Znani mi bohaterowie w literaturze XIX i XX wieku

'); //-->

Znani mi bohaterowie w literaturze XIX i XX wieku
Proces kształtowania się bohatera wieków XIX i XX ulegał ciągłym zmianom, wynikającym
z zachodzących na świecie przemian społecznych, ustrojowych i politycznych. Z perspektywy
losów Polski okres ten był szczególny, wymagający wyjątkowego zaangażowania ze strony
Polaków w proces utrzymania tożsamości narodowej na płaszczyźnie kulturalnej, która także
miałaby w przyszłości wpłynąć na zwiększenie realnej szansy odzyskania niepodległości.
Sytuacja ta miała ogromny wpływ na kształt ówczesnej twórczości literackiej, która w różny
sposób, na przełomie wieków, starała się pobudzić Polaków do walki, walki specyficznej, lecz
mającej doprowadzić do zamierzonego celu, którym było zrzucenie pęt niewoli. Jakby
abstrahując od omawianego okresu historycznego, można stwierdzić, że postępowanie każdego
bohatera literackiego jest podporządkowane w dużej mierze aktualnej sytuacji, stosownie do
ideałów epoki, której jest reprezentantem. W omawianym okresie sens ma wyróżnienie
bohaterów literatury klasycznej i romantycznej, którzy odegrali znaczącą i nieprzypadkową rolę
w tworzeniu charakterystycznych ideałów, czy też wzorców postępowania, szczególnie
odpowiadających danej epoce.
Literatura romantyczna była wyrazem protestu przeciw racjonalizmowi i klasycyzmowi doby
oświecenia, przeciwko obumierającej kulturze klasycystycznej i narzucaniu wzorów oraz
imitatorstwu. Był to bunt jednostki przeciwko rzeczywistości, która nie dawała się już racjonalnie
wyjaśnić. Bunt przeciwko nadmiernemu kultowi rozumu i podporządkowaniu przesłankom
rozumowym całego ludzkiego życia przerodził się z czasem w kult uczucia. Przyjęta przez
romantyków postawa irracjonalna rodzi skłonność do analizy psychologicznej i ukazywania uczuć
nie tylko bohaterów, ale także samego poety. Motywem łączącym wszystkich bohaterów
romantycznych jest problem walki narodowowyzwoleńczej. Romantycznych bohaterów literackich
charakteryzował wybujały indywidualizm - byli oni skłóceni ze światem, rozdarci wewnętrznie.
Ten bunt romantyków przygotowała w pewnym sensie sytuacja polityczna i społeczna, w jakiej
żyli. Za manifest romantycznej postawy poety uznajemy balladę "Romantyczność" Adama
Mickiewicza. Narratorem w niej jest obserwator spoza tłumu z miasteczka. Relacjonuje on
i interpretuje wydarzenia, przeciwstawiając się opinii uczonego Starca i jego "szkiełku i oku".
Podkreślając duże możliwości nauki w poznawaniu świata, wprowadza on jednocześnie nowe
kategorie poznawcze: intuicję oraz czucie i wiarę, prawdy podświadomości, gdyż w przekonaniu
romantyków zmysły nie dają pewności w poznaniu. Poeta, utożsamiając się z narratorem, staje
po stronie tych, którzy cierpią i poprzez cierpienie mają kontakt ze zjawiskami tajemniczymi.
Postawa wiary w to, co widzi dziewczyna z ludu - Karusia, w siłę jej uczuć, współczucie dla niej
wskazują na to, że romantycy poszerzyli wiedzę o człowieku, próbując poznać stany
podświadomości, intuicji, "szaleństwa", które zyskały u nich całkowicie nową interpretację.
Odrzucili oni wyłącznie fizjologiczne uzasadnienie szaleństwa jako choroby, a nawet często
widzieli w chorobach umysłowych przejaw geniuszu. Dlatego też ludzie prości traktują Karusię
jako istotę wyższą, której należy wierzyć. Trudno jest mówić o niej jako o bohaterce
romantycznej, lecz z pewnością możemy stwierdzić, że utwór "Romantyczność" przedstawia
pewien charakterystyczny "program", który będzie miał znaczny wpływ na sposób kształtowania
się typowych bohaterów epoki, a którzy będą w mniejszym lub większym stopniu "utożsamiali
się" z tym programem.
