l
Historia prasy polskiej przygotowa�na przez Pracownię Historii Czasopiś-miennictwa Polskiego XIX i XX w. In�stytutu Badań Literackich PAN stanowi syntetyczne ujęcie dziejów polskiego czasopiśmiennictwa od jego początków do roku 1945. Poszczególne części Hi�storii prasy polskiej napisali autorzy wchodzący w sktad stałego zespołu na�ukowego Pracowni oraz zaproszeni do udziału w wydawnictwie specjaliści z innych ośrodków badawczych. Auto�rzy opracowań oparli się nie tylko na istniejącej już literaturze naukowej, lecz również na własnych badaniach źródłowych, których wyniki publikowane są tutaj po raz pierwszy. Chronologicz�ny układ materiału, uwzględniający te�rytorialny podział ziem polskich i pra�sę emigracyjną, jak również indeksy oraz bogaty materiał ilustracyjny uła�twiają czytelnikowi orientację w tema�tyce.
Ukazały się dotychczas trzy części tego dużego przedsięwzięcia wydawni�czego: Prasa polska w latach 1661 - 1864 (1976), Prasa polska w latach 1864 - 1918 (1976) oraz Prosa polska w latach 1918-1939 (1980). Obecnie oddajemy do rąk czytelników część czwartą Prasa polska w latach 1939 � 1945.
PRASA POLSKA 1939 -1945
POLSKA AKADEMIA NAUK
INSTYTUT BADAŃ LITERACKICH
PRACOWNIA HISTORII CZASOPIŚMIENNICTWA POLSKIEGO
XIX i XX WIEKU
HISTORIA PRASY POLSKIEJ
pod redakcją JERZEGO ŁOJKA
PRASA POLSKA w latach 1939-1945
1000095746
WARSZAWA 1980 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
433818

AUTORZY Jerzy Jarowtecki, Jerzy MysliAski, Andrzej Notkowki
ILUSTRACJE
zamieszczone w tej pracy są reprodukcjami ze zbiorów Centralneg* Archiwum KC PZPR, Biblioteki Narodowej w Warszawie i zbiorów prywatnych Janegc
Jarowi eckłego
Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980
ISBN 83-01-01728-7
Indeksy opracowała Elżbieta Modrzewska
Obwolutę projektował Andrzej Szonert
Redaktor prowadzący Jadwiga Muszyńska
Redaktor techniczny Alina Kaczorowa
Korektor Jawiga Szychowska
Printed in Poland
Państwowe Wydawnictwo Naukowe Oddział w Łodzi 1980
Wydanie I. Nakład 4720+280 egz. Ark. wyd. 22,25. Ark. druk. 12.JS. Papier druk. m/gł. kl. V, 63 g. 70X100. Oddano do składania w li�stopadzie 1979 r. Podpisano do druku w październiku 1980 r. Druk ukończono w grudniu 1980 r. Zam. 2671/1100/79. O-123. Cena zł 80,
Łódzkie Zakłady Graficzne. Zakład nr l Łódź, ul. Rewolucji 1905 r., nr 45
SPIS TREŚCI
Od Redakcji ................... 7
Wstęp (Jerzy Jarowiecki, Jerzy Myśliński) ........... 9
Jerzy Jarowieeki: Prasa w Polsce w latach 1939 - 1945 ....... 13
Prasa niemiecka na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy ... 13
Polityka prasowa w Generalnym Gubernatorstwie ....... 15
Prasa niemiecka wydawana w języku polskim ........ 21
Prasa dla jeńców wojennych i Polaków na robotach przymusowych . . 33
Początki prasy konspiracyjnej jej rozwój ......... 36
Prasa Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej, Armii Krajo�
wej, Delegatury Rządu RP na Kraj .......... 46
Prasa SZSP, ZWZ i AK ............. 46
Prasa Delegatury Rządu RP na Kraj ......... 56
Prasa Szarych Szeregów .............. 63
Prasa "akcji N" ................. 65
Prasa konspiracyjna ruchu ludowego ........... 70
Prasa socjalistyczna ................ 85
Prasa demokratyczna i syndykalistyczna .......... 91
Prasa Stronnictwa Pracy. Pisma sanacji .......... 93
Prasa "obozu narodowego" .............. 96
Prasa Polskiej Partii Robotniczej i organizacji z nią związanych ... 100
Konspiracyjna prasa żydowska ............ 119
Czasopisma satyryczne, społeczno-kulturalne i literackie ..... 121
Prasa powstania warszawskiego (l sierpnia 5 października 1944) . . 132
Jerzy Myilifiski: Polska prasa emigracyjna w latach drugiej wojny światowej . 143
Prasa w języku polskim w zachodnich republikach ZSRR w latach
1989-1945 ................. 144
Prasa polska w ZSRR w latach 1942-1946 ......... 140
Pokka prasa emigracyjna w państwach bałkańskich ....... 148
Prasa wojskowa i cywilna na Bliskim Wschodzie i w Afryce .... 148
Prasa emigracyjna we Francji i na terenie Wielkiej Brytanii .... 149
Spis treści
Prasa wojskowa ł obozowa w Europie Zachodniej w 1944 i 1945 r. . . 152
Tematyka publicystyki emigracyjnej na Zachodzie ....... 153
Andrzej Notkowski: Bibliografia ............. 156
Indeks nazwisk .................. 175
Indeks tytułów czasopism ............... 185
OD REDAKCJI
Prasa polska 1939 - 1945 jest czwartą i ostatnią częścią Historii prasy polskiej od jej początków do chwili powstania Polskiej Rzeczypospoli�tej Ludowej w roku 1944 i wyzwolenia wszystkich jej terenów w począt�kach 1945. Tworząc razem całość, poszczególne części tego opracowania są przeznaczone do lektury i korzystania wzajemnie niezależnego; każda część zawiera pełną dokumentację zagadnienia.
Pracownia Historii Czasopiśmiennictwa IBL PAN kończy na tym zlecone jej przez władze PAN przed dziesięciu laty zadanie przygo�towania pierwszej syntezy historii prasy polskiej. Współczesne dzieje prasy polskiej muszą stanowić odrębny przedmiot badań, a pełna relacja i synteza tych dziejów, przynajmniej do roku 1970, stanie się możliwa po zgromadzeniu dostatecznej ilości opracowań wstępnych, materiałów i dokumentów. Z natury rzeczy musi to zająć jeszcze wiele czasu.
Pewnego wytłumaczenia wymaga tytuł dzieła nawiązujący do tytułów części poprzednich. Nie były z pewnością "prasą polską" gazety i czaso�pisma wydawane na ziemiach Państwa Polskiego przez okupantów. Mimo to w niniejszym opracowaniu czytelnik znajdzie m. in. również historię tzw. "prasy gadzinowej". Redakcja wyszła bowiem z założenia, iż ko�nieczne jest przedstawienie historii całej prasy na ziemiach polskich, któ�ra w odnośnym okresie służyła społeczeństwu w jakikolwiek sposób jako źródło informacji o wydarzeniach bieżących. Tytuł nie ma więc żadnego znaczenia jakościowego czy wartościującego.
Przedstawione dzieło oparte zostało przede wszystkim na własnych, źródłowych badaniach autorów. Redakcja i autorzy zdają sobie sprawę z niedostatków tego opracowania, ufając, że dalsze niezbędne badania nad dziejami prasy polskiej, również okresu 1939 - 1945, wniosą wiele uzupeł�nień i sprostowań.
Jerzy Łojek
WSTĘP
Przygotowując do druku kolejny tom Historii prasy polskiej, będący kontynuacją rozpoczętego już zamierzenia wydawniczego Pracowni His�torii Czasopiśmiennictwa XIX i XX wieku Instytutu Badań Literackich PAN, tom dotyczący prasy lat wojny i okupacji (lata 1939 - 1945), autorzy stanęli przed znacznymi trudnościami. Wynikały one z różnych przyczyn, przede wszystkim zaś z faktu, iż źródła do dziejów konspiracji nie są zbyt obfite, co wynika z charakteru tego rodzaju działalności, a istniejące nie zawsze są w pełni dostępne.
Stan badań nad okresem okupacji hitlerowskiej w Polsce mimo iż obfituje w coraz cenniejsze publikacje nie stwarza jeszcze pełnych możliwości ujęcia całokształtu problematyki, której poświęcony jest ni�niejszy tom. Badania dziejów konspiracyjnej prasy polskiej w okresie hitlerowskiej okupacji, prace badawcze nad prasą niemiecką na ziemiach polskich, w tym nad pismami wydawanymi w języku polskim (tzw. "pra�sa gadzinowa"), a także nad powstaniem i rozwojem prasy na emigracji znajdują się dopiero na etapie początkowym. Stan wiedzy o działalności propagandowej, a więc i o prasie konspiracyjnej różnych środowisk, ugrupowań, stronnictw i partii politycznych, jest niejednakowy.
Przypomnijmy, że we wszystkich okupowanych przez Niemcy hitle�rowskie krajach Europy, a także w państwach satelickich, w okresie II wojny światowej istniał i rozwijał się z niespotykaną dotąd masowością konspiracyjny ruch oporu skierowany przeciwko nazistom. Potęgujący się terror hitlerowski w krajach podbitych sprawiał, iż ruch oporu i kon�spiracja stawały się coraz powszechniejsze. Szczególnie szeroki zasięg miały one w Polsce, gdzie okupant stosował różne formy totalnego terro�ru, zmierzającego do eksterminacji narodu polskiego, do wyniszczenia jego kultury materialnej i duchowej. Do walki z zamierzeniami moco�dawców III Rzeszy stanęło całe społeczeństwo, a szczególnie liczne różne organizacje polityczne i wojskowe, o różnych poglądach i tendencjach
11
Wstęp
10
Wstęp


ideowych. W wyniku samorzutnie początkowo organizowanego ruchu oporu powstało ponad 300 organizacji konspiracyjnych, które z biegiem czasu łączyły się w wielkie ugrupowania polityczne i wojskowe. W Pols�ce podobnie jak w większości krajów europejskich konspiracyjny ruch oporu stworzył własną prasę, która stała się istotnym narzędziem walki. Wydawano prasę konspiracyjną we wszystkich wielkich ośrodkach miejskich oraz w małych miasteczkach czy wsiach, które dotąd prasy nie wydawały, powielano gazetki w oddziałach partyzanckich z przeznacze�niem dla żołnierzy-partyzantów oraz dla ludności obszarów, na których te oddziały prowadziły swe operacje; ukazywała się prasa konspiracyjna wydawana przez polskich Żydów odizolowanych przez hitlerowców od pozostałej części społeczeństwa w gettach; mieli swe gazetki powstańcy Warszawy; podejmowano próby wydawania pism w obozach koncentra�cyjnych, pracy przymusowej i obozach jenieckich. Powstała prasa emi�gracyjna, wydawana przez centra polityczne na Wschodzie i Zachodzie Europy, w oddziałach wojskowych i miejscach ich stacjonowania.
Ten stan rzeczy jest właśnie przyczyną dość poważnych trudności nakreślenia całościowego obrazu dziejów prasy polskiej i wydawanej na ziemiach polskich w latach 1939 - 1945. Nie dysponujemy bowiem takimi źródłami i zespołem informacji, które pozwalałyby nam w stopniu dosta�tecznym ustalić rozwój tej prasy pod względem ilościowym, a także jakościowym, ponieważ nie zachowały się egzemplarze wielu tytułów pism konspiracyjnych czy powstańczych, a niektóre zachowane są dziś już nieczytelne. Opracowano już co prawda podstawowe katalogi i zesta�wienia tytułów pism podziemnych czy też ukazujących się na emigracji, podjęto udane próby wyodrębniania i oddzielnego omówienia zespołu pism związanych z działalnością głównych partii i ugrupowań politycz�nych, takich jak Polska Partia Robotnicza, Stronnictwo Ludowe, znane są po części informacje o prasie socjalistycznej czy Stronnictwa Demo�kratycznego, obserwujemy też udane inicjatywy odnotowania i opraco�wania dziejów pism podziemnych w poszczególnych regionach kraju poza Warszawą (Lubelskie, Krakowskie, Kieleckie, Rzeszowskie), ale w dal�szym ciągu pozostaje otwarta sprawa ogólnej liczby tytułów prasy wyda�wanej przez polski ruch oporu w całości, jak też przez poszczególne ośrodki polityczne czy ugrupowania wojskowe; sprawa wiedzy o miejscu jej wydania, o zespołach redakcyjnych, kolportażu i kolporterach, a prze�de wszystkim o jej problematyce. Brak studiów przygotowawczych może wpłynąć na pewne schematyczne upraszczanie syntetyzujących sądów, ale nie można tego uniknąć. Pewne kłopoty nasuwa kwestia typologii prasy ruchu oporu, jak też częstotliwości jej ukazywania się czy też tech�niki wydawniczej. Trudno jest dziś ustalić nakłady poszczególnych tytu�łów, a także zasięg i czytelnictwo poszczególnych pism. Ich kolportowanie
i czytanie odbywało się konspiracyjnie w kręgu osób zaufanych; liczne pisma nawoływały do ostrożności, ostrzegając przed prowokatorami i agentami. W żadnym bowiem okupowanym kraju za czytanie i kolpor�taż, nie mówiąc już o wydawaniu pism podziemnych, nie groziła tak jak w Polsce kara śmierci czy osadzenie w obozie koncentracyjnym, co też najczęściej równało się z karą śmierci. Setki list rozstrzelanych informowały społeczeństwo o skazanych na karę śmierci za wydawanie, kolportowanie, a nawet pisanie do pism konspiracyjnych.
Nie ułatwiły tworzenia obrazu wysiłku wydawniczego polskiego ru�chu oporu odmienne formy organizacji działalności wydawniczej i prac redakcyjnych poszczególnych grup politycznych oraz organizacji wojs�kowych, ani też rozproszone egzemplarze pism, będących przedmiotem opisu, po zbiorach instytucji państwowych i kolekcjach osób prywatnych, co czyni je prawie niedostępnymi.
Tom mniejszy jest pierwszą próbą syntetycznego ujęcia historii prasy polskiej oraz prasy emigracyjnej w latach 1939-1945. Przy tworzeniu syntetycznego obrazu dziejów prasy w omawianych latach wykorzystane zostały przede wszystkim materiały archiwalne, a mianowicie dostępna cząstkowa dokumentacja polskich organizacji podziemnych z archiwów krajowych, raporty, sprawozdania i opracowania akcji propagandowej oraz wydawniczej poszczególnych stronnictw i grup konspiracyjnych, przeglądy prasy i artykuły polemiczne w zachowanych egzemplarzach pism konspiracyjnych, wspomnienia oraz relacje ustne i pisemne. Znaczną pomocą były publikacje naukowe o polskim ruchu oporu i prasie konspiracyjnej, zbiory dokumentów, pamiętniki i wspomnienia. Wiele in�formacji zostało poddanych weryfikacji, co jednak w przekonaniu autorów nie do końca pozwoliło uporać się z wszystkimi problemami. Z niektórych szczegółowych informacji wypadło zrezygnować na rzecz syntetyzujących uogólnień.
Dla pełniejszej przejrzystości tomu zastosowano układ, w którym uporządkowano materiały według określonej problematyki, nie stosując przy tym kryterium ważności określonej grupy pism konspiracyjnych. Rozpoczyna się od scharakteryzowania rozwoju prasy niemieckiej wyda�wanej na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy, polityki prasowej w Generalnym Gubernatorstwie, omówienia prasy niemieckiej w języku polskim oraz pism przeznaczonych dla mniejszości narodowych, a także gazet dla jeńców wojennych i Polaków wywiezionych na przymusowe roboty w głąb Niemiec. Z kolei przedstawia się początki polskiej prasy konspiracyjnej i jej rozwój, by z kolei przejść do scharakteryzowania pism różnych grup politycznych i wojskowych, najwięcej miejsca po�święcając prasie Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej, Armii Krajowej i Delegatury Rządu RP na Kraj, pismom Polskiej Partii
12


Robotniczej i organizacji z nią związanych, ruchu ludowego, prasie so�cjalistycznej. Wydzielono też prasę obozu demokratycznego, narodowego, ruchu syndykalistów, pisma Stronnictwa Pracy i dawnej sanacji. Wyod�rębniono, ze względu na specyficzną rolę, prasę Szarych Szeregów, prasę żydowską ukazującą się w gettach, a taikże pdsma "akcji N". Oddzielnie zostały scharakteryzowane czasopisma satyryczne, społeczno-kulturalne i literackie. W końcowej części tomu omówiona została prasa powstania warszawskiego oraz polska prasa emigracyjna.
Tom niniejszy nie zawiera rozdziału traktującego o dziejach prasy polonijnej w latach drugiej wojny światowej. Dysponujemy obecnie je�dynie bibliografią prasy polskiej wydawanej wówczas poza granicami kraju, brak natomiast opracowań, które mogłyby stanowić podstawę do ujęcia syntetycznego. Nieco lepiej przedstawia się stan badań tyczących prasy wydawanej na emigracji, lecz jej opracowania, zwłaszcza odnoszące się do prasy w Europie Zachodniej, są niekiedy w ocenach zbyt tenden�cyjne. Powstały one głównie poza krajem i mają raczej charakter opiso�wy. Ze względu na ścisły związek treści prasy emigracyjnej z życiem okupowanego kraju okazało się jednak, iż wraz z charakterystyką prasy konspiracyjnej trzeba podjąć próbę naszkicowania jej zarysu, bez którego obraz prasy polskiej w latach wojny byłby niepełny. Autorzy starali się omówić wysiłek wydawniczy Związku Patriotów Polskich i Ludowego Wojska Polskiego w ZSRR. Obok tego przypomniano też dzieje prasy w języku polskim na terenie Litwy, Białorusi i Ukrainy Zachodniej w la�tach 1939-1941 (i częściowo w latach 1944-1945), której oczywiście nie można uznać za prasę emigracyjną. Była to prasa radziecka przeznaczona dla ludności polskiej, redagowana przez Polaków. Jej związek z prasą ZPP wydaje się być dość ścisły; wyrażał się on głównie w ciągłości perso�nalnej i ideowo-politycznej, przy wszystkich wszakże różnicach, doty�czących zwłaszcza odbiorców prasy ZPP, którzy znaleźli się w ZSRR w wyniku działań wojennych i zamierzali powrócić do kraju po rozgro�mieniu Niemiec hitlerowskich.
Pozostawiając zatem do odrębnego potraktowania prasę polonijną okresu wojny, przypominamy w tym miejscu podstawowe fakty z dzie�jów prasy emigracyjnej, zdając sobie sprawę z wszystkich niedoskona�łości tego szkicu.
Jerzy Jarowiecki, Jerzy Myśliński
JERZY JAROWIECKI
PRASA W POLSCE W LATACH 1939 -1945
PRASA NIEMIECKA NA ZIEMIACH POLSKICH WCIELONYCH DO III RZESZY
"uż w pierwszych dniach września 1939 r., po zajęciu ziem polskich przez wojska hitlerowskich Niemiec, niezwykłą aktywność rozwinęło Goebbelsowskie ministerstwo propagandy (Reichsministerium fur Yolks-aufklarung und Propaganda), organizując na tych terenach znajdują�cych się pod zarządem wojskowym sieć gazet niemieckich oraz system zarządzania prasą podobny do systemu prasowego III Rzeszy. Sieć gazet niemieckich na zagrabionych ziemiach polskich miała być pomocną w tworzeniu a następnie utrwalaniu hitlerowskiego reżimu na tych tere�nach oraz w realizacji celów odpowiadających potrzebom nazistowskiej polityki. Jeszcze w czasie trwania walk wrześniowych utworzono w oku�powanej części Polski trzy urzędy propagandy Rzeszy (Reichspropaganda-amter), które miały siedziby w Poznaniu (RPA-1), w Łodzi (RPA-2) ł w Krakowie (RPA-3). Ich celem była organizacja i kierowanie działalnością propagandową, w tym także tworzenie prasy niemieckiej dla wojsk i ad�ministracji hitlerowskiej, a także dla ludności polskiej. Prasę dla żoł�nierzy Wehrmachtu wydawano przy współdziałaniu z Abteilung Wehr-machtspropaganda.
Na terenach polskich wcielonych do Rzeszy (polskie Pomorze, Wielko�polska, Śląsk) już we wrześniu 1939 r. ogłoszono zakaz wydawania pism polskich. Znane jest zarządzenie szefa zarządu cywilnego VIII armii Wehrmachtu Craushaara, który po zajęciu Wielkopolski w dniu 4 września ogłosił, że "produkcja i rozpowszechnianie polskich gazet na
15
14
Prasa niemiecka na ziemiach wcielonych do III Rzeszy
Polityka prasowa w Generalnym Gubernatorstwie

okupowanym obszarze jest do odwołania zakazana". Zarządzenie to w późniejszych miesiącach rozciągnięte zostało nawet na prasę niemiecką w języku polskim wydawaną na terenie Generalnego Gubernatorstwa, której kolportaż na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy też został zakazany. Przystąpiono natomiast do uruchomienia na ziemiach wcielo�nych pism w języku niemieckim, wykorzystując dawną bazę wydawni�czą polskiej prasy i dawnych pism mniejszości narodowych.
Tak np. w Katowicach po kilkudniowej przerwie, wywołanej wybu�chem wojny, od 4 września zaczai się ukazywać przedwojenny dziennik dla mniejszości niemieckiej "Kattowitzer Zeitung", który w okresie na�silenia germanizacji Śląska zmienił tytuł na "Oberschlesische Kurier" (od l maja 1940) i stał się oficjalnym hitlerowskim organem. Ukazujący się w Chorzowie od 5 września dziennik "Der Oberschlesische Kurier" w winiecie tytułowej zaczął umieszczać znak swastyki.
W Wielkopolsce, którą przekształcono w okręg III Rzeszy Warthe-land, opierając się na przedwojennym "Kurierze Poznańskim" i mniej�szościowej gazecie "Posener Tageblatt" utworzono oficjalny organ pra�sowy Gauleitera Arthura Greissera, dziennik "Ostdeutscher Beobachter". W pieirwsizym numerze tego pisma z dnia l listopada Gredser napisał, że "Ostdeutscher Beobachter" powinien stać się "nosicielem rosnącej w potęgę na wschodzie niemczyzny". Zaś w artykule programowym sformułowano, iż dziennik będzie "publicystycznym bojownikiem na wschodzie III Rzeszy, potężnym bastionem niemczyzny i nosicielem idei tworzenia nowego okręgu Wartheland". Dziennik ten ukazywał się do końca okupacji, osiągając nakład blisko 300 000 egz.
W Łodzi hitlerowcy utworzyli 24 września 1939 nazistowski dziennik "Deutsche Lodzer Zeitung" w miejsce ukazującego się tu przed wojną pisma "Freie Presse". Po włączeniu Łodzi do III Rzeszy wydawcy zmie�nili gazecie tytuł na "Lodzer Zeitung" (od 12 listopada 1939); usunięcie z jej tytułu przymiotnika "Deutsche" miało podkreślić niemieckość tego miasta wchodzącego w obręb tzw. "Kraju Warty" (Wartheland). Był to jedyny dziennik niemiecki wydawany w Łodzi, stąd też wyznaczono mu nie tylko funkcje informacyjne. Miał "służyć Niemcom w kraju Warty jako gazeta ojczysta [!] i odgrywać rolę-twierdzy narodowego socjalizmu na starym niemieckim obszarze kulturalnym" [!] ("Zeitungs-Yerlag" 1939, nr 48). Germanizacja miasta wyraziła się w przemianowaniu Łodzi na Litzmannstadt; w konsekwencji dziennik też zmienił nazwę na "Litz-mannstadter Zeitung", ukazując się pod tym tytułem do 1945 r. W Ino�wrocławiu (włączony też do Wartheland) zaczai ukazywać się dziennik "Hohensalzaer Zeitung", który oparto na przedwojennym "Kujawischer Bote".
Na Pomorzu wznowiono ukazujące się przed wojną pisma w języku
niemieckim, nadając im nowy, nazistowski charakter, wprzęgając jeszcze mocniej do realizacji goebbelsowskiej propagandy. Tak stało się np. z prasą gdańską. Po zajęciu przez Niemców Bydgoszczy wznowiony został organ prasowy mniejszości narodowej "Deutsche Rundschau in Polen" (po raz ostatni ukazał się l września 1939 r.), usuwając w październiku 1939 r. z tytułu pisma słowa "in Polen". W Toruniu zaczai się ukazywać "Thorner Freiheit", zaś w Grudziądzu wznowiono wydawanie dziennika "Der Gesselige", nawiązującego do tradycji sprzed I wojny światowej oraz początkowych lat dwudziestolecia międzywojennego. W Gdańsku hitlerowski organ NSDAP "Danziger Yorposten" ukazywał się pod zna�miennym hasłem Znowu na straży nad Wisłą ("Zeitungs-Yerlag" 1942, nr 1).
Prasa niemiecka, wydawana na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy, realizowała bardzo dokładnie wytyczne hitlerowskiej propa�gandy, przyjmując głównie funkcje agitacyjne -na rzecz zorganizowania a następnie umocnienia niemieckiego reżimu. Goebbelsowskie minister�stwo propagandy poprzez swe terenowe urzędy zadbało szczególnie, by prasa otrzymywała ujednolicony, podstawowy serwis informacyjny z Deutsche Nachrichtenbiiro (DNB) Niemieckiej Agencji Informacyj�nej; do redakcji napływały też liczne instrukcja w sprawach publicystyki i gotowe komentarze prasowe. Na łamach pism, obok serwisu codzien�nych wiadomości i komentarzy, zamieszczano urzędowe informacje i ogło�szenia władz wojskowych oraz cywilnych. System centralnego kiero�wania prasą doprowadził do daleko posuniętej unifikacji gazet niemiec�kich.
POLITYKA PRASOWA W GENERALNYM GUBERNATORSTWIE
Legalna prasa polska, wydawana na ziemiach zajętych przez okupanta hitlerowskiego, już w październiku 1939 r. została całkowicie zlikwido�wana. W Dzienniku Hansa Franka (Warszawa 1962) zachowały się cha�rakterystyczne wypowiedzi generalnego gubernatora, który tuż po powołaniu go na to stanowisko nakreślił linię polityki kulturalnej w sto�sunku do Polaków. W dniu 31 października 1939 r. na konferencji w Ło�dzi niemal w całości poświęconej problemom kulturalnym, Hans Frank w obecności ministra propagandy III Rzeszy Josepha Goebbelsa wyraził m. in. pogląd, iż cały polski system informacyjny powinien być unice�stwiony:
"Cała organizacja rozpowszechniania wiadomości musi być zdruzgo�tana. Polakom nie należy pozostawiać aparatów radiowych, żadnej prasy, która wyrażałaby pewne poglądy, lecz tylko informacyjne dzienniki [...].
l
16
Polityka prasowa w Generalnym Gubernatorstwie
Będzie rzeczą konieczną podawać Polakom pewne wiadomości za pomocą wielkich megafonów {...]. W większych miastach i na targach będą usta�wione stałe megafony, które w oznaczonym czasie będą podawały wia�domości o sytuacji i rozkazy dla Polaków".
Przedstawione powyżej założenia hitlerowskiej polityki w zakresie prasy i informacji, będące częścią polityki eksterminacji kulturalnej Po�laków, zostały szybko wprowadzone w życie. Już 26 października 1939 r. ukazało się rozporządzenie w sprawach publikacji, praktycznie zamy�kające wszelkie możliwości wydawania czegokolwiek, co nie uzyskałoby aprobaty Wydziału Oświaty Ludowej i Propagandy Urzędu Gene�ralnego Gubernatora. Czytamy w tym rozporządzeniu: "wydawanie i rozpowszechnianie utworów drukarskich wszelkiego rodzaju, ukazują�cych się periodycznie lub nieperiodycznie, wymaga zezwolenia". Ogra�niczenia i zakazy wzmocnione zostały kolejnymi rozporządzeniami w sprawach wydawniczych, uzależniającymi wszelkie publikacje od ze�zwolenia władz okupacyjnych (rozporządzenia z dnia 31 października 1939 oraz 21 marca 1940), aż w końcu całkowicie ich zakazującymi (roz�porządzenie z dnia 24 października 1940). Zakazy dotyczyły wydawnictw książkowych, czasopism, nut, nawet kalendarzy, widokówek i kart do gry. Zabroniono też (innym aktem wykonawczym) rozpowszechniania dawniej wydanych książek polskich, szczególnie podkreślając, że "sprze�daż literatury o charakterze światopoglądowym lub politycznym jest księgarniom polskim zabroniona".
Pierwsze przejawy polityki tego rodzaju nastąpiły znacznie wcześ�niej. Polski ruch wydawniczy przestał praktycznie istnieć we wrześniu 1939 r. W Krakowie już 10 października 1939 r. wydano zarządzenia zabraniające słuchania obcych audycji radiowych. W październiku też zlikwidowano wydawaną po kapitulacji Warszawy z inicjatywy Związku Wydawców "Gazetę Wspólną", jedyne pismo utworzone w miejsce kil�kunastu dzienników warszawskich (ukazywała się od 27 września). Po�czątkowo była to gazeta ścienna, rozlepiana na murach, następnie uka�zała się w sprzedaży ulicznej. Po zlikwidowaniu "Gazety Wspólnej" od 11 października zaczął wychodzić niemiecki dziennik w języku polskim "Nowy Kurier Warszawski", będący w rzeczywistości odbitką ukazującej się w Łodzi "Deutsche Lodzer Zeitung".
26 października 1939 r., gdy weszły w życie dekrety Hitlera doty�czące m. in. administracji okupowanych terenów polskich, w Krakowie ukazał się po raz ostatni "Ilustrowany Kurier Codzienny", wydawany od 14 września tegoż roku, początkowo pod redakcją Józefa Flacha, a na�stępnie -redakcja przeszła w ręce niemieckie (Ludeman Reischer, Dagobert Diirr). Pismo było swoistą kontynuacją "Dziennika Krakowskiego" (6 - 13 września), który zastąpił wspólny organ polskich redakcji w mieście

17
Polityka prasowa w Generalnym Gubernatorstwie
"Gazetę Krakowską" (5 września 1939). Na łamach ostatniego numeru "Ilustrowanego Kuriera Codziennego" na czołowym miejscu wydrukowano proklamację Hansa Franka, ministra III Rzeszy, mianowanego general�nym gubernatorem części zajętych przez Niemców terenów polskich. W tym samym numerze zamieszczono komunikat: "W związku z obję�ciem rządów przez Generalnego Gubernatora i stosownie do wytworzo�nych nowych stosunków, z dniem dzisiejszym wstrzymuje się wydawanie ^Ilustrowanego Kuriera Codziennego�, którego miejsce zastąpi urzędowy dziennik informacyjny Goniec Krakowski*".
W miejsce zlikwidowanej prasy polskiej okupant powołał do życia hitlerowskie pisma informacyjne, wydawane w języku polskim jako in�strument oddziaływania propagandowego.
W ostatnim miesiącu roku 1939 nakład pism "gadzinowych" nie prze�kraczał 100 000 egzemplarzy, w związku z czym prasa ta była dostępna jedynie w większych miastach. Braki w informacji prasowo-radiowej stwarzały klimat sprzyjający rozpowszechnianiu fantastycznych nieraz wiadomości o wydarzeniach wojennych; po okupowanym kraju krążyły niewiarygodne wieści. Stąd też w początkach roku 1940 okupant zaczął traktować prasę nieco inaczej; zrezygnowano z tezy sformułowanej na wspomnianej naradzie z 31 października 1939 r. o "prasie bez poglądów", a zaczęto traktować wydawnictwa prasowe jako środek oddziaływania na postawę społeczeństwa, jako narzędzie kontrpropagandy wobec krą�żących pogłosek i opinii powstającej już prasy konspiracyjnej. Na nara�dzie kierowników wydziałów dnia 19 stycznia 1940 r. szef prasy w tzw. "rządzie" Generalnego Gubernatorstwa poinformował, iż "pod naciskiem okoliczności prasa polska została na początku 1940 roku ustanowiona jako środek kierującego oddziaływania", wcześniej zaś na innej konfe�rencji w Zakopanem radzono nad "aktywizacją czynności propagando�wych jako kontrpropagandy przeciw polskiemu szerzeniu pogłosek i usi�łowaniu szerzenia fermentu".^W zachowanych dokumentach z narady na Wawelu 14 kwietnia 1942 r. dotyczącej prasy, w której uczestniczyli H. Frank, kierownik Wydziału Spraw Wewnętrznych dr Siebert, zastępca szefa "rządu" GG dr Boepple, szef Wydziału Informacji i Propagandy Wilhelm Ohlenbusch, szef prasy Emil Gassner, pracownicy tego Wy�działu, redaktorzy pism i niemieckiej agencji prasowej Telepress, w wy�stąpieniach H. Franka i innych uczestników zebrania znalazły wyraz nowe poglądy na rolę prasy na terenach okupowanych. Znamienne było wystąpienie E. Gassnera, który oświadczył: "Na początku zarządu nie�mieckiego w dawniejszej Polsce traktowano prasę polską jako dziennik zarządzeń niemieckich [...]. Pod naciskiem okoliczności na początku 1940 r. ustanowiono prasę polską jako środek^kierującego oddziaływania [...].
(BU
ł Praga polska 19S9 - �
18
Ordynacja radiowa w Generalnym Gubernatorstwie


Następnie przeszło się do tego, ażeby wykorzystać ją w służbie niemiec�kiej odbudowy. Metody działania i cele okupanta znalazły wyraz w dal�szej części jego oświadczenia: "W myśl wskazówek udzielonych mi pier�wotnie miałem starać się o to, aby nasza prasa była narzędziem poda�wania do wiadomości publicznej rozporządzeń władz niemieckich, ewen�tualnie jeszcze do ogłaszania komunikatów wojskowych [...]. Następnie, zgodnie z polityką Gubernatora Generalnego, przeszło się do mówienia Polakom tego, co było konieczne. Stawiano im przed oczami wszystko, co mogło wzmocnić w nich przekonanie, że potęga niemiecka jest nie�zwyciężona".
Objaśniając zaś szczegółowo środki, jakimi posługiwał się Presseschef der Regierung des Generalgouyernements, Gassner powiedział: "Redak�torzy niemieccy całkowicie kierują prasą polską [...]. Polacy otrzymują do tłumaczenia tylko materiały wskazane przez naczelnych redaktorów niemieckich. Przetłumaczone artykuły czyta redaktor Niemiec, mówiący po polsku [...]. W ostatniej instancji prasę polską kształtuje niemiecki redaktor naczelny, który biegle mówi po polsku".
Główną zatem rolę w niemieckiej akcji propagandowej na terenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa przeznaczano prasie wydawanej pod ścisłą kontrolą władz okupacyjnych, gdyż Polakom zabroniono słuchania radia, co regulowane było specjalnymi zarządzeniami. W ślad za zarzą�dzeniami z 10 października 1939 r., zabraniającymi słuchania obcych audycji, oraz z 15 grudnia tegoż roku o konfiskacie i oddaniu aparatów radiowych oraz demontażu anten, zainstalowano dla mieszkańców miast w najruchliwszych punktach głośniki, przez które nadawano rozmaite rozporządzenia, komunikaty i audycje propagandowe. W okresie nasilenia propagandy hitlerowskiej (zarzucono kraj broszurami, ulotkami i plaka�tami) zastanawiano się jednak, czy nie zezwolić Polakom na posiadanie standardowych aparatów radiowych o zasięgu miejscowym, co ujawnia ogłoszona w dniu 13 kwietnia 1940 r. "ordynacja radiowa". Teoretycznie można było uzyskać zezwolenie na posiadanie takiego odbiornika (w świe�tle ordynacji traciło moc obowiązującą rozporządzenie o konfiskacie i obo�wiązku oddania aparatów radiowych) pod warunkiem, że abonent Polak będzie przestrzegał nakazu sformułowanego w ż 5, pkt 5, a mia�nowicie: "Radioabonent, który bezwiednie inne [niż miejscowa] ode�brał audycje, nie powinien treści ich zapisywać w jakimkolwiek celu, ani innym przekazywać lub też treści audycji wykorzystywać w jakim�kolwiek celu, jak również podawać innym faktu, że takie audycje ist�nieją pod groźbą kary więzienia". By zaś przekonać społeczność oku�powanego kraju, że nie są to czcze pogróżki, na łamach pism "gadzi�nowych" w roku 1940 ukazywały się wykazy osób ukaranych. Tak np.
� �
na łamach "Gońca Krakowskiego" (25 sieronial nn,,wi,
osób, które skazano na tr� int sierPnia) opublikowano nazwiska
-L ." r :TLLLsr *LLL? lst znych
personalną z Urzędem fc Pras ' n� ^alg�UVe�ments. ***= K unia
emianowi">� a Wydział
20
21
Prasa w języku niemieckim w Generalnym Gubernatorstwie

agencja Teleprass, dbał on o propagowanie spraw GG na łamach prasy III Rzeszy i za granicą, jak również informował władze GG o nastrojach i różnych kwestiach politycznych. Szef prasy działał na podstawie wy�tycznych Franka z dnia 24 kwietnia 1941 r. (Zweienhalb Jahre Presse-arbeit im Generalgouvernement) .
Z podstawowych założeń polityki prasowej wynikało, że władze GG przywiązywały dużą wagę do wydawania prasy w języku niemieckim, na planie dalszym znajdowała się prasa niemiecka w języku polskim. Już 9 września 1939 r. zaczęła się ukazywać w Krakowie "Soldaten Zei�tung" przeznaczona dla żołnierzy 14 armii Wehrmachtu, której dowódz�two i szefostwo zarządu � cywilnego wybrało to miasto za swą siedzibę. Stałym i najdłużej ukazującym się w Krakowie pismem przeznaczonym dla Niemców był dziennik "Krakauer Zeitung", którego pierwszy numer wyszedł 12 listopada 1939 r., a ostatni nosił datę 17 stycznia 1945 r. Dziennik ten tytułem nawiązywał do tradycji pisma o tej samej często�tliwości i tytule, ukazującego się podczas I wojny światowej. Redakcja w pierwszym numerze zapowiadała, że pismo przeznaczone jest dla żoł�nierzy i urzędników niemieckich oraz dla "innych żyjących na tym obszarze, którzy gotowi są lojalnie podporządkować się nowym stosun�kom". By zaś ewentualny polski czytelnik nie miał złudzeń w inaugu�racyjnym numerze zamieściła wypowiedź Goebbelsa, który oświadczył: "Jest rzeczą zrozumiałą, że w powstałych warunkach nie może być mo�wy o sentymentalnym zbrataniu się z narodem, który dopuścił się takich przestępstw [chodziło o walkę z Niemcami]. Nie będziemy ustawać w przypominaniu, czego Polacy dopuścili się w stosunku do narodu nie�mieckiego" [!]. Główna tendencja pisma wyraziła się w głoszeniu "poli�tycznego i kulturalnego posłannictwa narodu niemieckiego w kraju wschodnim", co znalazło wyraz w drukowanym w piśmie haśle Die Wacht im Osten. Pismo prowadziło dodatek pt. "Weichsel Illustrierte". Jego mutacja od 14 listopada 1939 r. kolportowana w Warszawie i pół�nocnej części GG, nosiła tytuł "Warschauer Zeitung"; pismo to usamo�dzielniło się od stycznia 1941 r. Dziennikiem był też "Lemberger Zei�tung" wydawany od l sierpnia 1941 r. Z innych pism w języku niemiec�kim wymienić należy: miesięcznik, a następnie kwartalnik (od paździer�nika 1940) "Warschauer Kulturblatter". "Blatter des. Staatstheater des Generalgouvernements", "Deutsche Forschuńg im Osten", "Bie Burg" wydawany przez Ostinstitut, "Das Yorfeld" organ NSDAP. Biuro szefa prasowego GG wydawało specjalny miesięcznik w języku niemiec�kim przeznaczony dla polskich i ukraińskich wójtów pod nazwą "Der Ratgeber", będący kontynuacją wcześniejszego pisma "Informations-dienst fiir die Wojts". Wydział Główny Nauki i Nauczania "rządu" GG
wydaiwał miesięcznik "Wissensehaft und Unterricht", zaś Wydział Oświe�cenia i Propagandy od 1940 r. biuletyn "Pressedients des Generalgou-vernements".
vPRASA NIEMIECKA WYDAWANA W JĘZYKU POLSKIM
Ilość pism przeznaczona dla ludności polskiej była stosunkowo nie�wielka: w całym Generalnym Gubernatorstwie wychodziło zaledwie 8 dzienników, spośród których najwcześniej zaczął się ukazywać "Nowy Kurier Warszawski" (numer l nosi datę 11 października 1939) oraz "Go�niec Krakowski" (od 27 października 1939). Oba dzienniki osiągały sto�sunkowo wysokie nakłady: pierwszy ukazywał się w nakładzie blisko 200 000 egz., a drugi 60 000 egz. (nakłady utrzymano na poziomie przedwojennych ważniejszych dzienników). Ich wydawcą, podobnie jak i pozostałej prasy w języku niemieckim i polskim, był koncern prasowy "Zeitungsverlag KrakauWarschau. G.m.b.H.", powstały na bazie zli�kwidowanych majątków polskich przedwojennych wydawnictw praso�wych ("Ilustrowanego Kuriera Polskiego", "Domu Prasy" w Warszawie, "Gońca Częstochowskiego", "Kuriera Warszawskiego" i innych), którego centrala mieściła się w Krakowie, przy ul. Wielopole 1. Powołany spe�cjalnym dekretem Franka z dnia 15 grudnia 1939 r. koncern miał liczne filie: w Warszawie, Lublinie, Radomiu, Częstochowie, a także we Lwo�wie (po utworzeniu dystryktu Galicja). Kierownikiem koncernu został Hans Strożyk, wśród osób zatrudnionych było około 100 Polaków.
"Goniec Krakowski" był pismem przeznaczonym dla całego Gene�ralnego Gubernatorstwa, miał też kilka mutacji: "Nowy Czas" (koniec 1939) przeznaczony dla Jędrzejowa i powiatu, "Kurier Kielecki" (od l marca 1940) dla Kielc i okolicznych terenów, który zastąpił wcześ�niejszy "Ekspres Kielecki", ukazujący się trzy razy w tygodniu. W Kra�kowie drukowano też "Dziennik Poranny" (nakł. 20 000 egz.) z przezna�czeniem dla powiatów Będzin, Bielsko, Sosnowiec, Chrzanów, Olkusz, Zawiercie. W Radomiu od października 1939 r. ukazywał się trzy razy w � tygodniu "Kurier Radomski", który od marca 1940 r. zmienił tytuł na "Dziennik Radomski" (usamodzielniony od 2 grudnia 1941). Z innych dzienników wymienić należy "Gońca Częstochowskiego", ukazującego się od 14 września 1939 r., któremu okupant zamierzał nadać charakter cen�tralnego organu katolików w Generalnym Gubernatorstwie. Po objęciu władzy przez cywilną administrację pismo od listopada 1939 r. zmieniło tytuł na "Kurier Częstochowski" (nakł. 30 000 egz.). W Lublinie od 20 stycznia wydawano początkowo tygodnik "Głos Lubelski", który następ�nie przyjął tytuł "Nowy Głos Lubelski" (od 9 sierpnia 1941 r. 50 000
Hitlerowskie czasopisma w języku polskim
22
Hitlerowskie czasopisma w języku polskim
23

nakł.) i ukazywał się trzy razy w tygodniu. Od 9 sierpnia 1941 r. zaczęła się ukazywać "Gazeta Lwowska" (nakł. 50 000 egz.).
Oprócz dzienników ukazywały się hitlerowskie czasopisma w języku polskim. W 1940 r. w Krakowie zaczęto wydawać "Ilustrowany Kurier Polski" (od 25 lutego), najpierw jako dwutygodnik (od 25 lutego do 6 października 1940), a następnie jako tygodnik (do 31 grudnia 1944). Pismo redagowane było przez redaktorów niemieckich (Hans Apfel do końca 1942 r.; Mirau do 1944), z którymi współpracował redaktor polski Piotr Paliwoda-Matiolański, łącznie ukazało się 237 numerów o nakładzie blisko 50000 egz. każdy. W tym samym roku od 11 maja zaczął wychodzić w Warszawie tygodnik "7 Dni" (w nakł. około 40 000 egz.) oraz miesięcznik z elementami pornografii "Fala" (nakł. 10000 egz.), a także "Co miesiąc powieść".
W grupie pism "gadzinowych" oddzielne miejsce zajmują pisma fa�chowe, o niezbyt wysokich nakładach i poziomie, związane z określonymi potrzebami zawodów znaczących dla rozwoju życia gospodarczego, wyr dawane przez specjalistyczne wydawnictwa. Tak np. dla rolnictwa wy�dawano tygodniki: "Siew" (ok. 50000 egz. nakł.), "Rolnik" (wydanie "B" wychodziło pt. "Mały Inwentarz, Organ Związku Hodowców Drobnego Inwentarza w GG"), "Ogrodnictwo" ,,Pszczelarz"; dwutygodnik "Spół�dzielca"; miesięczniki: "Wzorowa Gospodarka" i "Gospodarka Wyży�wienia" (wyd. "Agrar-Verlag-Ost. G.m.b.H."); dla służby leśnej ,,Las i Drewno", dla służby zdrowia "Zdrowie i Życie" (wyd. "Abteilung Gesundheitswesen"), "Kolejarz", który zmienił następnie tytuł na "Kole-jowiec", przeznaczony dla pracowników kolei (wyd. "Generaldirektion der Ostbahn").
Specyficzną rolę spełniały czasopisma przeznaczone dla młodzieży szkolnej, mające zastąpić podręczniki. Hitlerowcy bowiem, zmierzając do niszczenia kultury polskiej, polskiego dorobku kulturalnego, skazali na zagładę książkę polską, dziesiątki tysięcy egzemplarzy podręczników i lektur szkolnych. W latach 1940 - 1943 wydano liczne poufne wykazy książek zakazanych ("Polnische Zeitsschriften mit antideutscher tendenz", "Listę des deutscheeindlichen, schadlichen und unerwunschten polnischen Schriftums"), w tym także podręczników. Polskie podręczniki miały za�stąpić czasopisma odpowiednio zredagowane zgodnie z zaleceniami Wy�działu Nauki, Wychowania i Oświaty Ludowej, pisanymi wprawdzie w ję�zyku polskim, ale w duchu niemieckim. Tak doszło do wydania mie�sięczników: "Steru" i "Małego Steru". "Ster" przeznaczony był dla uczniów od trzeciego do siódmego roku nauczania i uznany został przez hitlerowców za "całkowicie nowy środek nauczania wprowadzony w miej�sce wycofanych szowinistycznych podręczników szkolnych" ("Deutscher Dienst" 31 VIII 1940). Ukazywał się od września 1940 r. w nakładzie
daleko przekraczającym 100 000 egz. (obj. 32 strony). Urzędnikom szkol�nej administracji zalecano, by "popierali pod każdym względem sprze�daż tego czasopisma i szczególnie uważali na to, by każde dziecko od�powiednich roczników czasopismo prenumerowało i by nauczyciele wykorzystywali je należycie" ("Wissenschaft, Erziehung und Yolksbil-dung" 1941, nr 1/2). "Mały Ster" przeznaczony był dla uczniów pierwszej i drugiej klasy szkół powszechnych; ukazywał się od lutego 1942 r. Od marca 1941 r. zaczęło wychodzić czasopismo przeznaczone dla różnych typów szkół zawodowych "Zawód i Życie" o różnych mutacjach z od�miennymi podtytułami: "Czasopismo poświęcone wiedzy rzemieślniczej, handlowej i rolniczej", "Czasopismo poświęcone wiedzy handlowej i za�wodom kobiecym". Wydawcą tych czasopism był "Burgverlag" w Kra�kowie. Ogółem wydrukowano 26 numerów "Steru", 12 "Małego Ste�ru", 29 "Zawodu i Życia". Czasopisma redagowane były przez kola�borantów: dr Feliksa Burdeckiego, znanego przed wojną publicystę "Kuriera Polskiego" i popularyzatora niektórych gałęzi nauki i techniki, politycznie związanego ze skrajnymi kołami nacjonalistycznymi; Jana Emila Skiwskiego, publicystę i krytyka literackiego, związanego przed wojną z endecką "Myślą Narodową", sanacyjnym "Pionem", a także li�beralnymi "Wiadomościami Literackimi" oraz przez Edmunda Chodaka, autora elementarzy, który podjął pracę w "Burgyerlagu". Te niemieckie wydawnictwa drukowane w języku polskim bojkotowane były przez większość nauczycieli i szerokie kręgi społeczeństwa.
Ważne miejsce wśród specjalistycznych niemieckich czasopism, speł�niających funkcje poradnictwa zawodowego, wydawanych w języku pol�skim, zajmował "Księgarski Biuletyn Informacyjny dla Generalnego Gubernatorstwa" ("Mitteilungsblat fur den Buchhandel in Generalgou-vernement"), którego pierwszy numer ukazał się 29 marca 1941 r. Przez cały okres okupacji w Krakowie wychodził dwujęzyczny "Dziennik Roz�porządzeń dla Okupowanych Terenów Polskich" ("Yerordnungsblat des Generalgouverneurs fur die besetzten polnischen Gebiete"), wydawany od 26 września 1939 r., który z dniem l listopada 1940 r. zmienił tytuł na "Dziennik Urzędowy dla Generalnej Guberni" ("Verordnungsblat fiir das Generalgouvernement"). Specjalnie dla wsi od lata 1940 r. wydawano ilustrowany dwutygodnik propagandowy "Nowiny. Gazetka Ścienna dla Wsi Polskiej", a sołtysi zobowiązani byli wywieszać ją w widocznych miejscach; zawierała różnego rodzaju zarządzenia władz okupacyjnych oraz wiadomości.
W sumie na ziemiach -polskich okupowanych przez hitlerowców w la�tach 1939-1945 ukazywało się blisko 50 tytułów prasy "gadzinowej", w tym 8 dzienników, 6 tygodników, 2 miesięczniki, pozostałe to pisma fachowe o różnej częstotliwości ukazywania się.
Treści propagandowe prasy "gadzinowej"
23
Nakłady prasy "gadzinowej1
24

Prasę wydawaną przez okupanta cechowały stosunkowo wysokie na�kłady. Według sprawozdania szefa prasowego Gassnera, przedstawionego na konferencji w sprawach prasy w Krakowie w dniu 23 lutego 1943 r., globalny nakład wszystkich pism hitlerowskich wydawanych w języku polskim wynosił w dni powszednie blisko 400 000 egz., a w niedzielę sięgał nawet pół miliona egzemplarzy. W 1939 r. ukazywały się np. 4 dzienniki o łącznym nakładzie 80 000 egz., by już w 1941 r. osiągnąć nakład jednorazowy 640 000 egz. (6 dzienników, 5 czasopism), a w 1944 r. l 320 000 egz. Bliżej problem ten ilustrują dane w tabeli 1.
Tabela l Nakłady prasy niemieckiej w języku polskim w GG

Pisma
1940
1941
1942

Dzienniki
275000
392000
363800

Tygodniki Miesięczniki
51000 11700
115 200 113 000
166 700 152 300

Źródło: "Zeitungswissenschaft" 1942, nr 9, s. 484.
Dla uzyskania pełniejszego obrazu polityki wydawniczej okupanta stan ten można skonfrontować z sytuacją, która ukształtowała się na polskim rynku wydawniczym tuż przed wybuchem II wojny światowej. W roku 1937 ukazywało się w Polsce 3500 czasopism, w tym ponad 200 dzienników, a nakład globalny prasy osiągał np. w 1937 r. 885 min egz. (przeciętnie ponad 2 100 000 egz. dziennie). Prasę tę obsługiwała Polska Agencja Telegraficzna oraz blisko 40 ogólnych i specjalistycznych agencji. Podczas okupacji niemiecka prasa wydawana w języku polskim korzystała początkowo z Polskich Wiadomości Prasowych, a następnie
z Telepressu.
Niezależnie od pism wydawanych przez władze okupacyjne za zezwoleniem Głównego Urzędu Propagandy ukazywało się przez pe�wien czas 5 pism będących kontynuacją periodyków przedwojennych. Były to pisma kościelne: "Rycerz Niepokalanej" (do stycznia 1941), "Kro�niki Diecezji Sandomierskiej" (do stycznia 1943), "Kielecki Przegląd Diecezjalny" (do stycznia 1943); "Biuletyn Informacyjny PCK" oraz "Wiadomości Gospodarcze" organ niemieckiej Izby Przemysłowo-Han-dlowej w Warszawie.
Polityka prasowa okupanta na obszarze GG miała na celu zaspoka�janie lokalnych potrzeb informacyjnych ludności polskiej, a z drugiej strony oddziaływanie propagandowe w duchu polityki III Rzeszy, kształ�towanie opinii i poglądów. Stąd "gadzinowa" publicystyka usiłowała
wytworzyć i utrwalić w społeczeństwie podbitego kraju przekonanie o nie�odwracalności skutków klęski wrześniowej, o konieczności "pogodzenia się z rzeczywistością", rezygnacji z wszelkich dążeń niepodległościowych. Jednocześnie W pierwszych latach okupacji hitlerowskiej istotnym elementem po�lityki redakcyjnej dzienników (a w szczególności "Gońca Krakowskiego" i "Nowego Kuriera Warszawskiego") były oskarżenia rządu Polski mię�dzywojennej o rozmaite nadużycia, a szczególnie podkreślanie jego od�powiedzialności za klęskę wrześniową; całe serie artykułów oskarżały ministra Józefa Becka i prezydenta Ignacego Mościckiego oraz ministra spraw wojskowych Tadeusza Zbigniewa Kasprzyckiego przede wszyst�kim o "szaleńcze" wepchnięcie Polski w konflikt z Rzeszą Niemiecką. Pisano, że "wojna lekkomyślnie sprowokowana dla obcych interesów, nie miała wśród szerokich mas narodu polskiego żadnych widoków popular�ności" ("Goniec Krakowski" 1944, nr 33). W świetle dodatnim przedsta�wiano jedynie postać nieżyjącego marszałka Józefa Piłsudskiego, dowo�dząc, iż umiał docenić potrzebę porozumienia się Polski z Niemcami. Okupantowi chodziło o zohydzenie przeszłości Polski, szczególnie zaś usiłowano społeczeństwu wmówić rzekomy brak zdolności Polaków do rządzenia i samodzielnego bytu politycznego. "Goniec Krakowski" pisał napastliwie, iż "powstanie Polski wersalskiej było zbrodnią wobec całego świata" (1939, nr 1). Z kolei pisma "gadzinowe", chwaląc ład i porządek, a także mądrość administracji niemieckiej, przekonywały czytelników, że znaczna część Polaków sprzyja okupantowi, uznając go za stróża porządku. W roku 1940 publikowano różne wiadomości o karach śmierci za grabieże i bezczeszczenie grobów polskich żołnierzy (np. "Goniec Krakowski" z 25 maja 1940), podawano przykłady opieki nad polskimi Inwalidami, w jednym z numerów "gadzinówki" zamieszczono np. foto�grafię członków Sądu Apelacyjnego w Radomiu, podkreślając ich pol-Hkość. Prawie wszystkie dzienniki i tygodniki zajęły się agitacją w celu zwerbowania możliwie największej liczby robotników do pracy w III
Treści propagandowe prasy "gadzinowej"
Publicystyka kulturalna w prasie "gadzinowej"
26
27


Rzeszy. Wyjazdy robotników przedstawiano jako dobrowolne, ochotnicze zgłoszenia, chociaż w rzeczywistości było to przymusowe zsyłanie do robót w głąb Niemiec. Ten pierwszy okres propagandowy cechowały także apele do ludności polskiej o lojalność i rozsądek oraz rzetelną pracę dla^dobra obu narodów".
(^Później główne kierunki propagandy prasowej wyrażały się w wy�stąpieniach antysowieckich, problematyce antyżydowskiej oraz w lan�sowaniu haseł współpracy i lojalności wobec władz okupacyjnych. Po napadzie Niemiec na ZSRR, niemiecka prasa w języku polskim starała się skierować polską opinię publiczną przeciw państwu radzieckiemu, szczególnie po niepowodzeniach na froncie wschodnim redaktorzy pism "gadzinowych" poczęli odwoływać się do poczucia wspólnoty w obrębie europejskiej kultury zachodniej, do tradycji religijnych; na łamach pism codziennych zaczęto łudzić czytelników mirażami jakichś ewentualnych zmian w położeniu Polaków, możliwości poprawy ich losu pod warun�kiem, że wezmą udział w antyradzieckiej krucjacie w "obronie cywili�zacji europejskiej" przed "barbarzyństwem Wschodu" i będą uczestni�czyć w "zjednoczonym froncie Europy w walce z bolszewizmem" ("Ilu�strowany Kurier Polski" 1944, nr 34, 35). Liczne artykuły i informacje o walkach na frontach ukazywały "potęgę" armii niemieckiej, zwycięskie poczynania Wehrmachtu, "dzielność" hitlerowskich oddziałów, przewyż�szających działanie zachodnich aliantów i Armii Czerwonej (tej proble�matyce np. w "Gońcu Krakowskim" poświęcono 2341 artykułów). Za�chęcano Polaków do uczestnictwa w "zwycięskim pochodzie na Wschód". Na wiosnę 1943 r., po zerwaniu stosunków polsko-radzieckich, kampania propagandowa przybrała na sile. Gdy sprawa udziału w tej krucjacie wojskowej nie znalazła w społeczeństwie polskim żadnego oddźwięku, gdy zawiodła próba propagandowego wykorzystania sprawy katyńskiej, nie dało skutku obwożenie po zakładach przemysłowych fikcyjnych "jeń�ców" z I polskiej Dywizji im. Tadeusza Kościuszki, propaganda hitlero�wska powróciła do koncepcji "gorliwej i rzetelnej pracy" jako wkładu Polaków w "dzieło obrony" przed "inwazją bolszewizmu", "wspólnego wroga". W tym celu organizowano propagandowe wiece w zakładach pracy w Generalnym Gubernatorstwie. W okresie kampanii antyradziec�kiej w 1'944 r. pisma stosowały takie chwyty propagandowe, jak trickowe zdjęcia rzekomych listów Polaków do generalnego gubernatora względnie do redakcji pism, w których deklarowano postawy lojalności i współpracy. Tak np. w numerze 8 z dnia 20 lutego 1944 r. w jednym z listów do H. Franka autor pisał, że, "90% Polaków jest po stronie Niemiec, a tylko 10% za bolszewikami, bo nie lubią Niemiec z pobudek osobistych [!]. Naród polski chce służyć Niemcom w ich walce z Rosja-
nami .
Próby te, zresztą bardzo prymitywne, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Pisała o tym konspiracyjna "Kronika Okupacyjna": "Oczy�wiście cała niemiecka akcja propagandowa w kraju, gdzie jej zakłama�nie jest widoczne nawet dla najmniej krytycznych umysłów, żadnego echa nie znajduje" (1942, nr 10); podobna ocena znalazła się w zacho�wanych materiałach Delegatury Rządu: "Propaganda niemiecka nie znalazła żadnego oddźwięku w narodzie polskim; nie jest to tylko wynikiem naszej odpornej postawy psychicznej, lecz również nieudolno�ści zastosowanych środków, które zamiast odporność nasza burzyć, osią�gają skutek zupełnie przeciwny" (DR, CA KC PZPR sygn. 202/III).
Do celów wojennych przystosowana też była propaganda antysemicka. Prasa "gadzinowa" utożsamiała Żydów z "plutokracją i międzynarodo�wą finansjerą" oraz bolszewizmem. Celem propagandy antysemickiej było wywołanie, a w niektórych środowiskach drobnomieszczańskich spo�tęgowanie poczucia obojętności czy wręcz wrogości wobec prześladowa�nych przez hitlerowców Żydów. W opinii redaktorów pism "gadzinowych" prześladowania Żydów zmierzały rzekomo do obrony polskiego stanu po�siadania gospodarczego, ich eksterminacja miała ten stan posiadania po�większyć. Redakcje pism wykorzystywały często w tym celu dawne pu�blikacje antysemickie, cytując fragmenty np. z przedwojennej prasy endeckiej lub ONR-owskiej.
Sporo swoistej "pomysłowości" wykazywały "gadzinówki" w dzie�dzinie spraw kulturalnych, w tym dziale artykuły nieraz były podpisy�wane nazwiskami (w innych anonimowe), często nazwiska te umieszczane były bez zgody zainteresowanego (brak ochrony prawnej Polaków uła�twiały tego rodzaju praktyki, najczęściej w stosunku do oryginalnej twórczości literackiej). Na łamach "Gońca Krakowskiego" czy "Nowego Kuriera Warszawskiego" publikowano artykuły poświęcone dorobkowi różnych wybitnych pisarzy, malarzy, artystów, którzy zmarli w czasie okupacji, lub też niesprzeczne z polityką hitlerowską artykuły roczni�cowe. Nie brakło artykułów dotyczących teatru polskiego, pojawiały się stosunkowo regularnie recenzje ze spektakli teatralnych (głównie war�szawskich teatrzyków rewiowych), z koncertów.
Zauważyć trzeba, iż jednym z przejawów hitlerowskiego "kulturtra-gerstwa" w Generalnym Gubernatorstwie było zakładanie zwłaszcza w Warszawie teatrzyków rewiowych, funkcjonujących pod "opieką" Wydziału Propagandy. Wystawiały one programy pseudo-rozrywkowe o najniższym poziomie, niewolne od treści pornograficznych, demorali�zujące publiczność polską. Wszystkie te widowiska były na łamach "ga-'łzinówek" hucznie reklamowane za pomocą licznych zdjęć i recenzji. Przykładowo wymienimy, że w "Ilustrowanym Kurierze Polskim" ist�niał dział recenzji (zajmował 28% kolumny); na łamach "Gońca Kra-
28
29
Publicystyka kulturalna w prasie "gadzinowej"
Publicystyka kulturalna w prasie "gadzinowej"

kowskiego" w okresie okupacji opublikowano łącznie 536 recenzji i ar�tykułów poświęconych tej tematyce.
Oprócz tego na łamach czasopism przeznaczonych dla polskiego czy�telnika rozbudowane zostały działy rozrywkowe: zamieszczano w nich liczne utwory literackie o miernej wartości artystycznej, sensacyjno-fcry-minalne powieści w obcinkach, wiersze, felietony, anegdoty. Tak np. w "Ilustrowanym Kurierze Polskim" dział ten zajmował od l - 1,5 ko�lumny w roku 1940 do 3 kolumn w drugiej połowie roku 1944 (tj. 25�/o powierzchni 12-stronicowego pisma); każdy odcinek powieściowy zajmo�wał 12,5�/ri powierzchni. Niektóre dzienniki również zamieszczały tego typu materiały, a ich znikome walory artystyczne miały dowodzić niskie�go poziomu polskiej kultury literackiej. Tego rodzaju działalność propa�gandowa zmierzała do stworzenia pozorów, że w Generalnej Guberni rozwija się normalne życie kulturalne ludności polskiej. Jednocześnie na łamach pism codziennych i "gadzinowych" czasopism zamieszczano artykuły publicystyczne, których treści obliczone były na wywoływanie w podbitym narodzie poczucia niższości; pisano o polskim zacofaniu kul�turalnym, przekonywano, że prawie wszystkie zabytki architektury, naj�wartościowsze dzieła sztuki stanowią w Polsce wytwór ducha germań�skiego. Znakomitą wręcz analizę, obnażającą perfidną rolę pism wyda�wanych przez Niemców w języku polskim, przeprowadził organ PPS (WRN) "Kronika Okupacji" (pierwszy numer nosił tytuł "Kronika Okupacji Niemieckiej"). W artykule zatytułowanym Prasa hitlerowska w GG czytamy: "Gadzinówki są ważną bronią w ręku wroga walczącego zaciekle z polskością. Niebezpieczeństwo tej broni powiększa fakt uży�wania przez nią języka polskiego, co łatwiej zaciera w umysłowości czy�telnika świadomość istotnych założeń i źródeł wydawnictwa. Każde sło�wo zamieszczone w gadzinówce jest starannie równoważone przez pro�pagandę niemiecką, gdyż staje się wówczas narzędziem jej celowej i przemyślanej akcji. Pamiętać więc trzeba, że gadzinówki służą wrogowi i wymierzone są przeciw polskości. Niemcy chwytają się wszystkich środków, aby skłócić społeczeństwo, rozbić jego jedność, a przez to osła�bić zdolność odporności i wiarę we własne siły" (nr 6). Podobne opinie wyrażały i inne pisma konspiracyjne.
""Nasilenie tego typu propagandy na łamach wydawnictw hitlerowskich nastąpiło od czasu powołania do życia w Krakowie Instytutu Niemieckiej Pracy na Wschodzie (Das Institut fiir Deutsche Ostarbeit), t j. od 21 kwietnia 1940 r. Instytut programowo podjął "badania" nad śladami niemieckiego "dziedzictwa" na terenach podbitych, badania nad ludnoś�cią, których "wyniki" podporządkowano celom antypolskiej propagandy. Służyły temu różne formy działalności "Instytutu": odczyty, wystawy oraz publikacje w specjalnych pismach i wydawnictwach (np. "Die Burg",
"Deutsche Forschung im Osten", "Deutsche Kultur im Osten"). Tak więc w tej wielostronnej propagandzie sięgnięto po autorytety naukowe,, przy pomocy których usiłowano udowodnić, że np. Słowianie, a więc m. in. Polacy, to rasa niższa, że w ogóle "wszystkie nieprzemijające war�tości kulturalne obszaru nad Wisłą zawdzięczają swój początek działal�ności niemieckiej" (Dos Generalgouverment, Wirzburg 1942, s. 141). Nie�jaki E. Behrens udowadniał, że Wit Stwosz był "deutscher Kiinstler im Ostraum" ("Deutsche Forschung im Osten" 1941, z. 3) oraz że większość miast polskich była dziełem niemieckim ("Die Burg" 1942, z. 3).
Jak wspomniano, prasę dla Polaków redagowali i kontrolowali nie�mieccy redaktorzy. Tylko nieliczni dziennikarze pochodzenia polskiego podjęli pracę w pismach "gadzinowych" czy niemieckiej agencji Tele-press, np. Feliks Burdecki ("Ster", "Zawód i Życie", "Przełom"), Jan E. Skiwski ("Przełom"), Czesław Pudłowski, Piotr Paliwoda-Matiolański ("Ilustrowany Kurier Polski"), Tadeusz Starostecki, Józef Stanisz ("Kurier Częstochowski"), Aleksander Schedlin-Czapliński ("Gazeta Lwo�wska"), Stanisław Brochwicz-Kozłowski, Józef Sierzputowski, Wiktor Morain, Władysław Leśniewski ("Nowy Kurier Warszawski"), Helena Wielgomasowa ("Fala", "7 Dni", "Nowy Kurier Warszawski"). Wśród blisko 100 osób pochodzenia polskiego zatrudnionych w prasie "gadzino�wej" większość stanowili ludzie przedtem nie mający nic wspólnego z dziennikarstwem. Większość dziennikarzy spośród tych, którzy pozo�stali na ziemiach zajętych przez hitlerowskich okupantów, związała się z konspiracyjnym ruchem oporu i pismami podziemnymi, stworzyła kon�spiracyjną organizację dziennikarską. Wielu dziennikarzy zostało aresz�towanych, zginęło 350 osób: zamordowano ponad 70, blisko 80 dziennika�rzy znalazło śmierć w obozach koncentracyjnych i więzieniach, 50 osób w gettach, kilkunastu w powstaniu warszawskim. Dziennikarze, któ�rzy podjęli pracę w pismach niemieckich wydawanych w języku polskim, spotkali się z powszechną izolacją i napiętnowaniem przez pisma konspi�racyjne, ponosząc zasłużoną karę zarówno podczas okupacji, jak i w wy�niku powojennych procesów kolaborantów.
Społeczeństwo polskie w swej masie jednoznacznie oceniło również prasę wydawaną przez okupantów, czego wyrazem były oprócz okre�sowego bojkotu liczne wypowiedzi na łamach pism podziemnych pols�kiego ruchu oporu: "Prasą gadzinową nazywamy czasopisma-gady ostrzegał Biuletyn Informacyjny*, organ ZWZ-AK zdradliwie oble�kające się w skórę polskiej mowy, aby jadem swej treści zatruwać orga�nizm polskiego narodu. Mowa drukowana tych pism jest polska, ale mózg i ręka nimi kierujące niemieckie". Zaś wydawane przez Tajną Orga�nizację Wojskową pismo "Sprawy Polskie" dodawało: "Nędzne szmaty udające czasopisma, nikczemne świstki okupacyjne redagowane przez
Hitlerowska prasa pseudokonspiracyjna
Hitlerowska prasa pseudokonspiracyjna
31
30


