ojczyzny. Nie interesuje ich martyrologia narodu. Opowieściami o losach
męczenników przejmują się tylko młodzi. Konrad staje się u Mickiewicza
uosobieniem całego narodu i jego cierpień. Jest to również genialny poeta,
który tworzy pieśni "nieśmiertelne" i jako wielki twórca równa się z
Bogiem-Stwórcą. W imieniu cierpiącego narodu podejmuje samotną walkę z Bogiem i
domaga się od Niego "rządu dusz". Wierzy on w to, że siłą swojego uczucia
wyzwoli naród z niewoli. Czuje w sobie moc kreacji świata, nie waha się mierzyć
z Bogiem w walce o władzę nad ludźmi, którymi chce pokierować w imię
patriotycznych racji. Jednakże w swej pysze Konrad posuwa się za daleko i
dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga. Ponosi klęskę, bowiem jego bunt i
rozpacz okazują się występkiem moralnym. Popada więc w moc szatana. Jego
postawa została nazwana prometeizmem, gdyż podobnie jak Prometeusz - z miłości
do ludzi walczy z samym Bogiem mając na względzie dobro innych i poświęca się
dla nich. Bohater ten jest postacią dynamiczną (Gustaw-Konrad), przeżywa
skomplikowane stany psychiczne, jest postacią tragiczną i samotną. Tragizm jego
wyrażony jest przez prześladowanie, cierpienie, klęskę próby kontaktu z Bogiem.
Konrad przekonany jest o wielkiej roli poety i poezji, gubi go jednak duma,
pycha i zarozumiałość. Innym typem bohatera jest Ksiądz Piotr, który podobnie
jak Konrad, chce uratować naród. Jednak buntowi i pysze Konrada przeciwstawia
chrześcijańską pokorę. Dzięki tej postawie i uwielbieniu Boga Ksiądz Piotr ma
widzenie przyszłych losów Polski. Widzi jak Polska cierpi i podobnie jak
Chrystus skazana jest na ukrzyżowanie, umiera, by potem zmartwychwstać.
Cierpienia narodu polskiego doprowadzą do odzyskania wolności. Ksiądz Piotr
reprezentuje ideę mesjanizmu, którego myśl przewodnia brzmiała: "Polska
Mesjaszem narodów". Jest to w miarę optymistyczna filozofia dziejów, gdyż
zakłada, że Polska nie tylko odzyska wolność, ale przyniesie ją także innym
uciemiężonym narodom. W końcowej części widzenia poeta powraca do wizji
wskrzesiciela narodu, nazywa go namiestnikiem wolności na ziemi, powtórnie
nazywa go tajemniczym imieniem "czterdzieści i cztery". Polemikę z mesjanizmem
i prometeizmem stanowi tytułowa postać dramatu "Kordian" Juliusza Słowackiego.