Jednym z rodzajów tragicznego bohatera romantycznego jest główny bohater utworu "Konrad
Wallenrod" Adama Mickiewicza. Utwór ten ukazał nowe oblicze romantyzmu. Zapoczątkował on
polski romantyzm jako literaturę, która, przejąwszy ogólne tendencje europejskiego prądu, jego
estetykę, zogniskuje w sobie wielką problematykę bytu narodowego, a w swych arcydziełach
sięgnie generalnie najistotniejszych problemów epoki. Autor posłużył się tutaj kostiumem
historycznym poprzez umieszczenie akcji w XIV wieku. Jednak rzeczywistym bohaterem utworu
było współczesne, walczące z caratem, młode pokolenie polskich patriotów. Bohater tej powieści
poetyckiej postanawia poświęcić swe życie ojczyźnie. Był to człowiek o dwoistym życiu - inny
w otoczeniu wrogów, których pragnie zniszczyć, a inny w głębi serca, odkrywanej tylko
najbliższym. Jako typ działacza politycznego nie tylko był on odbiciem osobistego położenia
twórcy, ale i wielu innych ówcześnie żyjących ludzi. Układ stosunków historycznych zmusza
bohatera do samotnej walki z zakonem krzyżackim i do wejścia na drogę podstępu i zdrady.
Konrada cechują trzy wielkie uczucia: miłość do ojczyzny, nienawiść do Krzyżaków - wrogów
Litwy i miłość do Aldony. "Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie"
- poświęcenie się dla idei i osamotnienie jest źródłem tragizmu bohatera. Wyborem sposobu
działania Konrad skazuje się na tragiczny konflikt z samym sobą - musi odrzucić ideały
chrześcijanina i rycerza. Działanie za pomocą podstępu i zdrady budzi w nim samym wstręt
i odrazę. Wyraźnie ukazany jest rozdźwięk pomiędzy wielkością celu, do którego dążył,
a nikczemnością czynu i sposobu jego realizacji. Głębia odczuć Konrada jest w utworze celowo
wzmocniona. Pozorna słabość jego psychiki jest jedynie podkreśleniem elementu, na który autor
zwrócił szczególną uwagę - różnorodne aspekty psychiki bohatera i sposób odbioru przez niego
rzeczywistości. Postawa głównego bohatera tego utworu, który poświęca się walce o słuszną
ideę, używając metod nagannych moralnie, zostaje określona mianem wallenrodyzmu. Konflikt
wewnętrzny wyciska piętno na jego psychice. Poświęca on bez reszty szczęście własne
i ukochanej kobiety, aby ratować ukochaną ojczyznę. Będąc u celu, musi popełnić samobójstwo
- ponosząc jako człowiek kolejną, wielką klęskę. Wybiera śmierć świadomy klęski swojego
życia, gdyż świadomość zdrady nie pozwoliła mu zaznać spokoju ani szczęścia. Bez trudu
można dostrzec, że ocena i sposób ukazania bohatera ma wyraźne, romantyczne odniesienie.