szuje oddane służbie u wroga, codzienne nagrobne sentencje Ojczyźnie naszej drukują, w napuszonych enuncjacjach zarozumiałych i głupich urzędników, w bezczelnych ich ogłoszeniach pisanych tak plugawą polszczyzną, że papier je ledwie znieść może. W skąpych wieściach ze świata hymny na cześć potęgi Niemiec, zaś na pohybel wszelkim nie�przyjaciołom Trzeciej Rzeszy, naigrywania się nad ich rzekomą nędzą pieją pismaki wysługujące się za lichy grosz śmiertelnemu wrogowi Oj�czyzny" (numer z 24 grudnia 1939).
Dla pełnego obrazu poczynań okupanta w zakresie wydawnictw pra�sowych trzeba dodać, iż rozwój prasy podziemnej i działalność polskiego ruchu opdru w zakresie wydawania dywersyjnych pism w języku nie�mieckim w ramach tzw. "akcji N", a także konspiracyjnych pism, które przybierały zewnętrzny wygląd, tytuł i układ graficzny pism "gadzino�wych" (chodzi tu o tzw. "lewe Gońce" i "Nowy Kurier Warszawski"), spowodowały wydawanie przez Niemców prasy nazistowskiej, podającej się za produkt polskiego podziemia. Taką chybianą próbą oszukania pols�kiego społeczeństwa była inicjatywa Burdeckiego, który przy współpracy Skiwskiego wydawał w 1944 r. w Krakowie pseudokonspiracyjny dwu�tygodnik "Przełom" (odbijany początkowo na powielaczu, a następnie drukowany). Dwutygodnik ten usiłował mamić polskiego czytelnika fra�zesami o Polsce jako bastionie obronnym świata zachodniegojprzed komu�nizmem, nawoływał otwarcie do współpracy z Niemcami w walce przeciw ZSRR. W numerze pierwszym, z dnia 17 kwietnia 1944 r., Burdecki pisał: "Powie wielu a więc mamy iść razem z Niemcami? Przecież nam Niemcy nic nie przyrzekają. Odpowiem na to: tak jest" (s. 3). Zdając so�bie jednak sprawę z głębokiej nienawiści okupowanego narodu do hitle�rowskiego najeźdźcy, usiłował tę niechęć skierować przeciw ZSRR, wy�stępując jawnie z atakami na organizatorów czynnej walki: "Nie wolno nam pisał prowadzić akcję podziemną przeciw tym, którzy są dziś obrońcami sprawy zjednoczonej Europy. Tak jest! Kto podnosi dziś broń przeciwko żołnierzowi niemieckiemu jest zdrajcą sprawy polskiej (1944, nr 3, z 2 czerwca). Wytrwale mu sekundował Skiwski, który w nu�merze drugim, z 17 maja 1944 r., nawoływał: "zrobić wszystko, by zgnieść potęgę bolszewicką". Zaślepieni nienawiścią do ZSRR kolaboru�jący redaktorzy głosili, że "sprawa polska na platformie anglosaskiej jest ostatecznie przegrana z tą chwilą, kiedy rząd angielski w walce przeciw�ko Niemcom sprzymierzył się z Unią Sowiecką" (numer z X 1944). Intencje kolaborantów zostały szybko rozszyfrowane i jednoznacznie odrzucone przez społeczeństwo, które nie dało się zmylić podobieństwem tytułu dwutygodnika do tytułów pism konspiracyjnych o akcentach anty�radzieckich i antykomunistycznych, wydawanych przez NSZ ("Przełom". IV 1943 - 1944) czy też organizację Miecz i Pług ("Przełom. Organ Zje-
dnoczonych Organizacji Ruchu Miecz i Pług", 1943). Pisma podziemne Już po ukazaniu się pierwszego numeru ujawniły autorów tych poczynań. Organ krakowskiego BIP-u, "Małopolski Biuletyn Informacyjny", demas�kując ukryte intencje pisma, nawoływał: "Plugawa gazeta, produkt kilku sprzedawczyków nie śmie się znaleźć w żadnym polskim do�mu! Każdy uczciwy Polak ma obowiązek tępić i niszczyć to plugastwo, n propagandą ustną zapobiegać rozszerzaniu się pisma wśród nieuświado�mionych" (1944, nr 21). Lubelski organ Delegatury Rządu "Nasze jest ju�tro" wyraźnie wskazywał, że "autorzy z inspiracji niemieckiej usiłują roz�bijać jednolitą postawę narodu polskiego [...] i zachęcają do walk z bolsze-wizmem u boku Niemiec [...] Przełom� jest niemiecki" (1944, nr 23). Wy�dawcy pism podziemnych nie, mylili się w ocenie pisma. Zachowała się korespondencja między redaktorami "Przełomu" a szefem "rządu" GG Józefem Buhlerem, a przede wszystkim powielone teksty artykułów w języku niemieckim, które po aprobacie Abteilung Propaganda druko�wano w "Przełomie" (Akta procesu J. Buhlera. AGKBZH, sygn. NT IV B 134, k. 81-88).
Kolejna próba mistyfikacji podjęta przez tych samych redaktorów przy wydaniu pseudokonspiracyjnego "Gońca Krakowskiego" też się nie powiodła. Niemcy nie ograniczyli się jednak w swych zamiarach. Kolejne próby wprowadzenia w błąd społeczeństwa polskiego podjęto pod koniec 1944 r. w Krakowie i Częstochowie. W Krakowie kolportowano jesienią 1944 r. 6-stronicowy "Głos Polski", którego "konspiracyjność" miały udowadniać wady i błędy techniki poligraficznej. Do wzoru konspiracyj�nej gazetki niemiecka propaganda upodobniła też 10-stronicowy "Infor�mator", który również zaczął się ukazywać w 1944 r.: adresatem była głównie inteligencja krakowska. W Częstochowie kolportowano "Gazetę Narodową" (drukowana w Krakowie) oraz "Strażnicę". W materiałach kontrwywiadu Komendy Głównej AK zachowały się też informacje O innych jeszcze próbach wydawania pism wzorowanych na prasie kon-�piracyjnej; odnotowano wydanie dwu pism niemieckich podszywających lit; pod tytuły gazetek konspiracyjnych: "Wola Ludu" i "Nowa Polska" (KG AK, Lipiec /II/W/Now., CA KC PZPR, sygn. 203/VII/9).
Na łamach tych pseudokonspiracyjnych gazetek "anonimowi" wy-dtwcy przedrukowywali wybrane materiały z prasy emigracyjnej, wyle�wali przysłowiowe krokodyle łzy nad wypędzona ludnością ze zniszczonej Warszawy, reprezentowali niby to poglądy emigracyjnego rządu londyń-Nkiego, ukazywali stosunek aliantów do sprawy polskiej, głównie jednak wydobywali z każdej wręcz wypowiedzi akcenty antyradzieckie i antyle-wlcowe tendencje. Pozorując wydawnictwa konspiracyjne, ogłaszali zbiór�ką na fundusz prasowy, ogłaszali nawet pseudonimy ofiarodawców. Wiiystkie wymienione pisma miały jednakowy charakter i zmierzały do
33
32
Prasa żydowska i ukraińska wydawana przez Niemców
Prasa żydowska i ukraińska wydawana przez Niemców

jednego celu: pośrednio, a nawet wprost pisały o jednej drodze, jaka ich
zdaniem pozostała Polakom współdziałanie z III Rzeszą we wspólnym
froncie przeciw ZSRR. ^
Wobec nieuchronnie zbliżającej się klaski władze GG podjęły działa�
nia propagandowe zmierzające do pozyskania społeczeństwa polskiego do
współpracy nie tylko poprzez prasę oficjalną czy też gazetki pseudokon-
spiracyjne. Wydawnictwa te wspomagane były przez czasopisma, których
wydawcy nie ujawniali się, ale kryli swe adresy podobnie jak to czy�
nił Burdecki w przypadku "Przełomu" w numerach skrytek poczto�
wych. Były to pisma: "Do czynu. Pismo dla młodzieży polskiej" (Kraków
1944, skr. poczt, nr 1332); "Na szańcach. Pismo informacyjne dla robotni�
ków na okopach" (Kraków 1944) z adnotacją "wychodzące za zezwo�
leniem władz niemieckich"; "Przyszłość" (Kraków 1944).
Na terenach polskich okupowanych przez Niemców ukazywały się też hitlerowskie pisma przeznaczone dla Żydów oraz prasa w języku ukraiń�skim.
Ewenementem było wydawanie "Gazety Żydowskiej" w języku pols�kim, specjalnego pisma dla ludności żydowskiej, i to redagowanego przez samych Żydów. Ukazywała się od 23 lipca 1940 do 30 sierpnia 1942, naj�pierw dwa, a od-lipca 1941 trzy razy w tygodniu w Krakowie; miała też swoje oddziały w Warszawie, Częstochowie, Lublinie, Radomiu i Kielcach. Wydawaniem pisma zajmowała się firma "Jiidische Presse G.m.b.H." Pomyślana jako organ gmin żydowskich (Judenratów i Rad Starszych). "Gazeta Żydowska" była narzędziem propagandy hitlerowskiej: "zada�niem gazety jest wyłącznie informowanie żyjących w GG Żydów o pro�blemach żydowskich w przez nas pożądanym duchu" (Okólnik Abteilung Yolksaufklarung und Propaganda z 27 lipca 1940 r., WAP, Kraków, SMKR/4). Miała ona też zastąpić ponad 30 dzienników i 130 periodyków żydowskich, wydawanych w j. polskim, jidisz i hebrajskim przed II woj�ną światową; miała to być "własna gazeta żydowska, która stałaby się namiastką różnorodnej w dawnej Polsce prasy żydowskiej" (Das Deutsche Generalgouvernement Polen. Kraków, 1940, s. 301). Pismo miało rozbudowany dział informacyjny; obok zarządzeń okupanta oraz infor�macji politycznych prowadziło działy humoru, rozrywek umysłowych, wiadomości o życiu gmin żydowskich. W dziale publicystycznym poru�szano problemy odrębności kultury żydowskiej, pisano o kierunkach rozwoju literatury, podpowiadano izolowanie się od społeczeństwa pols�kiego. Bardzo dużo miejsca zajmowały sprawy emigracji Żydów do Pa�lestyny, łudzono szerokie kręgi żydowskie mirażami możliwości emigra�cyjnych. Dyskretnie natomiast informowano o obozach pracy, przesiedleniach, przemilczając zupełnie zbrodnie ludobójstwa popełniane w gettach i w obozach zagłady na ludności polskiej, w tym także na
2ydach polskich. Pismo wbrew niektórym opiniom było wyjątko�wym przykładem zakłamania propagandy hitlerowskiej uprawianej przy |x>mocy żydowskich kolaborantów.
Drugą legalną gazetą "gadzinową" przeznaczoną dla Żydów było wy-dtiwane w Łodzi pismo pt. "Geto Cajtung. Far informacje far Ordnungen un Bekantmachungen" w języku żydowskim ("Gazeta Getta. Dla In-fiirmacji, Rozporządzeń i Ogłoszeń"). Pismo ukazywało się w getcie łódz�kim od 7 marca do 21 września 1941 r. jako oficjalny organ "przełożonego Starszeństwa Żydów". W getcie łódzkim drukowano na hektografie "Biu-Iłtyn Kroniki Gettowej".
Tabela 2 Nakłady prasy niemieckiej w języku ukraińskim w GG

Pisma
1940
1941
1942

Dzienniki
1680
14250
46500

Tygodniki
3340
85500
90300

Miesięczniki
10.250
18750
31500

Źródło: "Zeitungswissenschaft" 1942, nr 9, s. 464.
Liczba pism niemieckich wydawanych w języku ukaraińskim przy Współudziale kolaborantów, nacjonalistów ukraińskich sięgała 20 tytułów, t których większość ukazywała się po napaści niemieckiej na ZSRR. Były Wśród nich dzienniki ("Krakiwski Wisti", "Lwiwski Wisti"); tygodniki: "RIdnaja Zemlja", "Tarnopilskij Hołos" (Tarnopol od 23 lipca 1942), "SUnisławskije Słowo" (Stanisławów od 2 sierpnia 1942 r.), "Czert-klWBka Dumka" (od 9 sierpnia 1942), "Hołos Pidkarpatja" (Stryj od 15 �itrpnia 1942); miesięczniki (np. "Ilustrowani Wisti") oraz pisma dla dzie-Ol l młodzieży ("Doroha", "Mali Druzi").
PRASA DLA JEŃCÓW WOJENNYCH I POLAKÓW NA ROBOTACH PRZYMUSOWYCH
Hitlerowska propaganda nie ograniczała się w swych próbach oddziały-wwnln na społeczeństwo polskie zamieszkujące ziemie okupowane przez Niemców. Próbowała także wpływać na kształtowanie świadomości Po�laków wywiezionych na prace przymusowe w głąb III Rzeszy oraz tych, kiór/.y będąc żołnierzami dostali się podczas działań wojennych do nie�woli i zostali osadzeni w obozach dla jeńców.
Nn terenach III Rzeszy utworzono 52 obozy dla jeńców-oficerów (ofla-
U l ponad 80 obozów dla podoficerów i szeregowych (stalagi). Wobec
i\v stosowano różne formy nacisku propagandowego: ulotki i bro-
ITIM poił k n 1039 - 45
Prasa dla jeńców wojennych
Prasa dla jeńców wojennych
35
34


szury propagandowe oraz prasa. Z początkiem 1940 r. z inicjatywy Oberkomando der Wehrmacht zaczęto wydawać w Berlinie hitlerowskie pismo w języku polskim "Gazetę Ilustrowaną" z przeznaczeniem dla jeńców (ukazywała się do lutego 1945), szeregowców a także oficerów a w końcowej fazie wojny "dla ludności polskiej na terenie przyfronto�wym w kraju" ("Gazeta Ilustrowana" 1944, z 24 lipca). Na łamach pisma zamieszczano informacje o sytuacji w Generalnym Gubernatorstwie i na frontach; gloryfikowano sukcesy armii niemieckiej, zamieszczano kłam�liwe artykuły o życiu Polaków pod okupacją niemiecką, nie stroniono również od pseudohistorycznych rozważań, fałszujących podobnie jak to miało miejsce w prasie "gadzinowej" tradycje polskiej kultury. Ze wspomnień jeńców wiadomo, że niewiele tę gazetę czytywało.
Niezależnie od prasy wydawanej przez Niemców, w nielicznych obo�zach polscy jeńcy wydawali własne gazetki obozowe, które przechodziły przez surową cenzurę niemiecką. Z materiałów, jakimi dotąd dysponuje�my, wiadomo tylko o nielicznych tego typu inicjatywach. Stosunkowo największą aktywność w organizacji różnorodnych form życia kultural�nego i działalności wydawniczej przejawiali jeńcy-oficerowie osadzeni w obozach w Choszcznie (Oflag II B Arnswalde) i w Kłominie (Oflag II D Grossborn), w których znalazło się liczne grono byłych dziennikarzy. W obozie w Choszcznie już pod koniec grudnia 1939 r. zaczął ukazywać sią dwutygodnik "Gazetka Obozowa", redagowany przez Komitet kiero�wany przez płk dypl. Stefana Iwanowskiego (członkowie: Stanisław Gost-kowski, Juliusz Pollack, Konstanty Turowski, Marek Sadzewicz, Mieczy�sław Nestorowicz, Bronisław Zadrożny). W pierwszym numerze w słowie od redakcji napisano: "Wydajemy Gazetę Obozową*. Chcemy by od�zwierciedlała nasze życie, żeby przyczyniła się do wytworzenia pomiędzy nami stylu życia oraz postawy moralnej polskiego oficera w niewoli wo�jennej". Żywot pisma nie trwał długo; po kilku numerach w jego miejsce powstał dwutygodnik "Za drutami", redagowany przez ten sam zespół poszerzony o kilka dalszych osób, m. łn. o dobrego karykaturzystę Cze�sława Andrysiaka. W numerze 12 z 1941 r. pisał w niej płk dypl. Witold Morawski: "Miesięcznik Za drutami* jest jedną z manifestacji naszego życia intelektualnego i kulturalnego obozu [...]. Głównym zadaniem nasze�go pisma powinno być danie upływu naszej twórczości beletrystycznej, poetyckiej i ogólnokulturalnej, która by dała dowód naszej żywotności umysłowej a równocześnie rozrywkę kulturalną kolegom, której tak bar�dzo potrzebują".
Wśród różnych inicjatyw wydawniczych w wymienionych obozach wyróżniały się pisma wydawane przez tzw. "koncern prasowy Zygmunta Weissa". Dzienikarz ten, związany z redakcją "Za drutami", po likwidacji pisma podjął się wydawania trzech pism, a mianowicie: "Przeglądu Obo-
go" (dziennik informacyjny), "Przeglądu Sportowego" (pismo propa-gujqce sport jeniecki) i "Przeglądu Teatralnego" (periodyk poświęcony
�prawom obozowego teatru). Z "Przeglądem Teatralnym" współpracowali m. In. Leon Kruczkowski oraz Zdzisław Skowroński). W tych samych obozach ukazywały się nieregularnie periodyki zatytułowane "Dziś"
I "Bursztyny".
W obozie jenieckim w Dobiegniewie ukazywał się miesięcznik lite�racki pt. "Wołyń", w Murnau dwutygodnik "Teatr Obozowy". Orygi�nalnością wyróżniał się dwutygodnik "Jeniec" wydawany w Stalagu VI J Krefeld-Fichtenheim (redaktorzy: Marian Przybylski, Mirosław Za-Krodzki). Tu przedrukowywano liczne utwory wierszem i prozą, podej�mowano problemy życia obozowego, zamieszczano wspomnienia i wypo�wiedzi o charakterze historycznym. Celem wszystkich pism było podtrzy�mywanie jeńców na duchu, wpływanie na ich morale. Liczne felietony, tfrobne utwory literackie, obozowe wiersze były dowodem oporu Polaków WObcc nazistowskiej propagandy.
Podobną funkcję spełniały pisma wydawane konspiracyjnie. W Oflagu
II D Grossborn Kłomino ukazywało się nieregularnie pismo pt. "Za-drucie" (1943), podejmujące problematykę polityczną i wojskową, nie ni roniąc od innych zagadnień. Tu też powielano wiadomości z nasłuchu radiowego w piśmie pt. "Komunikat". Były też gazetki wydawane przez pojedyncze osoby (np. "Żarna", "Słowo", "Znaki"). W innych stalagach i oflagach wydawano takie pisemka konspiracyjne, jak "Stolica" (Stalag XII A), "Wiadomości Latrynowe" (Stalag VI). Tematyka ich ograniczała się przede wszystkim do wiadomości z nasłuchu radiowego o sytuacji na frontach i o wydarzeniach politycznych. Aparaty radiowe, przy pomocy których prowadzono nasłuch, dostarczane były przez konspiracyjne ugru�powania działające na terenie kraju. Komenda Główna AK wydawała też
specjalne pismo konspiracyjne pt. "Głos Ojczyzny" przeznaczone do roz�powszechniania w obozach jenieckich, a także kolportowane w ośrodkach pracy polskich robotników na terenie III Rzeszy. W Meldunku organiza�cyjnym komendanta AK za pierwsze półrocze 1943 r. czytamy: "Do obo-zów przerzuciłem aparaty krótkofalowe odbiorcze [...]. Postawa duchowa oficerów na ogół dobra, w kondycji fizycznej natomiast stały wyraźny spadek Wzrosło zmęczenie psychiczne i osłabienie energii [...]. Do obozu przesyłamy nadal "Głos Ojczyzny", wycinki z krajowej prasy wojskowej,
a częściowo i oryginalne egzemplarze tej prasy. To wszystko dotąd wpły-wa na podtrzymanie ducha jeńców" (Meldunek organizacyjny nr 220, D.VI L. dz. 3214/tjn/43).
Polacy stanowili najliczniejszą grupę narodowościową wśród robotni-
' ów skierowanych na przymusowe prace w III Rzeszy. Ich zatrudnienie
niewolnicza praca w niemieckiej gospodarce stały się powodem ożywio-
Początki prasy konspiracyjnej
Początki prasy konspiracyjnej
37
-36


nych poczynań nazistowskiej propagandy, która zmierzała do indokry-nacji Polaków różnymi metodami, m. in. poprzez kolportaż wśród nich "gadzinowej" prasy, ukazującej się w Generalnym Gubernatorstwie, a także niemieckich pism specjalnie wydawanych w języku polskim i przeznaczonych tylko dla nich. Tak np. od sierpnia 1943 r. zaczęto wy�dawać pismo "Pod stropem", w podtytule którego wpisany był adresat: "Dwutygodnik dla górników polskich w Niemczech", zaś od listopada 1944 r. Niemcy wydawali czasopismo "Wiadomości Polskie" z przezna�czeniem dla szerszych kręgów przymusowo zatrudnionych w Niemczech. Cały ten rozbudowany system prasowy służyć miał osłabieniu ducha oporu różnych grup społeczeństwa polskiego, całego podbitego narodu. Usiłowano wpajać czytelnikowi polskiemu kłamliwe tezy o małej wartości narodu i niezwyciężonej potędze Niemiec hitlerowskich. Wpływ propa�gandy prasowej na społeczeństwo polskie był jednak stosunkowo mały, chociaż znaczenie prasy jako środka przekazu treści propagandowych jest bez wątpienia poważne.
POCZĄTKI PRASY KONSPIRACYJNEJ JEJ ROZWÓJ
Na tle przedstawionej sytuacji staje się w pełni zrozumiała doniosła rola polskiej prasy konspiracyjnej. Jej powstanie stało się koniecznością historyczną. Stanowiła ona bowiem nie tylko źródło w miarę pełnej i rze�telnej informacji o wydarzeniach politycznych, o sytuacji na frontach, lecz także w określony sposób wpływała na kształtowanie postawy spo�łeczeństwa wobec okupanta i jego zamierzeń. Na miejsce rozbitej i zli�kwidowanej przez hitlerowców polskiej prasy przedwojennej już w pierwszych tygodniach okupacji zaczęły się ukazywać pisma konspira�cyjne, których liczba stale się powiększała. Proces ten był m. in. wyni�kiem powstawania licznych tajnych organizacji wojskowych i grup politycznych, które za cel stawiały sobie walkę z wrogiem.
W rozwijającej się żywiołowo konspiracji w okupowanym kraju w miarę upływu czasu zarysowały się biorąc rzecz najogólniej dwa główne nurty. Jeden, związany z działalnością rządu emigracyjnego re�prezentowały organizacje wojskowe i polityczne, będące kontynuacją ist�niejących przed wojną sił i stronnictw (zwolennicy zmodyfikowanej tra�dycji rządów przedwrześniowych oraz dawna opozycja: narodowcy, socja�liści, ludowcy), które stały na gruncie ustroju Polski międzywojennej, operując hasłami solidaryzmu narodowego i stale rozbudowywaną teorią "dwóch wrogów". Drugi odgrywający coraz większą rolę od 1942 r. tworzyli komuniści, radykalni ludowcy, lewicowi socjaliści oraz przedsta�wiciele związanej dawniej z Komunistyczną Partią Polski inteligencji,
krytycznej wobec sanacji i czynników odpowiedzialnych za klęskę wrześ�niową. Oba te nurty i organizacje iż niani związane wydawały własne plMtnn podziemne.
Prasa konspiracyjna, początkowo wydawana w małych ilościach, sto-sunkowo niewielkich nakładach i przy pomocy prymitywnych środków technicznych, z biegiem czasu, w miarę narastania ruchu oporu, a także wzrostu sporów politycznych oraz ideowych w łonie polskiego społeczeń-ńtwa, objęła prawie wszystkie dziedziny życia społecznego, zjednała do wpółpracy najlepszych publicystów, polityków, ludzi nauki i literatów. Obok dużej liczby pism informacyjnych, pism o charakterze informacyj-no-programowym, powstawały pisma teoretyczno-programowe i specja-listyczne. Wśród tych ostatnich były czasopisma społeczno-kulturalne, literackie, satyryczne, ukazywały się pisma gospodarcze, wojskowe, harcerskie. Specjalną grupę tworzyły pisma dywersyjne, wydawane przez polskie podziemie w języku niemieckim, adresowane do żołnierzy Wehr-niAchtu, administracji niemieckiej na terenach Rzeszy i GG, a także do volksdeutschów. Były też pisma wydawane w języku żydowskim, he-brnjskim i polskim przeznaczone dla ludności żydowskiej.
Opracowane są już pierwsze katalogi polskiej prasy podziemnej lat 1939-1945: Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej (L. Dobro-szycki przy współudziale W. Kiedrzyńskiej, Warszawa 1962), Prasa kon-spiiracyjna ruchu ludowego 1939- 1945 (B. Golka, Warszawa 1975), Praso konspiracyjna PPR (A. Przygoński, Warszawa 1966), Lubelska prasa kon-lilracyjna 1939-1944 (Z. Hirsz, Lublin 1968), Kieleckie czasopiśmien-nictwo konspiracyjne 1939 - 1945 (M. Adamczyk, Kielce 1976), Prasa PPR, GL-AL, KRN na Kielecczyźnie 1942-1945 (A. Słomkowska, Warszawa 1076), Katalog krakowskiej prasy konspiracyjnej 1939-1945 (J. Jarowie-okl, Kraków 1978). Na ich podstawie oraiz dalszych badań można stwier-dzić\ iż w latach 1939 - 1945 ukazywało się blisko 2000 tytułów prasy pod-nej, wydawanej w różnej postaci: maszynopisów, powielań różną tech-niepoligraficzmą, a także często drukowanych; były też gaizetki pisane nle. Nakłady poszczególnych pism kształtowały się bardzo różnie, w xależności od środków technicznych, jakimi dysponowały poszczególne Krupy wojskowe, organizacje czy stronnictwa polityczne: ich wysokość wynosiła od kilkunastu [!] do 50 000 egz. Najwyższe nakłady osiągały l tłumu podporządkowane Delegaturze Rządu (Departament Informacji) urn* Komendzie Głównej AK (Biuro Informacji i Propagandy). Tak np. Biuletyn Informacyjny" osiągnął jednorazowy nakład do 50000 egz., "Wiadomości Polskie" ukazywały się w nakładzie 7-10 tyś. egz. Z prasy Milkło J Partii Robotniczej największy nakład miały "Trybuna Wolnoś-ci", "Trybuna Ludu", "Głos Warszawy" (wszystkie osiągnęły nakłady do 1000 egz.). Z wydawnictw ruchu ludowego "Przegląd" drukowany był
Początki prasy konspiracyjnej
39
Początki prasy konspiracyjnej
38


w liczbie 6 000 egz., "Przez walkę do zwycięstwa" 8 500 egz., "Ku zwycięstwu" 5000 egz. Ale tak było dopiero w latach 1943 -1944. Początki przedstawiały się skromniej.
W miarę rozbudowy szeregów konspiracji, powstawania coraz licz�niejszych a zarazem różnorodnych ugrupowań politycznych, formowania organizacji wojskowych, zaczęły się stosunkowo regularnie ukazywać konspiracyjne pisma, które w pierwszych latach okupacji w dużym stop�niu miały jeszcze charakter biuletynów informacyjnych. Były one reda�gowane przede wszystkim na podstawie wiadomości z nasłuchu radiowego i nosiły charakterystyczne tytuły: "Dziennik Radiowy", "Głos JPolski", "Komunikat", "Komunikat Wolnej Polski", "Komunikat OP", "Komuni�kat Wojenny", "Przegląd Radiowy".
Nasłuch początkowo pochodził przede wszystkim z polskich audycji radiowych, nadawanych przez główną radiostację aliancką BBC a później przez "Głos Ameryki". Z biegiem czasu nasłuch rozszerzano na programy stacji neutralnych jak Ankara oraz radiostacje szwajcarskie. Czerpano też wiadomości z różnych stacji alianckich nadających audycje w językach angielskim, francuskim, włoskim i rosyjskim. W niektórych pismach zamieszczano charakterystyczne informacje, jak np. w krako�wskim "Przeglądzie Polskim": "Biuletyny opracowane są na podstawie wiadomości podawanych przez radiostacje angielskie, sowieckie, szwaj�carskie i jugosłowiańskie w języku polskim, niemieckim i czeskim"; pierwszy numer wydawanego w 1940 r. w Krakowie "Przeglądu Radio�wego", zamieścił adnotację, że informuje "za czas od dnia 3 do 17 lutego 1940 wedle radiostacji Londyn, Paryż, Tuluza i krótkofalowej radiostacji, działającej na terenie okupacji niem." Wykorzystywano także nasłuch ważniejszych agencji prasowych: radzieckiej TASS, angielskiej Reuter (R), amerykańskiej United Press International (UPI) oraz Associated Press (AP), szwajcarskich Schweizerische Depeschenagen-tur (SDA) i Agence Telegraphiąue Suisse (ATS). W okresie późniejszym redakcje biuletynów informacyjnych korzystały z dwu rozgłośni, które pozorowały działalność radiostacji konspiracyjnych w kraju: radiostacja "Świt" w Wielkiej Brytanii (od 1942) oraz rozgłośnia im. Tadeusza Koś�ciuszki, uruchomiona staraniem Sekcji Polskiej Międzynarodówki Komu�nistycznej w ZSRR.
To, że w pierwszym okresie okupacji ukazujące się pisma konspiracyj�ne miały charakter biuletynów informacyjnych, wynikało z kilku przy�najmniej powodów. Prawie wszystkie redakcje zaczynały pracę od po�wielania wiadomości radiowych, a niejednokrotnie impulsem do rozpo�częcia działalności wydawniczej było posiadanie lub zdobycie aparatu ra�diowego. W początkowym okresie konspiracji wśród różnych metod walki z wrogiem na plan pierwszy wysuwano działalność informacyjno-pro-
ptgandową, prowadzoną przy użyciu różnych środków, a przede wszyst-ktm poprzez prasę podziemną, która sprawę informowania społeczeństwa ii rozwoju wydarzeń na frontach i wewnątrz kraju uważała za jeden
* podstawowych obowiązków patriotycznych.
W pierwszych miesiącach okupacji społeczeństwo wstrząśnięte klęską wrześniową, nie ogarniając jeszcze jej ogromu i licząc na szybką ofensy�wę aliantów na Zachodzie, która przyniosłaby klęskę Niemiec i rychłe wy/wolenie kraju, spragnione było przede wszystkim rzetelnej i w miarę Nzybkiej informacji o wydarzeniach politycznych, o przebiegu działań wojennych, o sytuacji w kraju. Stąd też najbardziej rozpowszechnioną l prawie jedyną formą prasy były w tym okresie biuletyny radiowe. Nie tylko organizacje, grupy wojskowe czy powstające stronnictwa, lecz na�wet energiczniejsze i ruchliwsze jednostki prowadziły nasłuch radiowy l wiadomości tą drogą zdobyte rozpowszechniały'bądź ustnie, bądź też w formie pisanych i powielanych komunikatów.
Wspomniano już, że brak informacji prasowo-radiowej wytworzył kli�mat do rozpowszechniania fantastycznych nieraz wiadomości o wyda�rzeniach wojennych, po okupowanym kraju krążyły niewiarygodne wieś�ci. "Pogłosek w ogóle jest dużo, często wręcz fantastyczne, stopniowo je�dnak tracimy poczucie, co można traktować jako rzeczy prawdopodobne: konsekwencja braku normalnej prasy i utrudnienie [...] korzystania z ra�diu" odnotował w rękopiśmiennej Kronice lat wojny i okupacji Ludwik Landau.
Pomimo poniesionej klęski nastroje ogólne cechował raczej optymizm l niczym nieuzasadniona wiara w rychły i pomyślny koniec wojny. Kol�portowane pisma uważały za swój obowiązek optymizm ten krzewić. Ale pou stroną czysto informacyjną, na łamach prasy tajnej wiele miejsca poświęcono omówieniu świeżo przeżytych wydarzeń. Ton wypowiedzi Ultgał jednak stałej ewolucji. Rozpoczęcie działań wojennych w Norwegii i JtJ upadek zachwiał nieco nastrojami mieszkańców Polski, ale początek kampanii francuskiej znów wywołał nawrót optymizmu. Przekonanie o si-le aliantów dominowało we wszystkich pismach, wysuwano analogie do wydarzeń wojennych z lat 1914 - 1918. Być może wpływ na taką sytuację l odczucie miały audycje radiowe nadawane w języku polskim z Tuluzy. Departament Informacji i Prasy Delegatury Rządu, oceniając sytuację w propagandzie podziemia, stwierdzał: "Zasługą ogromną tajnej prasy w tym krytycznym momencie było, iż umiała się ona przeciwstawiać sil-nJ depresji, która ogarnęła znaczną część społeczeństwa [...]. Prasa tajna potrafiła przestawić nastroje społeczeństwa i przygotować je do liczenia
�lii x koniecznością przetrwania ciężkiego i długotrwałego przebiegu woj�ny, sachowując jednocześnie wiarę w ostateczny zwycięski koniec" (CA KC PZPR, sygn. 202/III).
Postawotwórcza funkcja prasy konspiracyjnej
Postawotwórcza funkcja prasy konspiracyjnej
40
41


Po upadku Francji rola prasy podziemnej w całym okupowanym kra�ju znacznie wzrosła; została ona rozbudowana ilościowo i jakościowo. Było to rezultatem skonsolidowania się zespołów redakcyjnych, a także uporządkowania spraw nasłuchu radiowego oraz powołania do życia kon�spiracyjnych agencji informacyjnych. One to dostarczały w miarę ści�słych i rzeczowych informacji, eliminując plotkę polityczną, co pozwalało zespołom redakcyjnym i różnym 'kręgom czytelników na realną i trzeź�wą ocenę sytuacji. One też pozwalały redakcjom konspiracyjnej prasy dementować informacje kolportowane przez pisma niemieckie wydawane w języku polskim. Był to okres, kiedy w rezultacie klęsk ponoszonych przez państwa Europy Zachodniej, niezbyt pocieszającej sytuacji na Bał�kanach i w Afryce Północnej, w społeczeństwie polskim narastało pewne rozczarowanie wobec, aliantów, nieufność, rezygnacja, pojawiało się zwątpienie w sens kontynuowania oporu wobec okupanta. Stąd ważna funkcja prasy podziemnej i jej agencji, dla których głównymi źródłami nasłuchu były radiostacje londyńskie oraz w Ankarze i Lozannie.
W miarę rozwoju prasy konspiracyjnej podejmowano na jej łamach propagandę bardziej ukierunkowaną, której celem było przeciwstawianie się tendencjom prasy "gadzinowej" oraz budzenie ducha oporu, kształto�wanie postawy patriotycznej i wytrzymałości, podtrzymywanie godności narodowej w codziennym postępowaniu. Redakcje niektórych czasopism podziemnych pisały o tym wprost: "Prasa nasza ma zaszczytne zadanie do spełnienia. W najcięższych warunkach służy niepodległości i wolności narodu, budzi poczucie godności, krzepi hart ducha [...]. W takiej chwili obowiązek na 'naszej prasie ciąży wielki: wzmacnianie więzów solidar�ności" głosiło pismo "O.P." [Obrońcy Polski"] (1940 nr 8). W zachowa�nych materiałach Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK znajduje się dokument zatytułowany Zadania inspiracji i propagandy konspiracyjnej, w którym prasie zalecano: "1. Wytyczenie kierunku i ze�spolenie narodu w dążeniu do odzyskania niepodległości; 2. Uodpornienie społeczeństwa wobec doznań i nieszczęść niewoli zarówno obecnych, jak i tych, które^mogą jeszcze nastąpić; 3. Przeciwdziałanie akcji wrogiej, zmierzającej do politycznego i duchowego ujarzmienia Polski". Zachowu�jąc nadal niezmniejszony, a nawet rozbudowany dział informacyjny, taj�na prasa w tym okresie poruszała na swych łamach zagadnienia polityki zagranicznej, podawała liczne wiadomości o życiu polskiej emigracji, rzą�dzie i stosunkach z aliantami. Umacniała nieprzejednane stanowisko wo�bec okupanta, zwalczając umiejętnie propagandę niemiecką, demaskując jej fałsze, piętnowała wszelkie przejawy oportunizmu i zdrady.
Rosnąca stale liczba tytułów pism podziemnych w niektórych kręgach społeczeństwa wywoływała głosy krytyczne, zwłaszcza że nastąpiły pierwsze aresztowania redaktorów i wydawców. Ludowcy, którzy nieco
później rozbudowali swoją sieć pism konspiracyjnych, wręcz oświadczali, że nie chcą powtórzyć błędów popełnionych już przez inne zespoły i organizacje, które ynie mając podbudowy organizacyjnej, a najczęściej nie mając też żadnych podstaw do stworzenia takiej podbudowy, stwo�rzyły istną powódź tygodników [...], nasilenie prowadzone było w sposób nieuporządkowany, chaotyczny, dzięki czemu na tym tle dochodziło do częstych wsyp�" (Informacja o akcji prasowo-propagandowej Stron�nictwa Ludowego za okres roczny z 27 czerwca 1941).
Postawę tego rodzaju skwitował w dniu 16 maja 1942 r. "Dziennik Polski", który w artykule pod znamiennym tytułem Aby nie zasnąć przed świtem wolności, pisał: "Gdyby prasa podziemna przestawała wycho�dzić znikłby ostatni ślad widomy polskiej roboty niepodległościowej. Gdyby tych nikomu niepotrzebnych gazetek nie było, całe społeczeństwo nabrałoby wrażenia, że wszystko ucichło, że wszystkich opanował strach, przerażenie, że nie ma już żadnego sprzeciwu, że zlikwidowano wszystkie środki walki i przyszłej mobilizacji, że wszystko skończone, że nawet polska myśl zeszła do grobu. Owe właśnie gazetki stanowią znak, że [...] mimo prześladowań i mordów, mimo upokorzeń walka nie ustała i nie ustała praca niepodległościowa".
Napaść Niemiec na Związek Radziecki w 1941 r. spowodowała rozwi�nięcie na łamach pism podziemnych dyskusji na temat stosunków polsko--radzieckich oraz roli, jaką powinna odegrać Polska po wojnie oraz jaki kształt powinien przybrać jej ustrój. Pojawiły się liczne wypowiedzi na temat granic, mniejszości narodowych, a przede wszystkim sporo miejsca zajęła sprawa stosunku do Związku Radzieckiego. Rok 1942, po powsta�niu Polskiej Partii Robotniczej, zapoczątkował polemikę ideologiczną. Pisma konspiracyjne spod znaku różnych stronnictw i ugrupowań poli�tycznych, znajdujących się w sferze wpływów podziemia "londyńskiego" podjęły ostrą walkę z programem lewicy rewolucyjnej. Na przełomie lat 1942- 1943 zmienia się charakter prasy; prasa w mniejszym stopniu jest już źródłem informacji, staje się narzędziem walki ideologicznej, której to walce służy także ukierunkowana informacja. Wydarzenia wojenne i sytuacja polityczna tych lat wywierały głęboki wpływ na kształtowanie się postaw politycznych społeczeństwa polskiego. Istniała szczególna draż-liwość na tle informacji o stosunkach polsko-radzieckich. Stworzenie frontu wschodniego spowodowało duże ożywienie działalności konspira�cyjnej, konsolidację sił konspiracyjnej lewicy, a w całym społeczeństwie wzrost nastrojów proradzieckich, o czym KG AK informowała w swych raportach rząd emigracyjny w Londynie (np. Raport za okres l IV - 15 VIII 1941. CA KC PZPR, sygn. 203/III). Pakt polsko-radziecki z lipca 1941 r. wywołał ożywioną polemikę w prasie podziemnej, był przez nią niejednolicie oceniany. Można z grubsza wskazać trzy generalne orien-
Struktura treści pism konspiracyjnych
�42
Technika wydawania prasy konspiracyjne]
43



tacje podziemnej prasy: zwolenników paktu bez zastrzeżeń, oceniających go jako sukces rządu emigracyjnego, korzystny dla kraju; tych, którzy uznali pakt za konieczność wynikającą z układu sił w Europie, zgłaszają�cych jednocześnie pewne zastrzeżenia co do zasad, na których został oparty oraz wątpliwości co do możności realizowania go; zdecydowanych oponentów paktu. Szczególnie ostro problem ten rysował się na łamach prasy związanej z byłym reżimem sanacyjnym, inspirowanej przez "Myśl
Państwową".
Szczególnego znaczenia nabierały obiektywne informacje, ukazujące we właściwych proporcjach stan walki na frontach. Nie rozwijając w tym miejscu szerzej wspomnianej kwestii, ograniczymy się do stwierdzenia, że prasa podziemia "londyńskiego" podkreślała znaczenie działań aliantów zachodnich, pomijając początkowo milczeniem lub umniejszając sukcesy militarne Armii Czerwonej. Natomiast prasa konspiracyjna lewicy, prasa PPR i organizacji z nią związanych akcentowała znaczenie walk na fron�cie wschodnim dla rozgromienia hitleryzmu i przyszłości narodu pols�kiego.
W sprawozdaniu Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu z 1943 r. czytamy znamienne zdanie: "Prasa tajna traci coraz bardziej charakter wyłącznie narzędzia informacji i apolitycznej walki z wrogiem, przechodząc do ideologicznego i politycznego wychowania społeczeństwa i przybierając wyraźnie charakter prasy politycznej". Stąd rozwój pism o charakterze teoretyczno-programowym i ideologicznym.
Wiadomości zamieszczane na łamach pism z grubsza podzielić można na 5 grup zagadnień:
1. Zagadnienia programowe działalności ideowo^politycznej organi-- zacji i stronnictw politycznych polskiego podziemia. Publicystyka poli�tyczna podejmowała przede wszystkim problemy związane z przyszłym ustrojem, koncepcjami reform (rolnej, przemysłowej), z przyszłym kształ�tem polskiej kultury i oświaty.
2. Problemy związane z działalnością polskiej emigracji, a więc dzia�łalnością rządu "londyńskiego" oraz Polaków na terenie ZSRR, walk armii polskich na Zachodzie i u boku Armii Czerwonej.
3. Informacje o przebiegu działań wojennych na wszystkich frontach, a także informacje polityczne ze świata, ze szczególnym uwzględnieniem stosunku różnych państw i mężów stanu do sprawy polskiej.
4. Informacje o wydarzeniach w kraju: polityka i terror okupanta, działalność ruchu oporu, akcje zbrojne, problemy organizacji politycz�nych, problemy walk bratobójczych, akcje pomocy społecznej.
5. Problemy związane z rozwojem kultury i oświaty, literatura, twór�czość literacka, konkursy, lektury.
Jak wspomniano, prasa początkowo wydawana w małych nakładach
w miarę rozwoju i narastania ruchu oporu, potęgowania dyskusji i pole�mik wśród działających stronnictw i partii politycznych, objęła prawie wszystkie dziedziny życia społecznego i rozwijała się ilościowo.
Posługując się ustaleniami odnotowanymi w Centralnym katalogu polskiej prasy konspiracyjnej, warto przedstawić kilka danych liczbo�wych ilustrujących rozwój prasy podziemnej w okresie okupacji. W roku 1939 ukazywało się 30 tytułów pism, których liczba wzrosła w 1940 r. do 235, w 1941 do 311, w 1942 do 375, w rok później do 486 tytułów, w roku 1944 ukazywały się 603 tytuły, zaś w styczniu 1945 68 tytułów.
Różnorodna była technika wydawania: centralne pisma były przede wszystkim drukowane i powielane, co ułatwiało duże nakłady; tereno�we częściej powielano i wydawano w postaci maszynopisów. Na 1123 tytuły pism konspiracyjnych, odnotowanych w Centralnym katalogu, w postaci drukowanej ukazywały się 292 tytuły, powielanych było 755 pism, w postaci maszynopisów kolportowano 70, pozostałe pisano ręcznie. Często występowała technika mieszana, to znaczy rozpoczynano od ma�szynopisów, następnie gazetki powielano lub drukowano. W miarę roz�woju pism konspiracyjnych doskonaliła się technika ich wydawania (por. tab. 3).
Tabela 3
Technika wydawania pism


Liczba tytułów wydawanych daną techniką

Rok
druk
powiela-
maszyno-
przepisy�wane



nie
pis
ręcznie

1939

18
10
2

1940
54
166
9
6

1941
66
234
10
1

1942
122
238
13
2

1943
179
295
34
2

1944
184
366
43


1945 (styczeń)
6
60
2


Wraz z rozwojem ilościowym pism podziemnych zmieniała się częs�totliwość ich wydawania w poszczególnych latach: najliczniejsze były pisma ukazujące się nieregularnie (co 2-3 dni), najrzadziej ukazywały się dwumiesięczniki, najwięcej było tygodników, nieliczne pisma ukazywały się co 10 dni. Tabela 4 ukazuje częstotliwość wydawania pism w latach 1939-1945:
Częstotliwość ukazywania się pism
Konspiracyjna prasa agencyjna
44
45


l
Tabela 4
Częstotliwość ukazywania się pism

Częstotliwość
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945

Dziennik
3
27
28
28
26
51
9

Tygodnik
13
75
99
81
106
124
24

Dekada

5
7
6
4
7


Dwutygodnik Miesięcznik
1 1
18
22
33 50
72 78
82
121
105 107
9
5

Dwu-








miesięcznik Nieregularne
12
80
86
110
1
145
1 205
1 18

Wspomniano wcześniej, że konspiracyjne dzienniki, mające charakter biuletynów informacyjnych, były redagowane przede wszystkim na pod�stawie wiadomości z nasłuchu radiowego. Dodać trzeba, że od połowy grudnia 1939 r. do stycznia roku 1945 zespoły redakcyjne czerpały rów�nież informacje ze specjalnych serwisów informacyjnych agencyjnych oraz pism wewnętrznych, których odbiorcami byli członkowie określo�nych ugrupowań wojskowych czy stronnictw politycznych. Większość z nich miała charakter agencyjnych pism centralnych, ale wydawano również pisma agencyjne w poszczególnych ośrodkach terenowych (nie�które z nich pokrywały się z jednostkami administracyjnymi utworzo�nymi przez niemieckich okupantów) o charakterze lokalnym. Niektóre z nich ukazały się zaledwie w postaci kilku numerów, inne utrzymywały się przez cały okres okupacji; wszystkie jednak pozwalały redaktorom, przede wszystkim prasy terenowej, zorganizować sensowniej pracę re�dakcyjną. Wymienimy tytułem przykładu kilkanaście tytułów tego ro�dzaju pism:
"Agencja Prasowa", która początkowo nosiła tytuł "Agencja Pra-sowo-Artykułowa dla Pism Prowincjonalnych"; tygodnik ZWZ AK, ukazywał się w latach 1940- 1945 najpierw w Warszawie, a po powstaniu' warszawskim w Krakowie;
"Agencja Informacyjna Wieści" tygodnik Centralnego Kiero�wnictwa Ruchu Ludowego, ukazujący się od stycznia 1943 do 1944 r.
w Warszawie;
"Agencja Prasowa Śląska, Zagłębia i Krakowa. Biuletyn Informa�cyjny" tygodnik wydawany przez Okręgowe Kierownictwo Walki Pod�ziemnej w 1943 r. w Krakowie;
"Agencja Prasowo-Informacyjna Serwis" (APIS) wydawana przez Delegaturę Rządu w latach 1942 - 1944;
"Agencja Wschodnia" i "Agencja Zachodnia"- pisma ukazujące
się w latach 1943 -1944 (AK); od marca 1944 zostały połączone w "Spra�wy Polskie. Agencja Publicystyczna";
"APW"[Agencja Polski Walczącej] agencja artykułowo-prasowa dla redakcji pism Obozu Polski Walczącej, ukazująca się w latach 1942 --1944;
"Agencja Informacyjna" pismo organizacji chłopskiej Racławice ukazujące się w 1940 r.
"Agencja Prasowa Centralnego Komitetu Ludowego" powielane pismo w roku 1940 w Warszawie;
"Biuletyn Centralny" wydawany przez NSZ w Warszawie w la�tach 1943 -1944 w postaci dwutygodnika "wyłącznie do osobistego tylko użytku odbiorców i nie może być kolportowany nawet wśród innych członków organizacji";
"Biuletyn Agencji Informacyjnej WKD {AGINJ" pismo agencyj�ne Wileńskiego Konwentu Demokratycznego, ukazywało się w latach 1943 - 1944 w Wilnie;
"Co słychać. Agencja Informacyjna" miesięcznik Kierownictwa Ruchu Ludowego Okręgu Krakowskiego, przeznaczony dla terenowych ogniw SL, ukazujący się od stycznia 1944 r.;
"Dziennik Radiowy" pismo wydawane przez Kwaterę Radiową, spełniające funkcje agencji informacyjnej, początkowo Służby Zwy�cięstwu Polski, następnie Związku Walki Czynnej, a od 1942 r. Komendy Głównej Armii Krajowej; ukazywał się od grudnia 1939 r. do stycznia 1945, najpierw w Warszawie, a po powstaniu w Krakowie;
"KAR" [Krakowska Agencja Radiowa] pismo wydawane w la�tach 1943 -1945 w Krakowie (prawdopodobnie przez PPS);
"Komunikaty Angielskie" pismo Delegatury Rządu w Krakowie wydawane w latach 1941 -1944; nosiło też tytuły: "Serwis", "Radiowy Serwis Krajowy i Zagraniczny";
"Kraj. Agencja Informacyjna" tygodnik wydawany przez De�partament Informacji Delegatury Rządu w Warszawie od 1943 r.; po po�wstaniu wychodził w Krakowie;
"M. Agencja Młodych dla Redakcji Kierownictw Środowisko�wych" pismo Szarych Szeregów ukazujące się w 1943 r.;
"Małopolska Agencja Prasowa" pismo Okręgowego Kierownic- . twa Walki Podziemnej wydawane w Krakowie w latach 1943 - 1945, kon�tynuacja "Agencji Prasowej Śląska, Zagłębia i Krakowa";
"Narodowa Agencja Prasowa" pismo Stronnictwa Narodowego ukazujące się w Warszawie w latach 1943 - 1944;
"RAPP. Regionalna Agencja Prasowa Podlasie" miesięcznik Ko�mendy BCh podokręgu Podlasie, wydawany w latach 1943 - 1944 w Siedl�cach;
Prasa SZP, ZWZ i AK
Prasa SZP, ZWZ i AK
46
47


"Ziemia. Agencja" pismo Kierownictwa Ruchu Ludowego i Ko�mendy BCh okręgu kieleckiego, wychodziło od kwietnia 1943 do końca 1944 r. jako miesięcznik, a w styczniu 1945 r. jako dwutygodnik;
"Powiatowa Agencja Wieś�" biuletyn Kierownictwa Ruchu Lu�dowego i Komendy Obwodu BCh w Puławach (1943 - 1944);
"Przegląd Prasowy" później "Przegląd Tygodnia", wspólne pismo KC PPR i Dowództwa Głównego GL o charakterze agencyjnym w latach 1942 - 1944.
Dodać można nadto, że redaktorzy poszczególnych pism, zarówno cen�tralnych, jak i terenowych, mieli również inne własne źródła informacji, tworzyli własne sieci odpowiednio przygotowanych informatorów w róż�nych środowiskach i w różnych częściach okupowanego kraju.
PRASA SŁUŻBY ZWYCIĘSTWU POLSKI, ZWIĄZKU WALKI ZBROJNEJ
ARMII KRAJOWEJ I DELEGATURY RZĄDU RP NA KRAJ
PRASA SZP, ZWZ l AK
Obraz funkcjonowania i organizacji aparatu propagandowego polskiej konspiracji wojskowej związanej z rządem "londyńskim" i jego ekspozy�turami w kraju oraz Delegatury Rządu RP na Kraj, jest dotąd niepełny i stosunkowo trudny do rekonstrukcji, szczególnie w odniesieniu do wy�dawnictw terenowych. Spowodowały to przyczyny obiektywne; w zacho�wanych materiałach, wśród sprawozdań inspekcyjnych przedstawicieli władz centralnych AK, znajdujemy istotne wyjaśnienie: "Trudno będzie odszukać śladów tej niewątpliwie interesującej jako zjawisko prasy wiejskiej z czasów konspiracji, ponieważ poszczególne powiaty i ich re�daktorzy nie prowadzą archiwów" (kwiecień 1943 DR, CA KC PZPR sygn. 202/111-93).
Kierownictwo polskiej konspiracji wojskowej, przygotowując się do zbrojnej rozprawy z hitlerowskim okupantem w odpowiednim momencie, główną uwagę skoncentrowało na rozbudowie akcji propagandowej i swojej prasy. Walkę propagandową prowadzono przy użyciu różnych środków: propagandy ustnej (Prom), ulicznej (Pula), a przede wszystkim prasowej. Początkowo w kierownictwie Służby Zwycięstwa Polski istniał spór o to, co ma być przedmiotem propagandy. Jedni (W pierwszej fazie funkcjonowania konspiracji wojskowej w Dowódz�twie Głównym SZP, a następnie w Komendzie Głównej ZWZ, prasą konspiracyjną zajmował się Oddział Polityczno-Propagandowy (kierował nim mjr Tadeusz Kruk-Strzelecki, ps. "Dyrektor", pełniący jednocześnie funkcję sekretarza Politycznego Komitetu Porozumiewawczego przy ZWZ). W połowie 1940 r., po ustanowieniu Komendy Głównej ZWZ w Kraju, zostało utworzone Biuro Informacji i Propagandy, które wchło�nęło Oddział Polityczno-Propagandowy i podporządkowane mu redakcje pism. Biuro Informacji i Propagandy stanowiło VI Oddział KG i podlega�ło Komendantowi Głównemu ZWZ (gen. Stefan Rowecki). Posiadało swo�ją strukturę i obejmowało nią wszystkie szczeble struktury organizacyjnej najpierw ZWZ, następnie AK. Organizacja ZWZ później AK obej�mowała cały kraj, który podzielono na sześć obszarów: obszar numer l (z okręgami: Warszawa-miasto, Warszawa-okręg, Lublin, Radom, Łódź), obszar numer 2 (okręgi: Białystok, Nowogródek, Polesie, Wilno), obszar numer 3 (okręgi: Lwów i Wołyń), obszar numer 4 (okręgi: Kraków, Śląsk), obszar numer 5 (Poznań), obszar numer 6 (Pomorze). Podział ten ulegał różnym zmianom.
Terenowi szefowie BIP merytorycznie podporządkowani byli szefowi BIP Komendy Głównej. Na niższych szczeblach (od powiatów w dół) istniała dwutorowość propagandy: istniały referaty propagandowe przy sztabach wojskowych ( propaganda pierwszego rzutu) oraz w ramach ka�dry obywatelskiej cywilnej (propaganda drugiego rzutu). Pierwszy rzut miał zajmować się wydawaniem pism i ich rozpowszechnianiem w szere�gach wojskowych, drugi ich upowszechnieniem w lokalnych ośrodkach,, prowadzeniem propagandy ustnej, ulicznej itp.
Organizacje wojskowe prowadziły propagandę wielokierunkową: w stosunku do własnych żołnierzy, do całego społeczeństwa, w stosunku do żołnierzy nfcmieckich i cywilnej ludności niemieckiej, a także adreso�waną do jeńców wojennych znajdujących się w niewoli hitlerowskiej w obozach na terenie Polski. Zadaniem akowskiej prasy podziemnej było w miarę szybkie i rzetelne informowanie społeczeństwa o przebiegu dzia�łań wojennych i położeniu międzynarodowym ze szczególnym uwzglę�dnieniem spraw polskich, informowanie o sytuacji w kraju i stanowisku władz Polski Podziemnej oraz rządu polskiego, ogłaszanie postanowień i zarządzeń władz Polski Podziemnej, kształtowanie postaw patriotycz�nych, a także budzenie ducha oporu, utrwalanie poczucia godności naro�dowej, wytwarzanie w miarę jednolitego frontu wewnętrznego. Wytycz�ne w tej sprawie ulegały ciągłym modyfikacjom; niezmiennymi elementami były tezy o jednoczeniu sił zbrojnych w ramach AK w imię posłuszeństwa nakazom naczelnego wodza i lojalności wobec rządu, wroga
48
Biuro Informacji i Propagandy

postawa wobec hitlerowców, lojalność wobec sojuszników zachodnich, później wrogość wobec komunistów i niechęć do ZSRR. Stanowisko wo�bec ZSRR ulegało różnym zmianom.
Biuro Informacji i Propagandy, kierowane przez płk Jana Rzepedkiego (jego zastępcą był Tadeusz Wardejn-Zagórski), przechodziło różne przeo�brażenia strukturalne, a jego struktura wynikała z realizowanych zadań. Były w nim wydziały i referaty obejmujące całokształt spraw politycz�nych, społecznych i gospodarczych okupowanego kraju, studiujące zja�wiska wywołane okupacją, politykę okupanta, przejawy terroru, podziem�ne życie polityczne, tajną prasę, opracowujące serwisy informacyjne dla prasy podziemnej, redagujące cotygodniowe meldunki dla komendanta AK, przeglądy prasy itp. Biuro obejmowało kilka wydziałów, m. in.: ogólny (sprawy organizacyjne, personalne, prawne itp.), informacji (in�formacje o położeniu politycznym kraju, dział studiów polityki między�narodowej, redagowanie codziennego serwisu informacyjnego), propagan�dy (akcje propagandowe za pomocą radia, prasy, teatru, agitacji ulicznej, propaganda wśród wroga tu powstał podwydział "N", prowadzący pro�pagandę dywersyjną w języku niemieckim oraz "R" antyradziecki), korespondentów wojennych, Biuro Historyczne, Wydział Wydawniczo--Prasowy (zarządzał Tajnymi Wojskowymi Zakładami Wydawniczymi, wydawał i kolportował prasę), Wydział Cenzury Wojskowej (nadzór nad prasą i innymi środkami masowej komunikacji).
Biuro Informacji i Propagandy wymagało od prasy terenowej bez�względnego podporządkowania się i przestrzegania wytycznych w zakre�sie propagandy, karząc lub odwołując ze stanowisk redaktorów pism kon�spiracyjnych, o ile zbyt daleko odchodzili od nakreślonej dla nich linii (tak było np. w wypadku redaktorów "Żołnierza Polskiego", "Przeglądu Polskiego". "Ku wolności", "Watry"). Zasady te przekazywano w postaci dokumentów wewnętrznych, prasy agencyjnej, a także na naradach sze�fów terenowych BIP. Nie zawsze egzekwowanie zaleceń kierownictwa BIP było łatwe, czego dowodem są zachowane dokumenty zawierające takie np. stwierdzenie: "W przewidywaniu wielkich wydarzeń wojen�nych i szybkich przemian politycznych trudno jest sprecyzować hasła propagandowe dla naszej prasy bez obawy zdezaktualizowania wskazań Trudne też jest kierowanie nią z dnia na dzień. Dlatego też trzeba pozo�stawić znaczną swobodę tematów poszczególnym redakcjom pism okręgowych i obwodowych, dając im polecenie czytywania naszej prasy centralnej" (AK KG Oddział VI Wytyczne... CA KC PZPR, sygn. 203/YII).
Jednym z pierwszych pism wojskowych było "Polska Żyje" cen�tralny organ Komendy Obrońców Polski, następnie Polskiej Armii Lu�dowej, ukazujące się nieregularnie od 10 października 1939 r. pod
49
Centralna prasa SZP, ZWZ i AK

redakcją znanego poety, publicysty i muzykologa Witolda Hulewicza. W skład redakcji wchodzili: Witold Bieńkowski, Szczepan Jeleński, Zofia Kossak-Szczucka, Wacław Borowy, Stanisław i Wanda Miłaszewscy. W latach 1943 - 1944 pismo stało się centralnym organem Polskiej Armii Ludowej; zmienił się wtedy skład redakcji, do której weszli Stanisław Chudoba, Mieczysław Krzepkowski, Teofil Głowacki, Jan Mulak. Już w pierwszym numerze pisma "Polska Żyje" sformułowany został pro�gram konspiracyjnej prasy, która powinna "podawać prawdziwe wiado�mości, podtrzymywać ducha w Narodzie, zwalczać przygnębienie i rozgo�ryczenie [...], pouczać społeczeństwo, jak ma się ustosunkowywać do wroga [...] i jak bronić przed rabunkiem, piętnować tych, którzy będą utrzymywać stosunki z wrogiem".
W listopadzie 1939 r. zaczęły się ukazywać centralne pisma SZP, któ�re kolejno stały się organami ZWZ i AK; podobnie przedstawiała się sy�tuacja w prasie terenowej. Oblicza się, że łącznie SZP, ZWZ i AK wyda�wały około 250 tytułów pism konspiracyjnych, zaś jednorazowy nakład tej prasy przekraczał 200 000 egz. Terenowe BIP-y, które zaczęły powsta�wać w 1940 r., zanim rozpoczęły wydawanie własnych pism, kolporto�wały przede wszystkim prasę centralną.
Głównym organem najpierw Dowództwa Głównego SZP, a następnie Komendy Głównej AK, był "Biuletyn Informacyjny", który początkowo ukazywał się w postaci powielanej (od 5 listopada 1939 r.) jako organ Okręgu Warszawskiego SZP (nakład 90 egz.), do powstania warszawskie�go ukazywał się jako tygodnik (od 6 lipca 1940 r. do 20 lipca 1944 r.), podczas powstania jako dziennik, po powstaniu drukowany był w Kra�kowie. Łącznie ukazało się 317 numerów o nakładzie od 25 do 50 tyś. egz. Redagowany był przez zespół: Aleksander Kamiński szef BIP-u Okręgu Warszawskiego (redaktor naczelny), Stanisław Berezowski, Maria Straszewska, Czesław Michalski, Ryszard Zarzycki, Bolesław Srocki. Z pismem współpracowali: Stanisław Herbst, Kazimierz Wagner, Antoni Szymanowski, Witold Kula. Ilustratorem pisma był Stanisław "Miedza" Tomaszewski. Tygodnik miał charakter informacyjno-programowy. Przy�gotowywaniem serwisu radiowego zajmowała się Wiktoria Julia Goryń-ska. Główne pozycje każdego numeru omawiane były na sobotnich od�prawach szefów wydziałów. Pismo, o objętości najczęściej ośmiostroni-cowej, miało niezmieniający się w zasadzie układ: rozpoczynało się albo artykułem wstępnym, albo obwieszczeniem Pełnomocnika na Kraj, miało stałe działy: Zagranica, Kraj, Warszawa.
Centralnym pismem informacyjnym, o charakterze agencyjnym, był "Dziennik Radiowy", ukazujący się od połowy grudnia 1939 r. (pierwsze numery osiągały nakład 200 egz.) do stycznia 1945 r.; po powstaniu warszawskim ukazywał się w Krakowie. Wydawany przez Kwaterę Ra-
4 Prau polska 1919 - 41
Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze
51
Centralna prasa SZP, ZWZ i AK
50