Bohaterem jest młody poeta-marzyciel nie mający określonego celu w życiu i
nieszczęśliwie zakochany w Laurze. Dzięki rozczarowaniom i doświadczeniom
zdobytym w podróży po Europie przeradza się w działacza - spiskowca. Myślą
przewodnią jego działania jest hasło: "Polska Winkelriedem narodów". Powstało
od tego pojęcie winkelriedyzmu według którego Polska miała na sobie skupić siły
mocarstw umożliwiając sobie, a także innym krajom ucieśnionym zrywy
niepodległościowe. Oznacza to także, że naród może odzyskać wolność jedynie
poprzez czynną walkę, choćby straceńczą. Mając wielu przeciwników, Kordian
postanawia samotnie zabić cara. Nie realizuje jednak tego czynu - pada zemdlony
na progu sypialni cara. Bohater Słowackiego ponosi klęskę, gdyż jest rozdarty
moralnie, pozbawiony silnej woli i determinacji, ulega chorej wyobraźni i
marzeniom. Mimo, że prezentuje czystą intencję i ogromne poświęcenie, nie może
zwyciężyć, bo jako spiskowiec wchodzi w kolizję z etyką i tradycją narodową,
które nakazują czcić króla i postępować honorowo. Jest to istotą tragizmu
Kordiana. Sposób działania i myślenia bohatera jest więc typowo romantyczny -
kieruje się on rozbudowanym systemem samooceny i motywacji działania. Zupełnie
inną kreacją bohatera romantycznego jest Jacek Soplica - ksiądz Robak z "Pana
Tadeusza" Adama Mickiewicza. Romantyczny charakter tej postaci ujawnia jego
pełne przygód życie. Jest to postać niezwykle dynamiczna. W młodości człowiek o
nieokreślonym i zmiennym temperamencie, w afekcie urażonej dumy i miłości
popełnia zbrodnię, za co zostaje obciążony mianem zdrajcy. Przeżywa przełom
moralny, przywdziewa habit i staje się utajonym bojownikiem o wolność - działa
jako emisariusz - uświadamia szlachtę o konieczności podjęcia wspólnej walki z
zaborcą. Ksiądz Robak różni się jednak od swoich poprzedników - jest cichy,
pokorny, pracuje i poświęca się dla ojczyzny anonimowo. W cechach osobowych i w
swej działalności jest to nowy typ bohatera romantycznego. Znajdujemy tu postać
przeciętną, posiadającą zdolność odrodzenia moralnego i podaną jako wzorzec
możliwy do naśladowania. W swej działalności nie jest osamotniony - poparcia
dla głoszonych idei poszukuje wśród szerokich mas szlacheckich oraz wśród
prostego ludu. Cechuje go ponadto demokratyzm poglądów.
Z końcem epoki romantyzmu zmienia się osobowość i cechy bohatera literackiego.
Następuje kryzys indywidualizmu, bohater staje się przeciętnym, szarym
człowiekiem, niczym nie wyróżniającym się z otaczającej go zbiorowości.
Literatura przestaje pełnić, narzuconą jej przez romantyzm, posłanniczą rolę w
społeczeństwie. Kolejne pokolenie twórców odwróciło się od szczytnych ideałów
romantyzmu, od jego haseł i nakazów konieczności walki z wrogiem. Chcąc obudzić
naród z marazmu, posłużono się nowymi ideałami. Głoszono konieczność pracy nad
podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa,
a także nad globalnym podniesieniem poziomu wykształcenia. Romantycznym ideom
przeciwstawiono nowe, pozytywistyczne hasło pracy, a zwłaszcza "pracy
organicznej" i "pracy u podstaw". Nowy typ bohatera prezentuje nam Bolesław
Prus w "Lalce". Postacią tą jest Stanisław Wokulski, który posiada zarówno
cechy romantyka, jak i pozytywisty. Jest to postać złożona - osobowość o
niemalże sprzecznych i wzajemnie wykluczających się cechach. Jego miłość do
Izabeli Łęckiej jest tragiczna - tu ponosi klęskę jako romantyk. Nieszczęśliwie
zakochany przeżywa nadzieje i rezygnacje, uniesienia i zwątpienia. Miłość jego
to pasmo rozczarowań i udręk porównywalnych z przeżyciami mickiewiczowskiego
Gustawa. W młodości, mimo trudnych warunków, pasjonuje się nauką, którą porzuca