Innym typem bohatera charakterystycznego dla tamtej epoki jest Gustaw - postać z IV części
"Dziadów" Adama Mickiewicza. Jest to romantyczny kochanek, przeżywający nieszczęśliwą
miłość. W swojej spowiedzi oddaje całą gamę różnorodnych przeżyć, od uwielbienia,
opuszczenia i wyobcowania, do pogardy i nienawiści dla ukochanej, która uległa pokusie
bogactwa. Losy swoje dzieli na godziny miłości, rozpaczy i przestrogi. Finałem tego wzburzenia
emocjonalnego jest bunt Gustawa przeciwko rzeczywistości - wini ukochaną za zniszczenie
prawdziwej miłości i szczęścia osobistego. Gustaw ma typowe cechy bohatera romantycznego
- przeżywa tragiczną, nieszczęśliwą miłość, która w efekcie prowadzi do samobójstwa, buntuje
się przeciwko światu i niesprawiedliwym stosunkom społecznym, szydzi z tych, którzy upatrują
szczęścia w zdobyciu bogactwa. Wiara w idealną miłość doprowadziła Gustawa do grzesznej,
samobójczej śmierci. Część IV "Dziadów" stanowi realizację swoistej kary za grzechy. W prologu
III części "Dziadów" Gustaw przeradza się w Konrada. Z cierpiącego romantycznego kochanka
przemienia się w żarliwego, cierpiącego za cały naród patriotę, świadczy o tej przemianie napis
na ścianie celi: "Gustaw umarł, narodził się Konrad". Bohater ten, mimo osamotnienia w poczuciu
własnej wielkości - jako wybitna indywidualność - obdarzony jest nadludzką wrażliwością
i poczuciem ogromnej siły. Poeta ukazuje tutaj problem antagonizmu między pokoleniem starym
a młodym. Młodych pokazuje jako ludzi szlachetnych, pełnych patriotycznego zapału do walki
z wrogiem. Z kolei "Salon warszawski" charakteryzuje społeczeństwo starych jako ludzi
pogodzonych z niewolą, zobojętniałych na sprawy narodu i ojczyzny. Nie interesuje ich
martyrologia narodu. Opowieściami o losach męczenników przejmują się tylko młodzi. Konrad
staje się u Mickiewicza uosobieniem całego narodu i jego cierpień. Jest to również genialny
poeta, który tworzy pieśni "nieśmiertelne" i jako wielki twórca równa się z Bogiem-Stwórcą.
W imieniu cierpiącego narodu podejmuje samotną walkę z Bogiem i domaga się od Niego "rządu
dusz". Wierzy on w to, że siłą swojego uczucia wyzwoli naród z niewoli. Czuje w sobie moc
kreacji świata, nie waha się mierzyć z Bogiem w walce o władzę nad ludźmi, którymi chce
pokierować w imię patriotycznych racji. Jednakże w swej pysze Konrad posuwa się za daleko
i dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga. Ponosi klęskę, bowiem jego bunt i rozpacz okazują
się występkiem moralnym. Popada więc w moc szatana. Jego postawa została nazwana
prometeizmem, gdyż podobnie jak Prometeusz - z miłości do ludzi walczy z samym Bogiem,
mając na względzie dobro innych i poświęca się dla nich. Bohater ten jest postacią dynamiczną
(Gustaw-Konrad), przeżywa skomplikowane stany psychiczne, jest postacią tragiczną i samotną.
Tragizm jego wyrażony jest przez prześladowanie, cierpienie, klęskę próby kontaktu z Bogiem.
Konrad przekonany jest o wielkiej roli poety i poezji, gubi go jednak duma, pycha
i zarozumiałość. Innym typem bohatera jest Ksiądz Piotr, który podobnie jak Konrad, chce
uratować naród. Jednak buntowi i pysze Konrada przeciwstawia chrześcijańską pokorę. Dzięki tej
postawie i uwielbieniu Boga Ksiądz Piotr ma widzenie przyszłych losów Polski. Widzi jak Polska
cierpi i podobnie jak Chrystus skazana jest na ukrzyżowanie. Umiera, by potem zmartwychwstać.
Cierpienia narodu polskiego doprowadzą do odzyskania wolności. Ksiądz Piotr reprezentuje ideę
mesjanizmu, którego myśl przewodnia brzmiała: "Polska Mesjaszem narodów". Jest to w miarę
optymistyczna filozofia dziejów, gdyż zakłada, że Polska nie tylko odzyska wolność, ale
przyniesie ją także innym uciemiężonym narodom. W końcowej części widzenia poeta powraca
do wizji wskrzesiciela narodu, nazywa go namiestnikiem wolności na ziemi, powtórnie nazywa go
tajemniczym imieniem "czterdzieści i cztery".
Polemikę z mesjanizmem i prometeizmem stanowi tytułowa postać dramatu "Kordian" Juliusza
Słowackiego. Bohaterem jest młody poeta-marzyciel, nie mający określonego celu w życiu
i nieszczęśliwie zakochany w Laurze.