diową początkowo był organem Służby Zwycięstwa Polski, następnie Związku Walki Zbrojnej, a od roku 1942 KG Armii Krajowej. Czerpał wiadomości z nasłuchu BBC i Reutera, był codziennym serwisem infor�macyjnym dla kierowników akcji podziemnej. Redagowali go m. in. Ta�deusz Wardejn-Zagórski i Jan Czarnecki. Dla szerszych kręgów inteli�gencji przeznaczony był dwutygodnik programowy "Wiadomości Pol�skie", wyrażający opinię kół kierowniczych SZP-ZWZ-AK. Pierwszy numer, wydany techniką powielaczową, ukazał się w niewielkiej liczbie egzemplarzy w grudniu 1939 r. Od numeru 3 (l stycznia 1940 r.) poja�wiały się "Wiadomości Polskie" w szacie drukowanej, początkowo raz na dekadę, potem od połowy listopada 1940 r. jako dwutygodnik. Obliczono przykładowo, że 100 numerów pisma liczyło 780 stron tekstu (format 14 X 20 cm) oraz 34 strony dodatków specjalnych. Od grudnia 1939 r. do lipca-1944 r .ukazało się 117 numerów w nakładzie do 10 000 egz. Pismo redagowali kolejno: Antoni Wieczorkiewicz, Bolesław Srocki, Wojciech Giełżyński przy współudziale Tadeusza Manteuffla i Michała Walickiego. Od czerwca do października 1941 r. ukazywał się "Żołnierz Polski w Kampanii Wrześniowej" (red. Stanisław Płoski) jako dodatek do "Wiadomości Polskich", który następnie zmienił tytuł na "Żołnierz Polski w Drugiej Wojnie Światowej" i stał się dodatkiem do "Żołnierza Polskiego", wojskowego miesięcznika specjalistycznego Polskiej Organi�zacji Zbrojnej, a następnie AK (luty 1941 grudzień 1944). "Żołnierz Polski" osiągał nakład do 12 000 egz.; łącznie ukazały się 42 numery pod redakcją Wacława Janaszka, przeznaczone dla szerszego kręgu od�biorców wojskowych. Znajdowały się w nim często rysunki różnego rodzaju broni niemieckiej, były też artykuły instruktażowe.
Komenda Główna ZWZ-AK wydawała również wojskowy miesięcz�nik specjalistyczny zatytułowany "Biuletyn Sztabowy", w którym znaj�dował się serwis prasowy, oceny i komentarze, nasłuch BBC z przezna�czeniem dla kadry kierowniczej; zawierał on "syntetyczne opracowania najwybitniejszych specjalistów Anglii, USA i krajów neutralnych w dzie�dzinie spraw wojskowych, politycznych, dyplomatycznych, ekonomicz�nych, społecznych", wewnątrz zamieszczał ostrzeżenia typu: "odbiorcy nie są uprawnieni do przepisywania, powielania i kolportowania egzem�plarza niniejszego biuletynu". Ukazywał się w latach 1942 -1944 (do powstania warszawskiego) w nakładzie tylko 50 egz. numerowanych. Szerszy zasięg (ok. 7-10 tyś. nakładu) miał inny wojskowy miesięcznik KG ZWZ-AK, a mianowicie "Insurekcja". Było to pismo o charakterze fachowym i instruktażowym, poświęcone problemom przygotowań do przyszłego powstania. Redagowali je Jan Rzepecki, Franciszek Jachieć i Mieczysław Biernacki (ukazały się łącznie 23 numery, o nakładzie po
'7000 egz.). Pisma wojskowe redagowane były przez Wydział Prasy Wojskowej.
Biuro Informacji i Propagandy dysponowało również wydawnictwa�mi agencyjnymi przeznaczonymi dla pism prowincjonalnych. W latach 1940 - 1945 wydawano "Agencję Prasową", redagowaną m. in. przez Ta�deusza Kobylańskiego, Wojciecha Zagórskiego, Tadeusza Kanię-Żen-czykowskiego, najpierw w Warszawie, a po powstaniu w Krako�wie. Był to ("tygodniowy przegląd dla obsługi redakcji czasopism prowincjonalnych, oparty na raportach terenowych okręgów ZWZ w całym kraju", który początkowo nosił tytuł "Agencja Prasowo--Artykułowa dla Pism Prowincjonalnych (nakład 200 egz.). Przy wprowadzaniu zasady przedrukowywania z "Agencji" najważniejszych artykułów realizowano tą drogą wpływ Komendy Głównej ZWZ-AK na pisma terenowe. W słowie od redakcji czytamy: "Przypominamy, że Agencja Prasowa� jest przeznaczona wyłącznie na użytek redakcji pism i nie może być kolportowana poza ich obrębem. Redakcje mogą przedru-kowywać wszystkie artykuły bez podawania źródła" (nr 41 z 1943). Uka�zywały się też biuletyny agencyjne wyspecjalizowane pod względem tematycznym: "Agencja Wschodnia" (dwutygodnik) oraz "Agencja Za�chodnia" (dwutygodnik) w latach 1943 - 1944, które od marca 1944 r. zostały połączone w jedno pismo pt. "Sprawy Polskie Agencja Publi�cystyczna" (marzec czerwiec 1944).
Stroną techniczną centralnej prasy ZWZ-AK zajmowały się Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze (ich znakiem firmowym TWZW opa�trywano wszystkie konspiracyjne pisma AK ukazujące się w Warszawie), olbrzymi wówczas podziemny koncern poligraficzny, dysponujący w Warszawie 12 tajnymi zakładami, m. in. drukarnią prasową, dziełową, obcojęzyczną, rotacyjną, chemigrafią, introligatornią itp. Każdy z zakła�dów zajmował się inną produkcją, wykonując wszystkie centralne pisma Armii Krajowej oraz w ramach pomocy technicznej pisma i wydawni�ctwa informacyjno-propagandowe innych organizacji. W początkach 1940 r. w Biurze Informacji i Propagandy ZWZ utworzony został Wy�dział Wydawniczy, który miał zająć się produkcją wydawnictw (kierował nim Jerzy Rutkowski). W ciągu dwu lat skromny wydział rozbudowany został w dwa Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze. Drukarnie TWZW n9siły nazwę warsztatów i oznaczone były kolejnymi numerami: l, 2, 3, itd., stosując system specjalizacji, tak np. "jedynka" zajmowała się głów�nie drukiem pism dywersyjnych, "dwójka" drukowała broszury i in�strukcje, "trójka" iwyposażiona była w maszyny drukarskie i introligator�skie, "czwórka" była drukarnią prasową,, "piątka" (chemigrafia) zajmo�wała się wyłącznie produkcją klisz siatkowych i kreskowych dla powsta-
52
Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze
Terenowa prasa SZP, ZWZ i AK
53


jących drukarń ZWZ-AK oraz drukowaniem fałszywych dokumentów, pieczątek, "dziewiątka" była iintroligatornią.
Pierwszą drukarnią, największą w konspiracji była "jedynka", po�wstała z inicjatywy Jerzego Rutkowskiego ("Michał", "Kmita") na Sa�dybie, przy ul. Morszyńskiej 35, jej kierownictwo od 1941 r. objął Cze�sław Piotrowski ("Karol"). Drukarnia wyposażona przede wszystkim w czcionki niemieckie drukowała wyłącznie pisma dywersyjne w języku niemieckim: "Der Solda>t", "Der Frontkampfer", "Der Durchbruch", "Klabauterman", "Die Ostwache". Tu również wykonane zostały anty�hitlerowskie broszury. Warsztat nr 2 ("dwójka") mieścił się przy ul. So�lec 30a, kierowany był przez Jerzego Paszyca ("Stefan"), przeznaczony do wykonywania druków specjalnych (broszury szkoleniowe, instrukcje obsługi sprzętu i najnowszej broni), tu też drukowano drugie wydanie Kamieni na szaniec, rozpoczęto druk Dywizjonu 303. Kierownikiem "trójki" był Władysław Pomorski ("Jerzy"), drukarnia mieściła się przy ul. Dobrej 34. Początkowo drukowała "Biuletyn Informacyjny" oraz pi�sma Stronnictwa Ludowego. Największą drukarnią była "czwórka", która mieściła się w podziemiach dawnych Doświadczalnych Warszta�tów Szybowcowych przy ul. Wawelskiej (róg Alei Niepodległości). Wy�posażona m.in. w linótyp, maszyny płaskie, gilotyny do cięcia papieru, była drukarnią prasową, wykonującą pisma o dużych nakładach. Dru�kowano tu regularnie "Biuletyn Informacyjny", "Wiadomości Polskie", "Żołnierza Bolskie-go", "Insurekcję", "Towarzysza Pancernego". Pracowali tu m.in. Tadeusz Kazimierz Bieniewicz (składacz), Józef Nieborski (ma�szynista), Antoni Woiński (konserwator). Jednym z największych wy�czynów załogi "czwórki" było wydrukowanie rzekomego nadzwyczajnego dodatku "Nowego Kuriera Warszawskiego". Tu również wykonano kra�jowy specjalny numer "Bellony", miesięcznika wydawanego w Londynie (siedem arkuszy drukarskich w nakł. 20 000 egz.). Pozostałe warsztaty wykonywały różne prace związane z działalnością propagandową.
Znacznie liczniejsza od centralnej była prasa terenowa, mimo że nie dysponowała tak dobrą bazą techniczną. Powstające ośrodki wydawnicze ZWZ-AK opierały się na strukturze terenowej tej organizacji, działając zgodnie z instrukcjami Komendy Głównej, która zalecała uruchomienie lokalnych pisemek konspiracyjnych, uzasadniając to narastającymi po�trzebami działalności propagandowej.
W strukturze terenowej ZWZ-AK mieściły się BIP-y okręgów (War-szawa-miasto, Warszawa, Kraków, Śląsk, Lublin, Wilno, Kielce) i obsza�rów: Białystok (obejmujący też Nowogródek i Polesie), Lwów (obejmujący też Tarnopol, Stanisławów, Wołyń), Obszar Zachodni z siedzibą w War�szawie obejmujący Poznań i Pomorze). Dysponowały one własną prasą, której ilość uzależniona była od terenowych możliwości wydawniczych.
Komenda Główna nie była w stanie pokryć całego kraju wydawnictwa�mi centralnymi, stąd też płynęły zalecenia tworzenia pism lokalnych. W Wytycznych do pracy propagandowej KG AK tak uzasadniała swe dyrektywy: "Lokalne pismo spełnia rolę wychowawczą drogą zamiesz�czania odpowiednich artykułów i urabia spoistość i siłę organizacji. Fakt zasilania szeregów własnym pismem silnie spaja członków organizacji, jest doskonałym łącznikiem między dowództwem a szeregami żołnierski�mi. Poza tym ośrodki nie otrzymują takiej ilości pism, aby pokryły za�potrzebowanie, a także pisma z Warszawy dochodzą na prowincję zawsze z opóźnieniem. Czytelnicy domagają się wiadomości z dnia wczorajszego lub dzisiejszego. Głód tych wiadomości może zaspokoić tylko pismo wy�dawane w tym ośrodku" (CA KC PZPR, sygn. 203/YII).
Nie potrafimy dotąd określić, ile tych pism rzeczywiście było, w każ�dym razie liczba tytułów znacznie przekracza ustalenia Lucjana Dobro-szyckiego, czy też Hanny Lerskiej sięga blisko 250 tytułów. Najmniej tytułów wydawał Okręg Warszawski, gdyż dysponował prasą centralną ZWZ-AK. W stolicy m. in. wychodził "Biuletyn Informacyjny", w latach 1941 -1944 jako tygodnik drukowany przez pewien czas wraz z dodat�kiem "Biuletyn Informacyjny. Z Frontu Walki Podziemnej" (czasem: "Z Frontu Walki Cywilnej") oraz "Tygodnik Informacyjny" (1940 - 1942). W lecie 1941 r. zaczął wychodzić miesięcznik wojskowy "Nowa Armia Nowej Polski". Poza Warszawą Okręg wydawał 8 pism. Równie nieliczne były pisma BIP-u Obszaru Białostockiego. Na uwagę zasługują: "Biule�tyn Informacyjny Ziemi Podlaskiej" wydawany w Białymstoku w latach 1943 - 1944 (dwutygodnik powielany, będący kontynuacją pisma "Infor�macja. Tygodnik Żołnierski"), "Głos Ziemi Białostockiej" powielany w 1942 r. oraz "Zew", dwutygodnik powielany w nakładzie 1500 egz. w la�tach 1942 -1943. Na terenie Okręgu Wileńskiego głównym organem BIP-u była "Niepodległość. Organ Ziemi Wileńskiej" (redaktorzy: Jerzy Dobrzański, Jerzy Wroński), dwutygodnik drukowany od lipca 1942 do marca 1944 r. wraz z dodatkami. Nadto odnotować należy "Pobudkę. Organ Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej" (1944), BIP obszaru lwowskie�go wydawał kilka tytułów, wśród których główne miejsce zajmował "Biuletyn Ziemi Czerwieńskiej" (grudzień 1941 lipiec 1944), tygodnik drukowany w nakładzie do 4000 egz.; od lutego 1943 r. zmienił tytuł na "Biuletyn Informacyjny Ziemi Czerwieńskiej".
Liczne pisma ukazywały się w okręgach Kielce, Kraków, Lublin. W okręgu kieleckim 54 pisma związane były z ZWZ-AK. Wśród nich od 1940 r. ukazywał się "Biuletyn Informacyjny", którego kontynuacją była "Polska Walcząca" (Kielce). Pismo o podobnym tytule wydawane było też w Ostrowcu Świętokrzyskim w latach 1941 - 1944 (red. Stani�sław Jeżowski, a następnie Władysław Mostowicz). Ukazywało się trzy
55
54
Konspiracyjna prasa SZP, ZWZ i AK w Kielcach i Krakowie
Konspiracyjna prasa SZP, ZWZ i AK w Krakowie
razy w tygodniu, w 1942 r. nakład jego wynosił 1200 egz. Organem Komendy Obwodu Kieleckiego, a następnie Komendy Okręgu Kielce, była "Polska Prawda" oraz jej kontynuacja "Prawda Polska". Tygodnik ten ukazywał się od 1940 r. do października 1943, powielano go w nakła�dzie do 300 egz. (red. Stefan Klączyński), w 1944 r. po zastosowaniu druku nakład wynosił do 1500 egz. (red. Józef Gierowski). W latach 1943 - 1944 ukazywał się w Kielcach "Wiarus Polski". Z innych tytułów wymienić można m.in. "Sprawy Polskie", "Sprawy Żołnierskie", "Re�dutę", "O brzasku", "Trzeciaka", "Żołnierza w Polu", "Naród Polski". Niezwykle interesujące były dzieje pisma "Odwet", wydawanego z ini�cjatywy organizacji Odwet, a następnie przez organizację Jędrusie, która związała się z AK. Pismo wydawane początkowo (1940) w Tarnobrzegu, miało liczne punkty przebitkowe na terenie Kieleckiego i w Krako�wskiem. Pierwszym redaktorem był Władysław Jasiński, po jego śmier�ci Aleksander Modzelewski. Na Kielecczyźnie "Odwet" powielany był w Ruszczy, Sulisławicach, Trzciance, Józefowie, Opatowie, Wiśniówce i Sandomierzu. Jędrusie wydawali też pismo satyryczne "Hałas na Ulicy" (1941). Redagował je Czesław Molenda.
W okręgu krakowskim liczba pism wydawanych przez SZP-ZWZ-AK znacznie przekraczała 100 tytułów. W samym Krakowie wydawano 33 pisma, z tego 5 dzienników, 19 tygodników, 3 dwutygodniki, l miesięcz�nik, pozostałe ukazywały się nieregularnie. Największa ilość tytułów konspiracyjnych pism akowskich w Krakowie przypada na lata 1943--1944: w 1943 r. ukazywało się 16 pism, w 1944 20. Początki 'były znacznie skromniejsze: w 1939 r. zaczęło wychodzić l pismo ("Głos Lu�du"), rok później było ich już 9, w 1941 roku ukazywało się 6 pism, a w 1942 7. W ostatnim roku wojny, w miesiącu styczniu, w Krako�wie wydawano 7 pism ("Agencja Prasowa", "Biuletyn Informacyjny", "Dodatek do Agencji Prasowej�, 2 pisma zatytułowane "Dziennik Radio�wy", "Małopolska Agencja Prasowa", "Wiadomości"). Najliczniejsze były pisma informacyjne, wydawano ich 18 w różnych latach. Żywotność dzienników zamykała się w granicach od kilku miesięcy do 6 lat: naj�dłużej ukazywały się następujące tytuły: "Wiadomości" (6 lat), "Dzien�nik Radiowy" (3 lata), "Przegląd Wojskowy" (3 lata). Znaczną część sta�nowiły pisma informacyjne, np. "Dziennik Radiowy (1941-1943), "Ko�munikaty Radiowe" (1942-1944), "Krakowskie Wiadomości Codzienne" (1943-1944), "Przegląd Polityczny" (1940-1941), "Przegląd Tygodnio�wy" (1943-1944), "Służba Informacyjna" (1944). Krakowski BIP przy współudziale konspiracyjnej komórki Zrzeszenia Dziennikarzy Ziem Za�chodnich wydawał również pisma agencyjne, a mianowicie "Małopolską Agencję Prasową" (MAP) 1943-1945, będącą kontynuacją "Agencji Pra�sowej Śląska, Zagłębia i Krakowa" (1943), po powstaniu warszawskim
w Krakowie ukazywała się również "Agencja Prasowa". Głównym orga�nem prasowym BIP Okręgu AK w Krakowie był "Biuletyn Informa�cyjny Małopolski", ukazujący się od marca 1942 r., który od listopada 1943 (od numeru 35) zmienił tytuł na "Małopolski Biuletyn Informacyj�ny". Tygodnik miał charakter informacyjno-programowy, drukowano go w Konspiracyjnych Zakładach Wydawniczych najpierw w Kosocicach, następnie w Lusinde i we W-rząsowicach, pod kierunkiem Józefa Sawaj-nera, w nakładzie 2500 egz. Pismo zawierało okolicznościowe dodatki: "Dodatek do Małopolskiego Biuletynu Informacyjnego" oraz "Wojsko Polskie na Obczyźnie" (miało bogaty serwis fotograficzny). Drugim tego rodzaju organem były "Wiadomości" (1940 - 1945), których ostatni nu�mer (385) wyszedł 18 stycznia 1945 r. Pismo ukazywało się trzy razy w tygodniu, w nakładzie do 1500 egz., redagowano je w mieszkaniu przy ul. Berka Joselewicza oraz przy ul. Starowiślnej 8 (tu też redagowano "Małopolską Agencję Prasową"). Redaktorem był Stanisław Ziemba. W ,-,Wiadomościach" zamieszczano komunikaty organizacji podziemnych, ostrzegano przed zdrajcami, piętnowano kolaborantów, szeroko rozbudo�wany był dział informacyjny i krótkich komentarzy. W Krakowie też ukazywało się specjalistyczne pismo przeznaczone dla kobiet "Służba Kobiet". Spośród innych tytułów wymienić można m.in. "Bicz", "Od�budowę", "Przedświt", "Przegląd", "Redutę", "Świt", "W szeregu", "Do czynu", "Przegląd Wojskowy".
Krakowski okręg AK dysponował Konspiracyjnymi Wojskowymi Za�kładami Wydawniczymi. Jedną z pierwszych była drukarnia mieszcząca się w Kosocicach, zorganizowana w listopadzie 1942 r. przez Józefa Sawajmera ("Sokół"), Alojzego Jaglarza i Władysława Pycińskiego. Wśród jej pracowników znajdowali się: Edward Bulara, Michał Szypuła, Ta�deusz Jałocha. Zakłady korzystały z pomocy drukarni przemysłowej w Wieliczce (Edwarda Jantona). Po spaleniu drukarni w Kosocicach (3 sierpnia 1944 r.) KWZW przeniesiono do Lusosiny koło Swosizowic, a na�stępnie do Wrząsowic.
Liczne były pisma terenowe, np. w Miechowskiem ukazywały się: "Brygada" (1944), "Czyn" (1943 - 1945), "Głos Podziemia" (1944), "Gnia�zdo Oporu" (1943 - 1944), "Na straży" (1944 - 1945), "Powstaniec" (1944 --1945), "Wiadomości do Komunikatów AK" (1944), "W lesie" (1944), "Szarża" (1944). W podokręgu rzeszowskim wydawano 23 pisma, m.in. "Na posterunku" (1942-1944) redagowane przez Jana Bołdę i Ludwika Nalesińskiego, "Prom" (1943 - 1944), "Przegląd Tygodniowy" (1943 - 1944), "Szlakiem Orła Białego" (1944), "Placówka" (1943-1944).
Okręg lubelski ZWZ-AK już od połowy 1940 r. dysponował własnym BIP-em. Pierwszym jego szefem był Wacław Gralewski, a następnie Jan Roliński. Organami wydawanymi przez BIP były: "Biuletyn Radiowy"
50
Prasa Delegatury Rządu na Kraj
5T
Prasa Delegatury Rządu na Kra}


(1941-1944), "Nasze jest jutro" (1942-1944), "Okręgowe Dzienniki" (1944). W powiatach okręgu lubelskiego ukazywały się: "Powstaniec" (Biłgoraj 1943 -1944), "Do wolności" (Puławy 1942), "Twierdza" (Puławy 1942 - 1944). Spośród innych pism wydawanych na tym terenie przez AK wymienić można: "Wiadomości Radiowe", "Nasze Wiadomości", "Młodą Myśl", "Na Straży", "Synowie Ziemi Podlaskiej", "Biuletyn Informa�cyjny Ziemi Podlaskiej", "Bojownika Polskiego", "Uderzenie", "Wici Żołnierskie".
PRASA DELEGATURY RZĄDU HP NA KRAJ
Postanowienia o powołaniu Delegatury Rządu RP na Kraj podjęte zo�stały przez rząd Władysława Sikorskiego w maju 1940 r. Pierwszego dele�gata, który stanął na czele Delegatury, powołano w grudniu tegoż roku; został nim Cyryl Ratajski ze Stronnictwa Pracy. Ciałem doradczym i opi-niodawczym Delegata Rządu był Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), przemianowany w sierpniu 1943 r. na Krajową Reprezentację Po�lityczną (KRP), który skupiał przedstawicieli czterech stronnictw: Polskiej Partii Socjalistycznej WRN, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Na�rodowego i Stronnictwa Pracy. Delegaturze podlegały sprawy cywilno-polityczne, a jednym z podstawowych zadań było tworzenie podziemnego aparatu przyszłej administracji państwowej i przygotowywanie warunków do objęcia władzy w kraju przez rząd emigracyjny.
Po utworzeniu zasadniczych zrębów administracji podziemnej (maj 1940 r.) Delegatura Rządu RP na Kraj rozpoczęła również działalność wy-dawniczo-prasową, prowadzoną przez Departament Informacji, którego dyrektorem był Stanisław Kauzik ("Dołęga"). Departament Informacji i Dokumentacji ("Iskra") w Delegaturze zajmował odrębne miejsce, dys�ponował własnym budżetem. Będąc cywilnym odpowiednikiem wojsko�wego Biura Informacji i Propagandy, skupiał wokół siebie wielu dzien�nikarzy, polityków, pracowników nauki (np. Wacław Borowy kierował zespołem rejestrującym fakty i zdarzenia związane ze stratami polskiej kultury, Zygmunt Wojciechowski kierował grupą dziennikrzy zajmują�cych się problematyką ziem zachodnich i północnych Polski, dla "Iskry" pracowali Roman Dybowski, Zbigniew Kaczmarczyk, Marian Friedberg). Istniała swoista rywalizacja Departamentu Informacji z BIP-em, która spotęgowała się w okresie wybuchu powstania warszawskiego. Wyni�kiem tej rywalizacji było m.in. "wprowadzenie do agencji prasowej dwu cenzur wojskowej ze strony BIP-u i cywilnej ze strony DI, przy czym w praktyce rzecz wyglądała w ten sposób, że wojsko konfiskowało wia�domości polityczne, a Delegatura wojskowe". Czołowym organem Dele�gatury był dwutygodnik "Rzeczpospolita Polska", ukazujący się od 15
marca 1941 do lipca 1944 r. (80 numerów). Podczas powstania warszaw�skiego "Rzeczpospolita" stała się dziennikiem (ukazały się 64 numery), po powstaniu pismo drukowano w Krakowie. Redaktorami pisma byli kolejno Stanisław Kauzik i Franciszek Głowiński. W skład zespołu redakcyjnego wchodzili: Tadeusz Kolski, Witold Żarski, Stefan Krzywoszewski, Marian Grzegorczyk, Leon Brzeski, Jan Moszyński (kierownikiem drukarni De�legatury był Józef Wardas). Pismo drukowane było z miesięcznymi do�datkami specjalistycznymi: "Ziemie Zachodnie Rzeczypospolitej. Doda�tek Miesięczny Rzeczpospolitej Polskiej" (listopad 1942 - lipiec 1944) oraz "Nasze Ziemie Wschodnie. Dodatek Miesięczny Rzeczpospolitej Polskiej" (luty 1943 lipiec 1944). Po upadku powstania warszawskiego "Rzeczpospolita Polska" wydawana była w Krakowie. Pełny nakład pisma wynosił 7 500 -15 000 egz., z czego np. początkowo na terenie Krakowa i powiatów bliżej położonych organ Delegatury rozchodził się w ilości 2500 egz. W terenie kolportaż "Rzeczpospolitej Polskiej" był: ograniczony przez niektóre stronnictwa, np. ruch ludowy "Rocha" wraz z rozwojem własnej prasy zastosował bojkot wobec organu Delegatury, podejmując się w roku 1943 rozprowadzania tylko 200 egz. tego pisma, podczas gdy w 1942 r. kolportował ich 1200. Z poufnych raportów na temat kolportażu wiadomo, że w 1943 r. liczba rozprowadzanych egzem�plarzy "Rzeczpospolitej Polskiej" spadła w województwie warszawskim z 1500 do 500 egz., w Krakowie z 500 do 250 egz., we Lwowie z 50fr do 100, w Lublinie do 100 egz., wzrosła jedynie w Kielcach z 70 do 300 egz. (CA KC PZPR, DR, sygn. 202/III-3, k. 8 - 9). Szczególnym za�interesowaniem cieszył się dodatek miesięczny "Ziemie Zachodnie Rzecz�pospolitej", który głosił hasła powrotu nad Odrę i Bałtyk. Miesięcz�nik w licznych artykułach przypominał historyczne prawa Polski do tych ziem, opisywał martyrologię ludności polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy, przypominał bohaterskie zmagania z okresu powstań śląs�kich i wielkopolskiego.
Do centralnych organów DR należały także: tygodnik powielany "Kraj. Agencja Informacyjna IP" (następnie z podtytułem "wyd. D.J."), ukazujący się od lipca 1943 do stycznia 1945 r. (po powstaniu w Krako�wie) w nakładzie 400 - 750 egz. Pismo miało dodatki specjalne, jed�nym z nich był "Przegląd Prasy Brytyjskiej. Dodatek do Agencji In�formacyjnej Kraju�" wydawany w 1943 r. Organizatorem i kierowni�kiem agencji był Kirył Sosnowski, a po jego aresztowaniu Stanisław Ziemba. Wydanie warszawskie składało się z dwu części (objętość da 50 stron): kolorowej problemowej publicystyki, białej informacyj�nej. Pismo prowadziło stałe działy (Głosy wolnego świata, Kraj pod oku�pacją, Informacje z ziem zachodnich, Dokumenty, Rozporządzenia władz RP, Listy ze wsi, Wywiady i reportaże, Na wszystkich frontach). Dru-
Prasa Delegatury Rządu na Kraj
58
Publicystyka na łaniach pism AK i Delegatury Rządu RP
99


miesięcznik "Dokumenty Chwili", pismo wewnętrzne przeznaczone dla Delegata i mężów zaufania DR (czerwiec 1941 lipiec 1944), powiela�ne w liczbie 75 - 100 egz. Dodatkiem do tego pisma było "Życie Polityczne Kraju. Przegląd prasy polskiej w okresie...", dwutygodnik powielany (czerwiec 1941 lipiec 1944), noszący różne podtytuły oraz "Fałsze Propagandy Niemieckiej o Polsce". Fachowymi organami wydawanymi centralnie były też: "Biuletyn Gospodarczy", tygodnik powielany (sier�pień 1942-lipiec 1944), miesięcznik "Przegląd Rolniczy" (1941-1944), "Przegląd Spraw Kultury" (1943). Delegatura wydawała też i inne pisma informacyjne, często o funkcjach agencyjnych, jak np. "Komunikat Ra�diowy" (1942 -1944), mający dwa wydania: ranne i popołudniowe, "Agencję Radiową" (AR), ukazującą się początkowo z inicjatywy indy�widualnej, później wydawaną przez syndykalistów, a w końcu subsy�diowaną przez DR. Ten sam typ wiadomości, o treści wręcz identycznej, zamieszczano w piśmie ,,P"[aski], były to nasłuchy radiowe ukazujące się w latach 1940 - 1944. Charakter informacyjno-agencyjny miały też: "Serwis Informacyjno-Prasowy" (Apis), "Przegląd Podziemnej Prasy Prowincjonalnej" (1944), "Polska Agencja Telegraficzna", biuletyn we�wnętrzny tylko dla władz Delegatury (1944), "Życie Polityczne Kraju. Przegląd, prasy polskiej" (1941-1944). W latach 1943-1944 ukazywały się: "Agencja Wschodnia" i "Agencja Zachodnia". Nieoficjalnym organem DR był "Głos Wolny. Dwutygodnik Niezależny" (1944). W Warszawie też ukazywały się pisma przeznaczone dla terenowych przedstawicielstw DR, takim był np. drukowany w stolicy organ wołyńskiego okręgowego Delegata Rządu, tygodnik "Polska zwycięży" (1944).
Na prowincji tylko nieliczne pisma związane były z działalność^ Delegatów Rządu. W Lublinie np. DR wydawała 3 pisma: "Honor i Oj�czyzna", "Codzienny Serwis Radiowy", "Odnowa", w Krakowie na usłu�gach Delegatury przez pewien czas pozostawały "Dziennik Polski" i "Ty�godnik Polski", których redakcje otrzymywały subwencje do czasu uru�chomienia przez kierownictwo DR własnego organu, jakim był "Kurier Powszechny" (1944 -1945). W Krakowie Delegatura wydawała 7 pism: "Komunikat Iskry" (1943 - 1944), "Komunikat WC" (1944), "Komunikaty Radia Angielskiego" (1944) "Małopolska Agencja Radiowa" (MAR 1943), "Nakazy Chwili" (1943-1944), "Wir" (1940).
Treść artykułów publikowanych na łamach pism ZWZ-AK i Delega�tury była różnorodna. Materiały dotyczyły prawie wszystkich przeja�wów życia pod okupacją niemiecką, począwszy od informacji o sytuacji w kraju i na frontach, poprzez komentarze mogące wpłynąć na kształ�towanie postawy społeczeństwa polskiego w duchu walki i oporu wobec okupanta, aż po twórczość literacką. W przeglądach prasy odnotowy�wano zewnętrzne przejawy życia politycznego, a w celu osiągnięcia
zwartości, a zarazem przejrzystości, chaarakteryzowaną prasę dzielono na prawicę, centrum, lewicę i sanację, porządkując tematycznie równo�ległe wypowiedzi wymienionych odłamów z uwzględnieniem: a) wypo�wiedzi politycznych uzewnętrzniających stosunek grup do rządu, Dele�gatury, Głównego Komitetu Politycznego i Politycznego Komitetu Po�rozumiewawczego, b) wypowiedzi obrazujących stosunek do ZSRR i komunistów, c) poglądów charakteryzujących stosunek girup do aktual�nej sytuacji, d) wypowiedzi ideowo-programowych, e) wypowiedzi okre�ślających stosunek grup do przeszłości.
W części problemowej na łamach prasy konspiracyjnej ZWZ-AK i Delegatury Rządu od pierwszej połowy 1940 r. dominowały artykuły dotyczące organizacji oporu społeczeństwa, stosunku aliantów do sprawy polskiej i miejsca Polski w polityce międzynarodowej, na dalszym zaś planie znajdowały się artykuły o przebudowie ustroju w powojennej Polsce. Stanowisko obozu londyńskiego wyrażało się w poglądzie, iż przebudowa Polski miała być etapem wtórnym wobec prymatu koniecz�ności walki o jej niepodległość. "Wiadomości Polskie" w lipcu 1940 r. w artykule Jedyna droga pisały: "Posiadanie własnego państwa, strząś-nięcie niewoli zewnętrznej, to tylko najpierwszy, lecz i najkonieczniej-szy etap do realizacji każdego własnego ideału. I stąd nie ma w dzisiejszej Polsce miejsca na to, by w sprawach, czy dążyć należy do Polski naro�dowej, ludowej czy socjalistycznej, mogła choć w pewnym stopniu za�trzeć się prawda, że dążyć trzeba przede wszystkim do Polski Nie�podległej, jakąkolwiek by ona była" (nr 25). Podobne stanowisko znaj�dujemy w "Biuletynie Informacyjnym", który w numerze 229 w styczniu 1942 r. w artykule Kolejność celów na czołowe miejsce wysuwał hasła solidaryzmu narodowego, na plan dalszy odsuwając sprawy przebudowy Polski. Powstanie Polskiej Partii Robotniczej i jej program, a także aktualna sytuacja wojenna spowodowały, iż prasa Delegatury i AK za�częła zamieszczać wypowiedzi o wyraźnym charakterze programowym. Sporo miejsca zajmowały kwestie prawno-ustrojowe. Zdając sobie spra�wę z ogromnej niepopularności rządów sanacji, krytykowano je, obar�czając odpowiedzialnością za klęskę wrześniową: "Klęska wrześniowa odsłoniła degenerację części warstwy kierowniczej narodu, małoduszność administracji, bezdroża reżimu, niekompetencje kierownictwa wojsko�wego" pisano w "Biuletynie Informacyjnym" z lipca 1940 r., ale z innych artykułów wynika, że podstawy przedwojennego ustroju spo-łeczno-politycznego miały być zachowane. Lansowano np. wzorzec de�mokracji parlamentarnej przy równoczesnym zachowaniu konstytucji kwietniowej z 1935 r. (artykuł pt. Ciągłość władz państwa polskiego. "Wiadomości Polskie" 1940, nr 9). Podejmowano również problemy prze�budowy gospodarczej, celował w tej problematyce "Biuletyn Gospodar-
61
Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze
Publicystyka w pismach AK ł Delegatury Rządu
60

czy": pisano o rekonstrukcji agrarnej, uprzemysłowieniu, problemie upowszechnienia własności, ale jednocześnie zgodnie cała prasa obozu londyńskiego stała na gruncie własności prywatnej, podkreślając jedy�nie większą rolę państwa w kierowaniu i kontrolowaniu całości procesów gospodarczych. Poufna instrukcja dotycząca kierunków propagandy, wy�dana przez Delegaturę Rządu z przeznaczeniem dla redakcji pism, za�lecała szerzej zająć się popularyzowaniem zagadnień społecznych, widząc w tym osłabienie wpływów radykalnego programu PPR: "Przez szerokie i intensywne omawianie zagadnień społecznych, przez tępienie demagogii społecznej komunistycznych ośrodków stworzymy najściślejszą zaporę przeciw ideologicznej infiltracji" (Ramowa instrukcja propagandowa 3/44. CA KC PZPR, Lipiec 44, sygn. 202/III-I-4). Oddzielnym zagadnieniem były kwestie granic, problem mniejszości narodowych, nieco uwagi po�święcano problemom kultury i oświaty. Sporo miejsca prasa ZWZ-AK i Delegatury poświęcała na artykuły demaskujące fałsze niemieckiej propagandy, ogłaszała też różne zasady konspiracji i walki, mobilizując opinię społeczną, organizowała różne masowe akcje (m.in. obchody świąt, bojkot kin, teatrów itp.).
W części problemowej pism, obok artykułów, apeli, cytatów o treści patriotycznej, pojawiały się komentarze dotyczące stosunku Polski do Niemiec i ZSRR. Szef BIP w swoich wspomnieniach odnotował, że po�czątkowo propagandzie akowskiej zalecano "po zawarciu układu Sikor-ski-Majski podkreślanie poprawnej i lojalnej postawy w stosunku do radzieckiego sprzymierzeńca", co nie oznaczało akceptacji kierunków polityki prowadzonej przez ZSRR i nie ograniczało dyskusji w sprawie granic. Sytuacja ulegała jednak stałej zmianie w kierunku wzmagania poprzez prasę nastrojów antyradzieckich, w pismach obozu londyńskiego szerzono koncepcję "szerokiego frontu antykomunistycznego". Zbliżający się moment wyzwolenia kraju a wraz z nim decydujący etap walki o władzę, spowodował nasilenie propagandy antykomunistycznej na ła�mach pism Delegatury i Komendy Głównej AK. W BIP-ach powołano specjalne referaty do prowadzenia "akcji K" (antykomunistycznej), które rozwijały działalność zarówno w oddziałach wojskowych, jak i wśród ludności cywilnej, wpływając na kierunki publikacji prasowych. 10 lu�tego 1944 r. z inicjatywy Delegatury Rządu i Rady Jedności Narodowej powołano Społeczny Antykomunistyczny Komitet na czele z przedstawi�cielem PPS-WRN Franciszkiem Białasem. Komitet wydawał własne pisma.
W meldunku organizacyjnym KG AK skierowanym do Londynu z dnia 16 sierpnia 1944 r. czytamy: "W grudniu uruchomiono oddziały propagandy antykomunistycznej. Przy BIP okręgowych nakazano utwo�rzenie referatów poświęconych temu zagadnieniu. Komórka ta nawią�zała współpracę z referatami prasowymi wszystkich większych ugru-
powań politycznych w kraju, zasila wojskową i polityczną prasę polską gotowym lub surowym materiałem redakcyjnym w zakresie walki z wzmagającą się propagandą i wpływami komunistycznymi, wydaje ano�nimowo dwa periodyki (dwutyg.): Głos Ludu� (nakład 5000 egz.) prze�znaczony dla wsi i Wolność Robotniczą� (7000 egz.) dla robotników (Mel�dunek organizacyjny nr 240 za okres od I IX 1943 do 29 II 1944. O. VI. L. dz. 6874/tjn/44).
W pierwszym numerze "Polskiej Informacji Antykomunistycznej" (styczeń 1944) charakter programowy tego typu pism określony został słowami: "Zadaniem naszym jest w pierwszym rzędzie uświadomienie wszystkich Polaków co do istotnych celów komunizmu i zerwać maskę z oblicza organizacji zarówno komunistycznych, jak i komunizujących" (numer l, s. 1). Stąd w prasie nieraz więcej miejsca zajmowały sprawy lewicy i ZSRR aniżeli kwestie niemieckie. Przykładowo można wymie�nić, że np. w latach 1943-1944 "Wiadomości Polskie" publikowały 17% materiałów dotyczących Niemiec, zaś blisko 32% zajmowały materiały poświęcone ZSRR, "Biuletyn Informacyjny" na swych łamach poświęcał 26% miejsca wystąpieniom antyhitlerowskim, zaś 47% antyradziec-. kim.
Działalność wydawnicza w znacznym stopniu uzależniona była od możliwości zaopatrzenia w papier i od środków finansowych. Papier w Generalnym Gubernatorstwie był artykułem reglamentowanym, co nie ułatwiało jego zakupu w ilościach potrzebnych do wydawania pism podziemnych. W Wydziale Wydawniczym powstała oddzielna komórka, kierowana przez Aleksandra Wąsowskiego, która zajmowała się zaopa�trzeniem TWZW w papier, zdobywany hurtowo na tzw. czarnym rynku. Źródłem nielegalnych zakupów były zakłady poligraficzne drukujące "Nowy Kurier Warszawski", część papieru przeznaczona na drukowanie "gadzinówek" trafiała różnymi drogami do magazynów TWZW. Papier "zakupywano" również w fabryce papieru "Mirków" w Jeziornej koło Warszawy. Sporadycznie dla potrzeb TWZW papier trafiał z czynnych, pracujących dla administracji okupanta drukarń, papier pochodził też od pośredników, którzy zaopatrywali się w ten cenny dla konspiracji su�rowiec bezpośrednio z wagonów kolejowych. Wszędzie znajdowali się ludzie ułatwiający zdobycie tego cennego surowca, tam zaś, gdzie ich brakło pomagały pieniądze. Z zachowanych dokumentów wiadomo, że np. w ciągu tylko jednego roku (od połowy 1942 do połowy 1943 r.) za�kupiono ogółem 285 ton papieru, z czego do produkcji tajnych wyda�wnictw w drukarniach TWZW zużyto ponad 200 ton. Do druku pism używano zazwyczaj gazetowych gatunków papieru: 50- do 70-gramo-wego satynowanego, czasem 80-gramowego, do druku instrukcji przezna�czano pelur. Drukarnie wymagały stałego zaopatrzenia w czcionki, tym
Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze
62
63
Prasa Szarych Szeregów


Tabela 5
Cykl produkcyjny drukarni TZWZ

Kolejny tydzień miesiąca
Tytuł pisma
Dzień
Nakład (tyś. egz.)
Papier (kg)

1
"Wiadomości Polskie" "Biuletyn Informacyjny"
czwartek piątek
20 43
400 840

2
"Żołnierz Polski" "Biuletyn Informacyjny"
czwartek piątek
12 43
240 840

3
"Wiadomości Polskie" "Towarzysz Pancerny" "Biuletyn Informacyjny"
czwartek czwartek piątek
20 6 43
400 120 840

4
"Insurekcja" "Biuletyn Informacyjny"
czwartek piątek
7 43
140 840


237
4660

Źródło: M. Wojewódzki, W tajnych drukarniach Warszawy 1939-19*4, Warszawa 1976, 258.
bardziej, że TWZW zaopatrywały również niektóre okręgi w sprzęt dru�karski. Organizowano zaopatrzenie poprzez liczne kontakty z istniejącymi zakładami i firmami poligraficznymi. W tabeli 5 przykładowo zestawiono cykl produkcyjny największej drukarni TZWZ w Warszawie, tzw. "czwórki" oraz dane co do ilości papieru zużywanego na wykonanie wszystkich druków.
Prasa terenowa przeżywała też duże trudności. Redakcje zaopatry�wały się w sklepach sprzedających papier maszynowy i powielaczowy, korzystały z licznych darów czytelników, a także zdobywały surowiec w podobny sposób, jak TWZW w Warszawie.
Działalność wydawnicza w znacznym stopniu uzależniona była od środków finansowych, które czerpano z różnych źródeł: z ofiarności społeczeństwa, które dobrowolnie składało datki pieniężne i rzeczowe na fundusz prasowy, z podatków nakładanych przez władze podziemia na właścicieli przedsiębiorstw i warsztatów rzemieślniczych, na posia�daczy ziemskich, z rekwizycji, były też dotacje płynące od rządu .emi�gracyjnego. Wiadomo np. że KG ZWZ w roku 1940 otrzymała 73 000 do�larów na działalność prasowo-wydawniczą, okręg krakowski ponad 54 000, Łódź, Śląsk, Wilno, Warszawa po blisko 25 000, Lublin, Kielce, Białystok po 14-16000 tyś., Pomorze i Poznań po 17000, Polesie i Nowogródek po 6000. Koszty wydawnictw były bardzo wysokie, np. za wynajem lo�kalu na powielarnię we Lwowie płacono 40 000 zł, koszt l maszyny drukarskiej wynosił 25 000 zł, 100 arkuszy papieru kosztowało 20 zł,
a np. na wydrukowanie 100 numerów "Wiadomości Polskich" o nakła�dzie do 10 000 egz. zużyto 780 arkuszy ("Wiadomości Polskie" 1943, nr 20). Z zachowanych dokumentów finansowych DR wiadomo, że koszt jednego nakładu pisma w formacie 8� wynosił od 2200 do 5000 zł, przy zastosowaniu składu ręcznego 8000 zł. Opłacano też pracę drukarzy, radiotelegrafistów (1500 - 1700 zł miesięcznie), kolporterów. Prasę cen�tralną rozpowszechniano bezpłatnie, część prasy terenowej odpłatnie (cena egzemplarza wynosiła od 50 gr do 5 zł).
PRASA SZARYCH SZEREGÓW
Z działalnością wydawniczą obozu londyńskiego związane były po�czynania tzw. Szarych Szeregów. Szare Szeregi to kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego działającego w konspiracji od 27 września 1939 r. do 17 stycznia 1945 r. na terenie ziem polskich wchodzących w skład GG, obejmującego młodzież męską. Harcerstwo żeńskie podczas okupacji występowało początkowo pod nazwą Organizacja Harcerek (OH), w 1940 r. przyjęło kryptonim Związku Koniczyn (ZK), z początkiem 1943 r. zmieniając go na Bądź Gotów (BG). Obok Szarych Szeregów działały też od 1939 r. Hufce Polskie o orientacji proendeckiej. Przez pewien czas działały oddzielne grupy młodzieżowe, jak np. Tajny Hufiec Harcerzy (na terenie Gdyni), Wigry, Brzeg, Akademicki Krąg Harcerski (Poznań), Krąg im. Andrzeja Małkowskiego (Warszawa). Szare Szeregi (związane z AK i DR) zachowały starą strukturę organizacyjną (podział na chorągwie, hufce, drużyny) i w obrębie tej struktury organizowały swe wydawnictwa prasowe. Łącznie ukazywało się ponad 50 tytułów pism harcerskich, z czego połowa w Warszawie, nieliczne w ośrodkach terenowych, z których najżywsza była chorągiew kielecka, a szczególnie hufiec Zbigniewowo� (Pińczów), wydający 10 tytułów pism ("Bojowiec", "Co słychać", "Czuwaj", "Dywersant", "Informator Radiowy", "Infor�mator Wewnętrzny Roju Szarych Szeregów", "Myśli Młodych", "Na cza�sie", "Radiowa Służba Informacyjna", "W roju") oraz krakowska rów�nież 10 tytułów ("Przegląd Polski" 3 mutacje, "Szturmowiec", "Prze�gląd Polski Młodych", "Informacje Radiowe", "Legion", "Na tropie", "Na ucho", "Czuwaj"). Ukazywała się też prasa harcerska w Lublinie, Lwowie, Sosnowcu.
Centralnym organem Szarych Szeregów w latach 1940 - 1942 było pismo "Źródło", które w lipcu 1942 r. zmieniło tytuł na "Dęby", a na�stępnie na "Drogowskaz". Od stycznia 1943 r. kontynuacją było "Pismo Młodych", a wreszcie "Brzask" (od marca 1944 r.). Kolejnymi redakto�rami tych pism byli: Gustaw Niemiec, Tadeusz Kwiatkowski, Irena Jur-
�64
Prasa Szarych Szeregów

gielewicz, Stanisław Leopold, a w czasie powstania warszawskiego Jerzy Jabrzemski. W 1942 r. w Szarych Szeregach przeprowadzono reorgani�zację, dzieląc członków na 3 grupy wiekowe: 12 -15 lat (Grupa Zawiszy, GZ), 15-18 lat (Bojowe Szkoły, BS), 18-24 (Grupy Szturmowe, GS). Podział "ten spowodował, iż na łamach pism harcerskich na miejscu do�tychczasowych jednolitych programów działania pojawiły się różne pro�gramy, adresowane do tych 3 szczebli organizacyjnych. Powstały też pisma związane z tymi szczeblami, np. "Bądź Gotów. Dwutygodnik Ry�cerzy Zawiszy", ukazujący się w latach 1942 - 1944, redagowany kolejno przez Stefana Mirowskiego, Tadeusza Jaźwińskiego, Kazimierza Koź-niewskiego.
Organizacja Harcerek miała własny organ "Dziś i jutro", ukazujący się początkowo jako miesięcznik, a następnie w postaci dwutygodnika w nakładzie 1000 egz. Redagowany był kolejno przez Irenę Lewandowską i Wiktorię Dewitzową (marzec 1941 lipiec 1944). Grupa harcerzy zgru�powana w Kręgu im. A. Małkowskiego wydawała własny periodyk pt. "Myśl Harcerska. Organ Kręgu Instruktorskiego" (1943 - 1944). Redak�torzy polemizowali z niektórymi koncepcjami Szarych Szeregów jako z "zabawą w wojsko", oraz z ideologią Hufców Polskich, które "poszły za daleko w rozpolitykowaniu" i "talmudycznej, zakrawającej na dewo-tyzm przesadzie w zakresie wychowania religijnego" (1943, wrzesień). Podkreślali kult idei A. Małkowskiego, głosząc: "pismo ma przedstawić i propagować niezależną, czystą i nieskażoną myśl harcerską". Z instruk�torską "Myślą Harcerską" związana była "Szkoła Wodzów" z różnymi podtytułami, ukazująca się w latach 1943 - 1944 w postaci powielanego miesięcznika. Warszawskie ugrupowanie Wigry wydawało również swoje pisemko pod takim samym tytułem ("Wigry") od marca 1942 do wrze�śnia 1943 r. Organem prasowym Hufców Polskich był miesięcznik "Pa�trol", drukowany od września 1943 do sierpnia 1944 r. Pierwszy numer ukazał się jako dodatek do "Młodej Polski", a następnie był już samo�dzielny i nosił podtytuł "Organ Walki Zbrojnej Hufców Polskich". Cho�rągiew warszawska HP miała własny miesięcznik "Harcerz" (1943).
Kierownictwo Szarych Szeregów dążyło do objęcia swym oddziały�waniem także młodzieży pozostającej poza organizacjami harcerskimi, inicjując w październiku 1942 r. akcję "M". Działalność ta polegała na różnego typu akcjach wychowawczych, mających na celu budzenie i umacnianie ducha oporu wobec okupanta (na "dziś"), rozwijanie wy�chowania fizycznego (na "jutro") i organizowanie samokształcenia (na pojutrze"). Z akcją tą związane były 2 pisma: "Biuletyn M" (miesięcznik 1943 -1944) oraz miesięcznik "M" z podtytułem "Agencja Młodych dla Redakcji i Kierownictw Środowiskowych" (1943).
Poglądy młodzieży skupionej w Szarych Szeregach, młodzieży, którą
65
Prasa "akcji N"


wojna zaskoczyła na progu dojrzałości, w zasadzie nie odbiegały od po�glądów głoszonych na łamach innych pism młodzieżowych. Młodzi re�daktorzy pism harcerskich akcentowali problem odrębności swej gene�racji w próbach poszukiwania własnych dróg czy ustalaniu zasad działa�nia, w próbach określenia swego programu poprzez krytyczną ocenę przeszłości pokoleń starszych, wyrażając nieufność wobec niektórych programów politycznych: "To nie najlepsze czynniki urabiają nas powoli i tajemnie" pisano w słowie wstępnym pierwszego numeru "Drogo�wskazu" (4 sierpnia 1942). "Dziś i jutro" stwierdzało: "nasze pokolenie ma dźwigać cały ciężar odpowiedzialności" (1942, nr 42), zaś krakowska "Watra", związana częściowo z Szarymi Szeregami, odcinając się od tradycji oraz sugerowanych programów i ideologii stronnictw przedwo�jennych działających nadal podczas okupacji, głosiła manifestacyjnie: "My, polska młodzież, nie przyjmujemy żadnych, z góry nam narzuco�nych programów i haseł, paragrafów i ideologii. Idziemy sami przez ofiarę krwi, pracę kształceniowo-intelektualną i piękno radość na�szego młodego życia do Ojczyzny [...]. Nie trzeba nam programowej polityki, programem jest siła naszej młodości" (1943, nr 1). "Brzask" formułował pogląd: "Nasze pokolenie ma jednak specjalne dane, by ju�tro wyobrażać sobie odmiennie od dziś" (1944, nr 8). Na podstawie tych kilku wybranych przykładowo wypowiedzi można sądzić, iż młodzież dokonując obrachunku z niedawnym dziedzictwem, poszukiwała innych rozwiązań swej przyszłości w wizjach jakiegoś ustroju demokratyczno--radykalnego, chociaż nie kojarzonego z lewicową koncepcją przyszłego państwa.
PRASA "AKCJI N"
Oddzielne miejsce wśród wydawnictw polskiego ruchu oporu, publi�kowanych przez Delegaturę Rządu i AK, przypada prasie konspiracyjnej o charakterze dywersyjnym, wydawanej w języku niemieckim w ra�mach tzw. akcji N. Celem tej akcji i prasy wydawanej w języku nie�mieckim było prowadzenie szerokiej działalności dywersyjno-propagan-dowej wśród żołnierzy Wehrmachtu, niemieckiej administracji oraz nie�mieckiej ludności cywilnej na terenach GG oraz na "ziemiach włączonych do Rzeszy", a jej skutkiem miało być wywołanie stanów niepokoju i de�presji psychicznej oraz przekonanie o rzekomym istnieniu w samej Rze�szy antyhitlerowskiego ruchu oporu. Działalność ta stanowiła ważny ele�ment wojny psychologicznej. W wojnie tej szczególną rolę odgrywała akcja wydawnicza: odezwy, plakaty, rysunki, listy, a przede wszystkim prasa wydawana w języku niemieckim. Umieszczane na jej łamach arty-
S Prasa polska 1939 - 49
Prasa "akcji N"
67
Prasa "akcji N"
66


kuły i preparowane w odpowiedni sposób informacje, a także odezwy w imieniu różnych fikcyjnych organizacji, niemieckich grup opozycyj�nych czy związków żołnierskich, sfingowane listy od żołnierzy z frontu wschodniego zmierzały do wytworzenia przekonania, że mimo sukcesów odniesionych w pierwszym okresie wojny Niemcy poniosą zasłużoną klę�skę. Chodziło też o poróżnienie Wehrmachtu z SS, policją i administracją wojskową. Ukazujący się od września "Der Soldat" pisał: "Ty, żołnierzu frontowy i ty, żołnierzu pozostający w rezerwie lub na etapie, zastanów się, po co ci potrzebna ta wojna i czy ty jej w ogóle chciałeś? Czy masz jakieś widoki na zwycięstwo albo może masz nadzieję, że ta idiotyczna, zasr[....] wojna, w której musisz przelewać krew albo umierać, będzie miała swój koniec?" (nr 7). W innej zaś odezwie z l sierpnia 1942 r. za�mieszczono charakterystyczne wezwanie: "Żołnierze! Od was zależy, jak długo jeszcze trwać będzie ta wojna [...]. Zróbcie z tym koniec, do�póki nie jest za późno. Ratujcie wasze życie i życie waszych matek, żon, dzieci. Zwróćcie broń przeciwko waszym prawdziwym wrogom, przeciw�ko essesmańskim bandom morderców i gestapowskim psom ,[...]. Do walki o pokój i wolność, przeciwko wojnie i hitlerowskiej niewoli!" (Odezwa Soldatenl).
Akcją destrukcyjną kierowała wyspecjalizowana komórka Komendy Głównej AK pod nazwą "N" [Niemcy]. Początkowo była ona referatem Biura Informacji i Propagandy (do kwietnia 1941 r.), a następnie stała się Samodzielnym Podwydziałem z własną strukturą organizacyjną (5 działów) i agendami w terenie (od października 1941). Podwydział kie�rowany był początkowo przez Jana Kawczyńskiego ("Notecki"), później kierownictwo objął znany filolog i historyk kultury antycznej prof. Ka�zimierz Kuinaniecki. Jedynym i wyłącznym ilustratorem wszystkich pism, broszur i ulotek "akcji N" był Stanisław "Miedza"-Tomaszewski, kjóry został do niej skierowany po niezwykle brawurowym uwolnieniu go z więzienia na Pawiaku. Najpoważniejszymi ośrodkami "akcji N" była Warszawa i Kraków, z tym że w Krakowie i Krakowskiem akcję tę prowadziły grupy związane z Delegaturą Rządu oraz ze Stronnictwem Demokratycznym.
Wydawnictwa prasowe "akcji N" zaczęły się ukazywać cd 25 lipca 1941 r., kiedy to wydrukowano pierwszy numer pisma "Der Hammer" ("Młot") przeznaczonego dla Niemców zamieszkałych w Rzeszy (redak�torem był Stanisław Smoleński), w lutym 1942 r. pismo to zmieniło tytuł na "Der Durchbruch" ("Przełom"), którego redakcję objął Antoni Kawczyński. W "Der Hammer" ukazała się np. sfingowana odezwa Ru�dolfa Hessa po jego ucieczce do Anglii. Znaczna część artykułów poświę�cona była sytuacji gospodarczej III Rzeszy, ograniczeniom żywnościo�wym itp. We wrześniu 1941 r. zaczęto wydawać pismo przeznaczone dla
żołnierzy niemieckich "Der Soldat" ("Żołnierz"), które ukazywało się z pewnymi przerwami na przemian z czasopismem "Der Frontkampfer" ("Bojownik Frontowy"). Oba pisma redagowane były przez Zygmunta Ziółka ("Kowalczyka"). Pisma te cechował dobry język niemiecki ze zwrotami czerpanymi z mowy potocznej, żołnierskiej, co miało pozoro�wać, iż redaktorami są także żołnierze Wehrmachtu. Miesięcznik ten usi�łował wywołać wrażenie, że wśród frontowych żołnierzy działa niele�galna organizacja, która zmierza, by władzę przejął sztab złożony z li�niowych oficerów, gdyż Niemców czeka zguba z powodu dyletanckiego prowadzenia wojny przez nieodpowiedzialnego malarza pokojowego Hitlera i jego najbliższych współpracowników. Głośna była sprawa pod nazwą "akcja Reichenau", którą redaktorzy "akcji N" przeprowadzili przy pomocy pisma "Der Soldat". W grudniowym numerze z 1942 r. ukazał się apel do wszystkich żołnierzy Wehrmachtu, by skupiali się wokół feld�marszałka Rzeszy Reichenaua, który tylko jeden w istniejącej sytuacji może uratować Niemcy przed zbliżającą się klęską. Dywersyjny numer "Der Soldat" został rozkolportowany w armii niemieckiej na froncie wschodnim, w Rzeszy i Generalnym Gubernatorstwie. W połowie stycz�nia 1942 r. ukazała się w prasie niemieckiej informacja, że feldmarszałek umarł na atak serca w drodze z frontu wschodniego do Berlina. Polska prasa podziemna, a także propaganda brytyjska kolportowała wieści o li�kwidacji Reichenaua przez gestapo.
Dla żołnierzy przeznaczone było również pismo satyryczne "Der Kla-bautermann", ukazujące się w 1942 r., redagowane przez Zygmunta Smo�leńskiego ("Zełga", "Jarosz"), a po jego aresztowaniu przez Kazimierza Feliksa Kumanieckiego ("Kozakiewicz"). W miesięczniku tym zamiesz�czano liczne rysunki satyryczne, często o charakterze pornograficznym, złośliwe anegdoty, parodie komunikatów frontowych. Najbardziej wy�mowne były znakomite ilustracje i montaże rysunkowe Stanisława "Mie-dzy"-Tomaszewskiego, do złudzenia naśladującego manierę grafików-ka-rykaturzystów niemieckich. W każdym numerze pisma (ukazywało się w trzech kolorach) poruszano sprawy aktualne, a celnie opracowane teksty i rysunki unaoczniały Niemcom utracone z winy Hitlera i nazistów spokojne życie, ilustrator ukazywał cmentarne pobojowiska, ruiny nie�mieckich miast, życie na froncie i w głębi Rzeszy, inwazję i klęski Nie�miec. Niektóre z rysunków zamieszczanych w piśmie rozpowszechniano w postaci ulotek.
Również do Wehrmachtu adresowano liczne broszury, a wśród nich Der grosste Liigner der Welt (Największy kłamca świata), opracowaną przez Jana Perenca (lipiec 1943) i ilustrowaną przez Tomaszewskiego. Szesnastostronicowa broszura zawierała fragmenty Mein Kampf, ze zbio�ru przemówień Hitlera w latach 1936 - 1939, pełne niespełnionych obie-
l1''