dla udziału w powstaniu. W czasie zsyłki ujawniają się w nim cechy pozytywisty
- kult wiedzy i pracy. Wokulski staje się autorytetem w dziedzinie nauk
przyrodniczych. Jest to typowy przedstawiciel pokolenia, które najpierw
zarażone entuzjazmem walki, doznało później wszelkich rozczarowań i tragedii
związanych z klęską powstania. Romantyczne uniesienia młodości zamienia na
fascynację nauką i realizację kapitalistycznych inicjatyw. Jest to więc
reprezentatywny człowiek nowej epoki, rzecznik poglądów z tymi, jakie głosili
pozytywiści. Na przykładzie postaci Wokulskiego, autor pokazuje klęskę
ideologii romantycznej. Jedyna możliwa do przyjęcia droga to wierność ideałom
pozytywistycznym - wiara, że nauka i praca może zmienić świat. Świat
romantyczny, idealistyczny skazany jest na "zagładę" dlatego, iż nie był
"dostosowany" do ówczesnego społeczeństwa - trzeba bowiem nowego pokolenia,
nowej kultury, stworzonej przez pozytywistów dla jego naprawy. W pełni
pozytywistyczną postacią w "Lalce" jest Julian Ochocki - ubogi arystokrata,
wyobcowany ze swojego "środowiska", oddany całkowicie nauce. Marzy o
skonstruowaniu "maszyny latającej", która mogłaby służyć nowej, lepszej
cywilizacji, tworzącej świat bez granic. Inny typ bohatera tej epoki prezentuje
Eliza Orzeszkowa w powieści "Nad Niemnem". Taką postacią może być tu Benedykt
Korczyński. Jest to również postać dynamiczna i podobnie jak Wokulski - obdarty
ze złudzeń i ideałów młodości przystosowuje się do nowych realiów życia, lecz
jednocześnie jest heroicznym obrońcą ziemi, której nie chce oddać w ręce
rosyjskie. Kiedyś pozostający w dobrych stosunkach z zaściankiem
Bohatyrowiczów, po powstaniu procesuje się z nimi "o każdy grosz" - jest to
powodem zatargów z młodym pozytywistą - jego synem Witoldem, który próbuje
realizować porzucone przez ojca ideały młodości. W "Nad Niemnem" znalazły
odzwierciedlenie istotne problemy epoki - zachowanie ziemi, praca organiczna,
kwestia kobieca, oświecenie ludu. Powieść jest apoteozą wierności wobec ziemi,
tradycji i ojczyzny. Bohater jest tutaj wyraźnie oceniany z punktu widzenia
swej przydatności dla społeczeństwa - pracy będącej czynnikiem poczucia
użyteczności człowieka nadającym życiu sens i wartość.
Na przełomie XIX i XX wieku narasta krytyka haseł pozytywizmu, nie tylko przez
zwolenników zmian w literaturze, ale i przez samych pozytywistów. Atakom
podlega nie tylko program, który zawiódł pokładane w nim nadzieje, lecz i
literatura, która go miała rozpowszechniać i która przez swój realizm i
tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Najczęściej używana nazwa
nowej epoki to Młoda Polska, lecz znana jest i inna - neoromantyzm,
podkreślająca związek tej epoki z romantyzmem. W literaturze tego okresu
widzimy powrót do tendencji idealistycznych, zwiększenia roli indywidualizmu i
subiektywizmu, a także tendencje wznowienia wysiłków prowadzących do odzyskania
niepodległości. Typ takiego bohatera przedstawia nam Stefan Żeromski w
"Ludziach bezdomnych". Tą postacią jest doktor Judym, wywodzący się z niskich
sfer społecznych, podejmujący walkę o los skrzywdzonych i poniżonych. Po latach
upokorzeń i wyrzeczeń zdobywa zawód, który mu umożliwi niesienie ludziom pomocy
- chce on się poświęcić głównie pomocy najuboższym. Niestety napotyka liczne
przeszkody - nie poddaje się jednak i próbuje walczyć do końca. Postawa jego
jest jednak dyskusyjna - stwierdza on, że walka ze społeczną krzywdą i
niesprawiedliwością wymaga największych wyrzeczeń, włącznie z wyrzeczeniem się
własnego szczęścia - zrywa z ukochaną kobietą, uzasadniając swoje postępowanie
tym, że nie ma prawa być szczęśliwym, gdy dookoła jest tyle ludzkiej nędzy.