Dzięki rozczarowaniom i doświadczeniom zdobytym w podróży po Europie przeradza się
w działacza - spiskowca. Myślą przewodnią jego działania jest hasło: "Polska Winkelriedem
narodów". Powstało od tego pojęcie winkelriedyzmu, według którego Polska miała na sobie
skupić siły mocarstw umożliwiając sobie, a także innym krajom ucieśnionym zrywy
niepodległościowe. Oznacza to także, że naród może odzyskać wolność jedynie poprzez czynną
walkę, choćby straceńczą. Mając wielu przeciwników, Kordian postanawia samotnie zabić cara.
Nie realizuje jednak tego czynu - pada zemdlony na progu sypialni władcy.
Bohater Słowackiego ponosi klęskę, gdyż jest rozdarty moralnie, pozbawiony silnej woli
i determinacji, ulega chorej wyobraźni i marzeniom. Mimo że prezentuje czystą intencję
i ogromne poświęcenie, nie może zwyciężyć, bo jako spiskowiec wchodzi w kolizję z etyką
i tradycją narodową, które nakazują czcić króla i postępować honorowo. Jest to istotą tragizmu
Kordiana. Sposób działania i myślenia bohatera jest więc typowo romantyczny - kieruje się on
rozbudowanym systemem samooceny i motywacji działania.
Zupełnie inną kreacją bohatera romantycznego jest Jacek Soplica - ksiądz Robak z "Pana
Tadeusza" Adama Mickiewicza. Romantyczny charakter tej postaci ujawnia jej pełne przygód
życie. Jest to postać niezwykle dynamiczna. W młodości człowiek o nieokreślonym i zmiennym
temperamencie, w efekcie urażonej dumy i miłości popełnia zbrodnię, za co zostaje obciążony
mianem zdrajcy. Przeżywa przełom moralny, przywdziewa habit i staje się utajonym bojownikiem
o wolność - działa jako emisariusz - uświadamia szlachtę o konieczności podjęcia wspólnej walki
z zaborcą. Ksiądz Robak różni się jednak od swoich poprzedników - jest cichy, pokorny, pracuje
i poświęca się dla ojczyzny anonimowo. W cechach osobowych i w swej działalności jest to
nowy typ bohatera romantycznego. Znajdujemy tu postać przeciętną, posiadającą zdolność
odrodzenia moralnego i podaną jako wzorzec możliwy do naśladowania. W swej działalności nie
jest osamotniony - poparcia dla głoszonych idei poszukuje wśród szerokich mas szlacheckich
oraz wśród prostego ludu. Cechuje go ponadto demokratyzm poglądów.
Z końcem epoki romantyzmu zmienia się osobowość i cechy bohatera literackiego. Następuje
kryzys indywidualizmu, bohater staje się przeciętnym, szarym człowiekiem, niczym nie
wyróżniającym się z otaczającej go zbiorowości. Literatura przestaje pełnić, narzuconą jej przez
romantyzm, posłanniczą funkcję w społeczeństwie. Kolejne pokolenie twórców odwróciło się od
szczytnych ideałów romantyzmu, od jego haseł i nakazów konieczności walki z wrogiem. Chcąc
obudzić naród z marazmu, posłużono się nowymi ideałami. Głoszono konieczność pracy nad
podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa, a także nad
globalnym podniesieniem poziomu wykształcenia. Romantycznym ideom przeciwstawiono nowe,
pozytywistyczne hasło pracy, a zwłaszcza "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Nowy typ
bohatera prezentuje nam Bolesław Prus w "Lalce". Postacią tą jest Stanisław Wokulski, który ma
zarówno cechy romantyka, jak i pozytywisty. Jest to postać złożona - osobowość o niemalże
sprzecznych i wzajemnie wykluczających się cechach. Jego miłość do Izabeli Łęckiej jest
tragiczna - tu ponosi klęskę jako romantyk. Nieszczęśliwie zakochany przeżywa nadzieje
i rezygnacje, uniesienia i zwątpienia. Miłość jego to pasmo rozczarowań i udręk porównywalnych
z przeżyciami mickiewiczowskiego Gustawa. W młodości, mimo trudnych warunków, pasjonuje
się nauką, którą porzuca dla udziału w powstaniu. W czasie zsyłki ujawniają się w nim cechy
pozytywisty - kult wiedzy i pracy. Wokulski staje się autorytetem w dziedzinie nauk
przyrodniczych. Jest to typowy przedstawiciel pokolenia, które najpierw zarażone entuzjazmem
walki, doznało później wszelkich rozczarowań i tragedii związanych z klęską powstania.