Prasa "akcji N"
Prasa "akcji N"
68


tnie. Na okładce znajdowała się karykatura Winstona Churchilla, zaś na pierwszej stronie informacja, że "cztery numery tego wydawnictwa, od�bite na papierze japońskim i oprawione w świńską skórę, zostały wy�słane Fiihrerowi Adolfowi Hitlerowi, marszałkowi Góringowi, ministrowi propagandy Josephowi Gobbelsowi oraz dowódcy naczelnemu SS i policji Heinrichowi Himmlerowi". Z innych broszur to Der Windmacher oraz Der rote Terror, w której znalazły się materiały o licznych zbrodniach hitlerowskich.
"Akcją N" objęto również niemiecką administrację na okupowanych terenach wschodnich, adresując do niej dywersyjne pismo "Die Ostwa-che" ("Straż na Wschodzie"), redagowane początkowo przez Teofila Wro�nę ("Skład"), wydawane od sierpnia 1942 r. "Die Ostwache" krytycznie oceniała poczynania hitlerowców na Wschodzie, ostrzegając Niemców, że poniosą w pełni konsekwencje za zbrodnie popełniane przez ludobójców spod znaku SS i NSDAP. W okręgu stołecznym ukazywało się też pismo powielane pt. "Merkblatt fur die Deutschen im Osten". Dwutygodnik ten byłs ilustrowany rysunkami Stanisława "Miedzy"-Tomaszewskiego. Wśród redaktorów znajdowała się Halina Auderska i Sławomir Dunin--Borkowski. Nękano także volksdeutschów i stammdeutschów w Polsce, przestrzegając ich w piśmie "Die Zukunft" ("Przyszłość") przed konse�kwencjami, jakie ich oczekują po klęsce Niemiec. Pismo, wydawane od grudnia 1942 r. do marca 1944, redagowała Halina Auderska. W roku 1942 w Warszawie drukowano,również 2 pisma w języku niemieckim adresowane do reichsdeutschów i volksdeutschów: "Kennst du die Wahrheit? Mitteillungsblatt fur Deutsche in Polen Ausgabe fur Reichs-deutsche" oraz pismo pod tym samym tytułem, tylko ze zmienionym adresem: "Mitteillungsblatt fur Deutsche in Polen Ausgabe fur Yolks-deutsche".
W Krakowie grupa związana ze Stronnictwem Demokratycznym również podjęła się wydawania pism konspiracyjnych w języku nie�mieckim, adresowanych do administracji niemieckiej i przebywających w mieście załóg wojskowych. W 1943 r. ukazały się numery 2 zamie�rzonych pism, a mianowicie "G.G. Nachrichten" oraz "Germania". Innym przejawem wydawniczej działalności dywersyjnej było wydanie 2 numerów "Gońca Krakowskiego", które wyglądem zewnętrznym i techniką odpowiadały "gadzinowemu", wydawanemu przez okupanta pismu pod tym samym tytułem (na wzór wydanego wcześniej 21 marca 1943 r. przez polskie podziemie "Nowego Kuriera Warszaw�skiego"). Jeden numer ukazał się z datą 4 lipca 1943 r. jako wydanie nadzwyczajne, drugi nosił datę l grudnia 1943 r. Na zawartość złożyły się wiadomości z nasłuchu radiowego dotyczące spraw polskich, zdjęcia żołnierzy walczących w armiach sprzymierzonych, ostatnia strona za-
pełniona była jadowitymi ogłoszeniami, demaskującymi hitlerowskich grabieżców mienia polskiego, pełnymi złośliwości i drwiny z twórców "nowego ładu" w Europie.
Oto charakterystyczne przykłady ogłoszeń: "Wróżę, nie gwarantując za prawdziwość swych przepowiedni Adolf Hitler", "Pralnia Nur fur Deutsche* przeniesiona została 3- Tunisu i Sycylii na wszystkie fron�ty. Bliższe wiadomości w radio londyńskim", "Nowy ład Europy przy�gotował plany rozbudowy zakładów wypoczynkowych Nur fur Deutsche* w Oświęcimiu, Mathausen, Gusen, Oranienburgu, Dachau, Ravensbruck, Treblince, Radogoszczy koło Łodzi i Woli Duchackiej. Zgłoszenia zbyteczne. Dojazd za darmo. Krematorium również. Pierw�szeństwo mają SS-syny".
Pierwsze dywersyjne wydanie "Gońca Krakowskiego" opracowane zostało przez Leona Srokę i Antoniego Bierzanowskiego pod redakcją Stanisława Ziemby, drugie pod tą samą redakcją przy współudziale prof. Tadeusza Seweryna. Była to inicjatywa Krakowskiego Kierowni�ctwa Walki Podziemnej, której techniczna realizacja należała do Kon�spiracyjnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych AK w Kosocicach (kierował nimi Józef Sawajner, drukarzami byli: Alojzy Jaglarz, Ed�ward Bulara, Tadeusz Jałocha i in.).
W Krakowskiem, w niezwykle aktywnym ośrodku ruchu oporu w Nowym Targu, wojskowa organizacja Konfederacja Tatrzańska pro�wadziła również "akcję N". Wydawała od sierpnia 1941 do stycznia 1942 r. dywersyjny miesięcznik pt. "Der Freie Deutsche" redagowany przez Aleksandra Stromengera i Bernarda Mrożą. Podobnie wyglądała sytuacja na terenach włączonych do Rzeszy. Tak np. w Bydgoszczy grupa konspiracyjna wydawała od lutego 1941 ir. gazetkę "Deutsche Soldaten", przeznaczoną dla stacjonujących w mieście żołnierzy. W Przemyślu wydawano pod redakcją Juliana Rudaka pismo "Ich Schwe-re". W ramach "akcji N" wydawano również sfałszowane dodatki do niemieckich czasopism. W kwietniu 1942 r. warszawska grupa "N" opu�blikowała dodatek do hitlerowskiego tygodnika "Erika" noszący tytuł "Erika" (Heft 6 1 April 1942. Die frohe Zeitung fur Front und Hei-mat. Sonderaussgabe).
"Akcję N" cechował wysoki poziom. Jej redaktorzy umieli różnorod�nością inwencji twórczej trafiać w najczulsze miejsca okupanta. Słu�żyły temu dobra i trafna publicystyka, świetne karykatury, rysunki, zja�dliwe anegdoty, parodie komunikatów, epistolarne formy wypowiedzi. Realne skutki tej propagandy nie są co prawda dotychczas zbadane i trudno coś powiedzieć o rzeczywistym wpływie publikacji "akcji N" na stan opinii publicznej w Rzeszy oraz świadomość żołnierzy Wehr-machtu. Akcję tę prowadziły oprócz BIP-u i inne ugrupowania
Prasa konspiracyjna ruchu ludowego
70
71
Prasa konspiracyjna ruchu ludowego


polityczne, w tym także lewica podziemna. Pojawiające się liczne ulotki cechowała duża różnorodność: jedne wydawane jakoby przez opozycję w wojsku, domagały się odsunięcia NSDAP od kierowania państwem i sprawami wojny, inne nawoływały do ratowania ginących Niemiec przez zrzucenie władzy faszystów, w niektórych znalazły się podpowie�dzi, jak symulować na froncie chorobę, by wydostać się na tyły itd.
Najbardziej zwracającym uwagę były ulotki ilustrowane, m.in. na przełomie 1942 i 1943 r. ukazały się: ulotka Unser Bundesgenosse Italien ozdobiona rysunkiem Hitlera, który stara się zatrzymać uciekającego Mussoliniego, inna ulotka drzeworytnicza ośmieszająca Hitlera zawierała hasło O, du dumme, braune A/fe..., pod jego karykaturą znajdował się znany dwuwiersz rozlepiany na murach Warszawy: "O, du dumme, braune Affe, who ist deist deine neue Waffe". Jeszcze bardziej rozpo�wszechnioną i przyprawiającą o wściekłość Niemców była ulotka-znaczek z napisem Deutschland kaput, który nalepiany był na listach wysyłanych do Reichu i do Niemców przebywających na terenie okupowanej Polski. Wśród żołnierzy jadących na front wschodni wraz z egzemplarzami dywersyjnych pism rozpowszechniano ulotkę przedstawiającą głowę nie�mieckiego grenadiera w hełmie, który w miejsce oczu miał dwie trupie czaszki, ulotka zaopatrzona była napisem: Dir schaut der Tod in die Augen.
Ukoronowaniem "akcji N" było fałszywe zarządzenie o ewakuacji Niemców z GG, które podano do wiadomości plakatami z podpisem "najwyższego dowódcy SS i policji na GG" Koppego (plakat rozle�piono 24 lutego 1944 r. w Warszawie, Krakowie, Lublinie, Kielcach i Ra�domiu. Na wiosnę 1942 roku ogłoszono fałszywą mobilizację volks-deutschów. "Akcja N" i działająca w jej ramach Komisja Terroru Mo�ralnego uderzała w najbardziej newralgiczne miejsce armii niemieckiej i okupacyjnej administracji. Jej symbolem stała się litera V "Victoria" zmieniona później na "Deutschland Verloren", które to hasło malowano podczas prawie całej okupacji we wszystkich miastach.
PBASA KONSPIRACYJNA RUCHU LUDOWEGO
Wśród blisko dwóch tysięcy tytułów prasy konspiracyjnej poważne miejsce zajmuje prasa ludowa, której stan liczbowo określa się na 165 tytułów. Jej początki związane są z pierwszymi poczynaniami konspira�cyjnymi działaczy dawnego Stronnictwa Ludowego czy też Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici", którzy samorzutnie zaczęli tworzyć gru�py stawiające sobie za cel walkę o niepodległość, odsuwając na plan dal�szy program społeczny. W związku z tym często wiązały swą działalność
z podziemnymi organizacjami wojskowymi (Służba Zwycięstwu Polski, Związek Walki Zbrojnej). Drugi nurt chłopskiej konspiracji, kontynuując radykalne tradycje ludowej lewicy, cele swej działalności widział od�miennie, dostosowując je do warunków okupacyjnych i pozostając w � związku z radykalnymi i lewicowymi środowiskami konspiracji.
Pierwsze grupy konspiracyjnych działaczy SL i ZMW rozpoczęły swą działalność w 1939 r. w kilku rejonach w kraju, a przede wszystkim w Krakowie, gdzie już w grudniu powstało terenowe kierownictwo ruchu ludowego. Samorzutnie organizowały się grupy ludowców w Kieleckiem i Lubelskiem. W lutym 1940 r. w Warszawie zostało powołane najpierw tymczasowe kierownictwo ruchu ludowego, a następnie z inicjatywy Macieja Rataja Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego (CKRL). Tarcia w podziemiu, konflikty z innymi stronnictwami politycznymi, wchodzącymi w skład Delegatury Rządu, odmienność dążeń ZWZ i kształ�tujący się coraz wyraźniej radykalizm ruchu ludowego spowodowały, że ludowcy zerwali z ZWZ. Ruch ludowy powołał do życia własną organi�zację wojskową, która początkowo przybrała nazwę Straży Chłopskiej, nawiązującą do tradycji radykalnych chłopskich straży z okresu straj�ków i walk w latach trzydziestych, a w drugiej połowie roku 1941 przy�jęła nazwę Bataliony Chłopskie. W początkach 1944 r. znaczna część BCh podporządkowała się KG AK.
W 1940 r. nastąpiła bardzo szybka rozbudowa ruchu ludowego w te�renie i już w całym Generalnym Gubernatorstwie funkcjonowały okrę�gowe kierownictwa "Rocha" i Batalionów Chłopskich: obszar kraju po�dzielony został na 10 okręgów: I Warszawa, II woj. warszawskie, III woj. kieleckie, IV woj. lubelskie, V woj. łódzkie, VI woj. krakowskie, rzeszowskie i śląskie, VII woj. białostockie, VIII woj. wołyńskie, IX woj. lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie, X woj. poznańskie. Do współpracy z "Rochem" przystąpiła grupa inteli�gencji ludowej, skupionej przed wojną wokół miesięcznika "Zagon", tworząc Związek Pracy Ludowej "Orka", powstał też Ludowy Związek Kobiet. Poza obrębem SL "Roch" znajdowała się Chłopska Organizacja Wolności "Racławice", skupiająca w znacznej części członków przedwo�jennego "Siewu", znajdująca się pod wyraźnym wpływem czynników sanacyjnych. Ważną rolę w ruchu ludowym odegrało utworzone w 1944 r. radykalne jego skrzydło SL "Wola Ludu", które podjęło współpracę z Polską Partią Robotniczą.
Poczynaniom organizacyjnym towarzyszyła działalność propagando�wa. Ruch ludowy, mając główną bazę w rozproszonych wsiach i osie�dlach wiejskich, zorganizował własne wydawnictwa prasowe, centralne i terenowe, by za ich pośrednictwem pomagać mieszkańcom wsi, zwła�szcza zorganizowanym grupom ludowców, w przyjęciu właściwej posta-
Pisma centralne ruchu ludowego
72
Pisma centralne ruchu ludowego
73


wy wobec okupanta i jego propagandy oraz by nadawać im właściwy kierunek polityczny.
W działalności wydawniczej ruchu ludowego można wyróżnić dwa okresy. Lata 1940 - 1942 były wstępnym etapem rozwoju tej prasy. Na szczeblu cetralnym, w CKRL, wydawaniem prasy zajmowała się począt�kowo Komisja Propagandowo-Prasowa, przemianowana w końcowym etapie okupacji na Wydział Prasy i Propagandy. W pierwszym okresie prasa miała charakter głównie informacyjny. Lata 1943-1944 przynio�sły dalszy jej rozwój, nastąpiły zmiany w stylu pism podziemnych, które przybierały wyraźnie charakter pism politycznych, ideowo-programo-wych. W zachowanych raportach ruchu ludowego kierowanych do Lon�dynu wyraźnie zaznaczano zachodzące zmiany: "W metodach i zakresie propagandy prowadzonej przez tajną prasę zaszły duże i charakterystycz�ne zmiany. Prasa tajna coraz bardziej traci charakter wyłącznie narzędzia informacji i apolitycznej walki z wrogiem, przechodząc do ideologicznego i politycznego wychowania społeczeństwa i przybierając wyraźnie cha�rakter prasy politycznej".
Od lutego 1943 r. działała w CKRL komórka koordynacyjna i kie�rownicza Wydział Informacji Ruchu (WIR), który ukierunkował prasę podziemną "Rocha" (kryptonim konspiracyjnego SL), sugerował dobór tematów i sposoby ich komentowania, ustalał kierunki polityki wobec innych ugrupowań konspiracyjnych. Wydziałem Informacji Ruchu kie�rował początkowo członek kierownictwa "Rocha" Józef Niecko, a następ�nie Jan Dec. Rozpoczęto od organizowania drukarń, sieci kolportażu oraz źródeł informacji. Centralną drukarnią "Roch-a" w Warszawie kierował Kazimierz Banach. Początkowo mieściła się ona przy ul. Dobrej 18, na�stępnie przy ul. Książęcej na zapleczu Instytutu Głuchoniemych, a w koń�cu na Starym Mieście (przy zbiegu ulic Piekarskiej i Rycerskiej). Za�chował się opis początków działalności wydawniczej ludowców w kon�spiracyjnym piśmie "Przez walkę do zwycięstwa", które w trzechlecie jej rozpoczęcia pisało: "Pamiętacie, jak to dostaliśmy zadanie zorgani�zować drukarnię? My, ludzie Rocha, bez stosunków, bez znajomości, pra�wie bez żadnych możliwości. Gdzie i kogo się poradzić? Skąd wziąć materiały i maszyny? Skąd papier? Farbę? Lokal? I wiele, wiele drob�nych, a koniecznych rzeczy? a zespół ludzi? Zdawało się, że to zadanie przekracza nasze możliwości i umiejętności. Ale' trzeba, trzeba było. Rozbiegliśmy się więc szukać, zdobywać, uczyć się [...] trzy lata temu wydrukowaliśmy pierwszy numer" (nr 18 z dnia 10 lipca 1943).
Prasę podziemną ruchu ludowego podzielić można na centralną, wy�dawaną przez Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego czy też Ko�mendę Główną Batalionów Chłopskich lub Ludowy Związek Kobiet, oraz
na prasę terenową, której wydawcami były kierownictwa okręgów i pod-okręgów ruchu ludowego czy też BCh.
Jak już wspomniano, prasą Centralną Kierownictwa Ruchu Ludo�wego kierował Wydział Informacji Ruchu, złożony z redaktorów central�nych pism "Rocha", takich jak: "Przegląd", "Ku zwycięstwu", "Przez walkę do zwycięstwa", "Polska Ludowa", "Przebudowa", "Nurty", "Agencja Informacyjna - Wieś". Pisma centralne wyrażały opinie CKRL, przekazywały informacje o ważniejszych wydarzeniach w kraju i wia�domości polityczne z zagranicy. Z powołaniem WIR-u łączyło się utwo�rzenie pisma "Agencja Informacyjna Wieś�". Jej rola sprowadzała się do prezentowania stanowiska "Rocha" w sprawach podstawowych, do przekazywania informacji o terrorze okupanta, nastrojach ludności, do opracowywania przeglądów prasy; opierała się na korespondencjach te�renowych. Z kierownikiem WIR-u Józefem Niecko współpracował Józef Grudziński, który opiekował się z ramienia CKRL kolportażem i drukarnią. Redakcję "Agencji Informacyjnej Wieś�" objął Jan Szcza�wie j.
Do roku 1942 w CKRL utrzymywał się pogląd o wydawaniu głównie pism centralnych i dostarczaniu ich przez rozbudowany kolportaż do najniższych ogniw (List okólny nr l, ZHRL, sygn. T/1/1). Dopiero od roku 1943 izaczęto organizować d powoływać do życia komisje propagan-dowo-prasowe i oświatowe w okręgach w obawie, że rozwój wydarzeń może utrudnić łączność z centralą. W jednym z zachowanych dokumen�tów Komendy Głównej BCh z 15 września 1943 r. czytamy: "Licząc się z tym, że w momencie przełomowym mogą powstać duże trudności w dostarczaniu terenom prasy centralnej, polecam K-tom Okręgów przy�stąpić niezwłocznie do organizowania terenowych punktów prasowych. W tym celu 2-4 sąsiadujące obwody należy łączyć w rejon prasowy, który by już teraz rozpoczął czynności wydawnicze poprzez systema�tyczne wydawanie periodycznej prasy miejscowej, która dziś byłaby uzu�pełnieniem prasy centralnej, a w wypadku niedostarczenia jej do terenu, zastąpiła ją. Poza tym przy pomocy prasy miejscowej można przepro�wadzić pewną propagandę, której prasa centralna z braku nie może prze�prowadzić" (CA KC PZPR, BCh, sygn. 201/1).
Zadaniem powołanych komisji propagandowo-prasowych było zbie�ranie informacji dla prasy o prześladowaniach ludności przez okupanta i życiu wsi, wydawanie i kolportowanie własnych pism i innych wy�dawnictw, a przede wszystkim propagowanie różnymi drogami idei ru�chu. W obawie o powstawanie różnych opinii i poglądów CKRL zalecało redaktorom pism terenowych kierować się wytycznymi Deklaracji Ideo-
Publicystyka w pismach ruchu ludowego
75
Publicystyka w pismach ruchu ludowego
74

wo-Programowej Ruchu i instrukcjami WIR-u (List okólny nr 5 z lutego i nr 6 z marca 1944 CA KC PZPR, SL, sygn. 200/2).
Organami prasowymi Komendy Głównej Batalionów Chłopskich były pisma: "Żywią i bronią", "Powstaniec", "Samoobrona Chłopska". Prasą BCh kierował początkowo Wydział VI - Prasy i Inf ormac ji, który od ma�ja 1944 r. włączony został do Wydziału Wychowania Ideowego i Propa�gandy, na czele którego stał Jan Dec, a później Kazimierz Banach.
Centralne Kierownictwo Ludowego Związku Kobiet powołało odrębny Wydział Prasy i Wydawnictw, którym kierowała Weronika Tropaczyń-ska-Ogarkowa ("Wera"). LZK wydawał pismo kobiece "Żywią" oraz dodatek dla dzieci "Biedronka". Ponadokręgowe funkcje przyjęły też pisma wydawane w Krakpwie, a mianowicie "Wiadomości Kobiece" i "Jutrzenka. Pismo Kobiet". Pismem centralnym Związku Pracy Ludo�wej "Orka" była "Prawda Zwycięży", która po pewnym czasie zmieniła tytuł na "Orka-Prawda Zwycięży". SL-Wola Ludu wydawało również własny organ, tj. pismo "Wola Ludu"; w jego kręgu ukazywała się też "Niwa. Organ Młodzieży Chłopskiej".
Pierwsze centralne pisma ludowców miały charakter informacyjno--programowy. Takim był organ CKRL "Przegląd", wydawany od lipca do grudnia 1940 r. jako miesięcznik, a od stycznia do października 1941 r. jako tygodnik w nakładzie 1500 - 6000 egz. Redagowany był przez Józefa Nieckę. Marię Szczawińską, Kazimierza Banacha i Józefa Gru-dzińskiego. Jego kontynuacją było pismo "Ku zwycięstwu" (listopad
1941 - sierpień 1942), redagowane przez K. Banacha, Marię Suszyńską, Ta�deusza Ręka, ukazywało się w nakładzie 5000 egz., które od sierpnia
1942 r. zmieniło tytuł na "Przez walkę do zwycięstwa" (kolejni redakto�rzy: Tadeusz Rek i Jan Szczawiej; nakład pisma wynosił 8500 egz.). Pisma te, poza częścią publicystyczną i artykułami wstępnymi, okre�ślającymi aktualne zadania i poglądy ruchu, zawierały również część informacyjną o wydarzeniach na frontach, o sytuacji międzynarodowej i w kraju. W części publicystycznej formułowano program przebudowy ustroju według dawnych koncepcji agrarystów, pisano o formach rzą�dzenia w przyszłym państwie. Wiele miejsca poświęcano problemom walki z okupantem, aprobując koncepcję walki ograniczonej i nienara-żania się na masowe represje. Komentując wydarzenia na frontach, pod�kreślano wagę walk toczonych przez Armię Radziecką, ale jednocześnie wyrażano zadowolenie z wykrwawiania się "dwóch wrogów". Pisma po�dejmowały również problematykę ideologiczną: sporo miejsca zajmowały wystąpienia antysanacyjne ("Przegląd" zapoczątkował antysanacyjną pro�pagandę ruchu ludowego), polemika z PPS WRN.
W polemice z WRN-owską "Wolnością", usiłującą zjednać ludowców, przeciwstawiano socjalistom koncepcje agraryzmu. W 1943 r. "Przez
walkę do zwycięstwa" pisało: "Ruch chłopski posiada przeświadczenie, że chcą zdobyć zdolności do walki o prawa chłopskie, chcąc urządzić Polskę na miarę swoich ideałów, pragnień i zamierzeń, nie potrzebuje spełniać roli pomocniczej w dzisiejszej walce proletariatu, nie zgodzi Lię na rolę szerokich rezerw w tej walce, jak to hojnie ofiarowała nam ta sama WRN-owa Wolność� (nr 6 z 1943 r.). Kierownictwo ruchu ludowego odrzucało też współpracę z PPR, nazywając jej działalność "wichrzy-cielską". Ten typ publicystyki podejmowały jednak głównie pisma teo-retyczno-programowe: "Przebudowa" i "Polska Ludowa".
Na łamach pism "Ku zwycięstwu" i "Przez walkę do zwycięstwa" wiele miejsca poświęcano sprawie polskiej na arenie międzynarodowej, problemom stosunków z aliantami (widoczne było wyraźne probrytyjskie nastawienie), szczególną uwagą darzono problem stosunków polsko-ra-dzieckich. Mimo negatywnego stosunku do programu lewicy i działalno�ści komunistycznej, redaktorzy pozytywnie oceniali zawarte porozumienie rządu Władysława Sikorskiego z ZSRR: "Decyzja ta była i jest wyni�kiem wzmocnienia i ujednolicenia sił walczących z Niemcami. Nieza-warcie paktu byłoby rozbijaniem tych sił i niewątpliwym działaniem na korzyść Niemców" pisano w grudniowym numerze z 1931 r. "Ku zwy�cięstwu" (Stosunki polsko-rosyjskie). Pisma publikowały wiele artyku�łów polemizujących z niemiecką propagandą, neutralizując tym samym różne metody dywersji politycznej Abteilung Propaganda. Polemicznie ustosunkowały się do niektórych sformułowań na łamach prasy akow�skiej (np. ludowcy opowiadali się za konstytucją marcową z 1921 r., a kwestionowali elitarny i dyktatorski system władzy zrodzony z kon�stytucji 1935 r.) oraz organów prasowych reprezentujących sanację ("Pań�stwo Polskie", "Myśl Państwowa").
Oprócz prasy informacyjnej "Roch" wydawał także czasopisma teo-retyczno-programowe. Należała do nich "Przebudowa", ukazująca się od listopada 1941 do marca 1943 r. pod redakcją Stanisława Miłkowskie-go, przeznaczona dla aktywu organizacji. Na jej łamach dyskutowano kwestię przeobrażeń ustrojowych, wizję przebudowy państwa zrodzoną z idei agraryzmu. Tu też lansowano koncepcję federacji państw Europy środkowej i południowo-wschodniej (bez ZSRR). Sporo miejsca poświę�cano problemom przeobrażeń gospodarczych, których podstawą miała być własność prywatna ("należy uznać bezpośrednie upaństwowienie i objęcie przez aparat administracyjny za najgorszą formę uspołecznia�nia") i działalność spółdzielcza. Propagowano model demokratyzacji kul�tury poprzez jej upowszechnienie. Kontynuacją "Przebudowy" była "Polska Ludowa", redagowana przez Jana Deca, która ukazywała się od kwietnia 1943 do czerwca 1944 r.
W pierwszym numerze (styczeń 1944) w słowie od redakcji wyraźnie
Prasa Ludowego Związku Kobiet
77
Ludowe pisma agencyjne
76


określono charakter pisma, pisząc: "Polska Ludowa� jest pismem ideo�logicznym i programowym. Dlatego nie pomieszczamy informacji o woj�nie i bieżących wypadkach politycznych". Podejmowano na jej łamach cztery wątki tematyczne: współdziałanie aliantów w walce z Niemcami, stosunki polsko-radzieckie, kwestię granic i układ stosunków w Europie po zakończeniu wojny. W sprawach stosunków polsko-radzieckich lu�dowcy odcinali się od poglądów prasy sanacyjnej czy oenerowskiej gło�szących wrogość wobec ZSRR; "Ruch chłopski nie ma nic wspólnego z chełpliwością obozu mocarstwowców polskich, którzy głosili i głoszą konieczność równego oporu i walki na dwa fronty z sąsiadem wschod�nim i zachodnim" pisała "Polska Ludowa" w kwietniu 1943 r. Pisma centralne ruchu ludowego stały na stanowisku niezmienności wschodnich granic Rzeczypospolitej, wysuwając jednak postulat powrotu starych ziem słowiańskich do Polski oraz powrotu nad Odrę i Nysę Łużycką.
Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego wydawało dwa pisma o charakterze agencyjnym. Jednym z nich była "Agencja Informacyjna Wieś�", serwis tygodniowy, powielany, ukazujący się od stycznia 1943 do sierpnia 1944 r. w Warszawie (ukazało się 66 numerów kilkunasto-stronicowych), redagowanych początkowo przez Kazimierza Bagińskiego przy współpracy Karola Pędowskiego, a później przez Jana Szczawieja (od 11 listopada 1943). Źródłem informacji pisma były materiały CKRL i KG BCh oraz inne pisma agencyjne, ukazujące się poza Warszawą np. "Agencja Ziemia", wydawana w Kielcach, "Agencja Informacyjna Co słychać*" wychodząca w Krakowie, "Powiatowa Agencja Informacyj�na Wieś�" powielana we wsi Pożarnica (pow. puławski), "Regionalna Agencja Prasowa Podlasie�". Charakter agencyjny miało pismo "Nur�ty", noszące też tytuł "Nurty Społeczno-Polityozme" (podtytuły: "Omó�wienie prasy", "Przegląd prasy"; maj 1942 lipiec 1944), wydawane nieregularnie pod redakcją Jana Deca, a później Jana Szczawieja. Za�wierało przeglądy prasy konspiracyjnej różnych ugrupowań, komentarze z pozycji kierownictwa ruchu ludowego. Eksponowano w tych przeglą�dach stosunek ludowców do rządu emigracyjnego i jego krajowych eks�pozytur, do sanacji i endecji, oraz do lewicy społecznej, do PPR.
Organami Komendy Głównej BCh były: "Żywią i bronią" i "Samo�obrona Chłopska" (podtytuł: "Komunikat Prasowy Komendy Głównej Chłostra") oraz pisma wewnętrzne "Chłostra" (sierpień grudzień 1942) i "Powstaniec" (1943), mające charakter pism instrukcyjnych. Miesięcznik "Żywią i bronią" ukazywał się z przerwami od marca 1942 do czerwca 1944; miał charakter programowy. Kolejnymi jego redakto�rami byli Jan Dec i Kazimierz Banach. Wśród wypowiedzi publicystycz�nych związanych z tematyką międzynarodową, z walką zbrojną i cy�wilną dominowały problemy stosunków między BCh i AK w związku
z akcją scaleniową. Dawała o sobie znać nieufność do kierownictwa AK, jej kadry oficerskiej, hołdującej często sanacyjnej tradycji, ujawniały się różnice klasowe, dochodził do głosu radykalizm poglądów ludowców. Jednoczesne w artykułach o problematyce ideologicznej eksponowano różnice między ludowcami, zwolennikami agrarystycznych koncepcji a PPR. Ludowcy nie doceniali siły klasy robotniczej w nadchodzących przemianach: "Nie robotnik lecz chłop będzie głównie decydował o ustroju politycznym i społeczno-ekonomicznym" (Chłopi i robotnicy czerwiec 1942). Oponowali również przeciwko zbyt rewolucyjnym prze�obrażeniom w przyszłej Polsce Ludowej: "My nie jesteśmy ludźmi re�wolucji. Szczególnie pragniemy uniknąć jej niszczycielskich skutków w nieszczęśliwej Polsce. Nie wierzymy też, że na drodze rewolucji można radykalnie a celowo przeobrażać ustroje społeczno-polityczne" (tamże).
"Samoobrona Chłopska", dwutygodnik powielany pod redakcją Jana Deca w latach 1943 -1944, przeznaczony był dla aktywu kierującego BCh. Zawierał materiały z zakresu organizowania walki z okupantem, oparte na raportach z terenu, ukierunkował postawę ludowców wobec innych kierunków politycznych, ukazując główne koncepcje ideowe ruchu.
Piolamiezinie wobec poglądów prasy kierownictwa CKRL i KG BCh występowały pisma działaczy ludowych wywodzących się z Nieza�leżnej Partii Chłopskiej, a także z dawnych "Wiciowców" i Stronnictwa Ludowego "Wola Ludu". Chodzi tu o pisma "Wola Ludu" i "Niwa" wydawane w 1944 r., które m.in. występowały przeciw współpracy ludowców z rządem emigracyjnym i jego krajowymi ekspozyturami, oponowały przeciwko scalaniu BCh z AK, głosiły potrzebę współpracy z PPR.
Specyficzny charakter miały czasopisma wydawane przez Ludowy Związek Kobiet, adresowane do ogółu kobiet, mające ambicje ukazy�wania roli kobiet w walce o niepodległość, w kształtowaniu postaw moralnych i społecznych, w walce o fizyczne oraz intelektualne rato�wanie dzieci zagrożonych wojną i okupacją. Na łamach czasopism LZK szeroko omawiano problemy oświaty i szkolnictwa w konspiracji i w przyszłej wolnej Polsce, sprawy oświaty sanitarnej, wychowania mło�dzieży. Podejmowano też sprawy związane ze społeczną pozycją kobiet. Bogato przedstawiały się działy poezji (wiersze Norwida, Kasprowicza, Broniewskiego i in.). Głównym organem programowym LZK był mie�sięcznik "Żywią", drukowany w Warszawie od lipca 1942 do lipca 1944 r. pod redakcją Weroniki Tropaczyńskiej-Ogarkowej wraz z do�datkiem "Biedronka" przeznaczonym dla dzieci. Z publikacji tereno�wych główne miejsce przypada pismom wydawanym w Krakowie, a
Terenowa prasa ruchu ludowego (Lubelskie)
Terenowa prasa ruchu ludowego (Lublin)


mianowicie "Wiadomościom Kobiecym" (prasowemu organowi Kiero�
wnictwa LZK), redagowanym przez Barbarę Matusową ("Kwiatko-
wska") w latach 1943 -1945 oraz "Jutrzence. Pismu Kobiet" (1944 -
-1945), wydawanej przez Komisję Oświatową Okręgowego Kierowni�
ctwa Ruchu Ludowego i LZK, redagowanej przez Marię Zającównę,
z przeznaczeniem dla kobiet wiejskich Śląska. "Chciałyśmy na łamach
naszego pisma ukazywać osiągnięcia wsi na niwie narodowej uzyskane
przez matki Polki, które w czasie zaboru pruskiego, nie licząc się z kon�
sekwencjami, chroniły swe dzieci przed zachłannym germanizmem, któ�
re nie pozwoliły swym dzieciom wyrwać ojczystego języka. Próg rodzin�
ny stanowił tu rzeczywiście tę twierdzę, za której bramy nie miał do�
stępu język niemiecki i zwyczaje wrogów" pisała Maria Zając. Na
terenie okręgu krakowskiego pod red. Weroniki Wilbik-Jagusztynowej
ukazywała się też "Chłopka", organ kierownictwa LZK podokręgu Rze�
szów w Markowej pow. Przeworsk; kącik LZK znajdował się także
w pisemku konspiracyjnym "Żniwo", kolportowanym w powiatach pin-
czowskim, miechowskim i olkuskim. x
Wcześniej niż prasa centralna ruchu ludowego rozwinęła się prasa terenowa, licząca znacznie więcej tytułów, odzwierciedlająca przede wszystkim wydarzenia i nastroje miejscowych środowisk konspiracyj�nych. Nie znaczy to wcale, że redaktorzy pism terenowych ograniczali się do informowania o wydarzeniach lokalnych lub krajowych, że prze�kazywali tylko materiały z nasłuchu radiowego. Prasa terenowa propa�gowała też programy działania ruchu ludowego, własne wizje przyszłego państwa, często odbiegające od określonych przez władze centralne. Prasa terenowa była w wielu przypadkach bardziej radykalna, zdecydo�wanie krytykowała koncepcje Delegatury i Komendy Głównej AK, ostrzej polemizowała z ugrupowaniami sanacyjnymi i endeckimi, bardziej skłon�na była akceptować poczynania lewicy i PPR. Nie działała tu cenzura centralnych władz konspiracyjnych, a opinie lansowane na łamach pra�sy kształtowane były przez zespoły redakcyjne. W latach 1939-1942 widoczna była spontaniczność w rozwijaniu sieci wydawniczej, od 1943 r. wyraźne stały się próby odgórnej koordynacji działalności prasowo-pro-
pagandowej.
Najwcześniej gazetki spod znaku "koniczyny" (symbolu ruchu ludo�wego) pojawiały się w Lubelskiem i Krakowskiem. W październiku 1939 r. we wsi Rosocz (pow. Biała Podlaska) członkowie dawnych "Wici" zaczęli wydawać w postaci rękopiśmiennej "Polskę Ludową", a w gru�dniu tegoż roku gazetkę "Nowa Chłopska Wieś". Redagowali je działa�cze ludowi Szymon Banarzewski, Piotr Ułanowicz, Hipolit Korszen, mo�bilizując chłopów do walki z okupantem w przekonaniu, że wojna po�trwa długo. W tym samym czasie w Krakowskiem zaczęły się ukazy-
wać "Polska Niepodległa" (październik 1939, Krzeszowice organizato�rem gazetki był Walerian Turski) oraz "Wiadomości Radiowe" (grudzień 1939, Sułoszowa, pow. olkuski). Ponad 50 tytułów prasy terenowej ukazywało się do roku 1942, reszta w latach późniejszych.
Największą liczbę pism konspiracyjnych wydawali ludowcy w IV Okręgu (Lubelskie) oraz VI Okręgu "Rocha" (Krakowskie). Na terenie Lubelszczyzny problem propagandy prasowej rozwiązywano na szcze�blach niższych niż okręg: w podokręgu lub powiatach. Istniały tu 3 podokręgi BCh, w których łącznie ukazywało się 39 tytułów pism1. Tak np. na 39 tytułów wszystkich pism w Podlaskiem (Podokręg IV A) uka�zywało się 5 tytułów pism periodycznych władz podokręgu "Rocha" ("Idzie Wolność", "Komunikat", "Świat w ogniu", "RAPP Regional�na Agencja Prasowa Podlasie") oraz 3 z inicjatywy prywatnej działaczy ludowych ("Nowa Chłopska Wieś", "Polska Ludowa", "Komunikat").
Do najciekawszych należał periodyk "Idzie Wolność" wydawany przez kierownictwo "Rocha" i BCh pow. siedleckiego, który zaczął się ukazywać jesienią 1943 r. z inicjatywy Stefana Skoczylasa i Mariana Tupalskiego. Pismo miało charakter programowy, reprezentowało po�glądy radykalne m. in. wskazując wady ustrojowe przedwojennej Polski, krytykowało sanację i głosiło potrzebę tworzenia nowego ustroju opartego na zasadach demokracji i sprawiedliwości społecznej (art. W obliczu idących przemian 1944, nr 7 i 8), który może powstać je�dynie przez realizację idei sojuszu robotniczo-chłopskiego (art. Za naszą j waszą wolność 1944, nr 8). W publicystyce dotyczącej stosunków polsko-radzieckich pismo odbiegało od linii pism centralnych, proponu�jąc współdziałanie z ZSRR. ("Do powszechnej walki orężnej z Niemcami wystąpimy i w walce tej współdziałać będziemy z Czerwoną Armią So�wiecką").
W Podokręgu IV B, obejmującym Zamość, Biłgoraj, Tomaszów, Hru�bieszów, Krasnystaw, wydawano 12 pism, m. in. "Chłopski Znak" (1913-1944), "Najnowsze Wiadomości" (1942-1943), "Wyzwolenie" (1944). Większość pism ukazywała się w 1944 r. przez krótki okres czasu. Niezwykle interesująco przedstawiał się miesięcznik pt. "Wieś Tworzą-ca", poświęcony sprawom poezji, kultury i sztuki ludowej, redagowany przez Józefa Nikodema Kłosowskiego, który to miesięcznik rozwinął się ze stałego działu literackiego pisma BCh obwodu krasnostawskiego pt. "Wyzwolenie", zatytułowanego Wieś tworząca (kolumna poetów i pisa�rzy ludowych). Pismo ukazywało się przemiennie z miesięcznikiem "Pod�ziemny Śpiew". W lipcu 1944 r. ludowcy powiatu krasnostawskiego roz�poczęli wydawanie pisma dla dzieci "Kukułka".
W powiatach podporządkowanych bezpośrednio zarządowi Woje�wódzkiemu "Rocha" w Lublinie ukazywało się 19 pism periodycznych
Terenowa prasa ruchu ludowego (Krakowskie)
Terenowa prasa ruchu ludowego (Krakowskie)
81
80


(na terenie pow. kraśnickiego 6, puławskiego 7, w Opolu Lubelskim 4, w Lublinie 2).
W podokręgu lubelskim, obejmującym obwody Chełm, Kraśnik, Lu�bartów, Lublin i Puławy, "Roch" i BCh wydawały 19 tytułów pism konspiracyjnych, w tym 3 wspólnie z Bojową Organizacją Narodu Pols�kiego: "Biuletyn Polski" (listopad 1939 grudzień 1940), "Biuletyn Oświatowy" (grudzień 1940 luty 1941), "Orle Ciosy" (1941-1942). W powiecie puławskim ukazywały się: "Świt" (1940 - 1941), ciąg praso�wy "Świt Wolności" "Młoda Myśl" "Orle Ciosy" (1941 - 1944), dru�gi ciąg prasowy obejmował: "Wiadomości Radiowe" "Krew za Krew" "Zemsta" (jesień 1941 czerwiec 1944) i "Dziennik Radio�wy". Najciekawszym pismem były "Orle Ciosy", początkowo pismo lokalnej grupy ludowców (od grudnia 1941), by z kolei zmieniając ty�tuły, a następnie wracając do pierwotnego, stać się organem BCh obwo�du puławskiego. Redagowane przez duży zespół (m.in przez Stefana Rodaka, Franciszka Sadurskiego, Jana Stasiaka, Ludomira Stasiaka) łą�czyły bogatą informację z oryginalną, radykalną publicystyką, powiązaną z problemami własnego regionu. "Orle Ciosy" współpracowały z grupą twórców ludowych z powiatu krasnostawskiego (m. in. przedrukowały odezwę Do poetów i pisarzy ludowych 15 kwietnia 1943 r. opubli�kowaną 2 miesiące wcześniej przez "Chłopski Znak"). W powiecie kraś-nickim ukazywały się m. in. pisma: "Chłop Polski", "Wolność", "Świt", "Snop"; jeden tytuł "Wolę Chłopską" wydawała radykalna grupa lu�dowców skupiona w lubelskiej Wojewódzkiej Radzie Narodowej.
W VI Okręgu "Rocha" (Krakowskie), obejmującym przedwojenne województwo krakowskie, część lwowskiego (rzeszowskie) i śląskie, w la�tach 1939 - 1945 ukazywało się okoł 45 pism podziemnych, z czego w sa�mym Krakowie wydawano 13, a mianowicie: "Wieści Ludowe" (1940) re�dagowane przez Jana Witaszka i Józefa Marcinkowskiego, "Myśl i Czyn. Ludowe Pismo Społeczno-Polityczne" (1944-1945) pod redakcją Karola Buczka, "Polskę Ludową" (1943), która zmieniła następnie tytuł na "Myśl Chłopską", pod redakcją Tadeusza Miciaka i Barbary Matusowej; pismo miało "Dodatek do Myśli Chłopskiej*". W Krakowie ukazywały się też "Wiadomości Kobiece" (1943 - 1945), "Jutrzenka. Pismo Kobiet" (1944-1945), "Nowa Gospodarka" (1944), "Odra-Nisa" (1944), "Ziemia. Tygodnik Ludowy" (1944), "Za pługiem" pismo Związku Pracy Lu�dowej Orka (1944 -1945), "Czerwona Szpalta" organ Konfederacji Tatrzańskiej (1944) oraz agencyjne pismo "Co słychać. Agencja Infor�macyjna" (1944).
"Wieści Ludowe" były pierwszym organem Okręgowego kierownic�twa Ruchu Ludowego i programowo głosiło "Polska była i jest krajem chłopskim",' "Chłopi się ostali, są i Polsce zginąć nie dadzą". Pismo obok
rozważań na tematy ustrojowe, dokonało surowej oceny oprawców klęs�ki wrześniowej, głosząc: "Porachunki i to dokładne, za wszystkie lata, rany i więzienia, grzywny i mandaty karne przeprowadzimy z całą su�rowością. Sądzić będziemy jawnych i ukrytych sprawców obecnego nie�szczęścia tak, jak na to zasłużyli. Sądzić będziemy po chłopsku, sumiennie i sprawiedliwie" (1940, nr 1).
Krakowska prasa ludowa podejmowała trud przygotowywania przy�szłych kadr fachowców. Taką funkcję spełniała "Myśl i Czyn" (ukazywała się 2 3 razy w miesiącu). Pismo to, kolportowane do wszystkich po�wiatów okręgu krakowskiego, w artykule redakcyjnym pisało: "Wojna wchodzi w ostania fazę. Na chłopa zwrócone są oczy całego Narodu. Od jego postawy, rozumu, i patrzenia w przód zależy nasza przyszłość [...]. "Myśl i Czyn" służyć będzie zespołom fachowym ruchu. Pobudzić pragnie do myślenia, planowania i działania [...]. Powiatowe Wydziały Planowa�nia, nasze komisje i sekcje fachowe wzięły na swoje barki trud przygoto�wania ruchowi szczegółowych wytycznych na najbliższą przyszłość. Od trafności i celowości tych naszych wytycznych zależeć będzie skuteczność poczynań ruchu w okresie przełomu i później. Wytyczne te muszą ponad�to być znane zarówno członkom ruchu, jak i całemu społeczeństwu. I właś�nie nasze pismo pragnie stać się tego planowania instrumentem i trybuną zarazem" (1944, nr 1). Zamieszczane w piśmie artykuły świadczą, że re�dakcja poważnie potraktowała swą rolę. Oto przykładowo niektóre ty�tuły artykułów: Potrzeby organizacyjne ruchu ludowego (nr l, s. 3 - 6), Demokracja społeczna (nr l, s. 13-15), O kierunek przebudowy ustroju gospodarczego (nr 4, s. 7 - 9), O właściwą organizacje, ruchu społecznego (nr 7, s. 12 - 14), Planowanie w dziedzinie oświaty i kultury (nr l, s. 9 -- 12), Wytyczne chłopskiej polityki kulturalno-oświatowej (nr 4, s. 7 - 12), O nową treść przyszłej szkoły (nr 5), O wysoko zorganizowaną szkołą dla wsi (nr 6), Kształcenie kadr nauczycielskich w okresie powojennym (nr 8, s. 6 - 8), Problem rewolucji (nr 4, s. 4 - 6). Treści tych artykułów były odbiciem przemian i radykalizacji ruchu ludowego, ale występowały jeszcze w nich sformułowania, które dalece odbiegały od programu od�zyskania niepodległości i koncepcji przyszłego ludowego państwa polskie�go, jakie reprezentowały w tym czasie konspiracyjna prasa PPR. Ludow�cy, aczkolwiek krytykowali ustrój kapitalistyczny i program sanacji, nie doceniali siły klasy robotniczej. W artykule pt. Problem rewolucji anoni�mowy autor uważał, iż "burząc stary porządek i wprowadzając na jego miejsce nowe wartości, rewolucja stanowi zawsze pewien krok naprzód". Jednocześnie jednak głosił, że przewodnia siła tej rewolucji, ruch robotni�czy "nie może być uważany za równorzędnego partnera, ani co gorsze za zdecydowanego sojusznika w walce o Polskę Ludową", gdyż "mający tak
t Prasa polska 1939 - 45
Terenowa prasa ruchu ludowego (Krakowskie)
82
Terenowa prasa ruchu ludowego (Krakowskie)


świetne tradycje organizacyjne, przechodzi obecnie ciężki kryzys we�wnętrzny i ideologiczny" (nr 4, s. 4).
Wśród pism wydawanych w Krakowie szczególnie zwraca uwagę mie�sięcznik "Odra-Nisa", będący organem kierownictwa Ruchu Ludowego i BCh z przeznaczeniem dla Śląska Górnego i Opolskiego. Redagowany był przez zespół: Bohdan Litwiński, Rudolf Kaleta, Jan Krzywoń, Adolf Molak. Pismo podejmowało głównie problematykę powrotu Polski na ziemie piastowskie nad Odrę i Nysę Łużycką, ukazując historyczne jej prawa do tych obszarów. Pismo formułowało pogląd o konieczności ukształtowania się antyniemieckiego "bloku słowiańskiego" skupionego wokół ZSRR, co stworzyć mogło "wszelkie szansę odzyskania wiekowych strat terytorialnych na zachodzie" (nr l, s. 23). Analizując np. strukturę narodowościową ludności na podstawie polskich i niemieckich źródeł, - "Odra-Nisa" pisała, że "polskim jest prawie cały prawy brzeg Odry, na lewym brzegu Odry są polskie powiaty: opolski, kozielski i raciborski w całości, przeszło 75%> powiatu prudnickiego i prawie połowa powiatu głubczyckiego i niemodlińskiego" (nr 1).
Wśród pism teoretyczno-programowych ruchu ludowego poważne miejsce przypada "Nowej Gospodarce", miesięcznikowi redagowanemu przez Jerzego Matusa, poświęconemu wypracowaniu modelu gospodarcze�go przyszłej niepodległej Polski.
Okręg krakowski obejmował 29 obwodów, w których zdecydowana większość pism ukazywała się w latach 1944- 1945: było ich aż 32, 3 pis-' ma wydawano w 1940 r., pozostałe w latach 1931 - 1943. Wśród nich znaj�dowały się pisma teoretyczno-programowe, informacyjno-programowe, informacyjne i specjalistyczne. Wszystkie zmierzały do kształtowania po�glądów społeczności przede wszystkim wiejskiej i do przeciwdziałania propagandzie hitlerowskiej. "Musimy stale propagandzie wroga przeciw�działać, urabiać własną opinię i strzec ludzi przed zatrutymi wiadomoś�ciami" pisała "Myśl Chłopska" (1943, nr 2), nawołując, by "piętnować ludzi wysługujących się propagandzie nieprzyjaciela".
Ożywioną działalność wydawniczą prowadziły niektóre obwody (po�wiaty). Tak np. w pow. miechowskim, na terenie którego działały liczne ugrupowania polityczne i organizacje wojskowe, ukazywało się 10 pism firmowanych przez iruch ludowy, spośród których wyróżniały się 2: "Chło�pi walczą" i "Wieś idzie". Tygodnik "Wieś idzie", redagowany przez Stefana Boligłowę, Jana Kulpę, Bolesława Dejworka, Józefa Zastawnego i innych (1944 -1945), miał charakter informacyjno-vprogramowy, prowa�dził rozbudowane działy (dodatki) "Kobiecy Zagon" oraz "Młoda Wieś". Zespół redakcyjny zdawał sobie sprawę ze znaczenia i wpływu literatury pięknej na kształtowanie się świadomości narodowej, stąd też na łamach tygodnika publikowano liczne utwory poetyckie (Konopnicka, Tetmajer,
Broniewski), a przede wszystkim wiersze i pieśni powstałe w oddziałach partyzanckich, nadsyłane do redakcji w odpowiedzi na jej wezwanie. Podobnie postępowali redaktorzy pisma "Chłopi walczą. Tygodnik BCh i LSB", wydawanego w Marszowicach pod kolejną redakcją Leopolda Krzyka i Mieczysława Kabata (1943 -1945). W Miechowskiem powielano też satyryczny tygodnik "Humor Żołnierski" (1944) przeznaczony dla żoł�nierzy BCh i AK, pod redakcją Franciszka Wypycha.
Stosunkowo żywą działalność prowadziły obwody w rejonie podgórs�kim na Podhalu; w pow. nowosądeckim ukazywały się: "Zarzewie" (ma�rzec 1944 styczeń 1945), "Ku wolności" (1944), "Z uboczy" (1943-- 1944); w pow. limanowskim: "Przebojem o Polskę Ludową" (kwiecień 1944 styczeń 1945); w pow. nowotarskim: "Hyr Podhala" (1942), "Na placówce" (1941 -1942), "Wiadomości Polskie" (1941), "Der Freie Deutsche" "Głos Podhala" (1944), "Sygnał" (1944), w pow. gorlickim: "Biuletyn" (1944), "Nasza Droga" (1944-1945), "Żołnierz Podziemny" (1944- 1945). Ważnym przedsięwzięciem było wydanie pisma "Zarzewie", które m. in. wystąpiło z inicjatywą skupienia wokół pisma młodych ta�lentów poetyckich, pobudzało do twórczości amatorskiej i organizowania życia kulturalnego.
Podobnie działo się na terenie Rzeszowszczyzny (podokręg Rzeszów), gdzie ukazywało się 15 pism ("Podorywka", "Wieści", "Chłopka", "Ma�teriały Propagandowe", "Biuletyn Oświatowy", "Oracz", "Zarzewie", "Chłopska Sprawa", "Siewba", "Żołnierz Podziemny", "Nasza Droga", "Świat Młodych", "Błysk", "Stokrotka", "Wiadomości"). Najważniejszym pismem były "Wieści" (1941 - 1944) redagowane przez Jerzego Swirskie-go, które swoimi koncepcjami wyróżniały się spośród innych czasopism ludowych. Nie poprzestawały na jakimś ogólnym zarysowaniu programu, ale kreśliły np. wizje przyszłego ustroju, stąd też krytyka sanacji nie mia�ła charakteru li tylko werbalnego: "Nie powtórzymy błędów przeszłości. Nie będzie rządów reakcji i elity sanacji. Przyszła Polska Polska Lu�dowa, państwo ludzi pracy: chłopów, robotników i pracowników umysło�wych. Pragniemy jej budowę oprzeć na demokratycznym ustroju państ�wa, w którym chłopi i robtnicy uzyskają należne im prawa. Na zmianie ustroju społecznego przez przeprowadzenie pełnej reformy rolnej bez odszkodowania, uspołecznienie przemysłu, upowszechnienie oświaty, pod�niesienie dobrobytu i zdrowotności szerokich mas" pisały "Wieści" w czerwcu 1943 r. Wiele miejsca poświęcało pismo projektom rozwoju oświaty, upowszechnienia kultury. Cechą charakterystyczną pisma było zamieszczanie utworów poetyckich, opowiadań i reportaży. Poezja zosta�ła wciągnięta do służby patriotycznej. Pismo ogłaszało konkursy poetyc�kie, rezultatem których było wydanie przez redakcję "Wieści" tomiku wierszy pt. Pieśni Batalionów Chłopskich, Uruchomiło też "Dodatek dla
Terenowa prasa ruchu ludowego (Kieleckie)
Prasa socjalistyczna
89
84


Młodzieży", który później usamodzielnił się jako "Świat Młodych", pismo mające na celu kształtowanie postaw ideowych i światopoglądowych. Za�interesowanie "Wieściami" spowodowało powiększenie nakładu pisma, które w 1943 r. rozpoczynało od 900 egz., by w roku 1944 osiągnąć nakład 2500 egz., dzięki uruchomieniu kilku punktów przebitkowych.
Na terenie okręgu krakowskiego ukazywały się pisma ludowe i w innych powiatach, m. in. w pow. krakowskim była to "Polska Niepodle�gła" (1939), "Ziemia" (1944), w pow. bielskim i dąbrowskim: "Jedność Myśli i Czynu", "Jedność" (1944 -1945), w powiecie wadowickim "Tygo�dnik Ludowy" (1944).
Liczne też były wydawnictwa prasowe ruchu ludowego na Kielec-czyźnie; ukazywało się tu 35 tytułów pism konspiracyjnych: w 1939 "Wyzwolenie" (następnie "Przedświt"), w 1940 7 pism, w 1941 3 pisma, w 1942 2 nowe tytuły ("Walka o Nową Polskę", "Znak"), w 1943 14 nowych tytułów, w 1944 7; w 1945 l ("Młodość Wsi"). Czasopisma obejmujące swym zasięgiem cały okręg ukazywały się w Kiel�cach. Należały do nich: "Ziemia. Agencja" pismo kierownictwa "Ro�cha" okręgu kieleckiego i komendy BCh, ukazujące się od kwietnia 1943 do końca 1944 r. (nakład 500 egz.) pod red. Mariana Orzeszka, Stanisława Jagiełły i Czesława Ponieckiego; "Chłopska Droga" (1943 - 1945) pod red. Stanisława Janickiego i "Młodość Wsi".
Na pozostałych terenach prasa ludowa rozwijała się słabiej: w woj. warszawskim ukazywało się 9 tytułów prasy terenowej (m. in. "Pospołu a sami" 1944; "Run"; "Ruch Uludowienia Narodu, wydawnictwo SL i ZPL Orka" 1944-1945; "Kłosy" 1942-1944); od l do 5 tytułów ukazywało się w woj. białostockim, łódzkim, poznańskim, lwowskim, wo�łyńskim.
Prasa terenowa ruchu ludowego, składająca się z pism różnych rodza�jów, niezmiernie wzbogacała akcję propagandowo-prasową prowadzoną przez władze centralne. Na jej łamach dominowały komunikaty i infor�macje z nasłuchu radiowego, głównie o wydarzeniach wojennych. Nastę�pnie pojawiały się wypowiedzi publicystyczne, nakreślające wizje przy�szłości, konkretyzujące elementy ustrojowe i polityczne, wyznaczające miejsce i rolę ruchu ludowego w przyszłym państwie. Poruszano tematy stricte polityczne, podejmowano problematykę społeczną, oświatową i kulturalną, nie brakło rozważań na temat młodzieży i jej rozwoju. Pra�sa ta była miejscem prezentacji wojennej twórczości poetyckiej. Pisma terenowe stały się również swoistą kroniką wydarzeń określonych rejo�nów, były szkołą wychowania obywatelskiego. Treści społeczno-politycz-ne tych pism były zgodne z głównymi kierunkami reprezentowanymi przez pisma centralne, chociaż pojawiały się w nich tony bardziej rady�kalne, szczególnie gdy chodzi o stosunki polsko-radzieckie czy stosunek
do PPR i AL. Centralna prasa "Rocha" w swych wypowiedziach nie od�biegała w zasadzie od przedwojennych dążeń ruchu ludowego, głosiła koncepcje wyrosłe z ideologii agraryzmu, które wyrażały się m. in. od�rzuceniem koncepcji rewolucji społecznej jako drogi walki o określone cele na rzecz ewolucyjnych przemian, stopniowego wcielania się w życie reform społecznych. W postulatach ekonomiczno-społecznych więcej uwagi poświęcano problemowi postępu gospodarczego w rolnictwie, opar�tym przede wszystkim na własności prywatnej, kładziono nacisk na rozwój różnych form spółdzielczych i organizacji samorządowych. W kwestiach politycznych prasa ruchu ludowego uznawała rząd emigra�cyjny i jego poczynania, wysuwano koncepcję granicy na Odrze i Nysie, ale bez zmiany granic wschodnich. W stosunku do innych stronnictw i partii ruch ludowy był krytyczny, atakował sanację i narodowców, po�lemizował z socjalistami i PPR, chociaż w wypadku publicystyki podno�szącej problem PPR, KRN i PKWN można zaobserwować stałą ewolucję. Podobnie zresztą przedstawiała się sprawa publicystyki dotyczącej sto�sunków polsko-radzieckich. Ewolucja poglądów, ich radykalizacja bar�dziej widoczna była w prasie terenowej. Radykalizm prasy ludowej wy�raźnie zarysował się w polemice z prawicą w kraju i emigracji, a także w artykułach dotyczących Armii Krajowej z okresu akcji scaleniowej i podporządkowania jej Batalionów Chłopskich.
PRASA SOCJALISTYCZNA
Konspiracyjna prasa socjalistyczna była obrazem rozbicia ruchu so�cjalistycznego, które zapoczątkowane jeszcze przed rokiem 1939 pogłębi�ło się i spetryfikowało w warunkach podziemnej działalności. Po kapitu�lacji Warszawy kierownictwo PPS podjęło decyzję o rozwiązaniu partii, a wszystkie komórki terenowe otrzymały polecenie przerwania działal�ności. Decyzja ta spotkała się ze sprzeciwem wielu działaczy terenowych, w rezultacie czego przywódcy PPS skupili wokół siebie nieliczną grupę zaufanych współpracowników, dając początek konspiracyjnemu ruchowi socjalistycznemu. Szesnastego października 1939 r. w Warszawie, w miesz�kaniu Bolesława Dratwy, odbyło się pierwsze zebranie (uczestniczyli w nim m. in. Zygmunt Zaremba, Kazimierz Pużak, Jan Dzięgielewski), na którym podjęto decyzję o utworzeniu w podziemiu organizacji, po�czątkowo pod nazwą Wolność, Równość, Niepodległość (WRN), by od października 1940 r. zmienić jej nazwę na Ruch Mas Pracujących Miast i Wsi Wolność, Równość, Niepodległość. Tworząc nową organizację, której kierownictwo przyjęło nazwę Centralne Kierownictwo Ruchu (CKR), przywódcy PPS-WRN pozostawili poza jej zasięgiem przedstawi�cieli lewicy socjalistycznej, a także takich działaczy, jak np. Zygmunt
Prasa socjalistyczna
87
Prasa socjalistyczna
86


Żuławski (dawny prezes Rady Naczelnej PPS), nie włączono do organi�zacji tych działaczy PPS, którzy przed wojną reprezentowali politykę współdziałania z komunistami.
W tym stanie rzeczy działacze lewicy PPS zaczęli tworzyć własne organizacje. W Warszawie doszło do powstania kilku odrębnych grup: np. grupa Stanisława Dubois i Norberta Barlickiego zamierzała objąć działa�niem przede wszystkim środowiska robotnicze i chłopskie, i w tym celu powołała własny organ prasowy "Chłop i Robotnik" redagowany przez Barliokiego. Byli ZNMS-oiwcy uruchomili własne pismo "Barykada Wol�ności", którego nominalnym redaktorem został Dubois. Wokół Adama Próchnika skupiła się grupa inteligencji prowadząca działalność oświato�wą, miała własne pismo pt. "Biuletyn Informacyjny". Wiosną 1940 r. Dubois, Barlickiemu i Próchnikowi udało się zjednoczyć wokół siebie rozdrobnione grupy lewicy socjalistycznej, zaś miejscem skupiającym le�wicowe siły byłej PPS stała się redakcja "Barykady Wolności". W miarę pogłębiania się procesów integracyjnych wspomnianych grup, pozostają�cych poza ramami organizacyjnymi WRN, CKR podejmował próby pozy�skiwania niezależnych, osiągając pewne ograniczone sukcesy.
Krakowscy działacze PPS nie uznali rozwiązania partii. Już w grudniu 1939 r. powołano niezależny od władz warszawskich Okręgowy Komitet Robotniczy PPS, w kierownictwie którego znalazł się przede wszystkim Zygmunt Żuławski (na jego ręce Władysław Sikorski przekazał pokaźne kwoty na działalność organizacji) oraz Adam Ciołkosz, Romuald Szumski, Józef Cyrankiewicz, Mieczysław Bobrowski, później Adam Rysiewicz. Krakowscy socjaliści z jednej strony opowiadali się za koncepcją auto-. nomii organizacji krakowskiej, odrębności reprezentowanej przez Żu�ławskiego, a z drugiej utrzymywali stałe kontakty z władzami WRN w Warszawie. Obawa CKR przed utratą wpływów doprowadziła do uzna�nia pewnej niezależności krakowskiego OKR. Głównymi organami OKR stały się "Naprzód" i "Wolność", których redakcją kolejno m. in. zajmo�wali się Cyrankiewicz i Rysiewicz. W Krakowie działała również grupa lewicy socjalistycznej (dawni działacze OMTUR, ZNMS i Czerwonego Harcerstwa) wydająca własny miesięcznik pt. "Zagadnienia".
Ogólna sytuacja polityczna w kraju sprzyjała poczynaniom socjalis�tów, którzy odegrali znaczącą rolę w tworzeniu zrębów konspiracji. PPS-WRN, będąc jedną z głównych partii wchodzących w skład rządu emigracyjnego, w swej działalności propagandowej krytycznie oceniała sanację, obarczając ją odpowiedzialnością za klęskę wrześniową, głosiła konieczność przeobrażeń ustrojowych w powojennej Polsce, negatywnie natomiast oceniała koncepcje polityczne mówiąc o zbliżeniu i współdziała�niu ze Związkiem Radzieckim, kierując się "teorią dwóch wrogów".
Lewica socjalistyczna występując przeciwko związaniu ruchu socja�listycznego z rządem emigracyjnym, przechodziła różne przemiany. Je�sienią 1941 r. utworzyła konspiracyjną organizację pod nazwą Polscy Socjaliści (PS), w skład której weszły grupy znajdujące się poza WRN, przekształcając ją w kwietniu 1943 r. w Robotniczą Partię Polskich So�cjalistów (RPPS). Podstawowe różnice między PS a WRN można spro�wadzić do następujących kwestii: "Co dotyczy spraw ideologicznych czytamy w liście KC PS do Hermana Liebermana wyjaśniamy: stoimy na stanowisku jedności ruchu socjalistycznego w Polsce. Dlatego nie pro�klamowaliśmy się jako partia, lecz uważamy się za grupę równoległą obok WRN [...]. Różnice ideologiczne między nami a WRN wyrażają się w szczególności w dwu punktach: 1) stosunku do demokracji wewnątrz ruchu socjalistycznego, 2) w stosunku do sanacji. WRN odrzuca zasadę demokracji wewnętrznej, wysuwa zasadę wodzostwa. My natomiast sto�imy na stanowisku demokracji wewnętrznej". Odmienny był też od WRN stosunek PS do Związku Radzieckiego: "Polityka belwederska przejawiała się przede wszystkim we wspólnym ze sanacją sabotowaniu porozumienia polsko-sowieckiego. Nasza organizacja, stojąc na stanowis�ku, że przede wszystkim i nade wszystko należy złamać Hitlera, od pierwszej chwili wybuchu wojny [...] dała wyraz przeświadczeniu, że mu�si nastąpić uregulowanie sporu polsko-sowieckiego, a gdy umowa polsko--sowiecka została zawarta, ustosunkowała się do niej bezwzględnie pozy�tywnie" (CA KCPZPR, sygn. 340).
Na przełomie 1943 i 1944 r. w RPPS nastąpił rozłam, gdyż część dzia�łaczy, którzy wspólnie z PPR utworzyli KRN, powołała do życia nowe kierownictwo i nową organizację, zachowując nazwę RPPS i wydając początkowo "Robotnika", a następnie "Barykadę Wolności" jako swe cen�tralne organy. "Robotnik" redagowany był m.in. przez Stanisława Chu�dobę, Adama Próchnika, Edwarda Osóbkę, Stanisława Płoskiego, Jana Mulaka, Leszka Raabego, Halinę Krahelską. Z "Barykadą Wolności" związane były m. in. nazwiska Andrzeja Tuwima, Konstantego Jagiełły, Stanisława Dubois. Kolejnym pismem socjalistycznej lewicy była "Bary�kada Wolności" Warszawskiego Komitetu Robotniczego Polskich Socja�listów (red. Edward Wieczorek, Stanisław Chudoba), a w 1944 r. "Barykada Wolności. Tygodnik Polityczny Robotniczej Partii Polskich Socjalistów".
Stary Komitet Centralny zainicjował wówczas powstanie Centrali�zacji Stronnictw Socjalistycznych, Demokratycznych i Syndykalistycz-nych z Centralnym Komitetem Ludowym (CKL) na czele. Polityczne i ideologiczne perturbacje w polskim ruchu socjalistycznym znalazły pełne odbicie w wydawanej prasie konspiracyjnej. Tak np. ukazywały się pisma o różnym zabarwieniu noszące ten sam tytuł: od maja 1942 do


Prasa socjalistyczna
89
Prasa socjalistyczna
88


września 1943 r. ukazywał się w Warszawie najpierw dwutygodnik, a następnie tygodnik pt. "Robotnik. Dwutygodnik Polityczny Polskich Socjalistów", jako organ najpierw Polskich Socjalistów, a później odła�mu RPPS, który uczestniczył w tworzeniu KRN; ponieważ jednocześnie RPPS (CKL) wydawało swojego "Robotnika" (podtytuły: "Tygodnik Poli�tyczny Robotniczej Partii Polskich Socjalistów", "Centralny Organ PPS-Lewicy"), RPPS (KRN) zaczęła wydawać "Barykadę Wolności. Ty�godnik Polityczny Robotniczej Partii Polskich Socjalistów" (maj czer�wiec 1944). "Robotnik" RPPS (CKL) różnił się zewnętrznie od "Robotni�ka" RPPS (KRN) emblematem: wzniesioną do góry pięścią. Sprawa się jeszcze bardziej skomplikowała, gdy w czerwcu 1944 r. WRN odrzuciła dotychczasowy kryptonim, wracając do starej nazwy PPS; zmieniła wte�dy tytuł swojego organu centralnego "Robotnik w Walce" na "Robotnik", zaopatrując pismo w przedwojenną winietę. Podobne problemy powstały z "Barykadą Wolności". Wymienione sytuacje w centralnych wydawnic�twach socjalistycznych rzutowały również na podziemną prasę regio�nalną.
PPS-WRN działalność propagandową rozpoczęła w listopadzie 1939 roku wydając pierwsze swe konspiracyjne pismo "Informator" w postaci maszynopisu w nakładzie do 100 egz. (do grudnia tegoż roku ukazało się 8 numerów o łącznej objętości 47 stron). Z początkiem 1940 r. zrezygno�wano z nazwy "Informator", pozostawiając jako tytuł skrót "WRN". Zmieniła się też technika wydawania. Do 8 marca 1940 r. pismo powiela�no w nakładzie do 1000 egz., a od 10 maja drukowano 3000 - 4500 egz. każdego numeru. Od stycznia 1941 r. "WRN" zaczął się ukazywać jako dwutygodnik w jednorazowym nakładzie 7000 - 8500 egz. W latach 1941 -- 1943 wydano 70 numerów "WRN" w łącznym nakładzie 693 700 egz.
Po aresztowaniach w drukarni PPS-WRN, w działalności propagan�dowej pomogła Delegatura Rządu, w której drukarniach w 1944 r. wy�dano dalszych 11 numerów "WRN" (łączny nakład 121 000 egz.). Od 18 czerwca 1944 r. "WRN" ukazywała się pod zmienionym tytułem "Robo�tnik" (ostatni z 8 numerów tego pisma z datą 30 lipca 1944 r.).
PPS-WRN wydawała też inne centralne pisma: "Wolność. Pismo Polskiej Partii Socjalistycznej" (1940 - 1944), organ teoretyczno-progra-mowy przeznaczony głównie dla środowisk inteligenckich; "Wieś i Mias�to" dla chłopów; "Gwardię Ludową" (1941 - 1944) przeznaczoną dla oddziałów wojskowych i partyzanckich, której kontynuacją było pismo "Do Szeregu. Organ Organizacji Wojskowej PPS" (1944); "Robotnik w Walce" dla Milicji PPS-WRN; .oraz pisma dla młodzieży "Płomie�nie" i "Młodzież Socjalistyczna". Łącznie od października 1939 r. do koń�ca lipca 1944 r. powielono lub wydrukowano l 371 900 egz. centralnych pism PPS-WRN.
Rozbudowano również prasę terenową PPS. W Krakowie np. ukazy�wała się teoretyczno-programowa: "Wolność. Organ Polskiej Partii So�cjalistycznej" (1940-1945) oraz "Naprzód. Organ Polskiej Partii Socja�listycznej. Pismo Polityozno-Infoinmacyjne" (1939 - 1945), w Tarnowie Komitet Obwodowy wydawał "Sygnały" (do 300 egz.), w Zagłębiu kolpor-. towano już od końca 1939 r. nielegalny organ OKR PPS "Sygnały", które zmieniały kolejno tytuł na "Pobudka", "Nasza Walka", "Wolność", "Głos Ludu", "Siła", "Robotnik". Z ciekawą inicjatywą wyszli miejscowi socja�liści, wydając 2 ostatnie tytuły w mutacji w języku angielskim dla jeńców wojennych Anglików w obozach na terenie Zagłębia. W roku 1943 kie�rownictwo PPS zaczęło też wydawać odrębne pisemko konspiracyjne pt. "Bulletin of War" dla jeńców angielskich, rozmieszczonych przy różnych kopalniach. W Wilnie WRN wydawała "Polskę Ludową" (1942).
Pisma WRN-owskie informowały o sytuacjach na frontach, o poczy�naniach okupanta w różnych rejonach kraju, stały na stanowisku nie�zmienności granic na Wschodzie, wrogo ustosunkowywały się do ZSRR, krytyczne były wobec PPR i jej działalności, lansując tezę o agentural-nym charakterze partii. Przeciwstawiały się też koncepcji PPR organizo�wania walki zbrojnej. "Gwardia Ludowa" WRN pisała np.: "W naszych warunkach .[...] dywersja jest przedwczesna, a nadto ze względu na za�grożenie życia i mienia ludności zbędna i szkodliwa", (nr 4/7, 1942). A gdy narastało w szeregach PPS niezadowolenie z biernego tylko oporu, "Wolność" uspokajała: "Polska podziemna oczekuje pracowicie, przycza�ja się do skoku w momencie, gdy wybije właściwa godzina. Kunszt tego czekania i jego wspaniałe wyniki może kiedyś dopiero znajdą natchnio�nego dziejopisa" (nr 3/28, 1944).
Lewica polskich socjalistów w początkach okupacji wydawała w War�szawie m. in.: "Biuletyn Informacyjny" (1939 - 1940) pod redakcją Adama Próchnika (przy współpracy m. in. Juliana Hochfelda); "Biuletyn Radio�wy" (na przełomie 1939/1940); pismo grupy Czerwonego Harcerstwa "No�we Jutro. Pismo Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej" (re�daktorzy: Edward Wieczorek, Konstanty Jagiełło); "Płomienie", pismo grupy młodzieżowej związanej z przedwojennym "Spartakusem", redago�wane m. in. przez Karola Lipińskiego, Tadeusza Sołtana, Macieja Webera, Jana Strzeleckiego. Pod tym tytułem w 1940 r. ukazywało się też pismo grupy młodzieży żydowskiej. W tym samym roku zaczął się ukazywać "Proletariusz. Pismo Polskich Socjalistów" (redagował ten sam zespół, co "Nowe Jutro"; ponadto: Stanisław Dębiński i Eugeniusz Herynowski.
W latach 1940 - 1941 ukazywał się "Chłop i Robotnik" redagowany przez Norberta Barlickiego przy współpracy Piotra Gajewskiego i współ�udziale lewicowych ludowców (Marian Kubicki). Drugim pismem mają-
Prasa demokratyczna i syndykalistyczna
Prasa socjalistyczna
90



cym służyć stworzeniu wspólnej platformy z radykalnymi ludowcami, była "Chłopska Sprawa" (redaktor Stanisław Chudoba i in.).
Jednym z ciekawszych pism socjalistycznych była "Gwardia", począt�kowo organ byłych ZNMS-owców, wchodzących w skład socjalistycznych wojskowych oddziałów Gwardii Ludowej. W 1941 r. pismo stało się cen�tralnym organem Polskich Socjalistów. Posiadało wkładkę "Żołnierz Re�wolucjonista" i dodatek "Wojsko i Rewolucja". Na przełomie lat 1943/1944, po połączeniu z WRN, grupa ta wznowiła jako osobne pismo "Żołnierza Rewolucjonistę".
Lewica socjalistyczna miała swoje organy teoretyczno-programowe. Centralnym były "Zagadnienia", organ teoretyczny PS, który tytuł przejął od krakowskiej grupy ZNMS-owców (wydających swoje pismo w 1940 r.). Redaktorem "Zagadnień" był Włodzimierz Kaczanowski, współpracowali z pismem m. in. Adam Próchnik, Stanisław Chudoba, Teofil Wojeński. Drugim organem teoretycznym był miesięcznik "Kuź�nia" (1941) ukazujący się w Łodzi. Z innych pism wymienimy jeszcze pismo agencyjne "Reflektor" (1943), przynoszące przegląd publicystyki politycznej, pod redakcją Teofila Głowackiego oraz "Lewą marsz", pismo społeczno-literackie. We Lwowie PS wydawali "Wiadomości Polityczne" (redaktorzy: Adam Ostrowski i Przemysław Ogrodziński).
Nakłady pism lewicy socjalistycznej nie były zbyt wysokie: od 50 Ho 2500 egz. Największe nakłady osiągała "Barykada Wolności" (600 - 2000 egz.), "Robotnik" (2000 - 2500 egz.), "Chłopska Sprawa", "Sztandar Wol�ności" i "Lewą marsz" (po 1000 egz.) oraz "Gwardia" (800 -1200 egz.).
Lewica socjalistyczna negatywnie ustosunkowała się do poczynań po�litycznych WRN. W sprawie tej konspiracyjny "Robotnik" pisał w 1942 r.: "Z pełnym poczuciem odpowiedzialności stwierdzamy, że rozbicie zostało spowodowane przez kierownictwo WRN. Grupa ludzi, która powołała do życia WRN, odrzuciła współpracę szeregu wybitnych przywódców przed�wojennego ruchu socjalistycznego i przystąpiła z miejsca do ataku na wszystkich, którzy zostali wyłączeni, wysuwając przeciwko nim zarzuty prawicowego (sikorszczyzny) czy lewicowego (komunizowanie) odchyle�nia od właściwej ich zdaniem linii politycznej. Poza nawiasem [PPS-] WRN pozostała nie tylko tzw. opozycja lewicowa wewnątrz przedwojen�nej PPS, ale i ludzie o tradycjach i przekonaniach socjaldemokratycz�nych [...]. Kierownictwo WRN postawiło na współpracę polityczną z czynnikami wojskowo-sanacyjnymi" (nr 30 z 6 lipca).
Sumując, przychodzi stwierdzić, że w okresie okupacji hitlerowskiej, w tym i podczas powstania warszawskiego, wszystkie ugrupowania socja�listyczne łącznie wydawały około 105 tytułów prasy konspiracyjnej. Pie�rwsze tytuły � w liczbie 7 ukazały się już w 1939 t., rok później było ich 31; najwięcej tytułów socjaliści wydali w 1944 t. łącznie 53. Spo-
śród 105 tytułów prawie połowę wydawali socjaliści z WRN, Polscy So�cjaliści 15 tytułów, RPPS 9, RPPS(KRN) 6, pozostałe inne grupy socjalistyczne związane z lewicą. Głównym ośrodkiem wydawni�czym pism socjalistycznych była Warszawa; ukazywało się tu ponad 60 tytułów; pozostałymi ważniejszymi ośrodkami były województwa krako�wskie i kieleckie. Po kilka tytułów ukazywało się na ziemiach wcielonych do Trzeciej Rzeszy (np. w Łodzi ukazywało się 5 pism, również 5 tytu�łów w woj. śląsko-dąbrowskim). Różnorodna była technika wydawania pism socjalistycznych: 49 tytułów powielano, 29 drukowano, pozostałe wydawano techniką mieszaną, a także w postaci maszynopisów.
PRASA DEMOKRATYCZNA I SYNDYKALISTYCZNA
W pierwszych miesiącach okupacji działalność konspiracyjną podjęli dawni członkowie klubów demokratycznych, które przed 1939 r. wysu�wały program przebudowy społeczno-ustrojowej. Konspiracyjne Stron�nictwo Demokratyczne (SD), opierając swój program na Deklaracji pro�gramowej uchwalonej w kwietniu 1939 r., wzbogaciło go hasłami bezpardonowej walki z hitlerowskim okupantem. Na tym tle doszło do rozłamu w organizacji w 1943 r., w jego wyniku ukształtowały się pro-londyńskie skrzydło SD (na czele z Jerzym Makowieckim) oraz grupa niezależnych (na czele z Romualdem Millerem). Ta ostatnia przyjęła nazwę Stronnictwo Polskiej Demokracji (SPD). W przeciwieństwie do skrzydła związanego z rządem londyńskim SPD głosiła konieczność prze�prowadzenia reform społecznych i ustrojowych w przyszłej Polsce demo�kratycznej, normalizacji stosunków z ZSRR, współdziałania z PPR. W końcowym okresie okupacji SPD uczestniczyło w działalności Centra�lizacji Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycz-nych, a następnie uznało Krajową Radę Narodową i PKWN.
Stronnictwo Demokratyczne, a później Stronnictwo Polskiej Demo�kracji prowadziło ożywioną działalność wydawniczą. Głównym organem teoretycznym SD była wydawana w Warszawie "Myśl Społeczno-Pań-stwowa" (wrzesień 1940 maj 1941), przekształcona następnie w "No�we Drogi" (1941 - 1944). Ogółem ukazało się ponad 60 numerów pod re�dakcją (kolejno) Antoniego Wieczorkiewicza, Haliny Niemdewsikiej, Hen�ryka Lukreca, Antoniego Szymanowskiego. Centralnym pismem był też dwutygodnik "Głos Demokracji" noszący podtytuł "Organ SPD" (1943 -
- 1944). W Warszawie ukazywało się również konspiracyjne pismo co�dzienne, związane z ZWZ, a następnie z SD i SPD: "Nowy Dzień" (1941 -
- 1944), półoficjamy organ stronnictwa (red.: Andrzej Kobyłecki, Walen�tyna Wygnanowska-Baranowska, Tadeusz Niesiołowski i in.).
Prasa syndykalistyczna
Prasa Stronnictwa Pracy. Pisma sanacji
93
92