Bohater jest bezdomny - w sensie dosłownym i psychicznym. Po zdobyciu
wykształcenia staje się "wyobcowany" ze swojego dawnego środowiska - miejskiej
biedoty. W swojej idei i dążeniu do jej realizacji jest samotny i
niezrozumiały. Sam wybiera bezdomność - stanowi ona bowiem cechę ludzi
skrzywdzonych lub odczuwających krzywdę innych i z nią walczących. Dyskusje
może wywołać także fakt, że program tej walki z niesprawiedliwością jest dość
mglisty, mało precyzyjny - jest to raczej program działania o charakterze
filantropijnym, program jednostek. Postawa Judyma nakazuje najwyższy szacunek,
lecz nie uwalnia od oceny jego działalności jako niecelowej i mało skutecznej.
Bohater neoromantyczny głosi kult jednostki - lecz nie wybitnej, ale
zdeterminowanej i tragicznej. Zupełnie inny typ bohatera wykreował Stefan
Żeromski w "Przedwiośniu", wydanym już po odzyskaniu niepodległości. Postawa
bohatera - Cezarego Baryki - jest połączeniem dwóch sił: idealizmu społecznego,
pragnienia walki i pracy w imię postępu społecznego, sprawiedliwości
(protestuje przeciw krzywdzie i nędzy ludzkiej), ale także tęsknot do przygód i
erotyzmu. Wierzy on w możliwość realizacji utopii "szklanych domów", wielkich
prac technicznych pozwalających na produkcję taniej energii, jest społecznikiem
- marzycielem, lecz także młodym człowiekiem obdarzonym naturą gwałtowną i
niezależną. Bohater powraca z Rosji, gdzie widział i przeżył rewolucję.
Założenia jej budzą jego podziw, lecz nie godzi się on z gwałtami i przemocą,
jakie ona za sobą niesie. Jest przesycony wiarą w potrzebę wyzwolenia
inicjatywy i "energii mas", ma nadzieje i wierzy w skuteczność tego wyzwolenia.
Po przybyciu do kraju przeżywa rozczarowanie - widzi nędzę polskiej prowincji,
bezmyślną wegetację bogatego ziemiaństwa i bezwzględność nowych polskich władz.
Polska jawi mu się krajem kontrastów. Szuka dla siebie programu, który mógłby
realizować, lecz nie znajduje go ani w działaniach obozu rządzącego, ani
komunistów. Baryka wybiera bunt (mimo solidarności z robotnikami) - jest to
bunt indywidualisty i człowieka samotnego.
Postawy prezentowane przez twórców nurtów literackich znalazły odzwierciedlenie
także w ich życiu. Zwłaszcza zaś postawa bohatera romantycznego znalazła swoją
realizację w postaciach twórców pokolenia Kolumbów - okresu wojny. Twórczość
poetów tamtego okresu jest wyraźną kontynuacją poezji romantycznej. Dojrzewała
ona także w warunkach zagrożenia - stała się orężem w walce z przemocą. Twórcy
tacy jak Baczyński, Gajcy, Trzebiński byli postawieni przed tragiczną
koniecznością przeciwstawienia się wrogiej rzeczywistości okupacyjnej. Nie
mieli wyboru - walka to ich patriotyczny obowiązek. Jednak ich heroizm był
ściśle związany z tragizmem pokolenia.
Można stwierdzić, że każda epoka znajdowała swoje odzwierciedlenie w
literaturze tworzącej nowych bohaterów, niekiedy nawet podając wzorce do
naśladowania. Bohater ulegał permanentnej ewolucji. Spór literatury klasycznej
i romantycznej pociąga za sobą kreowanie nowych bohaterów, wzorców i wartości,
a tym samym wzbogaca literaturę. Literatura XIX i XX wieku jest bardzo bogata i
obszerna, a bohaterów tak wielu, że nie sposób przybliżyć sylwetki ich
wszystkich. Jednak przedstawione postacie, według mnie, są dość wyraźną syntezą
rzeczywistych tendencji w danych okresach literackich i dość dobrze je
charakteryzują.