Romantyczne uniesienia młodości zamienia na fascynację nauką i realizację kapitalistycznych
inicjatyw. Jest to więc reprezentatywny człowiek nowej epoki, rzecznik poglądów, jakie
głosili pozytywiści. Na przykładzie postaci Wokulskiego, autor pokazuje klęskę ideologii
romantycznej. Jedyna możliwa do przyjęcia droga to wierność ideałom pozytywistycznym - wiara,
że nauka i praca mogą zmienić świat. Świat romantyczny, idealistyczny skazany jest na
"zagładę" dlatego, iż nie był "dostosowany" do ówczesnego społeczeństwa - trzeba bowiem
nowego pokolenia, nowej kultury, stworzonej przez pozytywistów dla jego naprawy. W pełni
pozytywistyczną postacią w "Lalce" jest Julian Ochocki - ubogi arystokrata, wyobcowany ze
swojego "środowiska", oddany całkowicie nauce. Marzy o skonstruowaniu "maszyny latającej",
która mogłaby służyć nowej, lepszej cywilizacji, tworzącej świat bez granic.
Inny typ bohatera tej epoki prezentuje Eliza Orzeszkowa w powieści "Nad Niemnem". Taką
postacią może być tu Benedykt Korczyński. Jest to również postać dynamiczna i podobnie jak
Wokulski - obdarty ze złudzeń i ideałów młodości przystosowuje się do nowych realiów życia,
lecz jednocześnie jest heroicznym obrońcą ziemi, której nie chce oddać w ręce rosyjskie. Kiedyś
pozostający w dobrych stosunkach z zaściankiem Bohatyrowiczów, po powstaniu procesuje się
z nim "o każdy grosz" - jest to powodem zatargów z młodym pozytywistą - jego synem
Witoldem, który próbuje realizować porzucone przez ojca ideały młodości. W "Nad Niemnem"
znalazły odzwierciedlenie istotne problemy epoki - zachowanie ziemi, praca organiczna, kwestia
kobieca, oświecenie ludu. Powieść jest apoteozą wierności ziemi, tradycji i ojczyźnie.
Bohater jest tutaj wyraźnie oceniany z punktu widzenia swej przydatności dla społeczeństwa
- pracy będącej czynnikiem poczucia użyteczności człowieka, nadającej życiu sens i wartość.
Na przełomie XIX i XX wieku narasta krytyka haseł pozytywizmu, nie tylko przez zwolenników
zmian w literaturze, ale i przez samych pozytywistów. Atakom podlega nie tylko program, który
zawiódł pokładane w nim nadzieje, lecz i literatura, która go miała rozpowszechniać i która przez
swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Najczęściej używana nazwa
nowej epoki to Młoda Polska, lecz znana jest i inna - neoromantyzm, podkreślająca związek tej
epoki z romantyzmem. W literaturze tego okresu widzimy powrót do tendencji idealistycznych,
zwiększenia roli indywidualizmu i subiektywizmu, a także tendencje wznowienia wysiłków
prowadzących do odzyskania niepodległości.
Typ takiego bohatera przedstawia nam Stefan Żeromski w "Ludziach bezdomnych". Tą postacią
jest doktor Judym, wywodzący się z niskich sfer społecznych, podejmujący walkę o los
skrzywdzonych i poniżonych. Po latach upokorzeń i wyrzeczeń zdobywa zawód, który mu
umożliwi niesienie ludziom pomocy - chce on się poświęcić głównie pomocy najuboższym.
Niestety, napotyka liczne przeszkody - nie poddaje się jednak i próbuje walczyć do końca.