Najżywszą działalność SD rozwijało w Krakowie, w którym zorga�nizował je Ferdynand "Marek" Arezyński, były prezes Okręgu Związku Powstańców Śląskich. Z jego też inicjatywy rozpoczęto wydawanie pism podziemnych SD. Głównym czasopismem był "Dziennik Polski" ukazu�jący się początkowo w postaci rękopiśmiennej, a następnie powielanej i drukowanej (1944 - 1945); noszący zmieniające się podtytuły: "Organ Demokratyczny", "Organ Stronnictwa Polski Demokratycznej". Spotkał się on z dużym zainteresowaniem społeczeństwa, które z dużą aprobatą akceptowało komentarze pisma, jego krytyczne nastawienie do sprawców klęski wrześniowej oraz koncepcji przyszłej Polski, wytwarzanych w krę�gach prawicy społecznej. Z aprobatą spotkał się np. atak "Dziennika" na pismo konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego w Krakowie "Sur�mę", za jego stosunek do mniejszości narodowych. Redaktorzy "Dzienni�ka" pisali: "Albo grupa stojąca za Surmą� to zdrajcy propagujący świadomie za polskie pieniądze idee hitlerowskie, a więc zbrodniarze dzia�łający z krzywdą dla obecnej i przyszłej Polski i tych, co jeszcze dziś krew przelewają, albo ludzie umysłowo chorzy". Obnażając ideowe ten�dencje pisma "Dziennik" głosił: "Ostrzegamy Polaków przed czytaniem, rozpowszechnianiem Surmy�, albowiem działalność tego wydawnictwa jest wręcz zbrodnicza i szkodliwa dla polskich prawdziwie narodowych interesów" (nr 13 z 1940 r.). Artykuły redakcyjne, nacechowane realiz�mem politycznym, pisane często z pasją polityczną wywołały konflikty w Zarządzie SD, co doprowadziło do secesji "Dziennika Polskiego". Nie�długo po tym nastąpiły aresztowania w zespole redakcyjnym, co spowo�dowało zmiany tytułu na "Polska i Świat" i "Jutro Polski", ale w poło�wie 1941 r. wrócono do starej nazwy (zespół redakcyjny: Marek Arczyń-ski, Alfred Drożdzikowski, Edward Marszałek, Kazimierz Maślankiewicz, Stefan Kamiński, Adam Bar i in.).
W Krakowie ukazywały się również "Tygodnik Polski. Organ Demo�kratyczny" (1943 - 1944), "Głos Wolny Wolność Ubezpieczający. Organ Zjednoczenia Demokratycznego" (1944). SPD finansowała także krako�wską "Watrę" (1943 - 1944). Oblicze polityczne tych pism wyrażało się w programie czynnej walki z okupantem, wspólnego frontu z lewicą spo�łeczną, w akceptacji sojuszu z ZSRR. Proces ich radykalizacji uwidocznił się szczególnie po zwycięstwie Armii Czerwonej pod Stalingradem.
W październiku 1939 r. działalność konspiracyjną rozpoczął Związek Syndykalistów Polskich (ZSP), którego trzon stanowili dawni działacze Związku Zawiązków Zawodowych, Związku Polskiej Młodzieży Demo�kratycznej, Robotniczego Instytutu Oświaty i Kultury oraz innych po�krewnych organizacji społecznych. ZSP pozostawał w opozycji do rządu emigracyjnego, wysuwał program walki z hitlerowskim okupantem, program przyszłego państwa opartego na samorządzie i daleko idących
reformach społecznych, opowiadał się za powrotem ziem zachodnich do Polski. Obok. działalności dywersyjno-sabotażowej ZSP prowadził dzia�łalność propagandowo-wydawniczą. W 1942 r. wspólnie z Polską Organi�zacją Demokratyczną i SPD utworzyli Front Lewicy Patriotycznej, w 1944 r. ZSP wszedł do Centralizacji Stronnictw Demokratycznych, So�cjalistycznych i Syndykalistycznych. Wydawał ZSP kilkanaście tytułów pism konspiracyjnych, a wśród nich pismo "AK-Akcja", dziennik powie�lany w latach 1940 - 1942 oraz tygodnik "Akcja" powielany w nakładzie do 4 000 egz. (listopad 1939 wrzesień 1941). Były one centralnymi organami informacyjnymi i programowymi tego ugrupowania. Kontynu�acją "Akcji" stała się "Sprawa" (1941 - 1944), tygodnik ukazujący się w nakładzie do 3500 egz. ZSP wydawał też "Iskrę. Codzienny Biuletyn Informacyjny" (1942 - 1944) oraz programowy miesięcznik "Czyn. Pismo Syndykalistyczne" (1943 - 1944) w nakładzie 3500 - 5000 egz. Dla środo�wisk wiejskich syndykaliści drukowali "Sprawę Chłopską" (1942-1944), do młodzieży adresowali "Myśl. Pismo Młodych" (sierpień 1941 marzec
1943), przekształconą później w "Myśl Młodych" (lipiec 1943 lipiec
1944). Miesięcznik ten cieszył się dużą popularnością wśród konspirującej młodzieży ze względu na niektóre elementy głoszonego programu: odże�gnywanie się od partykularnego doktrynerstwa, możliwości wytworzenia własnego światopoglądu. "Nowe czasy i nowe stytuacje wymagają no�wych ludzi. Młodych ludzi" pisano w pierwszym redakcyjnym arty�kule w 1941 r. "Wierzymy, że młodzież zawsze pełna krytycyzmu w sto�sunku do pustych form i zakłamanej frazeologii potrafi porozumieć się ponad głowami starych, zgranych krętaczy politycznych", bowiem "po�nad wszystkimi programami miłość ojczyzny" jest sprawą najważ�niejszą.
PRASA STRONNICTWA PRACY. PISMA SANACJI
Jesienią 1939 r. większość przywódców Stronnictwa Pracy znalazła się na emigracji, wiążąc się z władzami rządu emigracyjnego (Józef Haller. Kazimierz Popiel, Izydor Modelski). Pozostali w kraju członkowie władz naczelnych SP nawiązali kontakty i w październiku 1939 r. podjęli de�cyzję wznowienia działalności w warunkach konspiracji. Na przełomie lutego i marca 1940 r. powołano Komitet Wykonawczy w składzie: Wła�dysław Tempka, Franciszek Kwieciński i Józef Kwasibowski. Programo�wo SP wyrażało poparcie dla polityki Władysława Sikorskiego, dla powstającej konspiracji wojskowej, głosząc jednak postulaty apolitycz�ności podziemnego wojska, nawoływało do organizowania ruchu oporu. Poglądom swym SP dawało wyraz na łamach stosunkowo nielicznych


Działalność prasowa Stronnictwa Pracy
pism centralnych i w prasie terenowej, opowiadając się za ustrojeni libe-ralno-burżuazyjnym w przyszłej Polsce, głosząc hasła solidaryzmu spo�łecznego. Na przełomie 1939 i 1940 r. SP rozpoczęło wydawanie własnego organu prasowego "Głos Warszawy" (1940-1941), redagowanego przez Franciszka Kwiecińskiego i Irenę Panenkową. Pismo występowało kry�tycznie przeciw sanacji i kultowi Józefa Piłsudskiego, zmierzało do utrzymywania kontaktów ze Stronnictwem Ludowym, przeciwdziałając związkom SL z PPS-WRN. Negatywnie odnosiło się do ZSRR.
W Stronnictwie Pracy utrzymywały się rozbieżności między byłymi chadekami a enerowcami. Szczególnie uwidoczniło się to w latach 1942 -
-1943, gdy w skład SP weszła grupa wywodząca się z byłego Narodowe�go Stronnictwa Pracy (ze Stanisławem Mrozem i Feliksem Widy-Wirskim). Zmieniły się władze centralne, przewodniczącym Komitetu Prasowego został Stanisław Kaczorowski. Ukazał się nowy organ prasowy SP "Re�forma", a obok niej część radykalna stronnictwa zaczęła wydawać pismo "Zryw" (redaktor Widy-Wirski). Pismo głosiło idee wielkości Polski (gra�nica zachodnia na Odrze-Nysie, włączenie Prus Wschodnich, na wscho�dzie po Dniepr i Teterew), solidarności środkowoeuropejskiej. Począt�kowo deklarowało sympatie wobec ZSRR, później atakowało PPR i komunizm. W 1943 r. grupa ta związała się z SN, co doprowadziło do rozłamu w SP i stworzenia odrębnej organizacji Stronnictwa Zrywu Narodowego. Jego organem prasowym stał się "Zryw". Prawica SP połą�czyła się z grupą chrześcijańskiej Unii, doprowadzając również do fuzji organu SP "Reformy. Dwutygodnika Ideowo-Politycznego" (1942 -1944) z pismem Unii "Narodem" (pismo to ukazywało się od września 1940 r. pod redakcją Konrada Sienkiewicza i nosiło podtytuł "Organ Unii"). Je�dnocześnie ukazywał się periodyk programowy SP "Nakazy" (1942 - 1944). W propagandzie SP zaczęto lansować program Polski demokratyczno-
-chrześcijańskiej: "Polska musi być demokratyczna [...] po chrześcijańsku, nie po marksistowsku. Oznacza to ścisłe ograniczenie wolności przez nad�rzędne postulaty moralności chrześcijańskiej, uznanie nieuniknionych różnie kulturalnych i konieczności hierarchicznych we własnym- społe�czeństwie" ("Naród" 1943, nr 11). Głoszono również wizję Polski-odnowi-ciela w duchu chrystianizmu, przewodzącej federacji Słowian środkowej Europy. Idee te propagował głównie "Biuletyn Słowiański. Miesięcznik Poświęcony Zagadnieniom Europy Środkowej", wydawany przez Konfe�derację Narodu (1940 - 1943). Problem niebezpieczeństwa niemieckiego zszedł na plan dalszy, za znacznie groźniejsze SP uznawało "niebezpie�czeństwo bolszewickie". Tendencje te zostały skwitowane celnym komen�tarzem pepeerowskiej "Trybuny Wolności", która napisała: "Organ Stron�nictwa Pracy Naród� nie waha się zaliczyć Niemcy do obrońców Polski i chrześcijaństwa oraz wysunąć hasła totalnej mobilizacji przeciwko ko-

95
Działalność prasowa sanacji
munizmowi, który jak pisze Naród� stał się obecnie wrogiem numer l, a walka z nim najważniejszym, bodajże jedynym ważnym zadaniem. Zachowując się biernie i bezczynnie wobec okupanta SP nabiera werwy dopiero teraz w propagowaniu wojny domowej" (1943, nr 42).
Sanacja prowadziła w okresie konspiracji działalność prasową w swych dwu odłamach: w ramach Obozu Polski Walczącej (OPW) oraz Konwentu Organizacji Niepodległościowych (KOŃ). Obóz Polski Walczą�cej, wywodzący się z odłamu młodych narodowców przed wojną współ�pracujących z sanacją, skupiający dawnych członków i zwolenników Obozu Zjednoczenia Narodowego, akcję prasową zapoczątkował wyda�waniem pisma powielanego pt. "Słowo Polskie", redagowanego przez Klaudiusza Hrabyka i Józefa Białasiewicza, które ukazywało się co 10 dni (styczeń 1940 styczeń 1941). Pismo to zwalczało jednomyślny nie�mal pogląd całej prasy podziemnej, że o przegraniu kampanii wrześnio�wej zadecydowało .niedbalstwo i brak odpowiedzialności państwowych władz politycznych i wojskowych, starało się zrehabilitować Edwarda Ry-dza-Smigłego. Wiosną 1942 r. OPW zaczął wydawać "Przegląd Politycz�ny", miesięcznik, początkowo w nakładzie tylko 25 egz., redagowany przez Hrabyka, który w tym czasie został szefem Wydziału Prasy i Pro�pagandy OPW: Z pismem, które ukazywało się do lipca 1944 r. współ�pracowali m. in. Ignacy Matuszewski i Zygmunt Nowakowski. Drugim głównym organem OPW był dwutygodnik teoretyczno-programowy "Państwo Polskie" (październik 1942 lipiec 1944). Dla redaktorów pra�sy terenowej kierownictwo OPW wydawało: "APW" [Agencję Polski Walczącej], zawierającą bogaty serwis prasowy oraz rozbudowany dział publicystyki i komentarzy (sierpień 1942 lipiec 1944); "RS(OPW). Nasłuch Rozgłośni Światowych" (później: "Nasłuch Radiowy z Całej Doby..."), (wydawany w latach 1943- 1944); "PP3 [Przegląd Prasy]" (lis�topad 1942 lipiec 1944); "Radio Polski Walczącej". Pisma OPW progra�mowo występowały przeciw Władysławowi Sikorskiemu, głównie za za�warcie układu z ZSRR.
-Wśród pism specjalistycznych, adresowanych do określonych kręgów odbiorców, OPW do inteligencji adresowała "Nurt. Pismo Poświęcone Kulturze Polskiej" (marzec 1943 maj 1944); problematyką ekonomicz�ną zajmowało się pismo "Polska Gospodarcza" (1944), do środowisk ro�botniczych kierowano pisma takie, jak "Robotnik Polski" (1944) i "Zwrot�nica. Pismo Pracowników Kolejowych" (wrzesień 1943 maj 1944), dla wojska przeznaczono "Dekadę" (kwiecień 1943 lipiec 1944), której redaktorem był J. Scibor; podobny charakter miało czasopismo "PP. Pismo Policji Państwowej", które zmieniło po pewnym czasie tytuł na "Kadra Bezpieczeństwa" (czerwiec 1943 - 1944).
Konwent Organizacji Niepodległościowych, powstały w 1942 r. ze
96
Prasa obozu narodowego

zjednoczenia różnych drobnych grup sanacyjnych jako secesja OPW, miał również swoje wydawnictwa prasowe. Jego centralnymi organami prasowymi były: dwutygodnik "Myśl Państwowa. Agencja Polityczna" wydawany w Warszawie pod red. Z. Hempla przy współudziale W. Li-pińskiego w okresie wrzesień 1941 czerwiec 1944 (łącznie ukazały się 62 numery), "Droga. Pismo Poświęcone Zagadnieniom -Programowym" (wrzesień 1943 czerwiec 1944), zaś pismami informacyjnymi dzien�nik "Echo" (1942 - 1944), "Tydzień. Pismo Informacyjne Konwentu Org. Niepodległościowych" (marzec 1941 lipiec 1944). Inne pisma to har�cerskie czasopismo "Dziś i Jutro. Pismo Młodzieży" związane z KOŃ, "Wschodni Biuletyn Informacyjny" (1942-1943), "Wschód. Organ Słu�żący Sprawie Polskiej na Ziemiach Wschodnich" (1942 -1944), "Sprawy Ukraińsko-Polskie. Wydawnictwo Rady Okręgowej Konwentu Organi�zacji Niepodległościowych" (Lwów kwiecień 1943 czerwiec 1944) oraz prasa prowincjonalna.
Pisma sanacyjne w swoich założeniach programowo-politycznych pod�trzymywały koncepcje państwa kierowanego w oparciu o konstytucją kwietniową (demokracja prezydencka), krytycznie nastawione do rządu emigracyjnego i do delegata tegoż rządu w kraju. Sporo artykułów po�święcono problemowi granic: na wschodzie zasadniczo granica sprzed 1939 r., na zachodzie Odra i Nysa Łużycka, Prusy Wschodnie. OPW wykazywał też pewne tendencje imperialistyczne na wschodzie (m. in. aneksja Litwy). W koncepcjach polityki zagranicznej pisma OPW lanso�wały wizję Polski na czele bloku państw środkowoeuropejskich, w sto�sunku do Związku Radzieckiego reprezentowały stanowisko negatywne. Podobne stanowisko wyrażały wobec polskiej lewicy i komunistów.
PRASA "OBOZU NARODOWEGO"
W pierwszych dniach po klęsce wrześniowej wznowiły swą działalność wszystkie ugrupowania polityczne określone jako "obóz narodowy", sta�nowiące przed wojną legalną opozycję w kraju. Z tej racji, dzięki daw�nym powiązaniom organizacyjnym, docierali do różnych środowisk społecznych, zjednując je przez podkreślanie narodowego i antyniemiec-kiego charakteru swego ruchu. Ugrupowania te uznały, że wobec wyraź�nej kompromitacji sanacji zaistniały realne możliwości przejęcia po woj�nie władzy w swoje ręce. Sytuację jednak komplikował m. in. fakt, że obóz ten nie był jednolity. Zwalczały się w nim nie tylko poszczególne ugrupowania: Stronnictwo Narodowe, ONR^Falanga, ONR-ABC, ale i -istniejące wewnątrz nich odłamy czy frakcje, co znajdowało głęboki od�dźwięk w ich działalności prasowo-propagandowej. Tak np. w łonie SN
97
Prasa obozu narodowego (SN)

naostrzyły się dawne antagonizmy między tzw. grupą profesorską a tzw. grupą młodych.
"Grupa profesorska", w skład której wchodzili działacze starszego po�kolenia, rekrutujący się przeważnie spośród wysoko kwalifikowanej inte�ligencji zawodowej, rezygnowała ze znacznej części postulatów "państwa narodowego" na rzecz działalności w ramach republiki burżuazyjno-de-mokratycznej, popierała Władysława Sikorskiego (m. in. z jej ramienia Stanisław Kauzik był dyrektorem Departamentu Informacji Delegatury Hządu na Kraj). Formułowała natomiast program walki z wszelkimi od�łamami lewicy, pierwsza też zaczęła głosić pogląd o "niebezpieczeństwie komunistycznym". Poglądy swe przedstawiciele tej frakcji wyrażali na tomach tygodnika "Szaniec" (redagowanego przez Wiktora Butlera), któ�ry zaczął się ukazywać w końcu listopada 1939 r. początkowo jako wspólne pismo prezydium SN oraz władz ONR-ABC. Po kilku tygodniach pismo stało się wyłącznie pismem oenerowców, ich głównym organem. Dlatego też wiosną 1940 r. SN rozpoczęło wydawanie w Warszawie nowe�go czasopisma teoretyczno-programowego "Walka" (kwiecień 1940 utyczeń 1945), kolportowanego na terenie całego kraju, mającego lokalne dodatki, jak np. w Krakowie ("Walka" 1941 - 1942). Organizatorem i re�daktorem naczelnym "Walki" był Stanisław Piasecki; redakcję stanowili: Jnn Bajkowski, Wiktor Butler, Tadeusz Łukasiewicz, Andrzej Mikuło-wski, Wanda Szczęsna-Przygocka, Ryszard Szczęsny. Obydwa pisma wydawane były przez Centralny Wydział Propagandy Zarządu Głównego SN, którym kierowali m. in. Stanisław Piasecki, Wiktor Butler, Jan Bajkowski, Jan Stępień.
Podstawowy ośrodek SN stanowili zwolennicy przywódcy "młodych" fTadeusza Bieleckiego skupieni w kraju wokół Mieczysława Trajdosa, Stefana Sachy i Władysława Jaworskiego, którzy pozostawali w opozycji wobec polityki Sikorskiego, czekając na okazję samodzielnego sięgnięcia po władzę. Wykładnią ich poglądów była centralna prasa SN. W 1940 r. na łamach "Walki" buńczucznie oświadczali: "Pójdziemy własną dro-tfq [...], zbudować chcemy Polskę narodową, to znaczy taką, której siły twórcze narodu w mocnym oparciu o zorganizowaną siłę fizyczną dałyby możliwość najpełniejszego rozwoju duchowego i materialnego. Musi to być Polska dla wszystkich Polaków, a więc bezklasowa" (1940, nr 23). Wychodząc z założenia "Polski bezklasowej" pismo podnosiło do rangi patriotycznego nakazu jedność ponadklasową, a program lewicy społecz�nej, "walkę o prawa robotnicze" traktowało jako wymysł "obcej, zarówno niemieckiej, jak i komunistycznej propagandy, zmierzającej do rozbicia narodu, skłócenie go w obliczu wroga" (1940, nr 29). "Walka" głosiła bez�kompromisowy antykomunizm i antyradzieckość. Poświęcając np. uwagę �ytuacji na froncie wschodnim, z nieukrywaną radością podawała relacje
T Prasa polska 1939 - 45 '
Prasa obozu narodowego (Konfederacja Narodu)
Prasa obozu narodowego (ONR - Szaniec)
98


o niepowodzeniach Armii Czerwonej. W sprawach terytorialnych doma�gała się nawet korekty granic wschodnich kosztem ZSRR, pisząc: "Wy�zwólmy w narodzie instynkty władcze. Sięgnijmy do tradycji Chrobrego, wbijając słupy graniczne w Sali, Dnieprze; Jagiełły pod Grunwaldem, Żółkiewskiego na Kremlu" ("Walka" 1.941, nr 28).
Organ SN głosił program "Polski trzech mórz": "Polska trzech mórz oprze się o Bałtyk szerokim pasem od Szczecina poprzez Kołobrzeg, Gdynię, Gdańsk i Królewiec włącznie, a wpływem swoim sięgnie dalej, obejmując pas wybrzeża litewskiego, łotewskiego i estońskiego [...]. Na południu Polska naprawi błąd dawnej Rzeczypospolitej, docierając do wybrzeża Morza Czarnego, a zasięgiem swoich wpływów oprze się o wy�brzeże Adriatyku" ("Walka" 1941, nr 37).
Stronnictwo Narodowe wydawało również inne pisma centralne: mie�sięcznik teoretyczno-programowy "Sprawy Narodu" (lipiec 1943 - lipiec 1944), dwutygodnik o tym samym charakterze przeznaczony dla środo�wisk wiejskich "Polak" (sierpień 1942 - czerwiec 1944), wojskowy ty�godnik przeznaczony dla własnej organizacji wojskowej (Narodowa Or�ganizacja Wojskowa), "Żołnierz Wielkiej Polska" (1943 -1944), będący dodatkiem do "Walki" oraz wojskowy "Szczerbiec" (1940 - 1944). Pismem SN był też "Warszawski Dziennik" (luty 1942 - styczeń 1945), dwutygod�nik, który zmieniał kolejno tytuły na "Warszawski Dziennik Narodowy" i "Warszawski Głos Narodowy". Pierwszym redaktorem był Kazimierz Próchnik, w rzeczywistości pismo redagował Tadeusz Maciński.
Secesja Stronnictwa Narodowego, Grupa Wielka Polska wydawała własne pisma: "Wielka Polska" (1941 - 1944), "Państwo Narodowe" (1941 -
- 1944) i "Narodowa Agencja Prasowa" (1943 - 1944).
Wśród pism obozu narodowego oddzielne miejsce zajmuje prasa obu odłamów Obozu Narodowo-Radykalnego. Grupa ONR-Szaniec, która mia�ła program skrajnie faszystowski, zwalczała wszelką lewicę oraz ZWZ i Delegaturę Rządu, a nawoływanie do czynnego oporu przeciw niemiec�kiemu okupantowi uważała za komunistyczną prowokację. Walkę z le�wicą, a szczególnie z PPR, uważała za swe główne zadanie, które reali�zowała zarówno poprzez działalność propagandową, jak też poprzez swą organizację wojskową "Związek Jaszczurczy", później przekształcony w Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Głównym organem prasowym tego od�łamu ONR był dwutygodnik teoretyczno-programowy "Szaniec. Tygo�dnik Poświęcony Sprawom Polski w Niewoli" (1939 -1945). Jak już
* wspomniano, początkowo było to pismo wspólne Zarządu Głównego SN oraz władz ONR-ABC, ale już pod koniec 1939 r. stało się wyłącznie pismem ONR; osiągało nakład 5000 egz. Pismo to miało swoje terenowe mutacje, np. "Szaniec Kresowy" we Lwowie (1943), wydawany w na�kładzie 500 egz., "Szaniec Zachodni" (1941) w Łodzi w nakładzie
3000 egz. W celu przeniknięcia do środowiska robotniczego i chłopskiego ONR-Szaniec powołał do życia dwie specjalne grupy, których nazwy pokrywały się z tytułami wydawanych przez nie pism. Grupa "Placówka" przeznaczona do prowadzenia działalności w środowisku wiejskim wy�dawała pismo pt. "Placówka. Tygodnik Wsi Polskiej" (lipiec 1940 - sty�czeń 1944), miesięcznik w nakładzie do 3000 egz. (po pewnym czasie zmieniono podtytuł na "Organ Wsi Polskiej"); grupa "Załoga" powołana do pracy wśród robotników wydawała i rozpowszechniała pismo "Załoga" (luty 1942 - 1944).
Z innych organów centralnych ONR-Szaniec-NSZ wymienić można: biuletyn "Polska Informacja Prasowa (1940-1944), "Aktualne Wiado�mości z Polski i ze Świata. Tygodnik Informacyjny Organizacji Wojsko�wej" (grudzień 1939 - 1944), "Biuletyn Centralny" (marzec 1943 - 1944) przeznaczony "wyłącznie do osobistego tylko użytku odbiorców i nie może być kolportowany nawet wśród innych członków organizacji", pisma wojskowe: "Jaszczurowiec" (1940 - 1941), "Narodowe Siły Zbroj�ne" (grudzień 1943 - lipiec 1944) i "Narodowe Siły Zbrojne. Organ Ko�mendy Głównej NSZ" (1944).
Drugi odłam, przedwojenny ONR-Falanga, utworzył odrębną organi�zację pod nazwą Konfederacja Narodu, skupioną wokół Bolesława Pia-seckiego, o programie podobnym do ONR-Szaniec, ale współpracująca z ZWZ-AK. Ideologię Konfederacji Narodu stanowiło połączenie ideolo�gii ONR i piłsudczyzny. Hasła wzorowane na ideologii faszystowskiej łączono z dążeniami do rozszerzenia granic Polski poza Dniepr i aż do Morza Czarnego. Konfederacja Narodu zwalczała lewicę, głosiła hasła antykomunistyczne, wysuwała koncepcję federacji państw słowiańskich (bez ZSRR), czemu dawała wyraz nawet w tytułach wydawanych pism konspiracyjnych, np. "Biuletyn Słowiański" (grudzień 1940 - grudzień 1943), "Blok Srodkowo-Europejski. Agencja" (1944). Centralnym orga�nem Konfederacji Narodu był dwutygodnik programowy "Nowa Polska. Organ Konfederacji Narodu" (maj 1941 - czerwiec 1944). Dla środowiska wiejskiego przeznaczona była "Ziemia Mówi. Pismo Wiejskiej Organiza�cji Konfederacji Narodu" (1944) oraz "Młodzież Imperium" (1942 - 1943); dla formacji bojowej (Konfederacji Zbrojnej) przeznaczono dwutygodnik "Do broni. Pismo Nowej Polski", który zmieniał kolejno podtytuły: "Organ Konfederacji Narodu" (od numeru 5 z 1942 r.), "Pismo Żołnierzy Uderzenia. Wydawnictwo Konfederacji Narodu" (od numeru 6 z 1943 r.). Pismo ukazywało się w latach 1942 - 1944. Z Konfederacją Narodu Zwią�zany był również ukazujący się nieregularnie miesięcznik literacki "Sztu�ka i Naród" (kwiecień 1942 - lipiec 1944).
Z działalnością SN w dziedzinie oświaty i wychowania wiązała się praca stronnictwa wśród młodzieży. Powołano do życia samodzielną or-
Prasa PPR
100
Prasa organizacji przedpepeerowskich
101


ganizację harcerstwa endecko-oenerowskiego pod nazwą Harcerstwo Pol�skie, później Hufce Polskie, której celem programowym było wycho�wywanie młodego pokolenia na twórców katolickiego państwa narodu polskiego. Organem prasowym Hufców Polskich był miesięcznik "Patrol", dodatek do "Młodej Polski", który od października 1943 r. zmienił pod�tytuł na "Organ Walki Zbrojnej Hufców Polskich" (1943 - 1944). W War�szawie ukazywał się też miesięcznik "Harcerz" (1943), a w Krakowie "Obozowiec. Na Szlaku Myśli i Walki" (1944). Jesienią 1939 r. wzno�wiono w konspiracji działalność organizacji Młodzieży Wielkiej Polski w Warszawie, Krakowie, Radomiu i Kielcach. Miała ona swoje wydawni�ctwa prasowe. Centralnym pismem tego środowiska była "Wielka Polska. Dwutygodnik Młodzieży", wydawana od września 1941 do lipca 1944 r. (redaktorem był Witold Borowski). W 1942 r. powołano do życia nowe czasopismo SN: "Młoda Polska. Organ Młodych" (marzec 1942-- lipiec 1944), które początkowo ukazywało się jako dodatek do "War�szawskiego Dziennika Narodowego". Pismo to miało spełniać rolę koor�dynatora działalności stronnictwa w środowiskach młodzieżowych, a prze�de wszystkim w skupiskach pozaakademickich. Wzywało do walki o "na�rodowy porządek państwa, o Polskę sprawiedliwą, o katolickie państwo narodu polskiego" (1942, nr 13).
Od roku 1942 istniała odrębna organizacja Młodzieży Wielkiej Polski powołana przez grupę ONR-Szaniec. Wydawała ona pismo pt. "Praca i Walka" (maj 1942 -1944) noszące podtytuł: "Pismo Młodzieży Wielkiej Polski".
Na terenie okupowanej Polski ukazywało się około 120 tytułów pism konspiracyjnych obozu narodowego. Najwięcej pism konspiracyjnych wy�dawało Stronnictwo Narodowe (29), Konfederacja Narodu (28), Narodowe Siły Zbrojne (27), Obóz Narodowo-Radykalny Szaniec (19). Pierwsze pisma zaczęto wydawać pod koniec 1939 r. (5 tytułów); w 1940 r. wycho�dziło ich już 26. Najwięcej tytułów wydawano w latach 1943 - 1944 po 66. Obóz narodowy dysponował dobrymi warunkami technicznymi, stąd 37 pism ukazywało się w postaci drukowanej, 73 pisma powielano, pozo�stałe wydawano techniką mieszaną lub w formie maszynopisów.
PHASA POLSKIEJ PARTII ROBOTNICZEJ I ORGANIZACJI Z NIĄ ZWIĄZANYCH
"Jesteśmy partią, która stoi na gruncie akcji czynnej, partią czynu. Uważaliśmy, że wysunąć słuszny program walki jest dopiero połową dzieła. Ażeby najsłuszniejszy program nie stał się zwykłym świstkiem papieru, trzeba jeszcze dobrze popracować nad jego realizacją" tymi
słowami rozpoczynał się artykuł w "Okólniku Polskiej Partii Robotni�czej" z 1942 r. (nr 11), w piśmie konspiracyjnym, wydawanym przez KC PPR. Przypomina się te słowa m.in. dlatego, że w dziejach PPR działalność ideowo-polityczna i propagandowa, prowadzona w latach okupacji hitlerowskiej, zajmuje ważne miejsce. Doniosłość tej pozycji wynikała przede wszystkim z przełomowego znaczenia społeczno-politycz-nej koncepcji państwa ludowego, nakreślonej przez PPR oraz z podjęcia przez partię roli organizatora tego państwa w trudnych warunkach koń�cowego okresu okupacji i pierwszych miesięcy po wyzwoleniu.
Ważne miejsce w dziejach PPR jak już wspomniano zajmuje działalność ideowo-polityczna i propagandowa, prowadzona w latach okupacji hitlerowskiej. Od pierwszych dni swego powstania PPR pod�jęła się trudnego wysiłku mobilizowania społeczeństwa do walki z na�jeźdźcą, rozwijanej w możliwie najskuteczniejszych formach i szerokim froncie narodowym, skupiającym postępowe i patriotyczne siły kraju.
Kierownictwo PPR doceniło rolę i znaczenie prasy podziemnej, co znajdowało wyraz nie tylko w działalności praktycznej. Komitet Cen�tralny, podsumowując kilkumiesięczny dorobek partii w dziedzinie dzia�łalności wydawniczej, w październiku 1942 r. stwierdził: "Prasa jest potężnym środkiem przemawiania do mas niezorganizowanych, wycho�wania ich i przyciągania. Tam, gdzie nie może dotrzeć żywy człowiek z naszą agitacją, tam może łatwo dotrzeć nasza prasa". Dalej pisano: "Żaden ruch polityczny nie może istnieć bez swego pisma. Kolportaż prasy to rozpowszechnianie przez nią ideologii [...] prasa stała się jed�nym z najpotężniejszych środków walki politycznej" ("Okólnik..." 1942, nr 10). Miesiąc później, omawiając formy pracy partyjnej na wsi w or�ganie KC pisano: "Głównym narzędziem naszej propagandy i agitacji jest nasza literatura. Wydawnictwa PPR powinny docierać do każdej wsi [...]. Gdy z powodu trudności technicznych nie można otrzymać do�statecznej ilości pism z centrali, należy te braki uzupełniać na miejscu przez powielanie ważniejszych artykułów i odezw, wydawanie własnych ulotek, pism przeznaczonych dla wsi, uwzględniających potrzeby wsi" ("Okólnik..." 1942, nr 14).
Chodziło zatem o uruchomienie własnych organów prasowych, uła�twiających bezpośrednią łączność PPR z różnymi środowiskami, celem włączenia ich do politycznej działalności nowo powstałej partii, o dopro�wadzenie do świadomości społeczeństwa jej założeń ideologicznych. Spra�wa była tym ważniejsza, że w 1942 r. ukazywało się 375 tytułów prasy konspiracyjnej, wydawanej przez inne stronnictwa i partie polityczne. PPR w zakresie organizowania prasy konspiracyjnej w momencie swo�jego powstania miała sytuację nieco ułatwioną, gdyż istniejące od roku 1939 konspiracyjne grupy i organizacje komunistów polskich, lewico-
103
Centralna prasa PPR, GL i AL, KRN
Prasa organizacji przedpepeerowskłch
102


wych socjalistów i radykalnie nastawionych ludowców, którzy weszli później w skład PPR, miały już swoje wydawnictwa. W samej tylko Warszawie w latach 1939 - 1942 ukazywało się powielanych 20 pism kon�spiracyjnych, wydawanych przez antyfaszystowskie organizacje rewo�lucyjne. Tytułem przykładu wymienić można następujące inicjatywy wydawnicze. W pierwszych dniach października 1939 r. grupa działaczy z dawnej organizacji KZMP, OMS, Życie, ZMS "Spartakus", skupiona wokół Hanki Szapiro-Sawickiej i Ładysława Buczyńskiego, rozpoczęła wydawanie w formie powielanej pierwszej w okupowanej Warszawie polskiej gazetki konspiracyjnej "Wolność". Z końcem listopada tegoż roku grupa "Spartakus" wznowiła wydawanie swojego pisma pt ."Strza�ły" (redakcja: Ładysław Buczyński, Hanna Szapiro-Sawicka, Halina Ro-gozińska, Tadeusz Sołtan, Czesław Mankiewicz i inni). Pismo ukazywało się w latach 1939- 1941. W pierwszych tygodniach 1940 r. byli żołnierze Brygady Robotniczej Obrony Warszawy powielali pisemko konspiracyjne pt. "Biuletyn BROW" (redakcja: Jerzy Dostatni, Tadeusz Koziarski, Cze�sław Ostańkowicz). Grupa pod nazwą "Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR" wydawała od marca 1940 r. biuletyn radiowy pt. "Za wolność" (redago�wany przez Augusta Bukowieckiego), który kolejno miał swoje konty�nuacje w pismach o tytułach "Wieści ze Świata" czy "Do zwycięstwa" (redaktorem był Piotr Gruszyński). Na przełomie lat 1939 i 1940 rozwi�nęła działalność grupa antyfaszystowska (socjaliści, radykalni ludowcy i komuniści) Związek Chłopów i Robotników, który wydawał drukiem pismo konspiracyjne "Chłop i Robotnik" (redagowane przez Norberta Barlickiego, Mariana Kubickiego i Adama Kuryłowicza). W marcu 1940 r. zaczęto powielać biuletyn radiowy "Wieści", który był organem Związku Rad Robotniczo-Chłopskich. Po okrzepnięciu organizacji zmieniono cha�rakter pisma z informacyjnego na społeczno-polityczny i nadano mu tytuł "Młot i Sierp" (pismo redagowali Edmund Pietraszewski, Julian Wieczorek, Józef Balcerzak, Marian Kubicki i inni). Rok 1941 w stolicy przyniósł dalsze tytuły pism konspiracyjnych tej orientacji: "Biuletyn Radiowy", wydawany przez grupę członków przedwojennej OMS "Ży�cie" zwanych Grupą Akademicką (redaktor Stanisław Nowicki), "Zwy�ciężymy" dwutygodnik, oficjalny organ Walki Wyzwoleńczej (redak�tor Zygmunt Jarosz, współpracownicy m.in. Andrzej Weber, Irmina Płasko, Szczęsny Dobrowolski, Stanisław Nowicki) .
Wśród pism wydawanych przez grupy i organizacje rewolucyjne w Warszawie swoiste miejsce przypada konspiracyjnym gazetkom uka�zującym się w getcie warszawskim w języku żydowskim i polskim. Tak np. w 1941 r. grupa Związku Rad Robotniczo-Chłopskich "Młot i Sierp" wydawała pismo "Morgen Fraj" ("Jutro Wolni"), a po jej rozbiciu inna grupa, Robotniczo-Chłopska Organizacja Bojowa, zmieniła tytuł pisma
na "Morgen Frajhajt" ("Witaj Wolności"). W tym samym czasie uka�zywał się biuletyn radiowy pt. "Proletariszer Radio-Biuletyn fun Morgen Frajhajt ("Proletariacki Komunikat Radiowy Jutrzenki Wolności"). Inna grupa komunistyczna wydawała pismo "Przebłyski" (w jęz. polskim).
Podobne poczynania wydawnicze podjęły środowiska lewicowe poza Warszawą. W drugim ośrodku wydawniczym w okresie okupacji hitle�rowskiej w Krakowie, grupa komunistów w 1940 r. wydawała pismo sygnowane literą "R" (redagowane przez Ignacego Fika znanego kry�tyka literackiego i poetę, Mieczysława Lewińskiego, Józefa Zemanka i Juliana Topolnickiego); w Chrzanowie w tym samym roku grupa ko�munistów występująca pod nazwą Związek Ludu Pracującego Miast i Wsi wydawała w latach 1940 -1941 pismo powielane pt. "Kuźnia". W Kra�kowie grupa antyfaszystowska, kierowana przez Józefa Olechawskiego, zwana Organizacją Ludu Pracującego, wydawała pisemko "Ostatni Bój" (pismo redagował Andrzej Burda), a po połączeniu z grupą wydającą pismo "R" pod koniec 1941 r. zapoczątkowała druk pisma konspira�cyjnego "Polska Ludowa"; redaktorami byli Ignacy Fik i Mieczysław Lewiński, współpracowali z nimi: Emil Dziedzic, Andrzej Burda, Józef Zemanek, Julian Topolnicki, Pelagia Lewińska i inni. Na terenie Kra�kowskiego w Łobzowie grupa radykalnej młodzieży ludowej wydawała "Wiadomości radiowe" (Jan Konieczny, Jan Trzaska).
Ogółem poza stolicą przed powstaniem PPR ukazywało się 25 pism konspiracyjnych wydawanych przez grupy lewicowe, rewolucyjne, lub komunistów: 3 na Mazowszu, 4 w Lubelskiem, 2 w Kieleckiem, 5 w Kra�kowskiem, po jednym na Rzeszowszczyźnie, w Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku, 6 w Łodzi (m.in. "Promienisty", "Goniec Radiowy" i "W obronie swego gniazda" wydawane przez młodzieżowe organizacje "Promienistych" i "Orląt").
Polska Partia Robotnicza w momencie swego powstania, po włączeniu się wspomnianych grup w jej szeregi, dysponowała pewnym zaple�czem wydawniczym i ludźmi zaangażowanymi w tę działalność. Dorobek konspiracyjnej prasy podziemnej jest stosunkowo bogaty jeśli zważyć że PPR i organizacje z nią związane (ZMW, GL, AL), KRN, a także organizacje, które grupowały polskich komunistów jeszcze przed powsta�niem PPR i weszły w jej skład zaraz po utworzeniu partii wydawały łącznie 216 tajnych czasopism.
Prasę podziemną PPR podzielić można na centralną, wydawaną przez Komitet Centralny PPR w Warszawie, oraz na prasę terenową, wydawaną przez instancje obwodowe czy okręgowe. Podobny podział dotyczy prasy wydawanej przez Gwardię Ludową i Armię Ludową oraz Krajową Radę Narodową, które ze względów konspiracyjnych posiadały własny aparat wydawniczy.


Centralna prasa PPR
Centralna prasa PPR
105
104


Centralną prasę PPR redagowała grupa działaczy politycznych, two�rzących Centralną Redakcję PPR, a wśród nich m.in. Władysław Bień-kowski ("Władek"), Janina Bier ("Wanda"), Bolesław Bierut ("Tomasz"), Szczęsny Dobrowolski ("Zamieński"), Małgorzata Fornalska ("Jasia"), Zygmunt Jarosz ("Zygmunt"), Zenon Kliszko ("Ludwik"), Jerzy Mo�rawski ("Jurek"), Stanisław Nowicki ("Feliks"), Andrzej Weber ("An�drzej"). Działalnością Centralnej Redakcji kierowali bezpośrednio ko�lejni sekretarze KC PPR: Marceli Nowotko ("Marian"), Paweł Finder ("Paweł"), Władysław Gomułka ("Wiesław").
Centralną prasą Gwardii Ludowej, a następnie Armii Ludowej kie�rowały Wydziały Propagandy a także Wydział Informacji Sztabu Głów�nego GL oraz Wydział Prasowy Oddziału V Szabu Głównego AL; prasę wydawał też Oddział I (Operacyjny) i II (Informacji).
W latach 1942 - 1944 ukazywały się łącznie 22 pisma centralne PPR, z czego 4 wydawał KC PZPR ("Trybuna Wolności", "Trybuna Chłopska", "Okólnik Polskiej Partii Robotniczej" oraz "Przegląd Prasowy", który następnie zmienił tytuł na "Przegląd Tygodnia"); 10 pism ukazywało się pod egidą GL i AL (m.in. "Gwardzista", "Armia Ludowa", "Wiadomości Radiowe", "Uczmy się walczyć"); wydawcą 3 pism był Związek Walki Młodych ("Walka Młodych", "Poradnik Oświatowy", "Instruktor Oświa�towy"); zaś 5 pism wydawała Krajowa Rada Narodowa (m.in. "Rada Narodowa", "Informator Krajowej Rady Narodowej"). W pierwszej po�łowie 1944 r. jednorazowy nakład 17 spośród tych pism wynosił łącznie 33 300 egz. Jest to nakład wysoki, jeśli zważyć, że PPR miała do dys�pozycji nie najlepszą technikę w porównaniu np. z Delegaturą Rządu czy Komendą Główną AK, dysponującymi własnymi drukarniami prasowy�mi, dobrze wyposażonymi w sprzęt techniczny oraz maszyny drukarskie i dobrze zaopatrywanymi w papier.
Oficjalnymi centralnymi organami prasowymi KC PZPR były: "Try�buna Wolności" i "Trybuna Chłopska" (drukowane w kilkutysięcznych nakładach) oraz pisma przeznaczone tylko dla członków partii; odbijany na powielaczu "Okólnik Polskiej Partii Robotniczej" oraz tygodniowy serwis informacyjny o charakterze agencyjnym "Przegląd Prasowy" (później "Przegląd Tygodnia"), przeznaczony dla redakcji pism PPR i organizacja z nią związanych a także dla kierownictw terenowych orga�nizacji partyjnych. Zawierał on przegląd prasy konspiracyjnej organiza�cji różnych orientacji politycznych. Było to pismo wspólne KC PZPR i Dowództwa Głównego GL.
"Trybuna Wolności" ukazywała się od l lutego 1942 r. do chwili wybuchu powstania warszawskiego (co dwa tygodnie), osiągając nakład do 7000 egz. Publikowano w niej artykuły programowe, oświadczenia, odezwy, komunikaty, a obok tego artykuły publicystyczne dotyczące
problemów polskiego ruchu robotniczego oraz informacje o wydarzeniach w kraju i przebiegu działań wojennych na różnych frontach. Pismo speł�niało rolę transmisji partii do szerokich kręgów społeczeństwa, pełniło funkcję organizatora, nawiązując kontakt z różnymi grupami komuni�stów rozrzuconych po kraju. Redaktorami pisma byli kolejno Zygmunt Jarosz, Andrzej Weber, Jerzy Morawski, Bolesław Bierut.
Pierwszy numer pisma ukazał się zimą 194.2 r., kiedy to następował zwrotny moment w zmaganiach z faszystowskim barbarzyństwem. Suk�cesy Armii Czerwonej na froncie wschodnim, zwycięskie poczynania armii sprzymierzonych, działania dywersyjne i partyzanckie, spowodo�wały, iż redaktorzy, wyrażając stanowisko KC PPR, pisali: "Nie jest przypadkiem, że w takim momencie ukazuje się pierwszy numer Try-buny Wolności�, centralnego organu Polskiej Partii Robotniczej. Plat�forma polityczna PPR mówi, że zadaniem jej jest stworzenie ogólnonaro�dowego frontu walki o wolną i niepodległą Polskę. Frontu, w którym zjednoczona klasa robotnicza winna stać w pierwszych szeregach [...]. Przeświadczenie, że tylko łączny wysiłek robotników, chłopów i praco�wników poderwać zdoła okupację hitlerowską w Polsce [...]. Wszyscy uczciwi Polacy powinni sobie podać ręce [...]. Polska Partia - Robotnicza zwraca się z wezwaniem do wszystkich polskich ugrupowań i organizacji politycznych o wspólne akcje, skierowanie przeciw okupacji" (1942, nr l z l lutego).
"Trybuna Chłopska. Organ Polskiej Partii Robotniczej" była nato�miast pismem przeznaczonym dla wsi, redagowanym przy współudziale radykalnych działaczy ruchu ludowego. Na jej łamach oprócz informacji o sytuacji wojennej, zamieszczano artykuły redagowane z myślą o chłop�skim odbiorcy. Redaktorami pisma byli: Władysław Kowalski ("Za-rychta"), Kazimierz Mijał ("Artur"), wśród współpracowników byli m. in. Alfred Fiderkiewicz, Włodzimierz Dąbrowski, Antoni Korzycki. Pismo ukazywało się w latach 1942 - 1943; miało też mutację przeznaczoną dla Lubelszczyzny: dwie ostatnie strony zapełnione były lokalnymi wiado�mościami. "Trybuna Chłopska" nawoływała mieszkańców wsi do walki zbrojnej z okupantem. W artykule Odbieramy żywność siłą (czerwiec 1942) pisano: "Wywożone z Polski dniem i nocą pociągami miliony ton kartofli, zboża, mięsa i innej żywności nie mogą iść na dożywianie hitle�rowskiej bestii. Zwróćmy tę żywność polskim dzieciom i matkom, na-karmy wygłodniałe rodziny polskie". Pismo postulowało również współ�pracę wszystkich organizacji niepodległościowych w kraju na platformie czynnej walki zbrojnej z okupantem hitlerowskim (Polska w bloku państw sprzymierzonych, 1942, lipiec).
"Okólnik Polskiej Partii Robotniczej" redagowany był pod bezpo�średnim kierownictwem sekretarza KC PPR Pawła Findera przez zespół
Prasa GL i AL
108
Prasa Związku Walki Młodych
107


w składzie: Janina Bier ("Wanda"), Zenon Kliszko ("Zenon"), Janek Kra�sicki ("Janek"). Zawierał materiały o charakterze instrukcyjnym prze�znaczone dla członków partii; m.in. pisano, że "każdy partyjniak to kol�porter naszej partyjnej prasy wśród bezpartyjnych, członków innych par�tii, a nie indywidualny czytelnik naszych wydawnictw". Tu ukazały się zasadnicze artykuły poświęcone roli prasy, analizie kolportażu, sieci ko�respondentów, masowej agitacji, zalecające "przełamywanie bierności i rozpowszechnianie idei drogą prasy, odezw, plakatów, przez urządzenia masówek i przez agitację ustną" (nr 15), o pracy na wsi, wśród młodzieży, kobiet itp. Pismo wychodziło nieregularnie w latach 1942 - 1944.
"Przegląd Prasowy" zaczął ukazywać się w listopadzie 1942 r. jako wspólne wydawnictwo KG PPR i Do,wództwa Głównego GL, początkowo w postaci maszynopisu, a od numeru 15 (z 10 lutego 1943) w postaci po�wielanej (do lipca 1943). Redaktorem był Marian Spychalski. Od sierpnia 1943 r. zmienił się profil pisma, które też po zmianie tytułu na "Przegląd Tygodniowy" stało się agencją prasową. Ukazywało się do chwili wybuchu powstania warszawskiego pod redakcją Zenona Kliszki.
Wydawaniem prasy Komitetu Centralnego PPR zajmowała się Cen�tralna Technika PPR, obejmująca drukarnie i powielarnie. Centralną Techniką kierowali kolejno: Czesław Mankiewicz ("Piotr"), Marian Ja-worski ("Maurycy"), Zenon Kliszko, Ryszard Strzelecki ("Roman"). Cen�tralna Technika wydawała też pisma KRN, RPPS, ludowców wchodzących w skład KRN. Została rozbita 27 lutego 1943 r. przez gestapo, które dokonało licznych aresztowań. Nie przerwało to jednak wydawania pism KC PPR.
Dowództwo Główne Gwardii Ludowej, a następnie Armii Ludowej, posiadało jak już wspomniano swój aparat wydawniczy, przy po�mocy którego wydawało 10 pism konspiracyjnych. Głównym organem GL był dwutygodnik "Gwardzista", który po utworzeniu AL ukazywał się nadal jako organ Dowództwa Główego AL. Redaktorami pisma byli kolejno: Józef Mrozek ("Olek"), Michał Ekler ("Michał"), Michał Tetma-jer ("Sławek"). Gwardia Ludowa wydawała nadto 5 pism wewnętrznych: m.in. "Biuletyn Instrukcyjny Gwardii Ludowej" (1942 �* 1943 pod red. Janusza Zarzyckiego i Zygmunta Duszyńskiego), "Oficer Propagandzista" (miesięcznik Wydziału Propagandy Sztabu Głównego GL w Warszawie, wydawany w 1943 r. pod red. Stanisława Nowickiego). Oficjalnym pis�mem Dowództwa Głównego AL był dwutygodnik "Armia Ludowa", którego pierwszy numer ukazał się l lutego 1944 r. (redagowany przez Piotra Borowego przy współudziale Flory Bieńkowskiej i Stanisława No�wickiego). Podczas powstania warszawskiego ukazywały się trzy odrębne pisma pod tym samym tytułem. Z innych pism Armii Ludowej wy-tmienić można "Wiadomości Radiowe" (1944), "Instruktor dla Propagan-
dzistów w Armii Ludowej" (1944), "Uczmy się walczyć" (1944), "Tygo�dniowy Przegląd Prasowy" (wydawany w 1944 r. przez Oddział II, In�formacji Sztabu Głównego AL pod red. Stanisławy Sowińskiej).
Gwardia Ludowa i Armia Ludowa dysponowały własnym aparatem wy�dawniczym (drukarnie i powielarnie). Centralną Techniką GL kierowali kolejno: Eugenia Piwińska, Roman Bogucki, Henryk Woźniak. Ten osta�tni został również w 1944 r. szefem Służby Techniczno-Wydawniczej AL. Zarówno PPR jak i GL, a następnie AL dysponowały własną siecią kol�portażu. Aresztowania, które jesienią 1942 r. dotknęły organizacje pe-perowskie i GL, spowodowały rozbicie Techniki i Kolportażu GL; jego funkcje przejęła Centralna Technika i Kolportaż PPR.
Z działalnością wydawniczą PPR związane były inicjatywy w zakre�sie drukowania konspiracyjnej prasy przez grupę młodzieżowych dzia�łaczy skupionych w Związku Walki Młodych, który dysponował własnym aparatem wydawniczym i techniką, natomiast w kolportowaniu poma�gał mu Centralny Kolportaż PPR. W latach 1943 - 1944 ZWM wydawał trzy pisma konspiracyjne: "Walkę Młodych", "Poradnik Oświatowy", "Instruktora Oświatowego" (1944). Dwutygodnik "Walka Młodych. Or�gan Młodzieży Demokratycznej Związku Walki Młodych" był oficjalnym pismem programowym Zarządu Głównego ZWM (20 luty 1943 - lipiec 1944). Redagowany był kolejno przez Hannę Szapiro-Sawicką, Jerzego Morawskiego, Helenę Jaworską przy współudziale wielu osób, m.in. Ja�niny Balcerzak, Marii Castelatti, Bohdana Czeszki, Janka Krasickiego, Wandy Zieleńczyk. W piśmie zamieszczano, obok komunikatów z fron�tów, informacji z kraju i ze świata liczne artykuły publicystyczne, pro�gramowe, reportaże z działalności ZWM, wiersze i pieśni. Szczególnie eksponowane były treści o udziale młodzieży w walce z okupantem, jej prawach politycznych w niepodległej Polsce; pisano np. że "młodzież jest z natury swej najbardziej radykalną częścią społeczeństwa" i dlatego w przyszłej Polsce "musi mieć prawo do współdecydowania o losach państwa" (O prawa polityczne młodzieży, artykuł z 15 października 1943 ^r.). Natomiast "Poradnik Oświatowy" (1943 - 1944) związany był z działalnością. polityczno-oświatową Związku. Pismo redagowane przez Stefana Żółkiewskiego przeznaczone było dla kół ZMW, zaś publikowane na jego łamach materiały były pomocne dla prowadzących zajęcia oświa-towo-szkoleniowe. Bogata publicystyka, fragmenty z prasy, wiersze na�dawały pismu charakter społeczno-kulturalny. Związek Walki Młodych miał własną Technikę ZWM zorganizowaną przez Hannę 'Szapiro-Sa�wicką, pierwszą przewodniczącą Związku, zaś w wydawaniu i kolporto�waniu prasy zaangażowanoych było wielu działaczy ZWM i PPR.
W ostatnim roku okupacji funkcjonowała też centralna prasa Krajo�wej Rady Narodowej. KRN wydawała pięć pism: cztery w Warszawie,
Prasa podziemna PPR obwodu warszawskiego
109
Prasa konspiracyjna KRN
108


a mianowicie "Radę Narodową", "Informator Krajowej Rady Narodowej", "Biuletyn Sprawozdawczy Prezydium KRN", "Biuletyn Informacyjny KRN" i jedno pismo w wyzwolonym już Lublinie. Chodzi tu o pismo "Wolność", które zacząło się ukazywać w listopadzie 1944 r. jako ofi�cjalny organ KRN przeznaczony do kolportowania na terenach jeszcze okupowanych. Ukazał się jednak tylko l numer.
"Rada Narodowa. Organ Krajowej Rady Narodowej" (dwutygodnik) była centralnym organem KRN (od 5 stycznia 1944) o charakterze infor-macyjno-programowym, zawierającym główne enuncjacje, dekrety, de�klaracje i komunikaty. Redaktorem pisma był Stefan Żółkiewski. Na łamach "Rady" omawiane były planowane kierunki odbudowy i zagospo�darowania kraju, organizacji szkolnictwa, służby zdrowia, projekty re�alizacji reformy rolnej i przejęcia przez państwo wielkiego przemysłu (artykuły: O organizacji państwowej organizacji technicznej, O wyko�rzystaniu źródeł energetycznych Polski, O odbudowie szkolnictwa, O or�ganizacji kultury w odrodzonym państwie).
"Biuletyn Sprawozdawczy Prezydium KRN" (od 15 lutego 1944) in�formował o pracach Prezydium i kół KRN, a także dokonywał przeglą�dów i oceny sytuacji w kraju, na podstawie których określano kierunki działalności politycznej KRN.
W celu zharmonizowania działalności terenowych rad narodowych Prezydium KRN powołało 22 kwietnia 1944 r. "Informator Krajowej Ra�dy Narodowej", którego przeznaczeniem było "dostarczać materiału informacyjnego kierownictwom rad i redakcjom wydawnictw tereno�wych". Pismo zamieszczało konkretne opisy działalności w celu ich spopularyzowania: zawierało materiały informacyjne i artykuły politycz�ne. Podobny charakter miał "Biuletyn Informacyjny KRN". Oba pisma spełniały rolę wydawnictw agencyjnych.
Pisma centralne rozsyłane były do głównych ośrodków działania partii na terenie całego kraju, często stawały się podstawą działania prasy terenowej. A rozbudowa tej prasy stała się koniecznością. W wy�niku rozwoju organizacyjnego PPR w 1942 r. została ustalona struktura organizacyjna w obrębie Generalnego Gubernatorstwa i na terenach polskich włączonych do Rzeszy. Doszło też do utworzenia siedmiu obwo�dów partyjnych: warszawskiego, lubelskiego, radomsko-kieleckiego, kra�kowskiego, śląsko-dąbrowskiego, łódzkiego i lwowskiego. Każda organi�zacja obwodowa na swoim terenie prowadziła działalność propagandową, szerzyła wiedzę o partii, jej programie, podejmowała dyskusję z przed�stawicielami podziemia "londyńskiego", rozwijała odrębną od centralnej działalność wydawniczą. Bardzo ważnym odcinkiem działalności pro�pagandowej PPR i organizacji z nią związanych była sprawa kolportażu zarówno prasy centralnej, rozprowadzanej w terenie, jak też prasy ob-
wodów PPR wśród członków partii i jej sympatyków. Tym odcinkiem działalności zajmował się Centralny Kolportaż PPR, którym kierowali kolejno Marian Jaworski, Stanisław Januszewski oraz Antoni Parol. Obowiązki kolporterów pełniło setki łączników i kurierów, dostarczając prasę do komitetów obwodowych czy też okręgowych, a także kolpor�tując ją wśród pojedynczych odbiorców.
Prasa centralna PPR wspomagana była pismami wydawanymi w po�szczególnych obwodach czy okręgach.
Najliczniejsza była prasa podziemna PPR obwodu warszawskiego; łącznie z wydawnictwami centralnymi ukazywały się tu 92 tytuły; w po�zostałych od 17 do 24. Łącznie na terenie całego kraju od stycznia 1942 r. do stycznia 1945 r. ukazało się 97 pism partyjnych, 31 periodyków GL i AL, 22 pisma KRN i rad narodowych, 6 pism grup związanych z PPR, 14 pism, których wydawcami były polskie grupy i organizacje rewolu�cyjne na terenach Zachodniej Białorusi i Ukrainy, oraz 46 pism grup i organizacji, które po powstaniu PPR weszły w jej skład.
W obwodzie warszawskim PPR w latach 1942-1944 ukazywały się 23 tytuły różnych lokalnych pism partyjnych, nie licząc pism z okresu powstania warszawskiego. Obwód warszawski miał odrębny od central�nego aparat wydawniczy (jedna drukarnia i kilka powielarni), dyspo�nował też własnym kolportażem. Techniką kierowali kolejno: Hanna Szapiro-Sawicka, Halina Szparowska, Stanisław Pikulski oraz Jan We-sołowski. Wśród wydawanych różną techniką pism (drukowane, powie�lane, maszynopisy) były periodyki o charakterze informacyjnym, pro-gramowo-informacyjnym, specjalistycznym (literackie, zawodowe, woj�skowe), były też gazetki w języku żydowskim na terenie getta warszaw�skiego.
"~ Pismem Komitetu Warszawskiego PPR był "Biuletyn Radiowy", któ�rego pierwszy numer ukazał się 23 stycznia 1942 r. (kontynuacja pisma informacyjnego o tej samej nazwie wydawanego przez Grupę Akade�micką). Ukazywał się przez rok w postaci powielanej i drukowanej. Re�dagowany był kolejno przez Stanisława Nowickiego, Irminę Płasko i Szczęsnego Dobrowolskiego. Głównym pismem obwodu był "Głos War�szawy" (20 listopada 1942 - 28 lipca 1944), redagowany kolejno przez Zygmunta Jarosza, Jerzego Morawskiego i Władysława Bieńkowskiego; ukazywał się regularnie dwa razy w tygodniu w nakładzie 5000 egz. "Głos Warszawy" kolportowany był na terenie całego kraju. Komitet Warszawski wydawał też kilka pism specjalistycznych, a wśród nich pisma o charakterze społeczno-literackim oraz o charakterze zawodowym. Dla środowisk inteligenckich przeznaczone były: "Literatura Walcząca", "Przełom", "Realizacje".
Na terenie Warszawy z inicjatywy PPR wznowiły w podziemiu dzia-
110
Prasa podziemna PPR obwodów: warszawskiego i lubelskiego
łalność związki zawodowe, w obrębie których organizacje partyjne pro�wadziły działalność propagandową, wydając 8 pism przeznaczonych dla robotników różnych zawodów. Konspiracyjny Związek Zawodowy Meta�lowców wydawał "Metalowca Warszawskiego" (miesięcznik, 1943) orga�nem Związku Zawodowego Kolejarzy był "Kolejarz Polski" (miesięcznik, 1943), Związek Zawodowy Tramwajarzy wydawał 2 miesięczniki: "Tram�wajarz" (1944) i "Pracownik Użyteczności Publicznej" (1944); były też pisma "Związkowiec Skórzany", "Informator Przemysłu Skórzanego", "Robotnik Skórzany", "Robotnik Drzewny". Pismami związkowymi z ra�mienia Komitetu Warszawskiego PPR zajmowali się Szczęsny Dobrowol-ski, Wiktor Grodzicki i Jan Wesołowski. Na terenie getta warszawskiego ukazywało się ponad 10 tytułów pism zarówno w języku żydowskim, jak i polskim, wydawanych przez PPR i organizacje młodzieżowe z nią zwią�zane (m. in. "Cum Kampf", "Ajnikajt", "Der Arbajter", "Funk", "Naje Presse", "Strzały", "Wiadomości Informacyjne"). Konspiracyjna Rada Narodowa od 20 lutego 1944 r. zaczęła powielać własny miesięcznik "Pracownik Miejski". Ukazywały się również w obwodzie warszawskim inne pisma terenowe. W Żyrardowie np. w latach 1942 - 1943 wydawano pismo pt. "Biuletyn", w Pruszkowie "Głos Ludowy", "Żołnierz w boju", w Mińsku Mazowieckim "Wiadomości Codzienne", w Łowiczu "Pio�run", w Ursusie "Głos Ursusa" (wydawał je Komitet Fabryczny w Za�kładach Metalowych).
Stosunkowo liczna była prasa Obwodu Lubelskiego, ukazywało się tu 9 pism partyjnych: "Trybuna Lubelska" (1942), "Wiadomości" (1943), "Ostatnie Wiadomości" (1944), "Komunikat" (1944), "Komunikaty Radio�we" (1943 - 1944), "Walka Ludu" (1944), "Razem na Niemca" (1944), "Trybuna Ziemi Lubelskiej" (1943) i "Trybuna Chłopska" mutacja centralnego organu KC PPR. Pierwszym pismem PPR Obwodu Lubels�kiego była "Trybuna Lubelska" organ lubelskiego Komitetu Okręgo�wego PPR, przekształconego później w Komitet Obwodowy. Redaktorami byli: Aleksander Szymański i Włodzimierz Dąbrowski. Na Lubelszczyźnie wychodziły 3 pisma GL i AL ("Powstanie", "Partyzant", "Żołnierz Lu�belszczyzny") oraz 5 pism podziemnych rad narodowych ("Rada Narodo�wa" "Głos Ludu", "Wolny Lud", "Z pola walki", "Wiadomości Radiowe"). Komitet Okręgowy PPR na terenach południowej Lubelszczyzny udzielał pomocy w wydawaniu pisma lokalnej organizacji SL "Wola Ludu", po�wielanego dwutygodnika pt. "Wola Chłopska".
Podobnie przedstawiała się sprawa w Obwodzie Radomsko-Kieleckim, w którym wydawano 15 tytułów: 8 pism partyjnych ("Echo Trybuny Lu�dowej", "Gazeta Chłopska", "Okólnik", "Trybuna Wolności", "Trybuna Ludu", "Głos Częstochowy"), 2 pisma GL i AL ("Świt", "Bój Armii Ludowej") i 5 pism konspiracyjnych rad narodowych (m. in. "Trybuna",
Prasa podziemna PPR obwodów: radomsko-kieleckiego l krakowskiego lit
___.______,i_---
"Biuletyn Informacyjny", "Wolność", "Biuletyn Rady Narodowej miasta Częstochowy"). W 1943 r. w związku z nieustannym rozwojem komórek partyjnych na Kielecczyźnie i niewystarczającą ilością prasy centralnej Kierownictwo III Obwodu PPR podjęło decyzję wydawania lokalnej prasy opierającej się na prasie centralnej. Pierwszym pismem była powie�lana "Gazeta Chłopska", która zaczęła się ukazywać 21 lutego 1943. W słowie wstępnym redakcja pisała: "Oddajemy do rąk Waszych, Chłopi i Robotnicy w Polsce, pismo, które będzie służyło Warn informacjami i przykładami w walce o nowe wielkie jutro, któremu na imię Wolność i Polska Ludowa". Redaktorzy zachęcali czytelników, by powtarzali prze�czytane wiadomości "wszystkim, do których gazeta dotrzeć nie może: niepiśmiennym, spotkanym oddziałom partyzanckim i wszystkim ludziom walczącym o Wolność i Polskę Ludową". Pismo omawiało założenia pro�gramowe partii, dostarczało wiadomości o różnych formach walki z oku�pantem, podejmowało polemikę z prasą obozu narodowego. Podobnie zresztą czyniły pozostałe pisma.
W Obwodzie Krakowskim, który ulegał ciągłym przeobrażeniom, ukazywało się 14 pism partyjnych, 2 pisma GL i AL oraz 2 pisma rad narodowych. Szczególnie ważne miejsca zajmowały pisma: "Na front" (redagowali je Ignacy Fik, Andrzej Burda, Mieczysław Lewiński). "Try�buna Ludowa" i "Trybuna Ludu" (wśród redaktorów: Stanisław Ziają, Emil Dziedzic, Tadeusz Hanuszek, Julian Topolnicki, Ignacy Fik i inni). Wydawanie prasy w Obwodzie Krakowskim było niezwykle utrudnione, pbwodowa technika była kilkakrotnie rozbijana przez okupanta, jej pra�cownicy aresztowani prawie wszyscy zginęli, nieliczni tylko uratowali się, przeżywając obozy koncentracyjne. Pracami krakowskiej techniki kiero�wali kolejno: Józef Zemanek, Tadeusz Hanuszek oraz Helena Skórówna (Pająkowa). Ożywioną działalność wydawniczą prowadzono zwłaszcza w okręgu miechowskim, w którym ukazywały się 2 pisma PPR: "Nasza Trybuna" i "Głos Miechowa" (red. Władysław Machejek). Tu ukazywały się też 2 pisma GL i AL: "Wiadomości" i "Głos Wolności". W okręgu rzeszowskim PPR wydawała 6 pism partyjnych: "Czyn Chłopsko-Robot-niczy", "Proletariusz", "Na straży", "Jutro Polski", "Jedność Chłopsko--Robotnicza", "Ku wolności". W okręgu jasielsko-gorlickim poza miej�scową "Trybuną Podkarpacką" kolportowano pisma centralne "Trybunę Wolności" i "Gwardzistę", tłumacząc je na język ukraiński z przeznacze�niem dla ludności łemkowskiej.
Na terenie Obwodu Sląsko-Dąbrowskiego w latach 1942- 1944 ukazy�wało się 9 pism partyjnych, l organ GL, l Al oraz l periodyk rad naro�dowych. Do najważniejszych należały: "Trybuna Śląska" organ Biels�kiego Komitetu Okręgowego PPR, ukazujący się od l czerwca do 5 paź�dziernika 1942 (redaktorzy: Stanisław Bularz, Leon Lasek, Józef Maga,.
112
Prasa terenowa PPR (obwód łódzki i lwowski)

Leon Wieczorek), której kontynuacją była "Trybuna Robotnicza", ukazu�jąca się w latach 1942 - 1944 (redagowana początkowo prawie przez ten sam zespół); "Trybuna Zagłębia" organ Komitetu Okręgowego PPR w Zagłębiu Dąbrowskim, ukazujący się w latach 1942 - 1944 (redagowany m. in. przez Stefana Bieleckiego, Stanisława Krzynówkę, Antoniego Sto�larskiego, Czesława Gruszczyńskiego).
W Obwodzie Łódzkim (który obejmował 3 okręgi: łódzki, poznański, płocki) ukazywało się 10 pism partyjnych, a wśród nich główne miejsce przypadało "Głosowi Łodzi" (1942 - 1944), organowi prasowemu łódzkiego Komitetu Okręgowego, redagowanemu m. in. przez Stanisława Kłosiń-skiego, Kazimierza Maciejewskiego i Marię Krepę przy współpracy Igna�cego Logi-Sowińskiego i Mieczysława Moczara. Ukazywały się tu również w latach 1942 - 1943: "Trybuna Ludu" (nakł. 3-5 tyś. egz.), "Chłopskie Jutro", "Biuletyn Radiowy Polskiej Partii Robotniczej" oraz "Okólnik". W roku 1943 na terenie Łodzi wydawano "Nową Myśl", a w 1944 "Tygodnik Polityczny Ruchu Klasowego". W Poznaniu ukazywał się "Głos Poznania", a w Płocku "Głos Mazowsza".
Na terenach wschodnich, w Obwodzie Lwowskim, w latach 1942 -
-1944 ukazywało się 6 pism PPR: "Głos Wolności", "Przegląd Tygodnia" (potem "Przegląd Dnia", który miał mutację w języku ukraińskim "Wo�la"), "Biuletyn Informacyjny Lwowskiego Komitetu PPR", "Czerwony Sztandar" oraz 2 gazetki konspiracyjne GL i AL ("Nowiny Dnia" i "Bo-rofba" w języku ukraińskim). Pisma te redagowane były m. in. przez Janinę Bier, Karola Kuryluka, Jakuba Śliwkę, Andrzeja Webera, Stani�sława Ziaję. Polska prasa konspiracyjna ukazywała się także na terenie Wołynia, gdzie polskie zgrupowania partyzanckie, pozostające w kon�takcie z PPR, wydawały pismo "Jeszcze Polska nie zginęła" (redaktor Zofia Dróżdż-Satanowska). W Białostockiem polscy komuniści wydawali 4 pisma ("Biuletyn Informacyjny", "Partyzant", "Walka", "Naprzód").
Ogółem na terenach polskich, z których utworzone zostało GG, na ziemiach włączonych do Rzeszy i na obszarach wschodnich wchodzących w skład przedwojennej Rzeczypospolitej ukazywało się 216 tytułów pism podziemnych wydawanych przez PPR, ZWM, GL, AL i KRN oraz przez grupy i organizacje rewolucyjne działające przed powstaniem PPR. Ta�bela 6 przedstawia rozmieszczenie wspomnianych wydawnictw.
Powszechnie się stwierdza, że polska prasa konspiracyjna, ukazująca się w kraju w latach 1939 - 1945, spełniała w podziemiu doniosłą rolę. Znalazł w niej najwyraźniejsze odbicie skomplikowany charakter układu sił politycznych Polski podziemnej.
Szczególne miejsce wśród wydawnictw konspiracyjnych przypadało prasie PPR i organizacji z nią związanych. Głosiła ona program czynnej
�walki z hitlerowskim okupantem, formułowała skuteczny program od-
113
Publicystyka na łamach pism PPR

Tabela 6
Liczba pism wydawanych wg przynależności organizacyjnej


Organiza-
PPR,
Gwardia
Rady



Nazwa instytucji
cje przed-pepeerow-
Związek Walki
Ludowa, Armia
naro�dowe
Inne
Razem


skie
Młodych
Ludowa




Prasa centralna







(KC PPR, ZG ZWM,







Dowództwo GL
"' �
9
10
5 s
^^
24

i AL, KRN)







Obwody:







Warszawski
21
30
10
3
4
68

Lubelski
4
9
3
5

21

Radomsko-Kielecki
2
8
2
e

18

Krakowski
6
14
2
2

24

Sląsko-Dąbrowski
3
10
2
1
1
17

Łódzki
10
11


1
22

Lwowski oraz pozo-







stałe b. ziemie
14
6
2


22

wschodnie







Razem
60
97
31
22
K
216

Źródło: A. Przygoński, Prasa konspiracyjna PPH, Warszawa 1966, s. 89.
zyskania niepodległości, jak również właściwe koncepcje ustrojowe przy�
szłego państwa. Pisma i biuletyny PPR, GL a następnie AL, KRN i ZMW
konsekwentnie zwalczały propagandę wroga, starając się informować
obszernie społeczeństwo o sytuacji na frontach oraz sytuacji wewnętrznej
kraju. Prasa konspiracyjna PPR była głęboko ideowym wychowawcą
i agitatorem oraz niestrudzonym organizatorem życia politycznego w pod�
ziemiu. ~
Stwierdzić jednak należy, iż niełatwo przychodziło prasie PPR i or�ganizacji z nią związanych spełniać tę funkcję. Wydarzenia wojenne i sytuacja polityczna lat 1939 - 1944 wywierały znamienny wpływ na kształtowanie się świadomości, a co za tym idzie postawy politycznej społeczeństwa polskiego. Naród żyjący pod stałą groźbą prześlado�wań, łapanek i zsyłek w głąb Niemiec, rozstrzeliwań i obozów koncen�tracyjnych, zmierzał do zrzucenia znienawidzonego jarzma hitlerowskie�go i wyzwolenia kraju spod okupacji. Tymczasem polskie podziemie nie miało w tej mierze jednolitego stanowiska. Część ugrupowań podziemia "londyńskiego" skłonna była nastroje antyhitlerowskie wykorzystać prze�ciwko elementom lewicowym, przeciwko PPR. Usiłowała też kierować emocje społeczeństwa przeciwko ZSKil. Stąd wspomniana wcześniej szczególna drażliwóść na tle informacji o zmianach na frontach. Opinie i nastroje kształtowały się w zależności od rezultatów walk z wojskami
8 Prasa polska 1939 - 45
Publicystyka na łamach pism PPR
Publicystyka na łamach pism PPR
114


hitlerowskimi. Znaczenia nabierały obiektywne informacje, które uka�zywały we właściwych proporcjach stan walk na frontach. Prasa zwią�zana z Delegaturą Rządu na Kraj i popierającymi ją stronnictwami wyolbrzymiała rolę i znaczenie działań anglo-amerykańskich, dość czę�sto pomijając milczeniem lub umniejszając sukcesy militarne Armii Czerwonej. Natomiast prasa PPR wskazywała znaczenie walk na froncie wschodnim dla niepodległości Polski.
W ten sposób prasa pepeerowska przeciwstawiała się zamierzeniom propagandy antykomunistycznych odłamów podziemia. W początkowym okresie okupacji propaganda tych ugrupowań dość skutecznie oddziały�wała na poglądy społeczeństwa w duchu antyradzieckim. Po napaści Niemiec na ZSRR i stworzeniu frontu wschodniego, po pertraktacjach Władysława Sikorskiego z rządem radzieckim, w postawie społeczeństwa nastąpiła dość znamienna ewolucja, która wyraziła się w zachwianiu orientacji prozachodnich na korzyść pozytywnej postawy politycznej względem ZSRR. W tajnych raportach Komendy Głównej Związku Wal�ki Zbrojnej, przeznaczonych dla rządu emigracyjnego w Londynie, zna�lazły się znamienne informacje: "pełne nadziei oczekiwanie na konflikt rosyjsko-niemiecki przerodziło się z chwilą wybuchu wojny w jednolity nastrój powszechnej radości. Wyraża się ona przede wszystkim w odprę�żeniu psychicznym, w przeświadczeniu, że wojna ta przyspiesza nasze wyzwolenie [...]. Nienawiść do Niemiec jest tak powszechna, że życzono sobie ogólnej rychłej klęski Niemiec i zwycięstwa Rosji. Nastroje te, choć były szczególnie silne wśród proletariatu miejskiego, wiejskiego oraz bezrolnych i małorolnych, jednak i w całym społeczeństwie, na tle całokształtu warunków okupacyjnych, osiągały optimum nastrojów pro-sowieckich" (Raport KG ZWZ za okres od l do 15 VIII 1941).
Z istniejących wykazów pfasy można odczytać wzrastającą rolę prasy pepeerowskiej w kraju. W 1942 ,r. ukazywały się dmukiem 62 tytuły pism PPR oraz instytucji i organizacji z nią związanych, w rok później liczba ta wyrażała się już 70 tytułami, by w 1944 r. osiągnąć ponad 100. To zna�mienne zjawisko było zapewne wynikiem nie tylko krzepnięcia organizacji komunistycznych, ale przede wszystkim nasilenia pracy propagandowej. W latach 1943 - 1944 podziemie "londyńskie" rozpoczęło na łamach swych wydawnictw zdecydowaną walkę przeciwko obozowi ludowo-de-mokratycznemu i ZSRR, przygotowując w pewnym sensie grunt do wojny domowej. Tymczasem prasa PPR wysuwała hasła ogólnonarodo�wego frontu walki o niepodległość. Umiejętnie kojarząc zasady walki re�wolucyjnej z tezą o niezawisłości narodowej, wzywała do tworzenia wspólnego frontu przeciw okupintowi: "Jedność walki z najeźdźcą taki jest dzisiaj nakaz sumienia patriotycznego. Straszna niewola hitle�rowska zjednoczyła prawdziwie cały naród polski wspólną nienawiścią
do okupanta, wspólną żądzą odwetu [...]. Wszyscy uczciwi Polacy po�winni sobie padać ręce [...]. Polska Partia Robotnicza zwraca się z wezwaniem do wszystkich ugrupowań i organizacji politycznych o wspólne akcje, Skierowane przeciwko okupantowi" pisała "Try�buna Wolności" w numerze z l lutego 1942 r. "Żądamy natychmiasto�wego stworzenia wspólnego frontu walki narodowej" oświadczała krakowska "Trybuna Ludowa" z 23 listopada 1942. Pismo to, polemizu�jąc z prasą ugrupowań londyńskich, wysuwało stale hasła frontu naro�dowego i rozwoju walki z hitlerowskim okupantem (m.in. artykuł Drugi jront jednolity front narodowy).
Stanowisko PPR w sprawie wspólnych działań i uaktywnienia walki z okupantem, zajęte w rozmowach z Delegaturą Rządu na Kraj oraz wystąpienie Gwardii Ludowej, wywoływały gwałtowną reakcję publi�cystyki podziemia "londyńskiego", która wzywała do biernego oporu, posługując się teorią "dwóch wrogów" i hasła "stania z bronią u nogi": "Gromadzimy siły, wspierajmy się nawzajem, nie dajmy się prowokować przez propagandę sowiecką do przedwczesnych i zbrodniczych w dzisiej�szych warunkach wystąpień, ale czekajmy czujnie na chwilę, w której polskie czynniki rzucą nam hasło powstania" pisał dwutygodnik "WRN" z 11 maja 1942. Zaś "Biuletyn Informacyjny" z 11 lutego 1943 w artykule Z bronią u nogi oświadczał "Na dziś obowiązywać nas wszyst�kich powinien rozkaz Naczelnego Wodza, wielokrotnie powtarzany przez Pełnomocnika Rządu, przez Komendanta Sił Zbrojnych w kraju oraz przez wszystkie odpowiedzialne czynniki polskie: czekać z bronią u nogi, nie dać się prowokować". Gdy zaś akcje zbrojne GL stawały się po�wszechnie znane, a program walki głoszony przez prasę PPR, wydawaną w 1943 r. już w sporych nakładach, docierał do szerokich kręgów spo�łecznych, prasa podziemia londyńskiego zaczęła stosować metodę prze�milczania lub fałszywego przedstawiania propagandy i akcji zbrojnej PPR. Tak np. ukazujący się w Krakowie "Małopolski Biuletyn Informa�cyjny" w artykule Nakazy dnia zalecał: "Walczyć z propagandą so�wiecką. Na terenie Małopolski wzmaga się terror niemiecki, do tego dają okazję często swą działalnością oddziały dywersyjne sowieckie. Równo�cześnie pisma komunistyczne Trybuna Ludu� i Gwardzista* nawołują ludność do walki zbrojnej z Niemcami. Komunie nie chodzi przecież o sprawy Polski, w interesie Czerwonej Armii chcą nas pchnąć na nie�bezpieczny tor dywersyjnej walki z Niemcami, by wygubić najwartościo�wsze elementy. Naród nasz, który nie uległ propagandzie niemieckiej, musi zwalczać również truciznę propagandy komuny. A więc należy a) przepędzić agentów sowieckich ze wsi i miast, b) niszczyć pisma ko�munistyczne, c) uświadamiać szeroko społeczeństwo polskie, że Sowiety [...] wykazują tendencje zaborcze i dążą ku naszemu zniszczeniu".
117
116
Publicystyka na łamach pism PPR
"Agencja A", redagowana przez przedwojennego działacza antyko�munistycznego Henryka Glassa, w swoich atakach na PPR poszła jeszcze dalej. W artykule Likwidować prowokacją komunistyczną pisała, że "so�wieckie agentury w Polsce" nawołują cały naród do powstania. "Wbrew wszelkim pozorom, że komuniści w PPR i Gwardii Ludowej są nasta�wieni niepodległościowe czy narodowo, mamy do czynienia z wrogą siłą, którą tępić będziemy musieli na równi z największą w tej chwili wrogą siłą Niemcami. Prowokacje komunistyczne muszą być w porę zde�maskowane i zwalczane przez polskie sfery niepodległościowe, a naród cały musi wiedzieć [...], że na terenie Polski walczą ze sobą dwaj na�jeźdźcy, dwaj wrogowie naszej wolności i że zguba obu tych najeźdź�ców leży w interesie naszego narodu. Najwyższy czas na planowaną likwi�dację oddziałów komunistycznych, terroryzujących kraj".
Tymczasem podziemna prasa PPR konsekwentnie i skutecznie de�maskowała istotną treść haseł i publicystów antykomunistycznych, wy�stępując przeciwko pasywnemu stanowisku autorów teorii "dwu wro�gów", którzy powinni się wzajemnie wykrwawić. Mimo fałszywych oświetleń akcji antyniemieckiej, w dalszym ciągu głosiła, że "obowiąz�kiem każdego Polaka jest organizować opór i walkę i samemu w niej uczestniczyć", dowodząc "iż w kraju, w warunkach okupacji, zdani je�steśmy i liczyć możemy tylko na własne siły. 'Zbrodnicze plany okupanta powstrzymać możemy tylko my sami, własnymi siłami" ("Trybuna Wol�ności" z 15 stycznia 1943 r.). Krakowska "Trybuna Ludu", krytykując stanowisko obozu "londyńskiego" w sprawie walki zbrojnej z okupan�tem, wyrażone w odezwie Delegata Rządu na Kraj z 22 października 1943 r. (w związku z podjętą przez Niemców akcją masowych łapanek i egzekucji), w której wzywano naród do zachowania spokoju, pisała: "Pełnomocnik zarzuca komunistom w swej odezwie, że prowokują do przedwczesnego powstania", a tymczasem "nie do powstania wzywamy, wzywamy do przeciwstawienia się całego narodu niszczycielskiej akcji wroga i w miarę sił swoich opór ten organizujemy". Redaktorzy uza�sadniali w artykule Niech żyje strajk powszechny konieczność powo�łania całego narodu do strajku powszechnego i wykorzystania go jako oręża walki ("Trybuna Ludu" z 15 listopada 1943 r.). Zaś w artykule pt. Powstańmy przeciw masowym mordom krakowska "Trybuna Ludu" nawoływała do przeciwstawienia terrorowi okupanta czynnej akcji zbroj�nej: "Im prędsza i powszechniejsza będzie nasza reakcja, tym mocniej i bardziej stanowczo rozlegnie się nasze dosyć�, tym prędzej ucichną zbrodnicze salwy. W fabrykach, urzędach, na kolei i w warsztatach trzy�mamy rękę na gardle wroga. Naciśnijmy tylko, a wróg ustąpi" ("Try�buna Ludu" z l grudnia 1943 r.).
Wydawnictwa IV krakowskiego obwodu PPR np. komentując stano-
Publicystyka na łamach pism PPR
wisko ruchu ludowego wobec podstawowych zagadnień walki zbrojnej i koncepcji przyszłego ustroju, ostro krytykowały próby kompromiso�wych rozwiązań. "Trybuna Ludu" wskazywała na konieczność wspólnej walki robotników i chłopów, dowodząc, że "cała słabość demokracji polskiej w ostatnim dwudziestoleciu była wynikiem braku współdzia�łania ruchu robotniczego i ludowego" ("Trybuna Ludu" z l grudnia 1943 r.). Gdy zaś w grudniu 1943 r. krakowski organ SD "Dziennik Pol�ski" zakwestionował tezy prasy DR i ugrupowań z nią związanych stwierdzając, iż akcja terroru niemieckiego nie jest wywołana akcją odwetową Polski Podziemnej, ale wynika z założeń najeźdźcy, zmierza�jącego do wyniszczenia żywotnych sił narodu, "Trybuna Ludu" wzywała do "skonsolidowania całej Polski podziemnej, wszystkich jej sił zaanga�żowanych, dla wspólnej samoobrony", dodając, iż "palącym zadaniem demokracji polskiej jest jak najrychlejsze zespolenie bojowników sił narodu w jednolicie kierowanej zbrojnej akcji odwetowej".
W atakach na koncepcje pepeerowskie celował krakowski "Małopolski Biuletyn Informacyjny", który idąc za dyrektywą swojej centrali programowo wypowiadał się za walką przeciw PPR. "Na drugim fron�cie wewnętrznym walki z komunizmem musi, zarówno jak przeciw Niemcom, stanąć cały naród" pisano w artykule pt. Dwa fronty (26 grudnia 1943). "Musimy energiczniej zwalczać prasę prosowiecką". I aby nie było wątpliwości, o jaką prasę chodzi, w innym numerze "Mało�polski Biuletyn Informacyjny" (podobnie jak "Biuletyn Informacyjny" i inne pisma Komendy Głównej AK) ogłosił denuncjatorski komunikat: "Podajemy spis wydawnictw komunistycznych, dając zlecenie krytycz�nego nastawienia się do ich treści i zniszczenia ich, gdyż w wypadku dalszego kolportażu dajemy poparcie wrogom Polski. Są to: Trybuna Wolności� organ Centralnego Komitetu PPR, Głos Warszawy* pismo Krajowej Rady Narodowej, Przegląd Tygodnia�, Kolejarz Pol�ski* dla środowisk robotniczych, Metalowiec Warszawski�, Porad-nik Oświatowy* dla kierowników politycznych, Walka Młodych* organ związku młodzieży, Gwardzista� organ Gł. Dow. AL, Uczmy . się walczyć* pismo fachowe dla bojówek i instruktorów GL, Robot-nik� pismo RPPS, które przystąpiło do PPR, Rada Narodowa*, Armia Ludowa� [...]". ("Małopolski Biuletyn Informacyjny" 1944, inr 14 z 2 IV).
W odpowiedzi na ataki prasy reakcyjnej części podziemia prasa PPR stwierdzała: "Obowiązkiem każdego Polaka jest organizować ten opór i walkę, i samemu w walce uczestniczyć" ("Głos Warszawy" 1943, nr 6); "Wbrew wam zbroimy się, wbrew wam bijemy wroga, wbrew wam walczymy w partyzantce, dzięki waszej polityce, sponiewieranego narodu. Walczymy o wolną Polskę i wbrew wam weźmiemy rządy w wolnej Polsce" ("Trybuna Chłopska" 1943, nr 11).
Publicystyka na łamach pism PPR
Konspiracyjna prasa żydowska
118
119


Odezwy i artykuły programowe zamieszczane na łamach pism PPR nawoływały do walki o Polskę demokratyczną, gwarantującą masom pra�cującym należne im prawa polityczne, w której nie będzie miejsca dla antydemokratycznych metod sprawowania władzy (sprawę tę łączono z ostrą krytyką konstytucji kwietniowej z 1935 r.). Pisano o przyszłej Polsce jako o państwie, w którym ustanie ucisk narodowy, ziemia znaj�dzie się w rękach chłopów, istnieć będzie 8-godzinny dzień pracy, stwo�rzone zostaną szerokie ubezpieczenia socjalne, zniknie widmo głodu i bezrobocia. W walce tej "robotnicy prowadzą naród, by wywalczyć Polskę wolną i niepodległą, ojczyznę szerokich mas narodu, ojczyznę polskiego ludu" pisała "Trybuna Wolności" z l stycznia 1943 r. Prasa PPR przypominała i rozwijała tezy dwu deklaracji O co toolczymy (z marca i listopada 1943 r.). Propagowała daleko idące reformy społecz�ne, jak konfiskatę i upaństwowienie wielkich majątków ziemskich i przedsiębiorstw, reformę rolną, nacjonalizację przemysłu, zapowiadała planową odbudowę i rozbudowę zniszczonej przez okupanta gospodarki narodowej, a omawiając postulaty dotyczące granic przyszłej Polski, gło�siła konieczność powrotu ziem zachodnich i północnych do Macierzy oraz rezygnację z terenów etnicznie niepolskich na wschodzie.
Stosunkowo mało miejsca na łamach pism podziemnych PPR zajmo�wały sprawy programu oświatowego i kultury, czemu z kolei tyle miej�sca poświęcały pisma ludowe. Poza nielicznymi utworami pojawiały się gdzieniegdzie akcenty, z których można było odczytać ten program. Nie znamy oczywiście wszystkich egzemplarzy tych pism. Na podstawie tego, co ustalono, można sformułować hipotezę, że poglądy zespołów redakcyjnych zgodne były ze sformułowaniami podstawowych dokumen�tów programowych PPR. Swój stosunek do oświaty PPR określiła już w pierwszym dokumencie programowym w styczniu 1942 r. zatytuło�wanym Do robotników, chłopów i inteligencji! Do wszystkich patriotów polskich! wzywając do "walki o Polskę [...], w której nauka będzie do�stępna dla wszystkich". Pełniejsze sformułowania zawarte zostały w de�klaracji PPR z l marca 1943 r. O co walczymy?, formułującej program demokratycznych przemian w wyzwolonej Polsce (tzw. mała deklaracja).
Rozwinięcie tez programu kulturalnego i oświatowego znalazło od�zwierciedlenie w drugiej (tzw. dużej) deklaracji programowej PPR O co walczymy! z listopada tegoż roku. Podstawową ideą deklaracji listopa�dowej w zakresie kultury i oświaty była ich pełna demokratyzacja i po�wszechność. W zakresie kultury zakładano podniesienie jej przez reali�zację wielkiego programu przebudowy gospodarczej kraju i jego elektryfikacji oraz przez budowę nowych szkół, uniwersytetów, domów ludowych i bibliotek. Postulat demokratyzacji kultury miał być zreali�zowany przez bezpłatne kształcenie młodzieży robotniczej i chłopskiej
na wszystkich szczeblach nauki oraz przez powszechne i obowiązkowe nauczanie młodzieży do lat 16. Deklaracja formułowała program rozbu�dowy szkolnictwa zawodowego. Postulowała też szerokie poparcie pań�stwa, dla świata nauki, literatury i sztuki. Rozwinięciem tez programo�wych w tym zakresie zajęła się partyjna publicystyka na łamach cen�tralnych lewicowych i pepeerowskich czasopism społeczjno-kultuiralnych, adresowanych przede wszystkim do środowisk inteligencji. Przeglądając "Przełom", "Realizacje" czy "Lewą marsz", z łatwością natkniemy się na programowe wypowiedzi dotyczące demokratyzacji kultury, roli li�teratury i sztuki, jak również artykuły określające rolę i pozycję inteli�gencji w społeczeństwie.
KONSPIRACYJNA PRASA ŻYDOWSKA
W latach 1940-1943 ukazywała się podziemna prasa żydowska, wy�dawana przez różne środowiska i ugrupowania polityczne, od lewicowych aż po najbardziej reakcyjne partie i ugrupowania. Największą ilość ty�tułów konspiracyjnych gazetek wydano w getcie warszawskim, chociaż' ostatecznej ich liczby nie udało się dotąd ustalić. Z dostępnych publikacji, zachowanych relacji i wspomnień wiadomo, że od połowy 1940 r. do wy�buchu powstania w getcie warszawskim ukazywało się blisko 60 tytu�łów pism, w tym ponad 20 w języku polskim, około 30 w języku żydow�skim, pozostałe w języku hebrajskim. Niektóre z nich wydawane były w dwu - trzech wersjach językowych. Z getta warszawskiego pisma kol�portowane były także do innych miast okupowanego kraju, trudno jed�nak ustalić ich zasięg i czytelnictwo poszczególnych pism. Niezależnie od pism ukazujących się w Warszawie podejmowano próby wydawania gazetek w innych miastach: wiadomo o dwu tytułach pism wydawanych w Krakowie przez Żydowską Organizację Bojową; chodzi tu o "Głos Demokraty" (pienwszy numer ukazał się 13 września 1940 r.) oraz o "He-chaluc Halochem" (tygodnik ukazujący się od maja 1942 do 13 marca 1943 r. w Krakowie, a następnie do 18 listopada 1943 r. w Bochni). W getcie łódzkim ukazywały się "Biuletyn" (org. Bundu, 1940 - 1942?) oraz w języku hebrajskim "Ha-Mesaper" [Narrator] z dodatkiem literac�kim "Min-ha-Mecar" [Z otchłani] w 1942 r.
Wśród wydawców jak już zaznaczono- znajdowały się różne ugrupowania i partie polityczne. Ukazywała się duża ilość pism lewico�wych różnych odcieni. Były to pisma komunistyczne: np. "Morgen Fraj" [Jutro Wolni] pismo grupy Młot i Sierp, redagowane przez Jehudę Feldwurma (od marca do grudnia 1942 r. w nakł. 500 egz.); jego kon�tynuację stanowiło pismo pt. "Morgen Frajhajt" [Wolność Jutra], które
Konspiracyjna prasa żydowska
Czasopisma satyryczne, społeczno-kulturalne i literackie
120
121


stało się pismem Robotniczo-Chłopskiej Organizacji Bojowej (nakł. 1000 egz.); "Der Hammer" [Młot], "Der Arbeiter" [Robotnik]. Łącznie ko�muniści wydawali 11 tytułów pism. Dwa tytuły wydawali trockiści: "Czerwony Sztandar", "Przegląd Marksistowski", czternaście pism wy�dawała lewica socjalistyczna (Bund i Cukunft), spośród nich kilka prze�znaczonych było dla młodzieży ("Junge Gwardia", "Młoda Gwardia", "Trybuna Młodych"), jedno przeznaczone dla czytelników polskich ("Za naszą i waszą wolność"). Kilkanaście pism wydawały lewe odłamy .nurtów syjonistycznych: Poalej-Syjon-Lewica firmowała pięć tytułów (wśród nich: "Awangarda", "Awangarda Młodzieży. Pismo Żydowskiej Młodzieży Marksistowskiej", "Nasze Hasło"), jedenaście pism wydawała grupa Haszomer Hacair [Młody Strażnik], zarówno w języku żydowskim i hebrajskim, jak i polskim (np. "Jutrzenka", "Przedwiośnie", "Zarze�wie", "Płomienie") wydawcami ośmiu pism były grupy Hćchalucu i Droru (np. "Dror", "Pajn un Gewure", "Hechaluc Halochem"). Nadto wydawcami były grupy Poalej-Syjon-Prawicy, Asymilatorów i inne.
Źródłem większości informacji zamieszczanych na łamach pism co�dziennych był nasłuch radiowy z Londynu, Moskwy, Waszyngtonu, a także polska prasa podziemna. Konspiracyjna prasa żydowska burzy�ła zamierzoną przez hitlerowców izolację społeczności żydowskiej, wzy�wała zamkniętych w gettach ludzi do zachowania odwagi, nieuginania się przed nazistami, do różnych form moralnego oporu. Prasa asymila-torów zachęcała do solidarności z narodem polskim, pisząc "Żydzi w Polsce są przede wszystkim obywatelami Państwa i Narodu Polskie�go i dopiero później są Żydami" ("Żagiew" 1942, nr 1). Cała podziemna prasa żydowska, mimo różnic ideologicznych, mobilizowała do wszelkich form -oporu cywilnego, walczyła z dezinformacją i kłamstwami niemiec�kiej propagandy, obnażała prawdę o sytuacji Żydów, o masowych mor�dach dokonywanych przez hitlerowców. Po napaści Niemiec na Zwią�zek Radziecki prasa żydowska z nadzieją pisała o walkach Armii Czer�wonej. Nasilające się w 1942 r. masowe egzekucje wśród społeczności żydowskiej spowodowały, że na łamach pism konspiracyjnych ukazu�jących się w getcie warszawskim pojawiły się hasła aktywnej obrony przed, hitlerowcami i przygotowania do zbrojnego oporu. Redaktorzy harcerskiej (szomrowej) "Jutrzenki" pisali: "Przygotowujemy się jak wszyscy uciskani w Europie, na przekór drutu kolczastego i muru getta, mającego nas izolować od reszty świata, do brania udziału w bojach o wolność, w bojach, w których Związek Radziecki kroczy w pierwszych szeregach" (marzec 1942 r.). Zaś redaktorzy "Jugnt-Ruf" [Zew Mło�dych], pisma Poalej-Syjon-Lewicy dodawali: "Jeżeli już umrzeć, to umrzeć z honorem i tę odwagę dodamy innym zniewolonym do pow�stania" (1942, nr 6). Wielka akcja likwidacji getta warszawskiego
(22 lipca 13 września 1942) powoduje, że cała żydowska prasa pod�ziemna zaczyna głosić wezwania do zbrojnego oporu.
Z końcem 1942 r. zanika funkcjonowanie żydowskiej prasy podziem�nej. Ostatnim pismem w getcie warszawskim w styczniu 1943 r., pod�czas trwającego zbrojnego oporu, był "Biuletyn Informacyjny Żagiew" organ Żydowskiego Związku Wojskowego.
Najdłużej ukazywało się pismo Bojowej Organizacji Żydowskiej Młodzieży Chalucowej, ukazujące się w Krakowie "Hechaluc Halo�chem" [Pionier w Walce]. Wydawcą była grupa Akiba, działająca pod ideowym kierownictwem Szymona Draengera ("Szymek") i jego żony Gusty z domu Dawidson ("Justyna"), którzy w okresie międzywojen�nym byli też redaktorami pism dla młodzieży żydowskiej. Tygodnik ten ukazywał się od maja 1942 r., najpierw w Krakowie a następnie w Bochni do 18 listopada 1943, kiedy to redaktorzy zostali przez ży�dowskich konfidentów gestapo wydani w ręce Niemców. Pismo współ�pracowało z PPR, co potwierdzają m. in. artykuły w nim zawarte. W numerze 36 z 8 października 1943 r. pisano: "Układ o współpracy zawarty został między Bojową Organizacją Żydowskiej Młodzieży Cha�lucowej, a zorganizowaną przez Polską Partię Robotniczą Gwardię Ludową. Jest on właściwie wznowieniem układu zawartego około rok temu [...]. Zawarty układ posunął nas o poważny krok naprzód w kie�runku koordynacji wysiłków bojowych w walce z wrogiem" (s. 5).
Żydowska prasa konspiracyjna dysponowała bardzo skromnymi środ�kami technicznymi. Stąd najczęściej pisma wydawane były techniką powielaczową w formacie A4. Były też pisma przebijane tylko na ma�szynie do pisania, a nawet kolportowano ręcznie przepisane strony. Objętość pism była też stosunkowo mała, nieliczne liczyły po kilkanaś�cie stron. Nakłady od kilkudziesięciu do tysiąca egzemplarzy. Konspi�racyjne pisma finansowane były z funduszów poszczególnych organiza�cji oraz pochodzących ze zbiórek pieniężnych.
CZASOPISMA SATYRYCZNE, SPOŁECZNO-KULTURALNE I LITERACKIE
Wśród różnych rodzajów prasy konspiracyjnej szczególnie ważne miejsce zajmują czasopisma, które głównym przedmiotem swych zainte�resowań uczyniły problematykę społeczno-kulturalną i literaturę. Cho�dzi tu o czasopisma satyryczne, społeczno-kulturalne i literackie. Stano�wią one osobny rodzaj periodyków, trudny nieraz do . wyodręb�nienia spośród wielu czasopism podejmujących problematykę politycz-no-programową i społeczną. Dość przypomnieć, że prasa konspiracyjna
123
122
Czasopisma satyryczne, społeczno-kulturalne i literackie
Czasoplsma satyryczne, społeczno-kulturalne i literackie

wyprzedzała często inne rodzaje dokumentów, w których wyrażona by�ła myśl polityczna: "Może nigdy jeszcze w historii naszej kultury i życia politycznego nie zaznaczył sią tak silny pad ku reformom ustrojowym i nowym koncepcjom pedagogicznym, socjalnym, gospodarczym, histo�riozoficznym, jak w ostatnich latach pod okupacją niemiecką pisa�ła "Kultura Jutra" (1944, nr 1/3). Nie tylko stronnictwa polityczne {...], ale i niezliczone nowe grupy a nawet kilkuosobowe zespoły piszą pro�jekty, szkice historiozoficzne, deklaracje, manifesty, programy".
Czasopisma satyryczne, społeczno-kulturalne i literackie w więk�szości powiązane były z konkretnymi ugrupowaniami politycznymi, tworzone były i redagowane najczęściej przez ludzi młodych, którzy świadomi biologicznego i kulturalnego zagrożenia mobilizowali szersze kręgi społeczeństwa do szukania różnych form samoobrony. Obowiązek walki i obrony pojmowali szerzej od ludzi związanych z konspiracją wojskową: obok haseł walki czynnej głosili potrzebę aktywnej postawy i konieczności przygotowania się do zadań w przyszłości. "Żadna dziedzina naszego życia nie może być zaskoczona końcem wojny" pisali redaktorzy pisma Frontu Odrodzenia Polski "Prawdy Młodych" w artykule Z zagadnień kultury (lipiec/sierpień 1943). Powstawanie i rozwój czasopism tego typu były dowodem odporności psychicznej na�rodu w sytuacji, gdy władze okupacyjne zlikwidowały wszelkie zorga�nizowane formy życia społecznego i kulturalnego. Założenia i dyrekty�wy hitlerowskich wielkorządców były w tym zakresie jednoznaczne. Generalny gubernator H. Frank oświadczył, że "kraj polski winien być zamieniony w intelektualną pustynię" ("eine intellektuelle wuste"), zaś gauleiter Forster dowodził, że "należy zniszczyć wszelkie ślady polskiej
myśli i kultury".
Pozbawienie Polaków placówek i instytucji kulturalnych, literatury, prasy, wyższych uczelni i szkół średnich, zahamowanie obiegu książki, całego życia kulturalnego spowodowało, że mimo rozproszenia lub za�głady wielu twórców, w podbitym narodzie zostały rozbudzone większe niż dotąd zainteresowania nauką, rozwinęła się potrzeba działań literac�kich i artystycznych. W sytuacji, gdy hitlerowcy już w pierwszych mie�siącach okupacji opracowali listy pisarzy "szkodliwych", a więc zakaza�nych, obejmujących setki nazwisk i tytułów wybitnych dzieł polskiej i obcej klasyki, wzrosła wyraźnie rola społeczna twórczości li�terackiej, a w szczególności poezji. Wiersze znaczyły wtedy nie mniej niż granaty, wiersze-piosenki kolportowane były po całym okupowanym kraju, przekazywano je ustnie lub w odpisach, recytowano na tajnych wieczorach literackich, przede wszystkim jednak rozpowszechniała je
podziemna prasa.
Konspiracyjna poezja pozwalała bowiem oderwać się od okupacyj-
nej rzeczywistości, a dostarczając przeżyć estetycznych spełniała rów�nież funkcje psychologiczne i patriotyczne, budziła chęć walki, ułatwia�ła przetrwanie. Stąd też na łamach informacyjnych czy informacyjno--programowych pism konspiracyjnych, mimo ich szczupłej objętości, nie s brakowało miejsca na publikowanie utworów poetyckich. Poezja znaj-; dowała jednak miejsce przede wszystkim w pismach społeczno-kultural-'; nych i literackich, wokół których skupiali się pisarze różnych orientacji j/' i pokoleń, wytrawni dziennikarze i działacze społeczni. W zespołach re�dakcyjnych tego rodzaju czasopism znaleźli się także młodzi twórcy, któ�rzy najczęściej przed wojną niczego jeszcze nie publikowali.
Życie kulturalne w podziemiu było bogate, bowiem ośrodki konspi�racji politycznej działały poprzez różne swoje przybudówki i ekspozytu�ry kulturalne, które formułowały programy rozwoju kultury, programo�wały działalność twórczą i upowszechnianie bieżącej twórczości literac�kiej i artystycznej w konspiracji, udostępniały łamy swych pism dla twórców wierszy, esejów, reportaży. Redakcje licznych centralnych i te�renowych gazetek konspiracyjnych ogłaszały nawet konkursy literackie na wiersze, piosenki, utwory dramatyczne. Tak np. redakcja "Biuletynu Informacyjnego" 18 czerwca 1942 r. ogłosiła konkurs na pamiętnik oblę�żenia Warszawy, zaś w trzy miesiące później zamieściła w 31 numerze werdykt jury konkursowego. W tym samym roku w 40 numerze "Biule�tynu Informacyjnego" ogłoszono konkurs na pieśni Polski podziemnej, marsz żołnierski i pieśni żołnierskie, co przyniosło plon w postaci 170 utworów. Wyniki konkursu ogłoszono w 49 numerze; laureatami byli zna�ni dwaj poeci pokolenia wojennego: Tadeusz Gajcy (piosenka Uderzenie) oraz Stanisław Dobrowolski (piosenka Szturmówka) wiele nagrodzonych tekstów drukowano ma łamach "Służby 'Kobiet", "Żołnierza Polskiego", "Rzeczypospolitej Polskiej". W roku 1943 w wyniku konkursu na pieśń partyzancką krakowski organ PPR "Trybuna Ludu" opublikowała pło�mienną pieśń pióra Emila Dziedzica ("Już nie płakać dłużej w cha�tach..."). W tym samym czasie w grudniowym numerze krakowskiej "Watry" ogłoszono apel o nadsyłanie oryginalnych utworów z lat woj�ny, spośród których najlepsze miały wejść do specjalnie przygotowy�wanej antologii poezji (ukazała się pt. "Krwawe i zielone. Antologia poe�zji polskiej 1939-1943). Rok później "Biuletyn Informacyjny" ogłosił konkurs na utwór sceniczny (w numerze 14). Wiosną 1944 r. redakcja wydawanych przez ludowców rzeszowskich "Wieści" rozpisała konkurs literacki na piosenkę-marsz Batalionów Chłopskich; jego owocem było 30 utworów opublikowanych na łamach "Wieści", "Świata Młodych", "Zarzewia". Pierwszą nagrodę przyznano Weronice Wilbik-Jagusztyno-wej (piosenka Bez munduru my, żołnierze). W sierpniu tegoż roku w piśmie BCH powiatu miechowskiego "Wieś idzie", w numerze 4 re-
Konspiracyjna prasa satyryczna
124
Konspiracyjna prasa satyryczna
125


dakcja zachęcała czytelników: "zbierajcie pieśni i wiersze z doby obec�nej wojny i konspiracji", publikując je na łamach pisma. Podobne apele pojawiały się na łamach lubelskich pism konspiracyjnych ("Biuletyn Oświatowy", "Ziarno", "Zew").
W okresie okupacji ukazywało się 20 pism satyrycznych, z tego w Warszawie 12, w Krakowie i we Lwowie po 3 tytuły, po jednym w Pruszkowie ("Hak. Pismo okolicznościowe rodakom ku pocieszeniu"), w Tarnobrzegu ("Hałas na ulicy"), w Miechowie ("Humor Żołnierski"). Wśród nich było 6 pism drukowanych, w postaci powielanej kolporto�wano 14, jedno pismo ukazywało się jako maszynopis. Żywot poszcze�gólnych pism nie był długi: niektóre pomyślane jako tygodniki czy mie�sięczniki ukazywały się w 2-3 numerach (np. "Zadra", "Biały Koń", "Szpilka").
Pierwszym pismem satyrycznym w Warszawie był "Biały Koń. Pismo satyryczne" (1940); redagował je literat i publicysta Stanisław Czosnowski. Z kolei zaczął się ukazywać periodyk satyryczny "Lipa"; nosił charakterystyczny podtytuł "Wesołe pisemko wychodzi w Polsce w dniach grozy" (l październik 1940 -1941). Redaktorem "Lipy" był Andrzej Kobyłecki, z którym współpracowali: Mieczysław Lurczyński, Krystyna Wigura, Tadeusz Hollender i Leopold Staff. Od grudnia 1940 r., od numeru 4, po połączeniu się ze "Szpilką" (redaktor Stanisław Tomaszewski), jednodniówką Związku Czynu Zbrojnego, pismo do koń�ca marca 1941 r. wychodziło pod redakcją Tomaszewskiego, nosząc pod�tytuły: "Kwitnie co dwa tygodnie", "Lipa-Szpilka. Sp. Akc." We wrześ�niu 1940 r. ukazała się "Nowa Mucha", zaś na przełomie 1940 i 1941 r. wydawano pismo humorystyczne "Kret". Na początku 1941 r. Chłop�ska Organizacja Wolności "Racławice" zaczęła wydawać "Zadrę" w na�kładzie do 1500 egz. pod redakcją Tadeusza Wilkanowicza. Do tej grupy pism należał także "Moskit. Tygodnik Satyryczny", pismo ilustrowane, które początkowo stanowiło kolumnę satyryczną dziennika zatytułowa-* nego "Demokrata. Codzienne Pismo Ilustrowane", wydawane przez gru�pę dziennikarzy ludowców i socjalistów pod redakcją Grzegorza Załęs-kiego. Od listopada 1943 r. pismo wyodrębniło się; ukazywało się nadal pod tą sarną redakcją, kierownikiem graficznym został Andrzej Will, współpracownikami Stanisław Dobrowolski, Aleksander Maliszewski, Stanisław Tomaszewski, Henryk Chmielewski, Jerzy Kajetański oraz Maksymilian Kałużny. We wrześniu 1943 r. zaczęła ukazywać się "Luź�na Kartka" (1943 -1944), dodatek literacko-satyryczny miesięcznika "Zachodnia Straż Rzeczypospolitej". Ten ostatni drukowany był w po�staci wąskich pasków papieru przeznaczonych do kolportażu na Śląsku i w Poznańskiem. W Warszawie w 1944 r. ukazywał się nadto miesięcz�nik powielany "Dyliżans. Pismo Satyryczno-Polityczne" oraz "Kometa".
W Krakowie ukazywały się 3 pisma satyryczne: "Bicz" (1940) reda�gowany przez Tadeusza Seweryna związanego z ZWZ; "Szubienica" pismo grupy Sodalicji Mariańskiej Akademików (wydawcą był Adam Krzyżanowski) oraz "Na ucho". To ostatnie redagowane było przez grupę Szarych Szeregów, redaktorem naczelnym był Jerzy Szewczyk {"Szarzyński"), współpracownikami m. in. Jerzy Wirth, Eugeniusz Ko�lanko, Stanisław Szczerba, Adam Kania, Janusz Benedyktowicz. Wy�dawcy traktowali humor jako formę samoobrony, śmiech jako przeciw�wagę strachu: "Rzucamy w twarz okupantowi drwiny i śmiech, potrzą�sając kąśliwym batogiem satyry" pisał Jerzy Szewczyk. Dodawał też zaraz: "Nie przemilczymy, nie darujemy własnym błędom i wszyst�kie wydrwimy i wyśmiejemy. Kiedy jak kiedy, ale właśnie dzisiaj jest nam potrzebny śmiech" ("Na ucho" 1943, nr 2). W tym manifeście "Szarzyński" nie odbiegał od podobnych sformułowań zawartych w in�nych czasopismach satyrycznych. Redaktorzy lwowskiego "Sowizdrza�ła" (1943) stwierdzali, że w toczącej się wojnie z hitleryzmem "jednym z rodzajów broni jest [...] humor, który [...] leczy cudownie", zaś ano�nimowy "Woźnica" w warszawskim "Dyliżansie", piśmie satyryczno--politycznym pisał, iż "uśmiech [...] żart i złośliwość towarzyszą wszyst�kim objawom walki i oporu".
Twórczość żartobliwa i satyryczna z jednej strony była formą sa�moobrony, budziła optymizm, podtrzymywała na duchu, a z drugiej była bronią ostrą, zaczepną, celnie uderzającą we wroga, szydząc z prze�chwałek goebbelsowskiej propagandy o zwycięskich walkach, ośmie�szała i kpiła z niepowodzeń faszystów na frontach. Analizując zawar�tość podziemnych pism satyrycznych, można odtworzyć historię walk na frontach, sytuację polityczną w świecie, a także spory polityczne w podziemiu. Można też mówić o dobroczynnej funkcji psychologicznej utworów satyrycznych zamieszczanych na łamach tego typu pism; rozła�dowywały one napięcia wywołane terrorem okupanta. Dodać należy, że satyra i karykatura pojawiała się także w ulotkach kolportowanych przez młodych konspiratorów w ramach małego sabotażu, afiszach, w je-dnodniówkch, w postaci rysunków na murach, piosenek ulicznych.
W Krakowskiem i na terenach Rzeszowszczyzny ukazywały się też m. in. "Hałas na ulicy" (Przeworsk-Tarnobrzeg) i "Humor Żołnierski" (Miechów), zaś we Lwowie "Sowizdrzał" (kwiecień 1943 -1944), "Po-cięgiel" (1944) i "Szczutek" (1944).
O rozwoju konspiracyjnych czasopism kulturalnych można mówić dopiero od roku 1941. W pierwszych miesiącach okupacji bowiem prasa mniej uwagi poświęcała sprawom kultury i literatury. Wykładnikiem stosunku rodzącej się prasy podziemnej w jej początkach do tej proble�matyki był artykuł-nekrolog Wacława Berenta zamieszczony w "Wia-
Czasopisma społeczno-kulturalne i literackie
127
Czasopisma społeczno-kulturalne i literackie
126


domościach Polskich" w 35 numerze z 1940 r., w którym dość jedno�znacznie napisano: "nie czas jest dzisiaj na omawianie literackiej strony twórczości wielkich pisarzy". Ograniczano się zatem do notatek o za�rządzeniach okupanta godzących w polską kulturę i życie literackie, do rejestrowania barbarzyńskich aktów hitlerowców wobec polskiej kultu�ry, niszczenia bibliotek i polskich książek, zamykania szkół i grabieży dzieł sztuki, prześladowań uczonych i artystów. Artykuły tego typu po�jawiały się w konspiracyjnych pismach informacyjnych czy też infor-macyjno-programowych. W Warszawie m. in. drukował je "Biuletyn Informacyjny", np. Życie kulturalne (19 lipca 1940), Wulgaryzowanie polskiej kultury (26 lipca 1940), Dławienie kultury (20 września 1940); "Pobudka", np. Walka z książką polską (1940, nr 13), Zniszczenie inteli�gencji zadaniem okupantów (1940, nr 20); "WRN", np. Niszczenie Polski {10-20 listopad 1940); "Walka", np. Dokumenty kultury niemieckiej (1940, nr 14), Niemieckie nakazy niszczenia polskości (1940, nr 22); w Krakowie drukował je m. in. "Dziennik Polski", np. Bez maski (19 sierpnia 1940), Zbierajmy dokumenty barbarzyństwa niemieckiego (6 listopada 1940); "Komunikat Wolnej Polski", np. Wrogowie kultury (1941, nr 27). W miarę powstawania czasopism społeczno-kulturalnych rejestracją barbarzyńskich poczynań okupanta zajął się specjalnie po�wołany w tym celu przez Delegaturę Rządu miesięcznik "Przegląd Spraw Kultury" pod redakcją Stanisławy Sawickiej. W pierwszym nu�merze z lutego 1943 r. w słowie Od wydawców pisano, iż w sytuacji, gdy Niemcy zmierzają do zniszczenia wiekowego dorobku wielu pokoleń Polaków, "by naród polski pozbawić blasków jego przeszłości", gdy "co�dzienną ofiarą furii niszczenia pada wszystko, co poczęte zostało z ducha polskiego: pracownie naukowe, dzieła sztuki, książki i czasopisma, nawet mury i kamienie [...], każdy niemal dzień przynosi nowe gwałty, nowe zniszczenia [...] stało się potrzebą [...] w osobnym piśmie fakty te zbie�rać i ostrzegać przed zamiarami wroga, by móc zawczasu, gdzie się da, zastosować środki obrony". W czasopiśmie zamieszczano liczne artykuły problemowe związane z kulturą i jej rozwojem.
Pierwsze pismo społeczno-kulturalne pt. "Naród i Kultura. Miesięcz�nik Kulturalny Polski Podziemnej" ukazało się w Krakowie w listopa�dzie 1941 r. Wydawane było przez grupę inteligencji ukrywającej się pod kryptonimem Polskie Wydawnictwo Kulturalne. W artykule pro�gramowym czytamy: "Chcemy Narodem i Kulturą� wypełnić o ile to dla nas możliwe lukę, jaka istnieje w naszej prasie [...]. Mamy no�tować, obserwować i podawać do wiadomości zjawiska aktualne doty�czące naszej kultury". Pismo przynosiło artykuły o problemach szeroko pojętej kultury, zamieszczało utwory poetyckie, a także informacje o stratach polskiej kultury. Sporo miejsca poświęcano literaturze. Na-
wiązując do poglądów Stefana Żeromskiego o roli literatury narodowej i jej obowiązkach, redakcja pisała: "literatura musi się stać poważnym elementem wychowania narodu[...]. Dziś chcemy literatury walczącej, dostosowanej do warunków pracy podziemia".
Rok 1942 przyniósł 6 nowych tytułów pism kulturalno-społecznych i literackich. Wśród nich znalazły się pisma lewicy społecznej, jak np. "Literatura Walcząca", czasopismo Komitetu Warszawskiego PPR, wy�dawane przy współudziale grupy postępowej inteligencji, skupionej wo�kół Władysława Bieńkowskiego. Z pismem współpracowali: Stefan Żół�kiewski, Jan Kott, Mieczysław Jastrun, Seweryn Pollak. Pierwszy i je�dyny numer ukazał się w lipcu 1942 r. w nakładzie 200 egz. Kontynua�cję "Literatury Walczącej" stanowiło marksistowskie czasopismo "Prze�łom" wydawane przez warszawski Komitet PPR, a redagowane przy współpracy radykalnej inteligencji, co zresztą uwidoczniono w podtytu�le: "Pismo społeczno-lite/ackie inteligencji postępowej". Zespół redak�cyjny pozostał w zasadzie bez zmian. Numer pierwszy ukazał się we wrześniu 1942 r., pismo przestało ukazywać się z końcem 1943 r. Wśród wielu artykułów z zakresu publicystyki kulturalnej znalazły się wypo�wiedzi dotyczące roli literatury w okresie okupacji. Zdaniem redakcji "Przełom" w walce z hitlerowskim barbarzyństwem nie może braknąć twórców dzieł literackich: "W walce tej literatura musi zająć jedną z czołowych pozycji, musi prowadzić i zagrzewać do boju. Mobilizacja najszerszych mas naszego społeczeństwa pod hasłem wyzwolenia ojczy�zny, przejęcie roli narodowego sumienia oto zadania literatury w chwili obecnej" pisano we wrześniowym numerze "Przełomu" (s. 14), odwołując się do tradycji wielkiej poezji romantycznej. Celem pisma było zjednanie szerokich kręgów inteligencji dla programu PPR, co nie było sprawą łatwą, gdyż w poszczególnych środowiskach tej warstwy krzyżowały się różne orientacje polityczne, utrzymywał się też "mit inteligencji jako warstwy odrębnej, samodzielnej, jednolitej", znajdu�jącej się ponad wszelkimi konfliktami klasowymi. "Przełom" poświęcał zatem dużo miejsca pozycji i roli inteligencji w społeczeństwie (Inteligen�cja a kultura nr l, s. 2 - 6; Z tradycji polskiej inteligencji postępowej nr 3, s. 14), stwarzał platformę dla dyskusji filozoficznych, publiko�wał materiały krytyczno-literackie, utwory poetyckie, recenzje konspi�racyjnych tomików poezji (Pieśń niepodległa nr l, s. 13-14). Pismo spełniało zasadniczo 3 funkcje: zdążało do skupienia inteligencji wokół programu PPR i do zmiany jej orientacji politycznej. W związku z tym poprzez publicystykę pisma zapoznawano czytelników z aktualnym pro�gramem walki z okupantem oraz z koncepcjami przyszłego ustroju po�litycznego i społecznego Polski (np. artykuły: Polityka polska w śle�pym zaułku nr 4; Moc obowiązująca konstytucji z 1935 roku a urze-
128
Czasopisma społeczno-kulturalne i literackie

czywistnienie demokracji politycznej). "Przełom" propagował teorie na�ukowego socjalizmu, podejmując jednocześnie polemiką z krytykami marksizmu (O tzw. nieaktualności marksizmu nr 2, s. 9 -14). Głosił też program literatury zaangażowanej, realizującej postulaty postępo�wego programu społecznego, wskazując na integralność dążeń odnowy kulturalnej i rewolucji społecznej.
Od listopada 1942 r. do grudnia 1943 r. ukazywał się organ Robotni�czej Partii Polskich Socjalistów "Lewą marsz", którego redaktorem był Teofil Głowacki. W skład zespołu redakcyjnego wchodzili m. in. Stanisław R. Dobrowolski, Benedykt Hertz, Marceli Grabowski, Mieczy�sław Jastrun, Zofia Zawadzka. Pismo noszące podtytuł "Czasopismo Społeczno-Literackie" swoim programem i zawartością treściową zbli�żone było do podobnych periodyków konspiracyjnych wydawanych przez PPR. Przyszła Polska stwierdzał zespół redakcyjny to "Polska ludu pracującego, której gospodarzem będzie wreszcie robotnik, chłop i pracownik umysłowy", w której nastąpi "udostępnienie masom dobro�dziejstw kultury, całkowita demokratyzacja życia politycznego i spo�łecznego". Do realizacji tych założeń wezwany został "pisarz i poeta polski, aby utworem literackim, wierszem bojowym zagrzewać, zachę�cać do boju o nową Polskę" (1942, nr 1). Pismo miało wyraźnego adre�sata, określonego w słowie Od redakcji zamieszczonym w pierwszym numerze z listopada 1942 r. W manifeście tym czytamy: "Wypuszczając w świat podziemne pismo społeczno-literackie, apelujemy do wszyst�kich pracowników kultury: pisarzy i poetów, naukowców i profesorów, nauczycieli i bibliotekarzy, aktorów i muzyków, malarzy i rzeźbiarzy, aby stanęli z nami na barykadzie. Wróg atakuje każdy odcinek naszego bytu kulturalnego. Musimy mu dać należyty odpór. Chcemy w naszym piśmie naświetlać wszelkie zagadnienia kulturalne pod kątem widze�nia aktualnej walki. Mamy ambicję być tej walki organizatorem, chce�my stawiać zręby nowej kultury pod gmach Polski jutrzejszej, - Polski świata pracy".
W 1942 r. zaczął się ukazywać krakowski "Miesięcznik Literacki" (listopad 1942 - czerwiec 1943) redagowany przez Tadeusza Kwiatkow-skiego, reprezentującego środowisko krakowskich twórców i organiza�torów życia kulturalnego w podziemiu. Wśród bliskich współpracowni�ków pisma znaleźli się Wojciech Żukrowski i Kazimierz Wyka. Na ła�mach "Miesięcznika Literackiego" ukazywały się utwory poetyckie, fra�gmenty prozy, eseje i szkice krytycznoliterackie wychodzące spod piór Krzysztofa K. Baczyńskiego, Jana B. Ożoga, Wiesława Góreckiego, Ta�deusza Kudlińskiego, Józefa Spytkowskiego, Jerzego Turowicza i in. Głównym publicystą "Miesięcznika Literackiego" był Kazimierz Wyka. Spod jego pióra wyszły m. in. artykuły o charakterze programowym
129
Czasopisma społeczno-kulturalne ł literackie

(m. in. Tradycja i przyszłość) oraz znakomite studia o poecie Józefie Czechowiczu i Krzysztofie Baczyńskim. Przedmiotem rozważań Wyki stała się sprawa stosunku do tradycji i kryteriów jej wyboru, sprawa przyszłości kultury. W przeciwieństwie do pokolenia literackiego zwią�zanego z podziemnymi pismami warszawskimi ("Sztuka i Naród", "Dro�ga", "Kultura Jutra"), które świadomie podkreślało swą odrębność od tradycji, a szczególnie od dwudziestolecia międzywojennego, Wyka wy�sunął jako sprawę zasadniczą właściwy stosunek do tradycji, kładąc nacisk na zachowanie ciągłości literatury. Na łamach pisma pojawiało się sporo refleksji na temat częstego konfliktu między wolnością sztuki a jej społeczną funkcją, dotyczących przeszłości i przyszłości literatury, problemów nierozłączności losów jednostki i narodu, wspólnoty kultury materialnej i duchowej.
W tym samym roku zespół redakcyjny "Biuletynu Kujawskiego" (AK w Łodzi) zaczął drukować dodatek literacki pod tytułem "Tyrtej", redagowany przez Grzegorza Timofiejewa i Tadeusza Sarneckiego. W Warszawie natomiast grupa młodych polonistów ze środowiska Uni�wersytetu Warszawskiego związana z organizacją Konfederacja Naro�du zaczęła wydawać czasopismo "Sztuka i Naród" (kwiecień 1942 -lipiec 1944) pod kolejną redakcją Onufrego Bronisława Kopczyńskiego (do stycznia 1943) i Wacława Bojarskiego (do maja 1943), Andrzeja Trzebińskiego (do listopada 1943) i Tadeusza Gajcego (do lipca 1943). W piśmie, które przyjęło Norwidowskie motto: "Artysta jest organiza�torem wyobraźni narodowej", debiutowało wielu młodych poetów. Wśród współpracowników pisma odnotować należy Stanisława Marcza-ka-Oborskiego, Lesława M. Bartelskiego, Jerzego Zagórskiego, Wojcie�cha Mencla i Zdzisława Leona Stroińskiego. Publikowano tu artykuły teoretycznoliterackie, liczne wiersze, fragmenty prozy, publicystykę krytycznoliteracką, prowadzono rozbudowany dział recenzji. Redakcja "Sztuki i Narodu" ogłaszała konkursy literackie, inspirując i ożywiając warszawskie środowisko inteligenckie. Ponadto grupa "Sztuki i Narodu" organizowała wieczory poetyckie, spotkania dyskusyjne, wydawała wła�sną biblioteczkę poetycką (np. w jej ramach wydano tomiki poezji Gaj�cego: Widma, 1943; Grom powszedni, 1944 i Stroińskiego Okno, 1943).
W roku 1943 pojawiło się 14 nowych tytułów czasopism społeczno--kulturalnych, z których najpoważniejszym była "Droga. Miesięcznik Literacko-Społeczny", wydawana w latach 1943 - 1944 przez grupę mło�dzieży akademickiej z inicjatywy Ewy Pohoskiej pod redakcją Stani-sława-Oborskiego. Na łamach "Drogi" drukowano utwory Tadeusza Bo-rowskiego, Jana J. Szczepańskiego, Juliana Garzteckiego, J. Kamila Weintrauba i in. Z grupą skupioną wokół pisma zawiązane było wyda�wanie Arkuszy poetyckich (wydano wiersze Baczyńskiego, Borowskiego
9 Praga polska 1939-45
l
Czasopisma społeczno-kulturalne i literackie
Czasopisma społeczno -kulturalne i literackie
131
130


oraz Marczaka-Oborskiego). Pismem społeczno-literaekim była również "Kuźnia. Miesięcznik Literacki Ruchu Miecz i Pług" (sierpień-gru�dzień 1943), z którym współpracowali Roman Mularczyk (Bratny), Zbigniew Stolarek, Jerzy Piórkowski, Halina Radzymińska, Joanna Zwirska i Witold Zalewski. Od grudnia 1943 r. pismo zmieniło tytuł na "Dźwigary. Miesięcznik Literacki Ruchu Miecz i Pług", a redagowane było przez Mularczyka przy pomocy współpracowników "Kuźni". Grupa literacka "Dźwigary" wydawała tomiki wierszy w serii "Biblioteka Dźwigarów". Z recenzji i omówień na łamach "Kuźni" wiadomo, że w 1943 r. ukazywało się czasopismo "Jutro Poezji", z którym związane były nazwiska Tadeusza Kubiaka i Olgierda Barcza. Ważne miejsce w środowisku inteligencji warszawskiej zajmowała "Kultura Jutra. Miesięcznik Poświęcony Zagadnieniom Nauki, Sztuki i Wychowania", drukowany od stycznia 1943 r. do czerwca 1944 r., którego wydawcą była chrześcijańsko-demokratyczna Unia, a redaktorem Jerzy Braun. Z pismem współpracowali m. in. Stefan Jaracz, Jerzy Turowicz, Jan Zachwatowicz i Jerzy Zagórski. Na łamach pisma rozwijano publicy�stykę i eseistykę kulturalną, odwołując się do poglądów Stanisława Brzozowskiego, a zwłaszcza jego filozofii pracy i teorii związków między kulturą i sztuką a produkcją i życiem społecznym, prowadzono dział kroniki i informacji kulturalnej, recenzji, publikowano omówienia treści innych czasopism literackich. W piśmie ukazywały się też utwory poe�tyckie Jerzego Brauna, Czesława Janczarskiego, Anny Swirszczyńskiej, Tadeusza Gajcego, Tadeusza Hollendra, Konstantego I. Gałczyńskiego i wielu innych.
Z pozostałych tytułów trzeba wymienić przede wszystkim "Kulturę Polską. Tygodnik Poświęcony Zagadnieniom Kulturalno-Artystycznym", wydawany przez nauczycieli z Poznańskiego skupionych wokół grupy Ojczyzna (wśród redaktorów Maksymilian Rode, Seweryn Pollak, Woj�ciech Bąk, Jerzy Kierst). Pismo było związane z Biurem Ziem Zachod�nich Delegatury Rządu. Z tym samym Biurem związany był wspomnia�ny już dodatek literacko-satyryczny do warszawskiego pisma "Zachod�nia Straż Rzeczypospolitej" zatytułowany "Luźna Kartka". Redaktorem jego był Zbyszko Bednarz. Delegatura Rządu wydawała już wspomnia�ny miesięcznik "Przegląd Spraw Kultury". Pismem społeczno-kultural-nym był też "Poradnik Oświatowy", pismo Zarządu Głównego Związku Walki Młodych, ukazujące się w latach 1943 - 1944 pod redakcją Stefana Żółkiewskiego. Obóz Polski Walczącej miał swoje wydawnictwo "Nurt. Pismo Poświęcone Kulturze Polskiej" (redaktor Wiłam Horzyca), które ukazywało się od marca 1943 do maja 1944 w Warszawie. Na łamach "Nurtu" zamieszczano liczne eseje, artykuły polemiczne, publikowano wiersze S. Rogowskiego, Henryka Balka, F. Kruszewskiej, Władysława
Broniewskiego, Marii Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej i in. W stolicy rów�nież ukazywały się "Sprawy Narodu" (1943 - 1944), pismo Stronnictwa Narodowego pod redakcją Jana Dobraczyńskiego. Istniały również pisma terenowe. W Krakowie w tym czasie ukazywała się "Watra" (1943 -1944), redagowana przez Tadeusza Staicha, Eugeniusza Kolankę i Stanisława Szczerbę przy współpracy Janusza Benedyktowicza, Zdzisława Wójcika, a finansowana przez Stronnictwo Polskiej Demokracji. Pismo zapełniała bogata publicystyka, artykuły polemizujące z propagandą niemiecką, liczne utwory poetyckie. W Krakowie wydawano również "Wiadomości Kobiece" (1943 - 1944), pismo Ludowego Związku Kobiet, redagowane przez Barbarę Matus przy współpracy Heleny Mierzwiny, Katarzyny Ba-lalowej i in. Charakter społeczno-kulturalny miały pisma "Czuwaj" (1943) w Krakowie (redaktor Jerzy Szewczyk) oraz "Czerwień i Biel. Pismo Młodych" ukazujące się w Tarnowie w latach 1944 - 1945 (zespół redak�cyjny: Z. Dziuban, K. Pisztek, S. Toepfer). W Legionowie pod Warszawą drukowano "Redutę", dodatek literacki do lokalnego pisma informacyj�nego AK pod tym samym tytułem.
W roku 1944 przybyło 10 nowych tytułów, z czego 6 wydawanych było przez ludowców: "Wieś Tworząca. Miesięcznik Poświęcony Spra�wom Poezji, Kultury i Sztuki Ludowej" (pow. Kraśnik) pod redakcją Józefa Nikodema Kłosowskiego, wydawany na przemian z miesięczni�kiem "Podziemny Śpiew"; "Duch Wolny", dodatek literacko-artystycz-ny do tygodnika informacyjno-programowego "Snop" (pow. Pińczów), "Zarzewie" miesięczny dodatek literacki do pisma o tym samym tytule, "Za pługiem" pismo Związku Pracy Ludowej Orka oraz "Odra-Nisa", pismo Kierownictwa Ruchu Ludowego i BCh na podokręg śląski wyda�wane w Krakowie. "Za pługiem", redagowane przez Karola Buczka przy współpracy Jerzego Matusa i Tadeusza Miciaka. Sporo miejsca w pu�blicystyce kulturalnej zajmował problem literatury ludowej, jej znacze�nia i odrębności. Redaktorzy dowodzili, że literatura ludowa "z natury rzeczy winna być wyrazem stanu, tzn. wypowiadać go w jego odrębności zarówno społecznej, jak i psychicznej, wyrażać w słowie kształtnym a dosadnym jego potrzeby społeczne". Wychodząc z tego założenia do�wodzili, iż literatura ludowa jest "literaturą utalentowanych chłopów, a nie nieogrodzoną domeną niepowściągliwych wierszopisów, którzy nie�domogi talentu łatają tym tytułem, że są synami chłopskimi". "Odra Nisa" główną uwagę poświęcała kulturze polskiej na ziemiach śląskich, problemowi powrotu tych ziem do macierzy. W dziedzinie oświaty postu-losowano pełne rozbudzenie sił twórczych Śląska, uruchomienie polskich uniwersytetów we Wrocławiu i Katowicach, podkreślano celowość pie�lęgnowania folkloru i pamiątek regionalnych.
Problemom organizacji życia kulturalnego Delegatura Rządu RP na
Prasa powstania Warszawskiego
Prasa powstania warszawskiego
133
132