Postawa jego jest jednak dyskusyjna - stwierdza on, że walka ze społeczną krzywdą
i niesprawiedliwością wymaga największych wyrzeczeń, włącznie z wyrzeczeniem się własnego
szczęścia - zrywa z ukochaną kobietą, uzasadniając swoje postępowanie tym, że nie ma prawa
być szczęśliwym, gdy dookoła jest tyle ludzkiej nędzy. Bohater jest bezdomny - w sensie
dosłownym i psychicznym. Po zdobyciu wykształcenia staje się "wyobcowany" ze swojego
dawnego środowiska - miejskiej biedoty. W swojej idei i dążeniu do jej realizacji jest samotny
i niezrozumiany. Sam wybiera bezdomność - stanowi ona bowiem cechę ludzi skrzywdzonych lub
odczuwających krzywdę innych i z nią walczących. Dyskusje może wywołać także fakt, że
program tej walki z niesprawiedliwością jest dość mglisty, mało precyzyjny - jest to raczej
program działania o charakterze filantropijnym, program jednostek. Postawa Judyma nakazuje
najwyższy szacunek, lecz nie uwalnia od oceny jego działalności jako niecelowej i mało
skutecznej. Autor neoromantyczny głosi kult jednostki - lecz nie wybitnej, ale zdeterminowanej
i tragicznej.
Zupełnie inny typ bohatera wykreował Stefan Żeromski w "Przedwiośniu", wydanym już po
odzyskaniu niepodległości. Postawa bohatera - Cezarego Baryki - jest połączeniem dwóch sił:
idealizmu społecznego, pragnienia walki i pracy w imię postępu społecznego, sprawiedliwości
(protestuje przeciw krzywdzie i nędzy ludzkiej), ale także tęsknot do przygód i erotyzmu. Wierzy
on w możliwość realizacji utopii "szklanych domów", wielkich prac technicznych, pozwalających
na produkcję taniej energii, jest społecznikiem - marzycielem, lecz także młodym człowiekiem
obdarzonym naturą gwałtowną i niezależną. Bohater powraca z Rosji, gdzie widział i przeżył
rewolucję. Założenia jej budzą jego podziw, lecz nie godzi się on z gwałtami i przemocą, jakie
ona za sobą niesie. Jest przesycony wiarą w potrzebę wyzwolenia inicjatywy i "energii mas", ma
nadzieje i wierzy w skuteczność tego wyzwolenia. Po przybyciu do kraju przeżywa
rozczarowanie - widzi nędzę polskiej prowincji, bezmyślną wegetację bogatego ziemiaństwa
i bezwzględność nowych polskich władz. Polska jawi mu się krajem kontrastów. Szuka dla siebie
programu, który mógłby realizować, lecz nie znajduje go ani w działaniach obozu rządzącego, ani
komunistów. Baryka wybiera bunt (mimo solidarności z robotnikami) - jest to bunt indywidualisty
i człowieka samotnego.
Postawy prezentowane przez twórców nurtów literackich znalazły odzwierciedlenie także w ich
życiu. Zwłaszcza zaś postawa bohatera romantycznego znalazła swoją realizację w postaciach
twórców pokolenia Kolumbów - okresu wojny. Twórczość poetów tamtego okresu jest wyraźną
kontynuacją poezji romantycznej. Dojrzewała ona także w warunkach zagrożenia - stała się
orężem w walce z przemocą. Twórcy tacy jak Baczyński, Gajcy, Trzebiński byli postawieni przed
tragiczną koniecznością przeciwstawienia się wrogiej rzeczywistości okupacyjnej. Nie mieli
wyboru - walka to ich patriotyczny obowiązek. Jednak ich heroizm był ściśle związany
z tragizmem pokolenia.
Można stwierdzić, że każda epoka znajdowała swoje odzwierciedlenie w literaturze tworzącej
nowych bohaterów, niekiedy nawet podając wzorce do naśladowania. Bohater ulegał
permanentnej ewolucji. Spór literatury klasycznej i romantycznej pociąga za sobą kreowanie
nowych bohaterów, wzorców i wartości, a tym samym wzbogaca literaturę. Literatura XIX i XX
wieku jest bardzo bogata i obszerna, a bohaterów tak wielu, że nie sposób przybliżyć sylwetki ich
wszystkich. Jednak przedstawione postacie, według mnie, są dość wyraźną syntezą
rzeczywistych tendencji w danych okresach literackich i dość dobrze je charakteryzują.