Kraj poświęciła "Oświatę i Kulturę", zaś środowiska zawiązane z "Kon�federacją Narodu" wydawały miesięcznik "Sprawy Kultury". Grupa inteligencji 'związana z PPR, z inspiracji Warszawskiego Komitetu PPR redagowała "Realizacje. Pismo Społeczno-Kulturalne". Z powstaniem pisma związane były nazwiska: Halina Kowalewska, Stefan Żółkiewski, Jerzy Kreczmar, Marian Grzegorczyk. W piśmie tym wypowiadał się Tadeusz Kotarbiński. "Realizacje" adresowane były głównie do środo�wisk inteligenckich, czemu zresztą dano wyraz w słowie wstępnym Od redakcji, kreśląc perspektywy rozwoju tej grupy społecznej: "Inteligencja winna z natury jeśli jest godna tej nazwy być czynnikiem postępu, świadomym dróg i celów, panujących nad techniką życia zbiorowego, członem szerokich mas społeczeństwa".
Problematyka omawiana na łamach czasopism społeczno-kulturalnych i literackich wzbogacana była licznymi wypowiedziami na łamach pism informacyjnych i informacyjno-programowych czy teoretyczno-progra-mowych. Praktycznie w latach 1942 - 1945 można było zetknąć się z wier�szem, piosenką, różnymi formami publicystyki kulturalnej na łamach znacznej części tytułów pism podziemnych. Nie brakowało również w nich miejsca na utwory satyryczne. Dowodzi to szerokiego zainteresowa�nia problemami oświaty i kultury we wszystkich kręgach społeczeństwa. Wartość zamieszczanych w pismach konspiracyjnych wypowiedzi zapewne była bardzo dyskusyjna, ale niewątpliwie publicystyka ta odegrała nieba�gatelną rolę w kształowaniu programu rozwoju kultury w okresie powo�jennym, w krystalizowaniu się tendencji rozwojowych literatury w pierw�szych latach po zwycięstwie nad faszyzmem. Wielu twórców i ich utwory na stałe weszły do dziejów literatury pięknej, potwierdzając w pełni ciągłość tej literatury, której nie zdołał zniszczyć ani zahamować rozpędu hitlerowski okupant.
PRASA POWSTANIA WARSZAWSKIEGO (l sierpnia - 5 października 1944)
W dziejach polskiej prasy lat 1939 - 1945 specyficzny charakter miały pisma wydawane w okresie powstania warszawskiego, które zmieniły swoją formę konspiracyjną na jawną. Ukazywało się wtedy na terenie walczącej Warszawy ponad 130 tytułów pism różnego rodzaju (centralne i dzielnicowe, z przewagą tych ostatnich), wydawanych różną techniką (drukowane i powielane). Były wśród nich pisma informacyjne, dostar�czające wiadomości o walkach w mieście i sytuacji w kraju oraz na fron�tach, pisma informacyjno-programowe oraz pisma treści specjalnej (np. "Prawda. Pismo Polskich Katolików Świeckich" redagowane przez Zofię
Kossak, "Kobieta na Barykadzie" pismo kobiece, "Jawnutka" cza�sopismo dla dzieci redagowane przez Andrzeja Nowickiego).
Wydawcami były przede wszystkim zgrupowania wojskowe. Stron�nictwa polityczne zaczęły wydawać swoje czasopisma nieco później, co mogło wynikać z faktu ich zaskoczenia wybuchem powstania, a więc braku gotowości do działalności prasowej w warunkach jawnej walki, kiedy czasopisma stały się właściwie już legalne. Do działalności wy�dawniczej najwcześniej przystąpił aparat programowo-informacyjny Ko�mendy Głównej AK, nieco później Delegatury Rządu; wszystkie jednak ugrupowania wojskowe i stronnictwa w znacznej części kontynuowały publikację ważniejszych wydawnictw konspiracyjnych.
Z pism centralnych pierwszy jawny numer "Biuletynu Informacyj�nego" (AK) ukazał się w drugim dniu walki (nr 35/242, środa 2 sierpnia 1944). Na czołowym miejscu widniały słowa historycznego komunikatu: "Dowódca Armii Krajowej dał rozkaz do walki z wrogiem". Natomiast pierwsze wiadomości o sytuacji w walczącym mieście przyniósł popo�łudniowy dodatek "Biuletynu" (nr 35/243). Pismo ukazywało się przez cały okres powstania. Ostatni numer (103/310) wydrukowano w dniu 4 października 1944 r. Ogółem w czasie powstania ukazało się 68 nume�rów. Pismo redagowane było przez zespół: Aleksander Kamiński ("Hu�bert" redaktor naczelny), Maria Straszewska, Bolesław Srocki i Antoni Szymanowski. Delegatura Rządu swój centralny organ "Rzeczpospolita Polska" uruchomiła dopiero 4 sierpnia (numer 14/88). Redaktorem na�czelnym był Teofil Syga; współpracownikami m.in.: Marian Grzegorczyk i Bolesław Wasylewski. Ostatni numer pisma (78/150) ukazał się w dniu 5 października 1944 r.
Główny organ PPR "Głos Warszawy" w okresie powstania został wznowiony w dniu 6 sierpnia w postaci trzech wydań jawnych (na tere�nie lewobrzeżnej Warszawy) oraz jednego konspiracyjnego na Pradze (od 9 do 17 sierpnia 1944). Trzy wydania powstańcze redagował Wła�dysław Bieńkowski, zaś redakcją konsipracyjnego wydania na Pradze zajmowali się Stefan Żółkiewski i Zofia Jaroszewicz. Pismo drukowane było w konspiracyjnej drukarni na placu Szembeka do 17 sierpnia; prze�stało wychodzić na skutek dekonspiracji i aresztowania S. Żółkiewskiego. Dziennik zawierał wiadomości o walkach w stolicy na podstawie nasłu�chu radia londyńskiego, artykuły i informacje z, frontów. Wydania po�wstańcze ukazywały się w zasadzie trzy razy w tygodniu: na Starym Mieście wydawane przy ul. ^reta 15 (druk jednostronny do nalepiania na murze). Oficjalnym organem prasowym powstańczego dowództwa AL było pismo "Armia Ludowa", ukazujące się w 3 odmiennych mutacjach: wydanie staromiejskie, północnośródmiejskie i południowośródmiejskie (np. na Starym Mieście, redagowane przez Stanisława Nowickiego, za-
Prasa powstania warszawskiego
135
Prasa powstania warszawskiego
134


l
częło ukazywać się 4 sierpnia). We wrześniu na skutek połączenia sił zbrojnych Armii Ludowej, Polskiej Armii Ludowej i Korpusu Bezpie�czeństwa pismo przyjęło tytuł "Wojsko Polskie" (pierwszy numer uka�zał się 23 września 1944). Redagowaniem "Wojska Polskiego" zajmowali się: Jerzy Morawski, Andrzej Weber, Feliks Baranowski.
W pierwszych dniach powstania ludowcy z SL-"Roch" zaczęli wyda�wać "Żywią i bronią" (pierwszy numer powstańczy z dnia 2 sierpnia). Łącznie ukazało się 19 numerów. Pismo, wydawane najpierw na Starym Mieście, a później na Żoliborzu, zmieniło swój charakter, z miesięcznika stało się dziennikiem. Na jego treść składały się obok informacji o prze�biegu walk, artykuły wstępne zawierające komentarze o charakterze ideo-wo-politycznym oraz wiadomości o wydarzeniach w świecie. Redagowane było przez Kazimierza Banacha przy współudziale Tadeusza Ilczuka, Stanisława Kotera i Henryka Dzendzla; na Żoliborzu redakcję objął Cze�sław Wycech.
Wśród pism centralnych były również "Robotnik" (PPS-WRN) reda�gowany przez Zygmunta Zarembę przy współudziale Adama Obarskiego (od 3 sierpnia), "Robotnik" centralny organ PPS-Lewicy, redagowany przez Piotra- Gajewskiego, "Głos Demokracji" (SPD). Inne ugrupowania polityczne miały także swoje wydawnictwa, ale ich zasięg był mniejszy, ograniczony do poszczególnych dzielnic Warszawy i rejonów walk po�wstańczych. Chodzi tu o takie pisma, jak np. "Kurier Stołeczny" (kon�tynuacja podziemnych wydawnictw Stronnictwa Pracy "Reforma", "Na�ród" i "Polska") wydawany od 9 sierpnia, a redagowany przez Jana Hoppego, "Walka" (od 12 sierpnia), "Wielka Polska", "Warszawski Głos Narodowy" pisma Stronnictwa Narodowego, "Nowy Świat", organ SL (wydawany od 23 sierpnia pod redakcją Jana Duszy), "Syndykalista", będący kontynuacją "Czynu" i "Walki Ludu", "Głos Demokracji" (CKL). Wobec ogromnie utrudnionych warunków łączności, a nawet zupełnego jej braku, prasa odgrywała dużą rolę, informując o sytuacji w całym mieście i kraju. Podstawowym źródłem informacji były stałe nasłuchy radiowe stacji zagranicznych, które przekazywano wszystkim ośrodkom wydawniczym za pomocą dziennika radiowego AK, materiałów powiela�nych, a także ustnie na codziennych spotkaniach redaktorów czy łączni�ków, reprezentujących pisma różnych kierunków politycznych. W śród�mieściu uruchomiono Polską Agencję Telegraficzną, która wydawała własny serwis informacyjny, uzupełniając w ten sposób materiały czer�pane z nasłuchu. W okresie powstania funkcjonowała też obsługa repor�terska. Odpowiednio przeszkoleni w czasie okupacji prasowi sprawozda�wcy wojskowi (PSW) dostarczali różnych materiałów reportażowych, uczestnicząc bezpośrednio w walkach na barykadach czy też w akcjach bojowych. W wielu pismach powstańczych zamieszczano materiał ilu-
stracyjny, dostarczany przez fotograficznych sprawozdawców wojennych. Największą chyba rolę odegrał wśród nich znany sportowiec polski Euge�niusz Lokajski, który poległ 25 września 1944 r.
Utrudnione warunki łączności powodowały, iż każdy rejon walki nasycany był egzemplarzami pism wydawanych prawie że na miejscu, tzn. w poszczególnych dzielnicach czy ich częściach.
Swoistym centrum wydawniczym stało się Śródmieście. Co prawda drukarnie i składy papieru rozmieszczone były na obszarze całej War�szawy, ale znaczna ich część znajdowała się w Śródmieściu i pozosta�wała faktycznie w dyspozycji Wojskowych Zakładów Wydawniczych, podporządkowanych IV Wydziałowi VI Oddziału Sztabu AK. Zakładami tymi kierował Jerzy Rutkowski ("Kmita"), który niezależnie od tego był komisarzem drukarń z ramienia Departamentu Informacji DR. W Woj�skowych Zakładach Wydawniczych drukowano w zasadzie pisma wszyst�kich kierunków politycznych.
W Śródmieściu ukazywało się kilkanaście tytułów pism powstań�czych. Jedne z nich były kontynuacją pism konspiracyjnych, inne po�wstały zrodzone z potrzeby chwili, jako nowe periodyki powstańcze. Tu właśnie drukowano "Biuletyn Informacyjny" (AK), a w czasie walki w dzielnicy Sródmieśeie-Północ wydawano lokalny periodyk "Wiadomo�ści Powstańcze" jako dodatek do "Biuletynu Informacyjnego", redago�wany m.in. przez Kazimierza Moczarskiego. Tu też wydawany był "Ro�botnik" (PPSWRN), ukazywały się 2 mutacje "Głosu Warszawy" (PPR). Pierwsza pismo Komitetu Warszawskiego PPR, będące kontynuacją wydawnictwa konspiracyjnego (zachowana ciągłość numeracji) uka�zywała się trzy razy w tygodniu w nakładzie 2000 egz. Zamieszczała in�formacje o walkach powstańczych, wiadomości z kraju i ze świata. Nu�mer pierwszy ukazał się 6 sierpnia, ostatni 2 września 1944 r. Druga mutacja ukazywała się od 19 września do 2 października 1944 r. Obie redagował Władysław Bieńkowski.
W Śródmieściu wydawano też 2 mutacje wydania powstańczego "Ar�mii Ludowej", organu prasowego powstańczego dowództwa AL: jedna ukazywała się w dniach 18 sierpnia 8 września 1944 r. w Sródmie-ściu-Północ, jej redaktorem był Andrzej Weber; drugą drukowano mię�dzy 15 a 22 września 1944 r. pod redakcją Jerzego Morawskiego. W obu mutacjach zamieszczono informacje z działań powstańczych, komunikaty z nasłuchów radiowych, komentarze. Pismo to przestało wychodzić w związku z założeniem pisma "Wojsko Polskie".
W Śródmieściu ukazywał się- "Demokrata", redagowany przez Grze�gorza Załęskiego, oraz "Nowy Dzień" pod redakcją Zygmunta Ziółka.
Największą liczbę numerów osiągnął powielany periodyk zatytuło�wany ,, Wiadomości z Miasta i Wiadomości Radiowe", ukazujący się dwa
Prasa powstania warszawskiego
Prasa powstania warszawskiego
138
137


razy dziennie od 3 sierpnia do 3 października 1944 r. (od 13 września do tytułu pisma dodano nazwę "Biuletyn"). Pismo wydawane było przez placówkę informacyjno-radiową BIP "Anna" pod redakcją Władysława Bartoszewskiego, przy współudziale m. in. Juliusza Wiktora Gomulic-go, Włodzimierza Mroczkowskiego i in. Zaczęło się od 10 egz. przepisy�wanych na maszynie, od numeru 5 pismo powielano w nakładzie 1500 ezg. Pismo prowadziło 2 stałe działy zatytułowane "Wiadomości z miasta i Wiadomości radiowe. Oprócz tego publikowano w nim reportaże z dzia�łań powstańczych oraz komunikaty. W Sródmieściu-Południe ukazywała się też "Barykada" (od 12 sierpnia) jako organ "III Rejonu AK", najpierw w postaci powielanej, a potem drukowanej. Redaktorem naczelnym był Adam Borkiewicz, współpracownikami: Jerzy Garztecki i Jerzy Karbo-wski. W Sródmieściu-Północ ukazywały się też "Biuletyn Centralnego Komitetu Ludowego" (redaktorzy: Jerzy Walter, Józef Salcewicz), "Iskra. Codzienny Biuletyn Informacyjny Syndykalistycznego Porozumienia Po�wstańczego"; tu również ukazywało się "Wojsko Polskie. Organ Połączo�nych Sił Zbrojnych AL, PAL, KB" (pod koniec września 1944 r.). Dzien�nik ten zamieszczał artykuły, odezwy, rozkazy oraz komunikaty, a także informacje o wydarzeniach w Warszawie i na innych frontach.
Poważnym ośrodkiem wydawniczym było Stare Miasto, które już 8 sierpnia utraciło łączność ze Śródmieściem. Tu znajdowała się siedziba centralnych władz wojskowych powstania, przy której zostało zorgani�zowane, BIP, w warunkach powstańczych pod kierownictwem Jana Do-braczyńskiego. Na Starym Mieście ukazywały się różne pisma informa�cyjne firmowane przez rozmaite stronnictwa, w oddziałach wojskowych wydawano powielane pisma batalionowe. 6 sierpnia ukazało się pierwsze powstańcze wydanie "Głosu Warszawy. Wydawnictwa Polskiej Partii Robotniczej", wydawane w kwaterze powstańczej dowództwa AL przy ul. Freta 15. Ukazywało się trzy razy w tygodniu, publikując poza in�formacjami z walk powstańczych wiadomości z kraju i frontów alian�ckich, artykuły, nekrologi. Redagowane było przez Władysława Bień-kowskiego, który przeszedł pod koniec sierpnia do Śródmieścia. Ostatni numer ukazał się 25 sierpnia. Na Starym Mieście wydawano codziennie pismo PPSWRN "Warszawiankę" (pod redakcją Jana Rosnera), tam ukazywała się gazetka narodowców "Walka", organ stronnictwa Pracy "Kurier Stołeczny" (redaktor Ignacy Barski), równolegle do dziennika pod tym samym tytułem, ukazującego się w Śródmieściu. Tam też wy�dawano staromiejskie wydanie powstańcze "Armii Ludowej", redago�wane przez Stanisława Nowickiego przy współpracy Andrzeja Webera, Władysława Bieńkowskiego i Anastazego Matywickiego. Pierwszy numer ukazał się 4 sierpnia, ostatni 25 sierpnia, wydany dzień przed śmiercią powstańczego sztabu AL. Nie brakło też innych pism. Klaudiusz Hra-
byk redagował "Głos Starego Miasta" (zamieniony później na: "Żołnierz Starego Miasta"), Tadeusz Sarnecki "Kronikę Polską. Niezależny Dzien�nik Demokratyczny". Stronnictwo Ludowe wydawało "Żywią i bronią", syndykaliści pismo pt. "Iskra. Codzienny Biuletyn Informacyjny Syndykalistycznego Porozumienia Powstańczego". Z pism batalionowych wymienimy: dziennik "W walce" organ batalionu im. Łukasińskiego (redaktor Zygmunt Wojciechowski), pismo "Powstaniec" (zgrupowanie Róg), gazetkę żołnierskiego baonu harcerskiego "Wigry".
Większość pism odbijano w drukarni miejskiej przy ul. Miodowej 23. Jej wydajność uzależniona była od dostaw prądu, ale była to drukarnia najlepiej wyposażona. Często dochodziło do sporów wśród ugrupowań na tle udostępnienia tych urządzeń. Zachowane wspomnienia jednego ź redaktorów "Żywią i bronią", Henryka Dzendzla, oddają klimat tych dni. "Rozpoczęliśmy zabiegi o uzyskanie jednej z drukarń z zupełnym wyposażeniem, znajdujących się na Starówce. Tak AK, jak i PPS oraz, inne organizacje starały się bodaj siłą zagarnąć najlepiej wyposażone. Formalny przydział drukarni zależał od wojewody". Drukarnia na Mio�dowej mieściła się obok szpitala powstańczego. "Gmach ten uległ kilka�krotnemu bombardowaniu, tak że musiano pracę drukarską i redak�cyjną przenosić z górnych pięter aż do wysokich piwnic, w których były zmontowane maszyny drukarskie. Pracy aż do kompletnego zniszczenia oficyny od bomb nie przerywano ani na jeden dzień".
Na Powiślu i Czerniakowie od sierpnia kolportowano codziennie pi�smo "Komunikat Grupy Bojowej Krybar" i "Barykadę Powiśla", jedno z najciekawiej redagowanych pism powstańczych, wydawane drukiem, "Barykada" wyróżniała się niezwykle staranną szatą graficzną i dobrym poziomem. Obok komunikatów z walk powstańczych i informacji z na�słuchu radiowego w piśmie sporo miejsca zajmowała publicystyka lite�racka: publikowano w nim wiersze, znalazło się miejsce na anegdotę i satyrę. Łącznie wydano 28 numerów. "Barykada" przestała się ukazy�wać po zbombardowaniu zakładu poligraficznego przy ul. Konopczyń-skiego. Redaktorem naczelnym był Władysław Wąsowicz, współpracowali z pismem Jerzy Braun, Jan Brzechwa, Adrian Czermiński, Allan Kosko, Zofia Kossak, Krystyna Kuliczkowska i in. Na Czerniakowie na przeło�mie sierpnia i września wydawano pismo AK pt. "Ozeflniaków w Walce" (redaktor Stanisław Poznański). W pierwszych dniach sierpnia na Po�wiślu grupa Milicji Ludowej RPPS i żołnierzy AK wydawała pismo powstańcze "Za lud" (albo "Za lud Warszawy"); redagowane ono było przez Feliksa Baranowskiego i Marcelinę Grabowską. Wychodziło nie�regularnie, przestało się ukazywać na skutek zakazu przez władze po�wstańcze tego odcinka.
Swoje wydawnictwa miały również oddziały wojskowe i stronnictwa
Prasa powstania warszawskiego
Prasa powstania warszawskiego
138
139


polityczne walczące i działające na Żoliborzu. Głównym pismem tam wydawanym i szeroko kolportowanym był "Dziennik Radiowy AK XXII Rejonu", najpierw powielany, a następnie drukowany (redaktorzy: Ed�ward Złotowski, Edward Strzelecki; współpraca: Olgierd Budrewicz i" Je�rzy Kubin). Wydano blisko 60 numerów. Zapełniano je informacjami, artykułami politycznymi, felietonami, drukowano też wiersze. Pismem informacyjnym były "Wiadomości Radiowe" wydawane przez Jana Ja-stera. 5 sierpnia dowództwo II Podokręgu AL zaczęło wydawać własny organ pt. "Biuletyn Podokręgu nr 2 Armii Ludowej", zamieszczając w nim komunikaty radiowe, informacje z frontów oraz wiadomości o wal�kach powstańczych. Był to dziennik powielany, ukazujący się pod re�dakcją Zenona Kliszki przy współpracy Janiny Cękalskiej, Krystyny Dąbrowskiej, Heleny Kozłowskiej i Aleksandra Wolskiego. Ostatni nu�mer ukazał się 28 września 1944 r. W dniu 28 sierpnia na Żoliborzu działacze ruchu ludowego, którzy przeszli tam kanałami ze Starówki, zaczęli wydawać "Żywią i bronią" w postaci powielanej pod redakcją Czesława Wycecha, współpracującego z Wacławem Januszewskim i Teo�dorem Kaczyńskim. Była to kontynuacja numerów wydanych na Starym Mieście. Pismo zawierało artykuły wstępne, informacje o przebiegu walk w Warszawie oraz wiadomości z nasłuchu radiowego.
Ewenementem w powstańczej Warszawie było wydawanie na Żolibo�rzu pisemek przeznaczonych dla dzieci: "Jawnutka" i "Dziennik Dziecię�cy", które ukazywały się w postaci kilkustronicowych maszynopisów (od 2 do 8 stron), przeznaczonych dla dzieci osiedla warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Ich założycielem był Andrzej Nowicki, kierownik refe�ratu kulturalno-oświatowego żoliborskiej Ekspozytury Starostwa War-szawy-Północ. Skupił wokół siebie ludzi znanych z działalności pisar�skiej, pedagogicznej i społecznej. Byli wśród nich: Maria Kownacka, Wanda Wawrzyńska, Janina Przeworska i Zofia Bohuszewicz. "Jaw�nutka" zaczęła ukazywać się 12 sierpnia, nosiła podtytuł "Codzienne Pi�semko dla Dzieci". Ukazało się 5 numerów (ostatni 16 sierpnia). "Dzien�nik Dziecięcy" ukazywał się od 18 sierpnia 1944 r.; numer 24 (ostatni), nosił podtytuł "Codzienna Gazetka dla Starszych Dzieci".
Na mapie ośrodków wydawniczych prasy powstańczej znajdowały się
również Mokotów, Sadyba-Czerniaków oraz Ochota. Warunki techniczne
były tu co prawda trudne (brak drukarni), ale oddziały powstańcze miały
powielacze, przy pomocy których w warunkach polowych wydawały swe
. informacyjne periodyki.
Do najciekawszych periodyków na Mokotowie należało regularnie powielane pismo "Baszta", zawierające różnego rodzaju informacje, uka�zujące się w starannej szacie graficznej. Tam również wychodziło po�wielane pismo "Granat", wydawane przez oddział powstańczy o tej samej
nazwie. Od pierwszych dni sierpnia na Mokotowie drukowano "Komu�nikat Informacyjny", codzienne pismo BIP V Obwodu AK. Podobny charakter informacyjny miał "Kurier Mokotowski", redagowany przez Mieczysława Krzepkowskiego i Stefana Magenheima, będący organem Polskiej Armii Ludowej. Na Mokotowie ukazywała sig również lokalna edycja "Robotnika" PPS-Lewicy, redagowana przez Teofla Głowackiego.
Osiedle Sadyba-Czerniaków miało własne pismo informacyjne "Wia�domości Powstańcze", które odbijano w sierpniu na hektografie. Oprócz informacji na 4-8 stronach, zamieszczano publicystykę, wiersze, nie brak było i rysunków.
Najuboższa w wydawnictwa była Ochota, dzielnica nie opanowana przez siły zbrojne AK. Tu wydawano l pismo informacyjne "Nowy Dzień", powielane pod redakcją Witolda i Anetty Wolffów do 11 sierpnia 1944 r. (podobny tytuł ukazywał się też w Śródmieściu). Informacje w nim zamieszczane pochodziły z nasłuchu, przekazów ustnych oraz z in�nych pism powstańczych.
Pisma powstańcze znacznie różniły się od pism konspiracyjnych. Wy�dawane były w różnych formatach: od A-5 do formatu normalnej gaze�ty, o przeciętnej objętości 2-4 stron. W końcowych dniach powstania po zniszczeniu drukarń, objętość została ograniczona, a teksty drukowano jednostronnie, by ułatwić plakatowanie gazetek na murach ze względu na małe nakłady i trudności w kolportażu. Nakłady pism powstańczych były zróżnicowane: od kilkudziesięciu do kilku tysięcy egz. Największy nakład osiągały "Biuletyn Informacyjny" (ponad 15 000 egz.), "Robotnik" (ponad 10000 egz.), "Głos Warszawy" (2000 egz.). Przeciętny nakład pism drukowanych wynosił 2-5 tyś. egz., pism powielanych 1000 -1500 egz., z tym, że pisma powielane przez oddziały powstańcze na ogół rzadko osiągały 500 egz. Trudności techniczne występowały zresztą wszędzie. Największa drukarnia w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 3/5 po�zostawała w rękach Niemców, a po zniszczeniu Starego Miasta i opano�waniu przez Niemców części drukarń w Śródmieściu zmniejszano po�ważnie nakłady, liczbę tytułów i objętość pism.
Pisma powstańcze wydawane były przez różne środowiska, stronni�ctwa polityczne i ugrupowania wojskowe. Nie wszystkie docierały re�gularnie w pełnych nakładach do rąk czytelników ze względu na utrud�niony kolportaż. Miały też różnorodny charakter. Ukazywały się dzien�niki, różne biuletyny, komunikaty radiowe, serwisy informacyjne, nie�wiele było natomiast czasopism. Poziom tych pism zależał w znacznym stopniu od zespołów redakcyjnych, w których nie brak było doświad�czonych dziennikarzy czy literatów. Niektóre pisma były ozdabiane ry�sunkami lub fotografiami; ukazywał się nawet magazyn "Polska Ilustro�wana", pismo o wysokich walorach technicznych, ze świetnymi zdjęcia-
Kolportaż prasy konspiracyjnej
Kolportaż prasy konspiracyjnej
141
140


f
mi. Dobre zdjęcia drukowano również w gazetce ściennej "Warszawa Walczy", która w początkach września, po połączeniu się z pismem "Ba�rykada", zmieniła tytuł na "Barykada-Warszawa Walczy".
Jeżeli chodzi o warunki prawno-polityczne, to cała prasa powstań�cza funkcjonowała praktycznie w warunkach legalnych, a także w wa�runkach pełnej swobody. Władze powstańcze (mimo podejmowanych nie�kiedy usiłowań), nie miały realnych możliwości odebrania jakimkolwiek ugrupowaniom możliwości wydawniczych, ani też kontrolowania czy cen�zurowania treści ich czasopism. Określony kierunek nadawano pismom AK czy Delegatury Rządu.
Z historią prasy na ziemiach polskich lat 1939 - 1945, a szczególnie prasy konspiracyjnej związana jest sprawa rozpowszechniania, dostęp�ności tej prasy, jej kolportażu. Przypomnijmy, że Niemcy od pierwszych dni okupacji zapewnili sobie całkowitą wyłączność w dziedzinie środków masowej informacji, likwidując polską prasę, odbierając aparaty radio�we, zakazując słuchania wszelkich audycji, eliminując z życia polski film. W rękach hitlerowskiego okupanta, jego aparatu propagandy znalazły się wszystkie drukarnie, wydawnictwa, redakcje, kina, zaś narzędziem propagandy stała się niemiecka prasa wydawana w języku polskim, nie�mieckie audycje radiowe rozpowszechniane drogą ulicznych megafonów, niemiecki film. Codziennie, systematycznie setki tysięcy egzemplarzy "gadzinowej" prasy zatruwały społeczeństwo polskie jadem hitlerowskiej propagandy. Mimo stałych wezwań do bojkotu prasy "gadzinowej" lu�dzie złaknieni informacji czytali niemiecką prasę wydawaną w języku polskim, próbując tą drogą dowiedzieć się o wydarzeniach na frontach i sytuacji w kraju; nauczono się czytać między wierszami. W niektórych kręgach społeczeństwa czytano prasą niemiecką przeznaczoną dla Niem�ców i ukazującą się też na terenach etnicznie niemieckich, uważnie szu�kając w niej tych informacji, których brakowało w "gadzinówkach".
Ruch oporu, tworząc podziemną sieć wydawnictw prasowych, usiło�wał w miarę skutecznie przeszkodzić kłamliwej propagandzie niemiec�kiej, osłabić jej działanie, a nawet wytrącić z rąk czytelnika prasę "ga�dzinową". Stąd ogromną wagę organizatorzy podziemnej prasy przywią�zywali do sprawy jej rozpowszechniania i jej kolportażu. W warunkach . okupacji hitlerowskiej kolportaż stanowił najbardziej niebezpieczną część pracy związanej z wydawaniem prasy konspiracyjnej. Tworzenie sieci punktów rozdzielczych w dużych ośrodkach i małych miasteczkach przewożenie wielu egzemplarzy centralnych pism konspiracyjnych z War�szawy do różnych ośrodków konspiracji w terenie, rozprowadzanie jej
wśród członków różnych konspiracyjnych ugrupowań wojskowych, stron�nictw, partii politycznych i ich sympatyków wymagało dużej odwagi, ofiarności oraz pomysłowości w wynajdywaniu coraz to nowych sposo�bów ukrywania egzemplarzy pism przed niemieckim konfidentem czy żandarmem. W kolportażu zaangażowane były tysiące bezimiennych kol�porterów, którzy przemierzali kraj wszerz i wzdłuż, przewożąc paczki wydawnictw czy nawet pojedyncze egzemplarze. Taka sama liczba osób pokonywała różne odległości w miastach i miasteczkach, dostarczając złaknionemu czytelnikowi słowa nadziei i otuchy. Wśród kolporterów znajdowali się ludzie różnych środowisk i wieku; pisma (konspiracyjne kolportowane były przez setki członków Szarych Szeregów, liczne rzesze kobiet i dziewcząt docierały z nimi do najdalszych zakątków okupowa�nego kraju.
Kolportaż centralny nie ograniczał się tylko do rozsyłania pism do referatów okręgowych i dalej, ale też przeprowadzał wiele akcji samo�dzielnych. Dotyczyło to głównie kolportowania wydawnictw "akcji N", które przeznaczone były dla terenów etnicznie niemieckich lub dla frontu wschodniego.
Wydawanie prasy konspiracyjnej w warunkach okupacji w Polsce było niezwykle trudnym zadaniem, Niemcy, świadomi roli i znaczenia tej prasy, dążyli za wszelką cenę do jej zniszczenia. Jej organizatorom1; wydawcom, pracownikom i kolporterom, a nawet czytelnikom groziły aresztowania, przesłuchiwania w hitlerowskich osławionych kaźniach, śmierć przez rozstrzelanie lub w obozach koncentracyjnych. W tych wa�runkach praca dziennikarzy, ludzi zajmujących się wydawaniem prasy podziemnej, drukarzy i kolporterów była traktowana na równi z dzia�łalnością konspiratora-żołnierza, walczącego z bronią w ręku przeciwko okupantowi.
Potwierdzeniem tego poglądu w tamtych latach niech będą słowa poetów, składających hołd i upamiętniających na zawsze owych często bezimiennych ludzi podziemnego frontu, napisane w nocy hitlerowskiej niewoli. Pisał Grzegorz Timofiejew:
Idzie słowo po wsiach i miastach wolne słowo, co łka i karmi, bo jak żołnierz stoi przy kasztach tajny drukarz podziemnej armii!
Wzrokiem, dłońmi do czcionek przywarł, szept pokoju wypełnia kąty, trzeba iść, trzeba biec i żywym pozapalać serca jak lonty.
--

Kolportaż prasy konspiracyjnej
142


Hę gniewów w piersiach narasta, ile słów buntowniczych ł hardych tyle mocy kładzie się w kasztach, wybuchając ogniem petardy.
I jak sztandar odbita karta wyprowadza naród z popiołów! Błyska świt. Płonie kaszta otwarta, stygnie krew przetopiona w ołów.
JERZY MYSUŃSKI
POLSKA PRASA EMIGRACYJNA W LATACH DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ
J- odczas drugiej wojny światowej poza prasą tradycyjnych skupisk polonijnych, znajdujących się głównie w USA i na zachodzie Europy, pojawiła się polska prasa emigracyjna, wydawana przez instytucje pań�stwowe i organizacje społeczno-polityczne na wygnaniu oraz przez woj�sko. Głównymi centrami tej prasy były: Związek Radziecki, Francja, Wielka Brytania oraz Bliski Wschód i Afryka a w końcowym okresie wojny także inne kraje europejskie, głównie Włochy i zachodnie części Niemiec.
W niniejszym rozdziale pragniemy scharakteryzować jedynie prasę emigracyjną polską, pozostawiając do odrębnej charakterystyki prasę ośrodków polonijnych, dla której cezura 1939 r. nie stanowiła momentu zwrotnego. Ze względu na specyficzny charakter prasy w języku polskim wydawanej w latach 1939-1941 i po 1944 r. na terenach zachodnich republik ZSRR, odrębny ustęp poświęcimy też tej prasie. Całość zostanie omówiona w następującej kolejności: prasa w języku polskim wydawana na Litwie, Ukrainie i Białorusi Radzieckiej w latach 1939-1945, prasa polska w ZSRR w latach 1942 - 1946, prasa polska na terenie państw bałkańskich, prasa na Bliskim Wschodzie i w Afryce, prasa rządu emi�gracyjnego oraz polskich organizacji emigracyjnych i wojskowych na terenie Francji i Wielkiej Brytanii i w końcu prasa wojskowa i obo�zowa na zachodzie Europy do połowy 1945 r. Cezurą początkową ni�niejszego rozdziału jest wrzesień 1939 r., końcową zaś, w zależności od kraju, w którym polska prasa się ukazywała, bądź data cofnięcia przez Wielką Brytanię uznania rządowi emigracyjnemu (lipiec 1945), bądź też
zakończenia działania Związku Patriotów Polskich w ZSRR 1946).
yn, a syntezę całości opracował t Jan
walik. Dzieje prasy na terenie zachodnich republik radzieckich^ skrr.4 Jarosław Daszkiewicz i Jerzy Myśliński; o prasie ZPP pisał Je^rzy IV śliński, a prasę wojskową polską na terenie ZSRR scharakte^ryzow m. in. Fryderyk Zbiniewicz, Remigiusz Surgiewicz, Paulina Pakkier, A drzej Korzon.
Polska prasa emigracyjna ma już swoją literaturę, które*ej '��'�' w wyborze znajduje się na końcu tego tomu. O prasie na Zachodnie pl przeważnie historycy emigracyjni, a syntezę całości opracował t walik. Dzieje prasy na tereni
PRASA W JĘZYKU POLSKIM W ZACHODNICH REPUBLIKACH ZSRR W LATACH 1939 - 194*5
W momencie wybuchu drugiej wojny światowej na terytoriurfn ZSH ukazywało się tylko l pismo w języku polskim był to kijowsk-i dzień nik "Głos Radziecki" zasilony w 1940 r. polskimi siłami literackPo włączeniu do ZSRR zachodnich części republik białoruskiej i ukra�ińskiej zaczęto wydawać tam radziecką prasę w języku polskim prze�znaczoną dla ludności polskiej. Z prasą tą współpracowali koniunisci polscy i inni publicyści lewicowi. Na Ukrainie pierwszą tegc' typu gazetą było wydawane przez wojsko "Słowo Żołnierza", które prze�kształciło się 27 września 1939 r. w lwowski "Czerwony Sztandar". W Tarnopolu 23 maja 1941 r. zaczęto wydawać "Prawdę Bolszewicką". Równocześnie w połowie stycznia 1941 r. uznano za niecelowe dalsze kontynuowanie kijowskiego "Głosu Radzieckiego". W styczniu 1!>41 r. pojawiły się we Lwowie Moskwie miesięczne literacko-społeczne "No�we Widnokręgi" pod redakcją Wandy Wasilewskiej, jako organ Związku Pisarzy Radzieckich.
Podczas okupacji hitlerowskiej w latach 1941 1944 na tereni; za�chodniej Ukrainy (a także Litwy i Białorusi) ukazywała się też pilska prasa konspiracyjna. Władze okupacyjne wydawały w tym czasie roz�maite "gadzinówki" w języku polskim, m. in. wydawaną od 9 sierpnia 1941 r. "Gazetę Lwowską" i od lipca 1941 r. "Gońca Codziennego" w Wilnie.
Prasa w języku polskim w zachodnich republikach ZSRR, 1939 - 1945 145
Po wyzwoleniu Ukrainy w 1944 r. wznowiono we Lwowie "Czer�wony Sztandar", który przestał się ukazywać 16 czerwca 1950 r.
Na terenie Litwy przed włączeniem jej do ZSRR w lipcu 1940 r. ukazywały się czasopisma i gazety polskie, m. in. w okresie od 25 listopada
1939 r. do 19 sierpnia 1940 r. pojawiała się w Wilnie "Gazeta Codzienna", a od 28 czerwca 1940 r. przez 2 miesiące wydawana była "Gazeta Ludo�wa". Potem głównym dziennikiem w języku polskim na Litwie była "Prawda Wileńska" ukazująca się od 21 sierpnia 1940 r. jako organ lo�kalnego komitetu Komunistycznej Partii Litwy i terenowych władz pań�stwowych. Obok tego dziennika ukazywały się mutacje polskie gazet li�tewskich dla dzieci i młodzieży: "Prawda Komsomolska" i "Prawda Pio�nierska" oraz tygodnik dla chłopów "Chłopskie Jutro" kontynuowany przez "Tygodnik Włościański".
Po wyzwoleniu Litwy spod okupacji hitlerowskiej wznowiono jedynie "Prawdę Wileńską", która istniała do marca 1948 r. Po przerwie, obej�mującej lata 1948 -1950, Litwa stała się centrum prasowym polskim w ZSRR. Pojawiła się wówczas gazeta polska, której kontynuacją jest dzisiejszy "Czerwony Sztandar", polskie gazety regionalne, gazety stacji maszynowo-traktorowych oraz mutacje polskie innych periodyków li�tewskich.
Po włączeniu Łotwy do ZSRR w lipcu 1940 t. kontynuowany był w Rydze tygodnik polski "Nasze Życie" (założony w 1935 r.).
Na terenie zachodniej Białorusi Radzieckiej najwcześniej poja�wiła się prasa obwodowa i rejonowa w Białostockiem. Ukazywały się tu mutacje polskie gazety obwodowej ("Wolna Praca") oraz 3 gazet rejono�wych (m. in. "Wolna Łomża" i "Iskra" w Łapach). Od l października
1940 r. wydawano w Mińsku dziennik polski, jako pismo "społeczno-poli-tyczne i literackie" pt. "Sztandar Wolności", a tuż przed napaścią Nie�miec na ZSRR pojawił się tam również "Pionier" dla dzieci.
Po wyzwoleniu Białorusi w 1944 r. nie ukazywała się tam prasa w ję�zyku polskim.
Wspomnieć natomiast warto o 3 gazetach w języku polskim wyda�wanych przez 3 fronty radzieckie dla ludności polskiej od sierpnia 1944 r. Były to: "Wolna Polska" (Zarząd Polityczny II Frontu Białoruskiego), "Nowe Życie" (do sierpnia 1945 r., Zarząd Polityczny I Frontu Ukraiń�skiego) oraz wychodzący do 1954 r. w Legnicy dziennik "Wolność",
Po napaści Niemiec na ZSRR w Moskwie w sierpniu 1941 r. ukazał się numer 5/6 "Nowych Widnokręgów".
U Prasa polska 1939 - 49
Prasa polska w ZSRR, 1942 - 1946
147
Polska prasa emigracyjna
146


PRASA POLSKA W ZSRR W LATACH 1942 - 1946 "
W grudniu 1941 r. ukazały się w ZSRR 2 czasopisma polskie; były to dwutygodnik kulturalno-społeczny i informacyjny "Polska" wydawany przez ambasadę rządu emigracyjnego pod redakcją Ksawerego Pruszyń-skiego (do czerwca 1942 r.) oraz "Orzeł Biały" organ Wydziału Pro�pagandy i Oświaty Dowództwa PSZ w ZSRR. Obydwa te pisma poją- s wiły się w pierwszym tygodniu grudnia 1941 r., przy czym "Polska" rozchodziła się w nakładzie 10 000 egz. Oprócz tych tytułów w wojsku wydawano kilkadziesiąt rozmaitych gazetek ściennych i powielanych in�ną techniką; niektóre z nich ukazywały się periodycznie przez dłuższy czas. Ostatni numer (26 - 27) "Orła Białego" ukazał się w ZSRR 26 lipca 1942 r.; dalsze wychodziły już w Iranie. "Polska" zakończyła swój żywot w marcu 1943 r. jeszcze przed zerwaniem stosunków dyplomatycznych między rządem ZSRR a rządem emigracyjnym w Londynie.
5 maja 1942 r. w Kujbyszewie wznowione zostały "Nowe Widnokrę�gi". Z poprzednim pismem o tym tytule nie miały one wiele cech wspól�nych. Teraz był to periodyk postępowej Pplonii radzieckiej, dwutygodnik społeczno-kulturalny redagowany przez Wandę Wasilewską przy udziale Alfreda Lampego (pseud. Andrzej Marek), Stefana Jędrychowskiego, Heleny Usijewicz, Jerzego Putramenta. Pismo ukazywało się do stycznia 1946 r. i w ostatnich 2 latach istnienia przynosiło głównie materiały krajowe i informacje o życiu kultralnym w Polsce. Przy "Nowych Widno�kręgach" zaczęto też wydawać dla dzieci "Płomyczek".
Równie ważną jak "Nowe Widnokręgi" rolę odegrała "Wolna Polska" -(numer l l marca 1943 r.), która 16 maja 1943 r. opublikowała projekt statutu Związku Patriotów Polskich, zgodnie z którym stała się potem oficjalnym organem tej organizacji. Redagowali ten tygodnik kolejno: Jerzy Borejsza, Jerzy Pański i Roman Juryś. Obydwa te periodyki, kol�portowane przez radziecki "Sojuzpieczat" nie mogły jednak zaspokoić głodu polskiego słowa drukowanego, a warunki wojenne uniemożliwiły wydatne zwiększenie nakładu (jednorazowy nakład "Nowych Widnokrę�gów", "Wolnej Polski" i "Płomyczka" w 1945 r. wynosił ok. 70 000 egz.). Na mocy decyzji Zarządu Głównego ZPP z 10 marca 1944 r. stworzona została agencja prasowa ZPP "Polpress", której moskiewska centrala sta�ła się po powstaniu centrali krajowej tej agencji jej oddziałem. Kierowali, kolejno "Polpressem" Stefan Jędrychowski, Zygmunt Modzelewski i Józef Kowalski.
W Saratowie działała także polska rozgłośnia im. Tadeusza Kościuszki nadająca audycje dla okupowanego kraju. Kierował nią Wiktor Grosz.
Niezależnie od prasy centralnej ZPP w kilkudziesięciu obwodach uka�zywały się w latach 1944 - 1946 biuletyny zarządów obwodowych ZPP
wydawane różną techniką. Podobne biuletyny były wydawane przez nie�które zarządy rejonowe. Wobec niezaspokojenia popytu na prasę polską wielką rolę odgrywały liczne gazetki ścienne zarządów i kół ZPP a także kół Młodych Patriotów.
Prasa ZPP zakończyła swój żywot wraz z organizacją, przez którą była wydawana. W końcowym okresie działalności ZPP, podczas ewaku�acji ludności polskiej z głębi ZSRR do Polski, znana była też forma tzw. gazetek eszelonowych, z zasady powielanych. Ostatni numer oficjalnego organu ZPP "Wolnej Polski" ukazał się 16 sierpnia 1946 r.
Oprócz prasy ZPP na terytorium ZSRR ukazywała się prasa wojskowa I Polskiej Dywizji im. Tadeusza Kościuszki i dalszych form organizacyj�nych tej formacji. 12 czerwca 1943 r. pojawił się pierwszy numer "Żoł�nierza Wolności" w nakładzie 2 000 - 4 500 egz. Poprzedzony 3 powielo�nymi numerami "Biuletynu l Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR1'' 8 września ukazał się organ tej formacji pt. "Zwyciężymy", gdy "Żołnierz Wolności" pozostał gazetą l Dywizji Piechoty. W styczniu 1944 r. zaczęto wydawać organ 3 DP "Na Zachód", a w czerwcu gazetę 4 DP ,,Do boju". W kwietniu 1944 r. na bazie "Żołnierza Wolności" wydano w Su�mach "Głos Żołnierza" gazetę żołnierską ośrodka formowania armii. Redagowano też gazetę przeznaczoną dla oficerów "W marszu na Zachód" oraz wielką ilość rozmaitych gazetek ściennych w oddziałach i pododdzia�łach. Kierunek ideowo-polityczny gazet wojskowych wyznaczał aparat oświatowy i polityczno-wychowawczy, którym kierowali polscy komuniś�ci. Gazety wojskowe przynosiły poza bieżącymi informacjami, reportaża�mi i tekstami dotyczącymi szkolenia i działań bojowych, także przedruki utworów literackich, felietony pisane przez takich autorów, jak: Lucjan Szenwald, Adam Ważyk, Leon Przemski, Wiktor Grosz i wielu innych. Inne pisma wojskowe ukazały się już na terenie ziem polskich.
System prasowy ZPP i tworzonych przez tę organizację jednostek wojskowych różnił się od prasy wydawanej przez armię Andersa i amba�sadę rządu londyńskiego przede wszystkim kierunkiem ideowym. Tamta prasa tylko przypominała Polskę, akcentowała konieczność walki z Niem�cami, starała się nie pisać krytycznie o sojuszniczym rządzie radzieckim. Prasa ZPP kierowana przez komunistów polskich, wśród których najwy�bitniejszą rolę odgrywał zmarły 10 grudnia 1943 r. Alfred Lampę, posta�wiła na sojusz z ZSRR nie tylko z punktu widzenia taktycznego, lecz także ideowego. Pisała ona o Polsce i polskiej kulturze, uczyła dzieci czytać i pisać po polsku ("Płomyczek"), przypominała postępowe tradycje w dziejach narodu. Prasa ta, mająca dziennikarzy mniej doświadczonych niż publicyści obozu londyńskiego, nie pisała zbyt wiele o niedawnej przeszłości, choć nie stroniła od problemów trudnych. Gros uwagi poświę- ' cała chwili bieżącej i przyszłości Polski, przebudowanej w nowych grani-
148
Polska prasa emigracyjna
cach sięgających po Odrę i Nysę. Przyczyniła się ona do zainicjowania bądź przyspieszenia przemian w świadomości licznej rzeszy uchodźców i przesiedlonych Polaków z głębi terytorium ZSRR. Oprócz funkcji pro�pagandowej spełniała prasa ZPP jeszcze funkcje czysto organizacyjne; często za jej pośrednictwem dowiadywano się o istnieniu ZPP i pod jej wpływem zawiązywano koła tej organizacji oraz Koła Młodych. Stano�wiła wreszcie językowo-kulturalny łącznik między grupami Polonii ra�dzieckiej rozsianej na terenach wschodnich, w dużej części żyjącej wśród narodów niesłowiańskich, o innych obyczajach i kulturze. Pod znacznym wpływem prasy ZPP rozwijała się też prasa wojskowa, która wychowy�wała nowego żołnierza.
POLSKA PRASA EMIGRACYJNA W PAŃSTWACH BAŁKAŃSKICH
Polskie czasopiśmiennictwo emigracyjne w początkowym okresie gru�powało się głównie na terenie Rumunii i Węgier, gdzie zgromadziła się pierwsza fala uchodźców. Na terenie Rumunii wydawano przeszło 30 po�wielanych wydawnictw periodycznych, głównie w obozach dla interno�wanych Polaków. Półoficjalny charakter miał tygodnik "Nowa Polska", drukowany w Czerniowcach do czerwca 1940 r. m. in. przy poparciu am�basady RP. "Kurier Polski" ukazywał się w Bukareszcie od 1931 r. i w omawianym okresie przekształcił się w dziennik, z którym współpraco�wali dziennikarze i publicyści emigracyjni.
Około 50 000 uchodźców polskich znalazło się też na Węgrzech, gdzie przebywała duża grupa pracowników PAT. Najbardziej rozpowszechnio�nym periodykiem polskim na Węgrzech były tygodniowe "Wieści Polskie" (1939 -1944) redagowane m. in. przez Józefa Winiewicza. Oprócz tego ukazywały się gazetki obozowe, międzyobozowe, harcerskie łącznie ok. 50 tytułów. Na terenie Węgier ukonstytuował się pierwszy wychodź�czy syndykat dziennikarzy polskich. W innych państwach bałkańskich czytany był biuletyn wydawany przez czynniki oficjalne (placówkę pols�ką) w Turcji. Wydawano także gazetki dla transportów na morzu Śród�ziemnym.
PRASA WOJSKOWA I CYWILNA NA BLISKIM WSCHODZIE I W AFRYCE
W Iranie, dokąd w 1942 r. przybyła z ZSRR znaczna grupa wojsko�wych i cywilnych Polaków obliczana na przeszło 110 000 osób, kontynuo�wany był wojskowy "Orzeł Biały". Oprócz tego działalność prasowo-wy-dawniczą rozpoczęło poselstwo polskie, wydające codzienny "Komunikat Poselstwa". Rozpoczynają też redagować swe organy poszczególne ugru-
Prasa emigracyjna na Bliskim Wschodzie, w Afryce, Francji i Wlk. Brytanii 149
powania polityczne: Stronnictwo Narodowe ("Słowo Polskie"), Bund ("Biuletyn") i in. Delegatura Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej za�inicjowała tygodniowego "Polaka w Iranie" (1942 - 1944), które to pismo ewakuowano następnie do Afryki. Od numeru 30 z 8 listopada 1942 r. do 5 września 1943 r. w Iraku kontynuowany był "Orzeł Biały", wydawany przez Wydział Informacji i Oświaty Armii Polskiej na Wschodzie. W Ira�ku także kolportowane były pisma Brygady Karpackiej. Z inicjatywy prof. Stanisława Kota powstał tu "Kurier Polski" (w Bagdadzie w gru�dniu 1942 r.). Wychodził on przez 9 miesięcy w nakładzie powyżej 10 000 egz.
Poważną rolę odegrała prasa Brygady Karpackiej powołanej do życia 12 kwietnia 1940 r. w Syrii. Jej organem stał się dziennik "Ku wolnej Polsce" (od 25 sierpnia 1940 r.), który 7 października przeniesiony został do Egiptu. 25 października 1941 r. pismo połączyło się z "Orłem Białym". Pismem Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich był dwutygodnik "Nasze Drogi", redagowany w Egipcie, ale drukowany w Palestynie; cie�szył się on znacznym powodzeniem. Zamknięto go jednak na rozkaz Na�czelnego Wodza 15 listopada 1941 r. Były to oficjalne czasopisma Bryga�dy. Oprócz tego ukazywały się inne pisemka, wydawane przez poszcze�gólne oddziały na różnych terenach walk Brygady. We Włoszech organem tej jednostki stał się "Goniec Karpacki".
W Palestynie, po przeniesieniu stąd "Orła Białego" do Włoch, pojawił się w marcu 1944 r. "Tygodnik APW". W Egipcie pismem wojskowym o charakterze magazynu ilustrowanego był dwutygodnik "Parada". Prasę cywilną polską w Palestynie reprezentowała oficjalna "Gazeta Polska" wydawana przez PAT od czerwca 1941 r. W 1943 r. warto odnotować tam także ciekawą inicjatywę wydawniczą Władysława Broniewskiego dwutygodnik społeczno-literacki "W drodze". Stronnictwo Narodowe wy�dawało "Myśl Polską na Wschodzie"; inne ugrupowania polityczne zakła�dały również swe pisemka o różnorodnym charakterze przeważnie efe�meryczne. Bardzo wiele tytułów wydawali działacze ZHP, m. in. od gru�dnia 1941 r. w Jerozolimie ukazywał się "Harcerz". Znaczna część tej prasy przynosiła wypowiedzi publicystyczne utrzymane w tonie antyko�munistycznym i antyradzieckim.
PRASA EMIGRACYJNA WE FRANCJI I NA TERENIE WIELKIEJ BRYTANII
Pierwsze periodyki emigracyjne we Francji założono na jesieni 1939 r. Od września ukazywał się "Monitor Polski" a także "Dziennik Ustaw". Ministerstwo Informacji i Dokumentacji wydawało "Głos Polski". Spo-
Prasa emigracyjna we Francji i Wielkiej Brytanii
151
Polska prasa emigracyjna
150


śród pism nieoficjalnych kontynuowano Januarego Grzędzińskiego "Czarno na białem" i Stanisława Mackiewicza "Słowo". 17 marca 1940 r. ukazały się w Paryżu "Wiadomości Polskie", kontynuacja międzywojen�nych "Wiadomości Literackich". Po klęsce Francji w lecie 1940 r. niektó�re z periodyków emigracyjnych były kontynuowane w Wielkiej Brytanii. Podczas okupacji Francji ukazywała się też prasa konspiracyjna w języku polskim, różnej proweniencji. Pokaźna była liczba periodyków lewico�wych i komunistycznych. Po wyzwoleniu Francji natychmiast odradza się prasa starej emigracji zarobkowej, powstają też pisma kombatanckie. Periodyki emigracji politycznej, których celem była penetracja ideowa w kraju, powstały w latach późniejszych.
Najwięcej emigracyjnych tytułów polskich ukazywało się na terenie Wielkiej Brytanii. Wśród nich najliczniej reprezentowane były pisma wojskowe. Przeniosła się tutaj prasa oficjalna, działała Polska Agencja Telegraficzna. Ministerstwo Infprmacji i Dokumentacji (kierowane przez Stanisława Strońskiego) wydawało na terenie Anglii "Dziennik Polski" (kolejni redaktorzy: Jerzy Szapiro, Jan Tabaczyński, Marceli Karcze�wski 1940 - 1943; Stanisław Stopicki, Mieczysław Szerer 1944 - 1945; Jan Czarnocki po połączeniu z "Dziennikiem Żołnierza"), kontynuację "Głosu Polskiego". Ministerstwo to wydawało ponadto liczne periodyki o charakterze wewnętrzno-informacyjnym oraz obcojęzyczne wydawnic�twa propagandowe. Rząd i Ministerstwo Sprawiedliwości kontynuowały wydawanie "Monitora Polskiego" oraz "Dziennika Ustaw", które to pisma dekretem prezydenckim z 12 lipca 1940 r. na czas wojny połączone zo�stały w jeden "Dziennik Ustaw" zawierający akty prawne oraz akty urzędowe i materiał informacyjny. Inne ministerstwa także wydawały własne wydawnictwa periodyczne.
W Wielkiej Brytanii wydawana była prasa poszczególnych partii po�litycznych na emigracji. Polska Partia Socjalistyczna wydawała "Ro�botnika Polskiego w Wielkiej Brytanii" (kontynuacja "Robotnika Polskie�go we Francji") (Jerzy Szapiro, potem Adam Ciołkosz) oraz kilka innych wydawnictw efemerycznych. 20 marca 1941 r. Stronnictwo Narodowe zaczęło wydawać "Myśl Polską" pod redakcją Władysława Folkierskiego, przy czym początkowo pismo to miało raczej charakter polityczno-kultu-ralny, a pod koniec wojny stało się pismem głównie polemiczno-politycz-nym. Grupy secesyjne SN i skrajni nacjonaliści wydawali swoje odrębne organy. Jan Młodożeniec od listopada 1942 r. kontynuował "Zielony Sztandar" jako organ Stronnictwa Ludowego, który upadł po wydaniu kilku numerów. Jego miejsce zajął tygodnik "Jutro Polski" redagowany przez Stanisława Grabskiego, od którego w końcu 1944 r. PSL odkupiło licencję. We wrześniu 1942 r. ukazał się "Biuletyn Polskiego Stronnictwa Demokratycznego", w 1943 r. "Warszawianka" (Tytus Filipowicz), a Liga
Niepodległości Polski, grupująca zwolenników sanacji, wydawała od marca 1942 r. "Listy z Londynu" (Bolesław Szymanowskr).
Wobec nieznajomości języka angielskiego u żołnierzy polskich w pierwszym okresie ich pobytu w Anglii ogromną rolę odgrywała prasa wojskowa, tworząca się zrazu samorzutnie. 16 marca 1940 r. w Maton lotnicy zaczęli wydawać powielane "Wiadomości ze Świata", które potem pt. "Skrzydła" stały się oficjalnym organem Sił Powietrznych. Na terenie 10 Brygady Kawalerii w Szkocji powstał "Dziennik Żołnierza" pod re�dakcją Ludwika Rubla. Dziennik ten, po półrocznym okresie istnienia w formie powielanej, przeszedł w końcu grudnia 1940 r. na druk i zyskał znaczną popularność, głównie dzięki szybkości 'informacji. Po roku stał się oficjalnym organem I Korpusu i wychodził w Glasgow, aż do połączenia z "Dziennikiem Polskim" (3 stycznia 1944 r.) zarządzonego z inicjatywy Stanisława Kota przez czynniki rządowe wskutek opozycyjnego wobec rządu charakteru pisma. Powstał wówczas "Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza". Pismo stanęło otwarcie na pozycjach antyradzieckich. Wy�stępowało ostro przeciw przemianom demokratycznym w kraju. Głów�nym publicystą pisma stał się były współpracownik agencji sanacyjnej "Iskra" Aleksander Bregman. Popularnym pismem l Brygady PSZ w Szkocji były "Nowiny" (od 27 lipca 1940 r.), wydawane pod kierunkiem fachowych dziennikarzy przez literacko-artystyczną grupę Odwet. "No�winy" połączyły się z "Dziennikiem Żołnierza" w maju 1942 r. Oprócz tych tytułów ukazywało się kilkadziesiąt innych o skromniejszym zasię�gu, a także wojskowe periodyki fachowe, jak "Bellona" (od grudnia 1940 r.), "Myśl Lotnicza" (od lipca 1941 r.), religijne (gazetka dla wojska pt. "W imię Boże" od lutego 1941 r.) i wiele innych.
W czerwcu 1940 r. przeniesiono do Londynu "Wiadomości Polskie" pod kierunkiem publicystycznym Zygmunta Nowakowskiego. Wskutek krytycznego stanowiska wobec rządu pozbawione one zostały przydziału papieru i zawieszone w lutym 1944 r. Pismo reaktywował Mieczysław Grydzews,ki dopiero w 1946 r. W kwietniu .1942 r. w znacznej części le�wicowa grupa intelektualistów emigracyjnych założyła miesięcznik spo-łeczno-literacki "Nowa Polska" pod redakcją Antoniego Słonimskiego. Ukazywała się też w Londynie związana z ZPP "Trybuna Polska" i jej kontynuator "Głos Polski".
Oprócz wymienionych wyżej typów pism emigracyjnych w Anglii ukazywały się tam pisemka młodzieżowe, harcerskie i dziecięce, z których do najważniejszych zaliczyć trzeba "Nasze Pisemko" (1941). W 1943 r. "Swiatpol" zaczął wydawać serię powielanych pisemek w celu dostarcze�nia młodemu czytelnikowi tekstów dla potrzeb szkolnych, świetlicowych itp.
Od jes,ieni 1942 r. do listopada 1944 r. działała w Wielkiej Brytanii
Polska prasa emigracyjna
152
Prasa wojskowa ł obozowa w Europie Zach., 1944 - 1945
153

polska radiostacja "Świt", nadzorowana przez cenzurę brytyjską. Pozoro�wała ona stację konspiracyjną w kraju. Krócej działała specjalna roz�głośnia nadająca audycje dla kobiet w Polsce. Funkcjonowała też oficjal�na rozgłośnia Polskiego Radia nadająca audycje raz dziennie, kontrolo�wana 'przez rząd emigracyjny.
PRASA WOJSKOWA I OBOZOWA W EUROPIE ZACHODNIEJ W 1944 I 1945 R.
Prasa wojskowa polska szła ź żołnierzem polskim przez fronty włoski i zachodni aż do zakończenia działań wojennych. Na wyzwolonych tere�nach tworzyły się nowe pisma z inicjatywy wojska lub Polaków przeby�wających w obozach jenieckich, obozach pracy na terenie Niemiec, Austrii, Szwajcarii i w innych krajach. Ze względu na jej wagę i zasięg oddziaływania po omówieniu prasy wojskowej zajmiemy się pokrótce ogólną charakterystyką prasy obozowej, wydawanej głównie na terenie zachodnich stref okupacyjnych Niemiec do 1945 r., jakkolwiek dla tego terenu data ta nie stanowiła istotnej cezury, bowiem ewakuacja nastąpiła w okresie późniejszym i prasa ta ukazywała się dłużej.
We Włoszech licząca kilkadziesiąt tytułów prasa emigracyjna polska związana była z II Korpusem. Liczne tytuły przywędrowały tu z Blis�kiego Wschodu ("Orzeł Biały" i inne), część powstała w czasie transportu wojska, inne założone zostały już na terenie Włoch. Ostatni włoski numer "Orła Białego" ukazał się 27 października. Dziennikiem II Korpusu był "Dziennik Żołnierza APW" przeniesiony tu z Egiptu, ukazujący się w kil�ku wydaniach. Drugi dziennik Korpusu ("Gazeta Żołnierza") ukazywał się w Bari. Pisma, które powstały na terenie Włoch to głównie wyda�wnictwa odrębnych jednostek i rodzajów broni, powielane i drukowane. Tak np. w kwietniu 1944 r. ukazał się dwutygodnik a potem miesięcznik "Na szlaku Kresowej" wydawany przez Referat Kultury i Prasy Kreso�wej DP, Na terenie Belgii ukazywały się powielane pisemka l Dywizji Pancernej, przy czym warto pamiętać, że zarówno przed wojną, jak i konspiracyjnie podczas okupacji a także po wojnie, ukazywała się tu prasa dawnej emigracji; wśród niej znaczną rolę w 1945 r. odgrywały pisma związane ideowo z przemianami demokratycznymi zachodzącymi w kraju ("Nowa Kronika Polska", "Polska Demokratyczna", "Nowa Polska", "Świat") . W Szwajcarii ukazywała się prasa obozowa przezna�czona dla internowanych żołnierzy 2 Dywizji Strzelców Pieszych ("Goniec Obozowy" od września 1940 r. do czerwca 1945 r.). Po wojnie rozwinęło się tu czasopiśmiennictwo poszczególnych partii politycznych; wśród nich znaczną rolę odgrywały pisma zbliżone ideowo do PPR i PPS w kraju.
Na terenie brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec poza szeregi żoł�nierskie rozchodziła się prasa l Dywizji Pancernej ("Dziennik Żołnierza
Dywizji Pancernej", "Defilada"), początkowo kolportowana też z samo�lotów nad obozami jenieckimi.
W Austrii w ostatnich dniach przed klęską Niemiec pojawiła się w niektórych obozach prasa konspiracyjna (Mauthausen, Ebensee). Jedno pismo, "Nasza Gazetka" w Ebensee, ukazywało się już od 4 maja 1945 r. przez 4 miesiące. Większość pisemek założonych na tym terenie wiosną 1945 r. wkrótce przestała wychodzić.
W amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec polska prasa pojawiła się w obozach jenieckich i obozach pracy w kwietniu 1945 r. Od maja centrum wydawnicze polskie tej strefy koncentrowało się w Monachium wokół "Słowa Polskiego" redagowanego przez księży. W czerwcu 1945 r. pojawiło się w Langwasser "Pismo Żołnierskie", w Norymberdze maga�zyn ilustrowany "Świat i Kraj" i in. Zwrócić też trzeba uwagę na kon�tynuowany na tym terenie organ Brygady Świętokrzyskiej (NSZ) pt. ,,W marszu i w boju". W strefie brytyjskiej większość pism ukazywała się techniką powielaczową; były one wydawane przez żołnierzy lub jeń�ców polskich. Liczne tytuły polskie ukazywały się w całej strefie, a w 1945 r. w Hamburgu zorganizowano Polskie Zrzeszenie Wydawców i Dziennikarzy Polskich w Niemczech. W najmniejszej, francuskiej stre�fie okupacyjnej ukazywało się kilkanaście tytułów, wśród nich postępowe "Wiadomości Polskie" we Fryburgu-Emmendingen, "Nowiny Obozowe" w Landstuhl, "Głos Polski" w Ravensburg i in.
TEMATYKA PUBLICYSTYKI EMIGRACYJNEJ NA ZACHODZIE
Prasa emigracyjna będąca w zasięgu wpływów rządu emigracyjnego i wojska, oprócz roli informatora i łącznika kulturalnego, spełniała po�ważną rolę w kształtowaniu opinii masy emigracyjnej. W zależności od nurtu, który prasa ta reprezentowała, kształtowała ona odpowiednio kie�runek myślenia i uczuć czytelnika, oderwanego od kraju, żyjącego wśród obcych, w znacznej części nie znającego języka społeczności, wśród której przebywał. W różnych okresach różne problemy w publicystyce emigracyjnej wysuwały się na plan pierwszy. Początkowo był to problem klęski wrześniowej i odpowiedzialności za nią, potem sprawa stosunku do polityki wschodniej gen. Sikorskiego, wreszcie kwestia kształtu przyszłej Polski, a po jej odrodzeniu stosunek do kraju. Wśród znaczących spraw i tematów rozpraw publicystycznych na czołowych miejscach znalazły się też takie, jak: stosunek do walczącego w podziemiu kraju, stosunek do Niemiec po wojnie, stosunek do zachodnich aliantów. Gdy mowa o wal-
Polska prasa emigracyjna
Tematyka publicystyki emigracyjnej na Zachodzie
154
155


czącym kraju, najżywsze echa w publicystyce wzbudziło powstanie war�szawskie. O wszystkich tych sprawach pisano na łamach prasy emigra�cyjnej i wojskowej, podejmowali te problemy najtężsi publicyści na
emigracji.
Na temat klęski wrześniowej wypowiadali sią m. in. Stanisław Mac-kiewicz i Ignacy Matuszewski, którzy dowodzili, że w zaistniałych wa�runkach klęska była nieuchronna, ale rządzący nie uczynili wszystkiego, by jej zapobiec. Przeciwko temu stanowisku na łamach "Robotnika Pol�skiego w Wielkiej Brytanii" wystąpił Adam Pragier, krytykując wrześ�niowy system rządzenia, który był dyktaturą. Ksawery Pruszyński dowo�dził na łamach "Nowej Polski", że we wrześniu naród "zdał egzamin ze swego bohaterstwa jak najwspanialej; rządzący ze swych zdolności pań�stwowych zdali fatalnie".
Na temat stosunku do ZSRR wypowiadali się liczni publicyści emigra�cyjni. Przeważały wypowiedzi antyradzieckie i antykomunistyczne. Zra�zu tacy jak Stanisław Mackiewicz, czy Wacław Zbyszewski dowodzili, iż kraj ten jest słaby militarnie i że jest możliwy do pokonania. Żywe pole�miki toczyły się między zwolennikami i przeciwnikami polityki gen. Si-korskiego wobec ZSRR. Realista Pruszyński na łamach "Wiadomości Polskich" dowodził, że Polska nie może walczyć na dwa fronty; sugerował porozumienie ze Związkiem Radzieckim przeciwko hitlerowskim Niem�com, powrót nad Odrę. Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z ZSRR, większość przeciwników polityki porozumienia w wypowiedziach na ła�mach prasy na czoło wysuwała problem granic wschodnich (m. in. Sta�nisław Stroński). Cała prasa emigracyjna akceptowała walkę prowadzoną w kraju choć nie-wszyscy jednakowo oceniali zryw powstańczy w War�szawie. Tak np. Wojciech Wasiutyński na łamach "Myśli Polskiej" nazwał go "nadmiernie kosztowną demonstracją".
Gdy chodzi o kształt przyszłej Polski, dyskusje na łamach omawianej prasy były najbardziej abstrakcyjne, oderwane od sytuacji w kraju i w Europie. Na ogół akceptowano zasadę demokracji parlamentarnej, ale byli też zwolennicy silniejszej formy rządów (Adam Doboszyński), syste�mu prezydenckiego (Konstanty Grzybowslci "W drodze") czy też mo�narchii (Aleksander Bregman). Mgliste były debaty na temat sojuszni�ków zagranicznych Polski, nawiązujące do koncepcji sprzed września
1939 r.
Do ciekawszych dyskusji na łamach tej prasy zaliczyć trzeba rozważa�nia na temat przyszłości Niemiec powojennych. Warto w tej mierze zwró�cić uwagę na stanowisko Józefa Winiewicza, który na łamach "Sprawy" prezentował swój punkt widzenia na temat niedopuszczenia do recydywy faszyzmu w Niemczech. Większość publicystów zgadzała się z koniecznoś�cią przesunięcia granic polskich na zachodzie i powrotu Gdańska do
Polski, a Tadeusz Bielecki ("Myśl Polska") w 1942 r. proponował linię Rugii, Odry, Nysy Łużyckiej. Inni publicyści (Adam Pragier) wysuwali też konieczność ewakuacji ludności niemieckiej z terenów, które mają być przyłączone do Polski.
Po 1945 r. większość dziennikarzy i publicystów polskich zaangażowa�nych politycznie przeciwko Polsce Ludowej pozostała na Zachodzie i na�woływała do tego masę wychodźczą. Skurczył się jednak znacznie obszar ich oddziaływania, znaczna część organów prasowych pozbawiona została naturalnego zaplecza, w tym też materialnego. Wiele tytułów upadło, liczne pisma ograniczyły zasięg oddziaływania przez zmniejszenie często�tliwości i nakładu, tworzyły się nowe pisma o innych celach i zadaniach.
Prasa stanowiąca przedmiot rozważań niniejszego rozdziału, jakkol�wiek doczekała się kilku opracowań, nie stanowi jednak obiektu zbada�nego przez historyków. Prace dotyczące postępowej prasy polskiej w ZSRR mają charakter dokumentacyjno-bibliograficzny. W opracowa�niach o charakterze ogólniejszym -są o niej jedynie ogólne wzmianki. Wyjątek stanowi prasa Ludowego Wojska Polskiego. Prasa podlegająca wpływom władz emigracyjnych na Zachodzie Europy była przedmiotem badań, głównie pióra cenionego emigracyjnego bibliografa Jama Kowa�lika. Zgromadził on zarówno zbiory tej prasy, jak i jej dokumentację. Dokonał też próby syntezy, która z jednej strony odznacza się .pewną jednostronnością sądów politycznych, z drugiej koncentruje się na syste-matyzacji kronikarskiej, przy zwracaniu mniejszej uwagi na jej role i wpływ na czytelników. W kraju natomiast nie pojawiły się dotąd ob�szerniejsze i głębsze studia na ten temat; przyczyną tego jest głównie brak zbiorów prasy, jak i źródeł do jej historii. Z tego względu rozdział niniejszy ma charakter opisowo-dokumentacyjny, przy czym informacje o prasie emigracyjnej poza ZSRR w nim ujęte pochodzą głównie z opra�cowań Jana Kowalika, Lidii Ciołkoszowej oraz z wybranych pozycji (opracowań i wspomnień, które Kowalik nazywa "źródłami") przytacza�nych obficie przez tych autorów. Istnieje spora liczba tekstów rocznico�wych, dotyczących licznych tytułów emigracyjnych, m. in. obszerne są teksty dokumentacyjne związane z dziejami londyńskich "Wiadomości".
Bibliografia
157


ANDRZEJ NOTKOWSKI
BIBLIOGRAFIA
W
zamieszczonym niżej wykazie literatury przedstawione zostały różnego rodza�ju opracowania z dziejów czasopiśmiennictwa krajowego i emigracyjnego okresu wojny i okupacji (1939 - 1945).
Wykaz opracowano przyjmując takie same zasady, jak przy bibliografiach do poprzednich części Prasy polskiej, obejmujących lata 1661 - 1864, 1864 - 1918 i 1918 --1939 (bibliografia selektywna w układzie chronologicznym, konstrukcyjnie odpo�wiada poszczególnym częściom i rozdziałom pracy, zapis bibliograficzny skrócony, na oznaczenie "Rocznika Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego" użyty skrót RHCzP "Kwartalnika Historii Prasy Polskiej" skrót KHPP). Jedyną zmianą, wprowadzoną już w części obejmującej lata 1918 - 1939, jest wyodrębnienie w osobną grupę bibliografii, wykazów, informatorów i katalogów prasowych oraz wykazów zawartości prasy. Grupa wydawnictw tego typu dotyczących lat 1939 - 1945 jest sto�sunkowo liczna, toteż wyodrębnienie jej pozwoliło uniknąć powtórzeń w poszcze�gólnych rozdziałach bibliografii.
Wykazy głównych prac bibliograficznych, przedstawiających literaturę histo-rycznoprasową w zakresie szerszym od poniższego zestawienia, oraz głównych opracowań statystycznych ujmujących całościowo rozwój prasy polskiej od jej za�rania do XX w., zamieszczone zostały w części poświęconej okresowi 1661 - 1864. Tytułem uzupełnienia podać należy, że ukazały się kolejne tomy Polskiej biblio�grafii adnotowanej wiedzy o środkach masowego komunikowania: tom 10 za 1974 r. i tom 11 za 1975 r. oraz tom 12 za 1976 r. i tom 13/14 za lata 1977- 1978.
Bibliografia niniejsza uwzględnia stan piśmiennictwa do grudnia 1978 r. W kilku przypadkach podane zostały opracowania znajdujące się w druku w momencie za�kończenia pracy nad bibliografią.
I. BIBLIOGRAFIA, WYKAZY, INFORMATORY, KATALOGI PRASOWE
Tymon Terlecki: Prasa wojskowa, "Poradnik Pracowników Świetlic Żołnierskich" (Perth) 1941, nr 15.
Aleksander Król: Bibliografia wydawnictw polskich na Węgrzech (od 18 września 1939 r. do 31 grudnia 1942 r.), "Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech na rok 1943", Budapeszt 1942, s. 227 - 242.
Polska prasa w Gen.feralnej] Gubjerni], "Poradnik Miesięczny Wójtów" 1942, nr 7 (wykaz legalnie wydawanej prasy w języku polskim).
Tadeusz Sawicki: Rocznik bibliograficzny druków w języku polskim oraz w ję�zykach obcych o Polsce wydawanych poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1: l IX 1939-31 XII 1941, t. 2: l I 1942-31 XII 1942, t. 3: l I 1943-31 XII 1943, Edynburg 1942 - 1943.
Abonament dzienników i czasopism, "Poradnik Miesięczny Wójtów" 1943, nr 4 (wykaz legalnie wydawanej prasy w języku polskim w Generalnej Guberni).
Jakub Hoffman: Bibliografia druków polskich w Iranie, "W Drodze" (Jerozoli�ma) 1943, nr 15; 1944, nr 13.
Jan Bielatowicz: Czasopiśmiennictwo polskie na Środkowym Wschodzie. Szkic bibliograficzny, "Orzeł Biały" (Włochy) 1944, nr 12.
Melania Gołaszewska, Stanisław Kościałkowski: Polonica bibliograficzne irań�skie z lat 1942-1944, "Studia Irańskie" (Teheran), t. 3: 1945 (odb.: Teheran 1945).
Alfons S. Wolanin: Polonica in Englisch. Annotated Cataloąue of the Archines and Museum of the Polish Roman Catholic Union, Chicago 1945.
Jan Bielatowicz: Bibliografia druków polskich we Włoszech (l IX 1939 - l IX 1945), Rzym 1946.
Jan Bielatowicz: Literatura karpacka, cz. l i 2, "Orzeł Biały" (Bruksela) 1947, nr 2, 3 (czasopisma Brygady Strzelców Karpackich).
Maria Dunajówna: Polskie wydawnictwa w okresie ostatniej wojny, "Bibliote�karz" 1947, nr 9/10.
Jerzy Klukowski: Bibliografia druków polskich w amerykańskiej strefie oku�pacyjnej Niemiec 29.4.1945 1.2.1947, Dachau 1947.
Bibliografia historii Śląska 1939 - 1946 (dod. do "Śląskiego Kwartalnika Histo�rycznego Sobótka" 1948, t. 2; wykaz czasopism śląskich).
Jerzy Klukowski: Spis prasy polskiej w Niemczech 1945 -1948. Wydane [...] no prawach rękopisu, Dillingen-Donau 1948.
Władysław Błotnicki: Polonica bibliograficzne indyjskie z lat 1942 -1948, "Teka Bejrucka" 1949, z. B. Materiały bibliograficzne, s. 145 - 172 (odb. Bejrut 1949).
Jakub Hoffman: Polonica bibliograficzne afrykańskie z lat 1943 -1949, tamże, s. 173 - 186 (odb. Bejrut 1949).
Stanisław Kościałowski, Maria Łagowska: Polonica bibliograficzne libańskie z lat 1942 -1949 (styczeń czerwiec), tamże, s. 23 - 110; Uzupełnienie dodatkowe, tamże, s. 190-192.
Henryk Słowikowski: Polonica bibliograficzne irackie z lat 1940 -1946, "Teka Bejrucka" 1949, z. B, s. 111-144.
Hanna Lerska [Hryniewiecka]: Druki Polski podziemnej i wydawnictwa po�wstańcze, "Kultura" (Paryż) 1949, nr 8 (odb. Paryż 1949; uzup.. Tadeusz Sołowij, "Kultura" (Paryż) 1949, nr 9; Sławomir Dunłn-Borkowskł, tamże, 1950, nr 1; Klau�diusz Hrabyk, tamże, 1950, nr 1; "Koi. Felek", tamże, 1950, nr 5; Zygmunt Ossowski, tamże, 1950, nr 2/3; Alicja Rolleder, tamże, 1959, nr 11).
Hanna Lerska [Hryniewiecka]: Zaczątek bibliografii druków Polski podziem�nej pod okupacją 1939 - 1944, "Kultura" (Paryż) 1949, nr 15.
Jadwiga Jarkszus: Bibliopraphie des publications periodiąues polonaiies en Belgiąue 1945 - 1948, BruxeUes 1950.
Przewodnik po wystawie prasy polskiej 1939 -1949, Instytut Historyczny im. Generała Sikofskiego w Londynie, Londyn 1950.
Bibliografia
158
Bibliografia
159


Alfons S. Wolanin: Polonica americana. Annotated Catologue oj the Archwes-and Museum oj the Polish Roman Catholic Union, Chicago 1950.
Jan Kowalik: Polonica niemieckie. Za czas od l września 1939 do 31 grudnia 1348, Paryż 1952.
Wiktor Turek: Polonica Canadiana. A Bibliographical List of the Canadian Po�lish Imprints 1948 - 1957, Toronto 1958 (uzup.: Canadian Polish Imprints). First Sup-plement to Polonica Canadiana, [w:] tegoż: The Polish Past in Canada, Toronto
1960. s. 123 - 131; Second Suplement to Polonica Canadiana 1948 - 1957, i[w:] tegoż: The Polish Lanąuaąe Press in Canada. Its History and o Bibliographical List, Toronto 1962, s. 217-229.
Bibliografia czasopism pomorskich. Województwo bydgoskie. Praca zbiór, pod red. Henryka Baranowskiego, Toruń 1960.
Jadwiga Ignatowicz: Katalog czasopism śląskich. T. 1-2. Biblioteka Uniwersy�tecka we Wrocławiu. Dokumentacja zbiorów własnych, Wrocław 1960.
Paulina Chrzanowska: Prasa tarnowska 1848 - 1961. Katalog wystawy, Tarnów
1961.
[Jan Kowalik]: Polska prasa emigracyjna 1939 - 1959, cz. 1: Bibliografia biblio�grafii, "Kultura" (Paryż) 1961, nr 4; cz. 2: Bibliografie regionalne prasy, tamże, 1961, nr 7/8.
Antoni Przygoński: Wykaz konspiracyjnej i powstańczej prasy PPR i organi- \t zacji z nią związanych (1939 - 1945), [w:] Publicystyko konspiracyjna PPR 1942 - 1945. T. 3. Warszawa 1961, s. 305 - 345.
Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939 - 1945. Oprać. Lucjan Do-- broszycki przy współudziale Wandy Kiedrzyńskiej pod kier. nauk. Stanisława Płos-kiego, Warszawa 1962.
Józef Garliński: Polska prasa podziemna (1939 - 1945) w zbiorach londyńskich, Londyn 1962.
Józef Garliński: Zestawienie czasopism i numerów polskiej prasy podziemnej (1939 - 1945) których nie zawiera "Katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939 -- 1945" wydany w kraju w roku 1962 w opracowaniu Dobroszyckiego, a które znaj�dują się w zbiorach londyńskich Biblioteki Polskiej (B.P), Polisch Research Center (P.R.C.) i Studium Polski Podziemnej (S.P.P.), Londyn 1962.
Halina Trocka, Józef Reiner: Polskie czosopiśmiennictiuo spóidzielcze 1874 - 1958. Bibliografia, Warszawa 1962.
Wykaz prasy konspiracyjnej poświęconej sprawom ruchu zawodowego (podczas arugiej wojny światowej), "Przegląd Związkowy" 1962, nr 6.
Lucjan Dobroszycki: Zaginiona prasa konspiracyjna z lat 1939 - 1945. "Najno�wsze Dzieje Polski. Materiały i -studia z okresu II wojny światowej" t. 7: 1963.
Stanisław Garztectó: Prasa polonijna w Argentynie, "Zeszyty Prasoznawcze" 1963, nr 1/2.
Jan Kowalik: Moterialy do historii prasy polskiej na obczyźnie 1939 - 1962, t. 1: Bibliografie, Paryż 1963.
Irena Turowska-Bar: Polskie czasopisma o tcsi i dla wsi od XVIII w. do roku 1960. Materiały bibliograficzno-katalogowc, Warszawa 1963.
Catalogue of periodicals in Polish or relating to Poland and other Slawonie countries published outside Poland sińce September 1-st 1939. Compiled by Maria Danielewicz and Genowefa Sadowska, London 1964.
Jan Mulak: Prosa Robotniczej Partii Polskich Socjalistów i kolportaż jej w okresie okupacji. (Zestawienie i zapiski), RHCzP, t. 3: 1964, z. 2.
Stanisława Korajska: Kilka utcag o okupacyjnej prasie konspiracyjnej w zbio�rach Biblioteki Jagiellońskiej, "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" 1965, nr 2.
Jan Kowalik: Czasopiśmienictwo. Bibliografia bibliografii, [w:] Literatura polska na obczyźnie 1940 -1960, Praca zbiorowa... pod red. Tymona Terleckiego, t. 2. Lon�dyn 1965, s. 373 - 548 (tamże obszerna literatura).
Paulina Pakłer: Katalog prasy wojennej Ludowego Wojska Polskiego 1943 -
- 1945, Warszawa 1965 (dod. do "Komunikatu Bibliograficznego Centralnej Biblioteki Wojskowej" 1965, nr 1).
Jerzy Jarowiecki: Uwagi o bibliografii prasy konspiracyjnej, RHCzP, t. 5: 1966, z. 1.
Jan Nowak: Jndefcs prasy konspiracyjnej ruchu ludowego, [w:] Materialy źró�dłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 4: 1939 - 1945, Warszawa 1966, s. 561 -
-581.
Antoni Przygoński: Prosa konspiracyjna PPR. Zarys. Katalogi. Życiorysy, War�szawa 1966.
Klementyna Pytlarczyk: Informacje bibliograficzne. Wykaz czasopism w języku polskim wydawanych w latach 1939 - 1941 oraz 1944 - 1945 na terenach Litwy, Bia�łorusi i Ukrainy, "Biuletyn Informacyjny Studiów z Dziejów Stosunków Polsko-
-Radzieckich" 1966, nr 2.
Centralny katalog czasopism wojskowych. Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie. Oprać. Regina Hancko i Zenon Rutkowski, t. l, Warszawa 1967.
Stanisława Darłakowa: Prasa Rzeszowa XIX i XX wieku, Rzeszów 1967.
Wiesława Kaszubina: Bibliografia prasy łódzkiej 1863 -1944, Warszawa 1967.
Piotr Matusiak: Prasa PPR z okresu okupacji przechowywana w Centralnym Archiwum Wojskowym, "Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej" 1969, nr 1.
Bibliografia czasopism płockich 1810 - 1966. Oprać. Lucyna Gołebiowska pod kier. Czesława Gutrego, cz. l i 2, RHCzP, t. 9: 1970, z. l, 2.
Konrad Ciechanowski: Konspiracyjna prasa polska na Pomorzu Gdańskim w la�tach 1939 - 1945, "Zapiski Historyczne" 1971 z. 4.
Jan Kucia: Zbiór tajnej prasy konspiracyjnej w zasobie Archiwum Państwo�wego w Krakowie, "Archeion", t. 55: 1971, s. 67-84.
Dzieje prasy lubelskiej. Katalog wystawy. Pod red. Alojzego L. Gzelli, Lublin
1972.
Mieczysław Adamczyk: Prasa konspiracyjna Kielecczyzny 1939 -1945. Informator wystawy czasowej maj - Upiec 1973, Muzeum Świętokrzyskie w Kielcach, Kielce
1973.
Katalog czasopism lubelskich. Oprać. Halina Wolska przy współudziale zespołu, Lublin 1974.
Tadeusz Wroński: Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974 (s. 433 - 440r Wykaz prasy konspiracyjnej wychodzącej w Krakowie w okresie okupacji 1939 -
- 1945).
Tadeusz Wroński: Prasa, krakowska z okresu okupacji w zbiorach Muzeum Historycznego miasta Krakowa, "Krzysztofory. Zeszyty Historyczne Muzeum miasta Krakowa", nr l, Kraków 1974.
Mieczysław Adamczyk: Katalog prasy konspiracyjnej Ziemi Kieleckiej w la�tach 1939 - 1945, "Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego", t. 9: 1975.
Mieczysław Adamczyk: Kieleckie czasopisma konspiracyjne 1939 -1945. (Noty bibliograficzne), Kielce 1976.
Bibliografia
160
161
Bibliografia


Jan Kowalik: Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami kraju od września 1939 roku, t. 1-4, Lublin 1976.
Ludomir Smosarski: Materiały do bibliografii publikacji Polskiej Partii Ro�botniczej 1942- 1948, Warszawa 1976.
Jerzy Jarowiecki: Katalog krakowskiej prasy konspiracyjnej 1939 - 1945, Kra�ków 1978.
II. PRASA KONSPIRACYJNA
Tadeusz Kwiatkowski: "Miesięcznik Literacki", "Odrodzenie" 1945, nr 18.
Stefan Żółkiewski: Wspomnienia o życiu umysłowym w okresie konspiracji. (Czasopisma wychodzące w Polsce i ich charakterystyka), "Odrodzenie" 1945, nr 6/7.
Lista strat dziennikarstwa polskiego 1939 - 1945, "Życie Warszawy" 1945, nr 346, "Dziennik Ludowy" 1945, nr 109, "Kurier Codzienny" 1945, nr 161, "Głos Ludu"
1945. nr 334.
Żałobna karta dziennikarstwa polskiego. Bojownicy pióra, którzy padli w wal�ce 1939 - 1944, "Rzeczpospolita" 1945, nr 341.
Adolf Berman, Emanuel Ringelblum: Podziemna prasa kulturalna w getcie war�szawskim, "Przełom" 1946, nr 1.
Bogumił Chwist: "Monitor", piertoszo tajna gazetka to Warszawę, "Ogniwa"
1946. nr 2.
Jarosław Iwaszkiewicz: Fragmenty notatek, "Kuźnica" 1946, nr 11.
Helena Jaworska: Ze śmiercią pod ramię. (Ze wspomnień redaktora "Walki Młodych" w czasie okupacji). "Walka Młodych" 1946, nr 31.
Brunon Richert: Praso podziemna na Kaszubach, "Zrzesz Kaszebsko" 1946, nr 37.
Maria Turlejska: W podziemnej drukarni. Historia techniki "Trybuny Wolności", "Trybuna Wolności" 1946, nr 100.
Kazimierz Banach: Nasze drukarnie, "Chłopi i Państwo" 1947, nr 44 (tajna pra�sa ruchu ludowego).
Lesław M. Bartelski: Na zawsze związani z miastem, ,[w:] "Kalendarz Warsza�wski na rok 1947", s. 114 - 122 (o piśmie "Sztuka i Naród").
Teofil Głowacki: Prasa podziemna w okresie okupacji hitlerowskiej, "Prasa Polska" 1947, nr 2/3.
I Zjazd Delegatów Związku Pracowników Prasy Podziemnej "Prasa Polska"
1947. nr 2/3.
Józef Sawajner: W podziemiach tajnej drukarni, Kraków 1947.
Seweryn Walkowiak: W ośmiolecie wydania pierwszego numeru pierwszego śląskiego konspiracyjnego pisma "Ku Wolności", Katowice 1947.
Jerzy Wolski: Jak drukowano konspiracyjnego "Robotnika", "Pobudka" 1947, nr 28.
Stanisław Antoniewicz: Dzienniki w konspiracji, "Prasa Polska" 1948, nr 8/9.
J.W. [Józef Wardas]: Drukarz polski w walce z okupantem, "Wiadomości Gra�ficzne" 1948, nr 6-8.
Leon Wojciechowski: Wspomnienie "Enisty", "Dziś i Jutro" 1948, nr 31 (akcja dywersyjna "N").
Natan Gross: O podziemnej prasie młodzieży żydowskiej w getcie Warszawy "Nasze Słowo" 1949, nr 7/8.
Natan Gross: "Nowe Tory" (organ partii Poalej-Syjon w getcie warszawskim), tamże 1949, nr 7/8.
Joseph Kermisch: On the Underground Press in Warsaw Ghetto, [w:] Yad Weschem Studien on the European Jewisch Catastrophe and Resistance, t. l, Jeru-salem 1957, s. 85 - 123.
Kazimierz Stefański: Drukarnio konspiracyjna "ROCH-a", "Kierunki" 1958, nr 33.
Grzegorz Zalęski: Satyra to konspiracji, wyd. 2, Warszawa 1958.
Edmund Grudziński: "W", "Drapacz". (Propaganda Okręgu Warszawskiego AK wśród Niemców), "Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej", t. 2: 1959.
[Stanisław Kauzik] Stanisław Dołęga-Modrzewski: Polskie ponsttoo podziemne, Londyn 1959.
Edward Serwański: Polityczne i wojskowe organizacje podziemne w Wielko�polsce, "Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej", t. 3: 1959.
Bartłomiej Golka: Proso konspiracyjna "ROCH-a" 1939 - 1945, Warszawa 1960 (wyd. 2: Praso konspiracyjna ruchu ludowego 1939 - 1945, Warszawa 1975).
Władysław Bartoszewski: Konspiracyjne czasopiśmiennictwo kulturalne w kraju w latach 1939 - 1945. (Zarys informacji), "Twórczość" 1961, nr 10.
Lucjan Dobroszycki: Polskie czasopiśmiennictwo konspiracyjne w okresie oku�pacji hitlerowskiej, "Zeszyty Prasoznawcze" 1961, nr 1/2.
Sławomir Folfasiński: W lotach okupacyjnej próby. Z historii prasy często�chowskiej, "Życie Częstochowy" 1961, nr 13.
Publicystyka konspiracyjna PPR 1942 - 1945. Wybór artykułów. Pod red. Anto�niego Przygońskiego, t. 1-3, Warszawa 1961 - 1965.
Stanisław Sierotwiński: Krofcotusfci konspiracyjny "Miesięcznik Literacki", "Rocznik Naukowo-Dydaktyczny" Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie" 1961, z. 11: Filologia polska. Prace historycznoliterackie I.
Stanisław Sierotwiński: Materiały do historii literatury w podziemiu 1939 -1945, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego". Filologia, z. 8. Prace historyczno-literackie, z. 4, Kraków 1961, s. 147 - 166.
Aleksander Skarżyński: Niektóre aspekty działalności BIP-u Komendy Głównej AK, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1961, nr 3.
Bolesław Szwejgiert: Podziemne organizacje zbrojne obozu narodowego w la�tach 1939 - 1945, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1961, nr 1.
Maria Turlejska: O inżynierze Stanisławie Nowickim redaktorze "Gwar�dzisty", "Z pola walki" 1961, nr 4.
Grzegorz Zalęski: Satyra w polskiej prasie podziemnej i powstańczej, "Biule�tyn Komitetu 300-lecia Prasy Polskiej" 1961, nr 12.
Stanisław Ziemba: Wspomnienia wojenne. Lewe wydanie "Gońca Krakowskie�go". O krakowskich drukarniach, "Życie Literackie" 1961, nr 29, 30.
Jan Dobraczyński: Gro w wybijanego, Warszawa 1962.
Alfred Fiderkiewicz: O wojnie i ludziach PPR, Warszawa 1962.
Bogdan Hillebrandt: Centralna technika PPR, "Z pola walki" 1962, nr 1.
Stanisław Januszewski: Centralny kolportaż [prasy konspiracyjnej PRL], "Po�lityka" 1962, nr 1.
Maria Kieffer-Kpstarzecka: Dawne i nowe czasopisma płockie, [w:] Dziesięć wie�ków Płocka, wyd. 2, Płock 1962, s. 144 - 149.
Jadwiga Krawczyńska: Wspomnienia z prasy podziemnej 1939 -1944, RHCzP, t. 1: 1962.
Władysław Machejek: "Mała wojna" w Polsce południowej, Kraków 1962.
11 Prasa polska 1939 - 45
Bibliografia
163
Bibliografia
162


Stanisław Miedza-Tomaszewski: Benefis konspiratora, Warszawa 1962. Antoni Nowakowaki: Druk prasy podziemnej w Krakowie. (Wspomnienia), "Wiadomości Graficzne" 1962, nr 2.
Ryszard Panie: Podziemna prasa PPR V Obwodu, "Zaranie Śląskie" 1962, z. 3. Antoni Przygoński: Prasa konspiracyjna PPR, cz. Ii2, "Zeszyty Prasoznawcze"
1962. nr 1/2, 4.
Czesław Wycech: Z dziejów działalności kulturalno-oświatowej. (Departament Oświaty i Kultury), "Przegląd Historyczno-Oświatowy 1962, nr 3 (Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj).
Lesław M. Bartelski: Genealogia ocalonych. Szkice o latach 1939 - 1944, Kraków
1963.
D. L. [Lucjan Dobroszycki]: Prosu podziemna w getcie warszawskim, "Prasa Polska" 1963, nr 4.
Jerzy Jarowiecki: Lewicowe pisma kulturalno-społeczne na tle konspiracyjnej prasy 1939 - 1944, "Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie" 1963, z. 17: Filologia polska. Prace historycznoliterackie II.
Czesław Kozłowski: Powstanie i działalność Związku Walki Młodych, "Pokole�nia" 1963, nr 1.
Antoni Przygoński: Praso podziemna KRN i rad narodowych, "Rada Narodowa"
1963, nr 52.
Wspomnienia warszawskich pepeerowców. Pod red. Heddy Bartoszek i Bronisła�wy Jurkowskiej, Warszawa 1963.
Henryk Biowski: "Głos Warszawy", jego powstanie, technika i kolportaż (20 XI 1942 l VIII 1944), RHCzP, t. 3: 1964, z. 2.
Sławomir Folfasiństó: Zarys dziejów prasy wydawanej w Częstochowie, [w:] Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych, Katowice 1964, s. 328 - 361.
Tadeusz Garczyński: Ze wspomnień dziennikarza (1940 -1942), RHCzP, t. 3: 1964, z. 2.
Maria Kann: Niebo nieznane, Warszawa 1964.
Władysław Machejek: Byłem redaktorem "Głosu Miechowa", [w:] O ludziach. i sprawie. Wspomnienia działaczy PPR z Krakowskiego. Lata okupacji hitlerowskiej. Oprać. Stanisław Czerpak, Maria Kaniowa, Andrzej Kazanecki, Kraków 1964, s. 205 - 213.
Jan Mulak: Prasa Robotniczej' Partii Polskich Socjalistów i kolportaż jej w okresie okupacji. (Zestawienia i zapiski), RHCzP, t. 3: 1964, z. 2.
Wojciech Sulewski: Z dziejów prasy Armii Ludowej ("Wojsko Polskie" i "Żoł�nierz Lubelszczyzny"), RHCzP, t. 3: 1964, z. 2.
Marian Tupalski: Ludowa prasa konspiracyjna na Podlasiu, [w:] Ruch ludowy na Lubelszczyźnie. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Wojewódzki Komitet Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Lublinie. Pod red. Józefa R. Sza-flika, Lublin 1964, s. 318 - 325.
Józef Wojtal: "Odra-Wisa" (1944 - 1945) pismo śląskiej organizacji SL-ROCH wobec problemu odzyskania Ziem Zachodnich "Śląski Kwartalnik Historyczny So�bótka" 1964, nr 3/4.
Czesław Wycech: Z dziejów tajnej oświaty w latach okupacji 1939 - 1944, War�szawa 1964.
Feliks Czeranowski: Prosa konspiracyjna na Podlasiu podczas drugiej wojny światowej, RHCzP, t. 4: 1965, z. 1.
Jerzy Drewnowskł, Kazimierz Koźniewski: Piertcsza bitwa z gestapo. Wspomnie�nia o Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej, Warszawa 1965.
Aleksander Emiljanowicz: Było to nad Czarną Hańczą, Warszawa 1965.
Magdalena Petryńska: Pismo literackie młodych "Droga" (1943 - 1944), Po�
kolenia" r965, nr 3. ,r-..S
Tadeusz Seweryn: "Wisła" na falach eteru, "Przegląd LekarsW 1965, nr l (Taj�na radiostacja "Wisła" w Krakowie, lipiec 1943 styczeń 1945). .v:.
Stefan Skrobiszewski: "Biuletynowcy", "Pokolenia" 1965, nr 3 ^Biuletyn Radio�
wy", "Zwyciężymy"). �
Wojciech Sulewski: Zwyciężymy" organ Związku Walki Wyzwoleńczej (l X 1941 15 I 1942), RHCzP, t. 4: 1965, z. 2.
Ignacy Jakubiec: Działalność oświatowa Ruchu Oporu Chłopskiego w okręgu krakowskim 1939-1945, "Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego", nr 8: 1966,
Jerzy Jarowiecki: Krakowskie konspiracyjne 'pismo satyryczne "Na ucho" 1943-1944, "Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kra�kowie" 1966, z. 24. Prace historycznoliterackłe III.
Krystyna Marczewska: Zygmunt Jarosz (24 III 1911 IV 1943), "Z pola walki" 1966, nr 4 (redaktor pism PPR).
Antoni Przygoński: Prasa konspiracyjna PPR. Zarys. Katalog. Życiorysy, War�
szawa 1966. .
Stanisław Sierotwiński: Kronika życia literackiego w Polsce pod okupacją hitle�rowską. (Próba przeglądu zdarzeń w układzie chronologicznym), "Rocznik Naukowo--Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie" 1966, z. 24. Prace histo�rycznoliterackie III.
Michał Wojewódzki: TWZW Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze poli�grafia w podziemiach, "Przegląd Techniczny" 1966, nr 7.
Stanisław Zbierski: Nad Wartą ludowa straż, Warszawa 1966.
Edward S. Bury: Aby wyrazić swój czas. W 25-lecie "Sztuki i Narodu". "Życie i Myśl" 1967, nr 4/5.
Stanisław Dąbrowski: Centralna konspiracyjna prasa SL-ROCH wobec przyszłej
granicy polsko-niemieckie] (1940-1945), [w:] 70 lat ruchu ludowego. Praca zbiór,
pod red. Józefa R. Szaflika, Warszawa 1967, s. 580-589. - '
Teofil Głowacki: Prasa lewicy socjalistycznej w okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce, "Rocznik Biblioteki Narodowej", t. 3: 1967.
Kazimierz Koźniewski: Zamknięte koła. W podziemnym świecie, Warszawa 1967.
Piotr Sierant: Zarys dziejów konspiracyjnego pisma "Odwet", RHCzP, t. 6: 1967, z. l (polemika: Cecylia Gutry: Uwagi w związku z artykułem P. Sieranta, tamże, z. 2).
Jan Sokół "Skrzydło"': Konspiracja nad Wisłą i Sanem (1939 - 1944). Wspo�mnienia, Warszawa 19S7 (prasa ruchu ludowego).
Maria Straszewska: "Biuletyn Informacyjny" 1939 - 1944, "Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej", t. 11: 1967. �
Michał Wiśniewski: Z historii powstania i działalności Komendy Obrońców Polski, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1967, nr 3.
Halina Auderska: Kryptonim Akcja "N", cz. l i 2, "Odra" 1968, nr 9, 10. Janina Balcerzak: Prasa, wydawnictwa i działalność propagandowe. Związku Walki Młodych w okresie okupacji, "Pokolenia" 1968, nr 1" >
Kazimierz Sanach: Z dziejów Batalionów Chłopskich. Wspomnienia, rozważania, materiały, Warszawa 1968 (Drukarnie. Prasa, s. 52-88,)..
Lucjan Dobroszycki, Władysław Bartoszewski: Prasa ruchu oporu w Polsce.
t
164
Bibliografia
1939 - 1945. Stan badań i postulaty, [w:] Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej, t. 2, Warszawa 1968, s. 53 - 67.
Bogdan Hillebrandt: Młodzieżowe grupy socjalistyczne w okresie okupacji hitle�rowskiej, "Pokolenia" 1968, nr 3.
Zbigniew Hirsz: Lubelska prasa konspiracyjna 1939 - 1944, Lublin 1968.
Jan Hulewicz: Działalność Funduszu Kultury Narodowej w dziedzinie pomocy 'dla kraju, 1940 -1945, "Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej". Ser. A. Historia Nauk Społecznych, z. 12, Warszawa 1968.
Stefan Manczarski: Antena konspiracyjna z okresu okupacji, "Przegląd Teleko�munikacyjny" 1968, nr 12.
Barbara Matusowa "Kwiatkowska": Na partyzancki poszły bój... 1939 -1945. Oprać. Stanisława Młodożeniec-Warowna, Warszawa 1968 (pisma Ludowego Związku Kobiet, s. 199 - 232).
Kazimierz Pluta-Czachowski: W sztabie operacyjnym Komendy Głównej AK na Woli, "Za i przeciw" 1968, nr 35.
Publicystyka Śląskiego Obwodu PPR 1942 -1945. Oprać. Henryk Rechowicz,
Katowice 1968.
Stanisław Truszkowski "Sztremer": Partyzanckie wspomnienia, Warszawa 1968 (prasa Okręgu Wileńskiego AK, s. 44 - 57, 178 - 184).
Twierdzą nam będzie każdy próg. Kobiety ruchu ludowego w walce z okupantem. Sylwetki, wspomnienia, artykuły. Oprać. Maria Jędrzejec, Warszawa 1968 (W łącz�ności i Kolportaż, s. 29 - 128).
Tadeusz Wroński: Konspiracyjne czasopiśmiennictwo kulturalne w Krakowie 1939 - 1945, "Życie Literackie" 1968, nr 22.
Zdzisław Jastrzębski: Literatura pokolenia wojennego wobec dwudziestolecia,
Warszawa 1969.
Jan Kucia: Krakowska prasa konspiracyjna 1939 - 1945, "Zeszyty Prasoznawcze"
1969, nr 2.
Jan Kucia: Tajne drukarnie krakowskie w okresie okupacji hitlerowskiej,
tamże, 1969, nr 4.
Kazimierz Sobolewski: W radiowej slużbie ruchu oporu, "Radioamator i Krótko�falowiec" 1969, nr 10.
Michał Szypuła: Działalność Konspiracyjnych Zakładów Wydawniczych AK w Kosocicach, Lusinie i Wrzęsowicach w latach 1942 - 1945, "Studia Historyczne"
1969. z. 1.
Andrzej Werblan: Ideowo-polityczne stanowisko grupy "Barykada Wolności" w pierwszym okresie okupacji hitlerowskiej, [w:] Naród i Państwo. Prace ofiarowa-ne Henrykowi Jabłońskiemu w 60 rocznicą urodzin, Warszawa 1969, s. 365 - 372.
Antoni Wiącek: Prasa tajna "ROCH-a" w Zamojskim w latach okupacji hitle�rowskiej, RHCzP, t. 8: 1969, z. 2.
Stanisław Wilczek: Rewolucyjne i postępowe tradycje prasy zagłębiowskiej. (Próba rekonesansu), Będzin 1969.
Michał Wojewódzki: Tajna drukarnia "W", "Stolica" 1969, nr 3, "Czwórka" największa tajna drukarnia, tamże, 1969, nr 4; Zagłada "czwórki", tamże, 1969, nr 5; Tajne drukarnie przed godziną "W", tamże, 1969, nr 10.
Edmund Zduński: .System konspiracyjnej łączności radiowej w czasie okupacji hitlerowskiej w Polsce, "Dzieje Najnowsze" 1969, nr 4.
Szymon Datner: "Wiadomości". Podziemny organ prasowy w getcie warszawskim z okresu po wielkim "wysiedleniu", "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego"
1970. nr 1.

165
Bibliografia
Jan Dobraczyński: Tylko w jednym życiu, Warszawa 1970.
Jan Kucia: Kolportaż krakowskiej prasy konspiracyjnej w okresie okupacji hitlerowskiej, "Zeszyty Prasoznawcze" 1970, nr 2.
Jan Kucia: Krakowski ośrodek konspiracyjnej działalności wydawniczej, [w:] Z lat wojny i okupacji, t. 2, Warszawa 1970, s. 159 - 182.
Stanisław Okęcki: O Akcji "N", "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1970, nr 4.
Aleksander Stromenger: Człowiek z zakalcem. Notatki i wspomnienia z lat 1939 - 1945, Warszawa 1970.
Wspomnienia dziennikarzy z okresu okupacji hitlerowskiej. Oprać. Eugeniusz Rudziński, Warszawa 1970.
Ireneusz Caban, Zygmunt Mańkowski: Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajo�wa w Okręgu Lubelskim 1939 -1944. Cz. 1: Zarys monograficzny, Lublin 1971 (Dzia�łalność propaaandowa, s. 97-106; Aneks 4: Prasa konspiracyjna, s. 264-273).
Jerzy Jarowiecki: O konspiracyjnej prasie ludowej okręgu krakowskiego w la�tach 1939 -1944, "Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie" 1971, nr 36: Prace historycznoliterackie V.
Jan Kantyka: "Płomień", "Pokolenia" 1971, nr 1.
Jadwiga Krawczyńska: Zapiski dziennikarki warszawskiej 1939 - 1947, Warszawa
1971.
Ludwik Kubik: Rola prasy konspiracyjnej w nauczaniu podziemnym, "Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych Oddziału PAN w Krakowie" t. 13: 1971.
Barbara Matusowa: Udział kobiet w wydawaniu i kolportowaniu tajnej prasy, [w:] Zbiór materiałów Komisji Historycznej Kobiet w Walce o Niepodległość, War�szawa 1971.
Jan Rzepecki: Organizacjo t działanie Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej AK, cz. 1-3, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1971, nr 2-4.
Alina Słomkowska: Prasa i działalność propagandowa PPR, GL i AL na Kie-lecczyźnie, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1971, nr 2.
Czesław Wycech: Konspiracyjna prasa ludowa na tle podziemnej prasy pols�kiej..., "Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego", nr 13: 1971; TV sprawie prasy konspi�racyjnej. Uzupełnienia i sprostowania, tamże, nr 14: 1972.
Akcja "W". Wspomnienia 1941-1944. Pod red. Haliny Auderskiej i Zygmunta Ziółka, Warszawa 1972.
Stanisław Dąbrowa-Kostka: W okupowanym Krakowie, Warszawa 1972.
Janusz Dubrawski, Waldemar Strzałkowski: Problematyka wojskowa w prasie PPR, GL i AL, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1972, nr 1.
Marian Flasiński: Postępowe tradycje tarnowskiego czasopiśmiennictwa, "Ze�szyty Tarnowskie" 1972, nr 4.
Juliusz Garztecki: O "Drodze" i Krzysztofie Baczyńskim, "Miesięcznik Literacki"
1972. nr 1.
Bogdan Hilldebrandt: Podziemna prasa Związku Walki Młodych, [w:] Warszawo lat wojny i okupacji 1939 - 1944, z. 2, Warszawa 1972, s. 7 - 30.
Zbigniew Hirsz: Ludowa prasa konspiracyjna na Lubelszczyźnie, "Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego", nr 14: 1972.
Walentyna Miszczuk-Szylman: Oblicze ustrojowe i społeczne przyszłej Polski w świetle prasy podziemnej obozu londyńskiego (1940 -1944), "Studia Historyczne Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Bydgoszczy" 1971, z. 2.
Jan Rzepecki: O wydawnictwach akcji "IV" "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1972, nr 2.
Bibliografia
166
Bibliografia
167


Alina Słomkowska: Wydawnictwa instruktażoi;-,-propagandowe PPR, AL i KRN w okresie okupacji hitlerowskiej, RHCzP, t. 11: 1972, z. 4.
Zofia Sokół: Ośrodki konspiracyjnej działalności wydawniczej na R.zeszowszczy-źnie w latach okupacji hitlerowskiej, "Eocznik Województwa Rzeszowskiego", t. 8: 1970/1972 (Rzeszów 1975).
Andrzej Trzebiński: Pamiętnik, [v;:] tegoż: Kwiaty z drzew zakazanyc>> War�szawa 1972, s. 77 -290.
Jan Wesołowski: Technika warszawska PPR lat wojny i okupacji, [w:]- Warsza�wa lat wojny i-okupacji" 1939-1944, z. 2, Warszawa 1972, s. 239-251.
Tadeusz Wrońsfei: Konspiracyjna prasa IV Krakowskiego Obwodu PPR. "Życie Literackie" 1972, nr 5.
Wacław Żdżarski: Lata wojny i okupacji. Karty z historii polskiej fotoarafeż, "Refleks" 1372, nr 20.
Marek Arczyński: Z dziejów prasy konspiracyjnej Stronnictwa Demokratyczne�go w Krakowie (1939-1943), "Zeszyty Hłstorycznopolityczne Stronnictwa Demokra�tycznego", z. 9: 1973, s. 70 - 84.
Marek Arczyński: Z dziejów prasy konspiracyjnej w Krakowi? 1939-1945 (Fragmenty wspomnień), "Zeszyty Prasoznawcze" 1973, nr 1.
Stanisław Bębenek: Wizja przyszłej Polski w programie grupy "Szaniec", "Prze�gląd Historyczny" 1973, nr 1:
Marian Fuks: Prasa żydowska w Polsce XIX i pierwszej połowy XX wieku,
(do końca drugiej wojny światowej), RHCzP, t. 12: 1973, z. 1. : .>
Konspiracyjna publicystyka literacka 1940 - 1944. Antologia. Oprać. Zdzisław Jastrzębski, Kraków 1973.
Jan Kucia: Dyskusja o krakowskiej prasie konspiracyjnej 1939- 1945, :"Zeszyty
Prasoznawcze" 1973, nr 1. . .. :. '". : ���' ;:�,..-.�-�
Henryk Piasecki: Ruch oporu i powstanie w getcie warszawskim w praąie.pod�
ziemnej, "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" 1973, nr 2/3, � �...
Alina Słomkowska: Konspiracyjna prasa PPR, CL, AL i KRN w okresie okupa�cji i jej geneza, [w:] Materiały pomocnicze do historii dziennikarstwa Polski Lu�dowej, z. 2, Warszawa 1973, z. 9 - 31.
Marian Stawik: Jak zostałem redaktorem i wydawcą prasy podziemnej, RHCzP, t. 12: 1973, z. 3.
Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne.'
Warszawa 1973 (Prasa konspiracyjna, s. 37 - 385); wyd. 2 rozszerzone: Warszawa
1978. , .
Weronika Wilbik-Jagusztynowa: Rozwój prasy ruchu ludowego na Rżesnow-szczyźnie i jej kierunek ideologiczny, [w:] Bataliony Chłopskie na Rzeszowszcżyźnie. Dokumenty, relacje, wspomnienia, Warszawa 1973, s. 196 - 226.
Zygmunt Ziółek: Od okopów do barykad. Wspomnienia 1939 -1944, Warszawa 1973.
Mieczysław Adamczyk: Zawartość treściowa konspiracyjnego pisma "Odwet",
RHCzP, t. 13: 1974, z. 1. �' -
'�-� Mieczysław Adamczyk: Prasa Szarych Szeregów na Kielecczyźnie w okresie okupacji hitlerowskiej (1042 - 1945), RHCzP, t. 13: 1974, z. 3.
Andrzej Czystowski: Warszawskie wydawnictwa PPS-WRN (1939- 1944). "Z pola
walki" 1974, nr 1. ' �
Stanisław Dobosz: Żywiecka prasa konspiracyjna i jej redaktorzy 1939-1945,
"Wojskowy Przegląd Historyczny" 1974, nr 3. :
Historia elektryki polskiej, t. 3: Elektronika i telekomunikacja. Praca zbiór.,
Warszawa 1974 (R. 9: Radiotechnika i łączność w latach drugiej wojny światowej, s. 463 - 527).
Jerzy Jarowiecki: Krakowskie pismo konspiracyjne z lat 1943 - 1944 "Watra", RHCzP, t. 13: 1974, z. 2.
Maciej J. Kwiatkowski: 1939, 1945: Radio u; konspiracji, "Radio i Telewizja" 1974, nr 42.
Marian Ziobro: Rzeszowska prasa SL-ROCH w latach 1939-1945, "Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego", nr 16: 1974.
Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy, Warszawa 1975.
Gabriel Brzęk: "Na Posterunku" i "Wedeta". Relacja z dziejów konspiracyjnej pracy na Rzeszowszcżyźnie, RHCzP, t. 14: 1975, z. 2/3.
Krystyna i. Konrad Ciechanowscy: Tajna działalność kulturalno-oświatowa na Pomorzu w latach 1939 - 1945, Gdańsk 1975.
Stanisław Dąbrowski: Działalność ideowo-wychowawcza BCh, [w:] Bataliony Chłopskie w walce o narodowe i społeczne wyzwolenie, Warszawą 1975, s. 89 - 133.
Jerzy Jarowiecki: Prasa podziemna w latach 1939 - 1945. Studia i szkice, Kra�ków 1975.
Czesław Mankiewicz: Centralna Technika PPR w Warszawie w 1942 r., [w:] Warszawa lat wojny i okupacji 1939 - 1944, z. 4, Warszawa 1975.
Ruta Sakowska: Ludzie z zamkniętej dzielnicy. Żydzi w Warszawie w okresie hitlerowskiej okupacji październik 1939 marzec 1943, Warszawa 1975.
Zofia Sokół: Prasa konspiracyjna Rzeszowszczyzny w latach 1939 - 1945, RHCzP, t. 14: 1975, z. 1.
Zofia Sokół: Rzeszowskie czasopisma konspiracyjne okresu, okupacji hitlerow�skiej 1939 - 1944, "Rzeszowskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Prace Humanistyczne", t. 5, Rzeszów 1975.
Jan Szczawie j: Ciosy. Z lat walki 1939 - 1945, t. 1-2, Warszawa 1975.
Jerzy Jarowiecki: Prosa podziemna w Krakowie w latach okupacji hitlerow�skiej, RHCzP, t. 15: 1976, z. 2.
Stanisław Ziemba: Czasy przetomu. Wspomnienia dziennikarza z lat 1944--1946,
Kraków 1975. � :
Włodzimierz Kaczocha: Problematyka kultury w dokumentach programowych i publicystyce PPR w latach 1942-1944, "Z pola walki" 1978, nr 1.
Alina Słomkowska: Prasa PPR, GL, AL i KRN na Kielecczyźnie 1942 - 1945, Warszawa 1976.
Maria Turlejska: Kobiety- i dziewczęta .w prasie lewicy robotniczej (redakcje, technika, kolportaż), [w:] By nie odeszly w mrok zapomnienia. Udział kobiet pol�skich w drugiej wojnie światowej, Warszawa 1976, s. 101 - 108.
Michał Wojewódzki: W tajnych drukarniach Warszawy 1939--1944. Wspomnie�nia, Warszawa 1976 (wyd. 2 poprawione i uzupełnione: Warszawa 1978).
Mieczysław Adamczyk: Czasopiśmiennictwo konspiracyjne i działalność pro�
pagandowa PPR, GL AL i KRN na Kielecczyźnie w okresie okupacji hitlerow�
skiej, KHPP, t. 16: 1977, nr 2. �.;..-.
Marian Fuks: Żydowska prasa w okresie okupacji hitlerowskiej w Pols- 1943), KHPP, t 16: 1977, nr 2. ',;�;.�-
Mieczysław Adamczyk: Działalność wydawniczo-propagandowa "Jędrusiów", "Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach", t. W: 1977.
Łukasz Grzywacz-Switalski: Przyczynki do historii prasy podziemnej Inspekto�ratów ZWZ-AK Miechów i Krosno, "Studia Historyczne", 1977, z. 2.
Bibliografia
168
Bibliografia


Zbigniew J. Hirsz: Terenowa prasa konspiracyjna ruchu ludowego 1939 - 1945, Warszawa 1977.
Jerzy Jarowiecki: Podziemna prasa ludowa VI Okręgu ROCH-a (krakowskiego) w latach 1939 - 1945, KHPP, t. 16: 1977, nr 2.
Jerzy Jarowiecki: Prasa konspiracyjna w Krakowie w latach 1939 - 1945, Wro�cław 1977.
Julia Juryńska: Sztuka na rozkaz sumienia, "Zeszyty Naukowe KUL", 1977, nr 3/4 (czasopismo "Sztuka i Naród").
Jan Kantyka: O konspiracyjnej prasie socjalistycznej w Zagłębiu Dąbrowskim,
- "Prace Naukowe Uniewersytetu Śląskiego w Katowicach". Nr 183. Historia i Współ�czesność. I. Polska i Europa w XX wieku, Katowice 1977, s. 43 - 56.
Stanisława Lewandowska: Prosa konspiracyjna i jej źródła, "Odra", 1977, nr 10. Władysław Machejek: Notatki redaktora z podziemia, "Miesięcznik Literacki"
1977, nr 1.
Witold Mielczarek: Propaganda i prasa Polskiej Partii Robotniczej w Częstocho�wie, [w:] Procesy laicyzacyjne w społeczeństwie socjalistycznym. Wpływ klasy ro�botniczej na przemiany społeczne w Częstochowie. Działalność PPR w regionie częstochowskim. Materiały z konferencji naukowych, Częstochowa 1977, s, 281-309.
Kazimierz Przybysz: Prasa konspiracyjna ruchu ludowego w województwie warszawskim w latach okupacji hitlerowskiej, KHPP, t. 16: 1977^ nr 2.
Alina Słomkowska: Straty dziennikarstwa polskiego to wyniku drugiej wojny światowej, KHPP, t. 16: 1977, nr 3.
Maria Wiśniewska: "Pismo Młodych 1943", KHPP, t. 16: 1977, nr 2.
Mieczysław Adamczyk: Konspiracyjna prasa ludowa na Kielecczyżnie (1939 -
- 1945), KHPP, t. 17: 1978, nr 3.
Barbara Kos: "Drugi Brzeg". (Społeczno-kulturalny miesięcznik konspiracyjny. 1940. Kieleckie.), "Słowo Ludu" 1978, nr 99.
Stanisława Lewandowska: Źródła informacji polskiej prasy konspiracyjnej, "Dzieje Najnowsze" 1978, nr 3.
Michał Musielak: "Głos Ojczyzny" pismo dla Polaków deportowanych na roboty przymusowe do Niemiec, KHPP, t. 17: 1978, nr 2.
Maria Wiśniewska: Konspiracyjna prasa Szarych Szeregów w latach 1940 - 1942, "Dzieje Najnowsze" 1978, nr 3.
III. PRASA POWSTANIA WARSZAWSKIEGO
Żałobna karta dziennikarstwa polskiego. Bojownicy pióra, którzy padli w walce 1939 - 1944, "Rzeczpospolita" 1945, nr 341.
Lista strat dziennikarstwa polskiego 1939 - 1945, "Życie Warszawy" 1945, nr 346; "Dziennik Ludowy" 1945, nr 109; "Kurier Codzienny" 1945, nr 161; "Głos Ludu"
1945. nr 334.
Andrzej Weber: Prasa demokratyczna w powstaniu warszawskim, "Trybuna Wolności" 1945, nr 75.
Władysław Dunin-Wąsowicz: Prasa powstańcza na Żoliborzu, "Gazeta Ludowa"
1946. nr 276.
Stefan Sadowski: Wspomnienia z powstania, "Chłopski Sztandar" 1946, nr 1. Jerzy Swirskł: Prasa ludowa w czasie powstania, "Gazeta Ludowa" 1946, nr 212. "Głos Demokracji", "Kurier Codzienny" 1947, nr 207.
Stanisław Wąsowicz: "Barykada Powiśla", cz. l i 2, "Tygodnik Warszawski" 1947, nr 31, 32.
Jan Rzepecki: Na marginesie powstańczych dokumentów BIP, "Kwartalnik Hi�storyczny" 1957, nr 6.
Grzegorz Załęski: Satyra w polskiej prasie podziemnej i powstańczej, "Biuletyn Komitetu 300-lecia prasy polskiej" 1961, nr 12.
Stanisław Zadrożny: "Tu Warszawa". Dzieje radiostacji powstańczej "Bły�skawica", Londyn 1964.
Maciej J. Kwiatkowski: "Błyskawica". Stacja nadawcza AK w okresie powsta�nia, "Mówią wieki" 1965, nr 9.
Mieczysław Ubysz: "Błyskawica", stacja nadawcza AK w Warszawie (8.8.
4.10.1944 r.), "Życie i Myśl" 1966, nr 7/8.
Teofil Głowacki: Prosa lewicy socjalistycznej w okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce, "Rocznik Biblioteki Narodowej", t. 3: 1967.
Maria Straszewska: "Biuletyn Informacyjny" 1939 -1944, "Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej", t. II: 1967.
Janina Balcerzak: Prosa, wydawnictwa i działalność propagandowa Związku Walki Młodych w okresie okupacji, "Pokolenia" 1968, nr 1.
Lucjan Dobroszycki, Władysław Bartoszewski: Prosa ruchu oporu w Polsce 1939 - 1945. Stan badań i postulaty, [w:] Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej, t. 2, Warszawa 1968, s. 53 - 67.
Michał Wojewódzki: Powstańcze drukarnie. Fragment wspomnień dowódcy taj�nej drukarni, "Świat" 1968, nr 33 (polemika: Jerzy Zwierzyński: Szczegóły są woźne, tamże, 1968, nr 40).
Stanisław Ziemba: Ostatnie dni przed powstaniem; Rekonesans reporterski; Pierwsze dni prasa powstańcza; Obraz wolności; Jeńcy niemieccy; Konfrontacje prasowe; Powstanie oczyma dziennikarza, "Stolica" 1968, nr 30 - 36.
Janina Dunin-Wąsowiczowa: "Nowiny Zoliborskie" podczas powstania warszaw�skiego. (Wspomnienia), RHCzP, t. 8: 1969, z. 2.
Michał Wojewódzki: Drukarnie powstańczej Warszawy, "Prasa Polska" 1969, nr 8.
Stanisław Garztecki: "Barykada". Pismo codzienne III i II Rejonu AK. (Wspo�mnienia). RHCzP, t. 9: 1970, z. 3.
Bolesław Faron: Z dziejów prasy powstania warszawskiego. ("Jownutko" i "Dziennik Dziecięcy"), RHCzP, t. 10 : 1971, z. 2.
Jadwiga Krawczyńska: Zapiski dziennikarki warszawskiej 1939 - 1947, Warszawa 1971.
Jan Rzepecki: Organizacja i działanie Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej AK, cz. 1-3, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1971, nr 2 - 4.
Władysław Bartoszewski: Praso powstania warszawskiego. Zarys historyczno-
- bibliograficzny, "Rocznik Warszawski" t. 11: 1972.
Władysław Bartoszewski: "Wiadomości z Miasta i Wiadomości Radiowe". Ze wspomnień redaktora powstańczego biuletynu, RHCzP, t. 11: 1972, z. 4.
Janina Dunin-Wąsowiczowa: Ludność cywilna i praso powstańczego Żoliborza, [w:J Warszawa lat wojny i okupacji 1939 - 1944, z. 2, Warszawa 1972, s. 253 - 284.
Mieczysław Krzepkowski: "Kurier Mokotowski", środowisko Robotniczej Partii Polskich Socjalistów i Polskiej Armii Ludowej, tamże, s. 285 - 290.
Jan Rosner: Wspomnienia redaktora "Warszawianki" (pisma PPS wydawanego w czasie powstania na Starym Mieście), tamże, s. 291 - 298.
Stanisław Ziemba: Ostatni biuletyn, "Stolica" 1972, nr 3S.
171
Bibliografia
Bibliografia
170


Józef Wierzba: Prasa PPR i AL w Powstaniu Warszawskim [w:] Materiały po�mocnicze do historii dziennikarstwa Polski Ludowej, z. 2, Warszawa 1973, s. 32 - 47 (przedruk: "Kronika-Warszawy" 1974, nr 3).
Zygmunt Ziółek: Od okopów do barykad. Wspomnienia 1939 - 1944, Warszawa 1973.
Ludność cywilna w powstaniu warszawskim. Oprać. Czesław Madajczyk, t. 3: Prasa, druki ulotne i inne publikacje powstańcze, Warszawa 1974.
Czesław Gutry: Jawne czy konspiracyjne były wydawnictwa powstańcze, "Dzie�je Najnowsze" 1977, nr 1.
IV. CZASOPISMA JAWNE W JĘZYKU POLSKIM (TZW. PRASA GADZINOWA)
Bolesław Dudziński: Polityka prasowa hitleryzmu podczas okupacji. (Cele, dąże�nia, metody), "Kuźnica" 1945, nr 4/5; Sprostowanie, tamże, nr 7.
Dziennikarze kolaboracjoniści, "Robotnik" 1945, nr 342. .
Karol Małcużyński: Niemiecka propaganda w Generalnym Gubernatorstwie, "Przegląd Socjalistyczny" 1945, nr 2.
Zygmunt Ziółek: Kolaboracja i kolabaracjoniScł, "Kurier Codzienny" 1947, nr 282.
Olgierd Budrewjcz: O niemieckich próbach '.^pojednania" z Poldkami, "Nowiny
Literackie" 1948, nr 6. ,
Aresztowanie Heleny Wielgomasowej; (n) "Za pieniądze gotowa na wszystko".
Akt oskarżenia przeciwko Helenie Wielgomasowej; Z. Skup: Współpracowniczka
"szmatławców" Helena Wielgomasowa skazana na 6 lat więzienia. Zakończenie
procesu w Warszawskim Sądzie Okręgowym, "Życie Warszawy" 1948, nr 124, 210,
248. ' ,." a ^
Jacek Wołowski: Nareszcie sąd. (Akcja Pełnomocnika do spraw Kolaboracji)
"Życie Warszawy" 1948, nr 208. *""
Jacek Wołowski: Sprawa skończona. Bezkarność kołaboracjónistów kończy się, "Życie Warszawy" 1948, nr 212.
Aresztowanie współpracowników b. "Kuriera Częstochowskiego", "Życie War�
szawy" 1948, nr 282. '
Początek procesu kolaborantów z "Kuriera Częstochowskiego"; Zeznania Świad�
ków w procesie częstochowskim obciążają dziennikarzy kolaborantów. Trzeci dzień
procesu kolaboracjonistów "Kuriera Częstochowskiego"; Proces kolaborantów
z "Kuriera Częstochowskiego"; Zamknięcie przewodu sądowego w procesie "Kurie�
ra Częstochowskiego"; Naczelny redaktor "Kuriera Częstochowskiego" skazany na
karę śmierci, ;,Robotnik" 1948, nr 311-317. s^ �>-. �:.$�.�:!�'
Współpracownik "Gazety Barańowickiej" przed sądemf!i,'K.utiLv'~'Codzienny"
1948, nr 260.- � ' - ��iW.f.st':. "i�",':� �-� ."
Dochodzenie przeciw dziennikarzom współpracującym e 'JKeihcartti~'(w "łfowym Kurierze Warszawskim" i pismach krakowskich), "Kurier Codzienny" 4'948, nr 123.
Współpracownicy gadzinowej prasy przed Sądem Okręgowym' to Warszawie (b. redaktorzy "Nowego Kuriera Warszawskiego" i pism krakowskich); .Zeznania świadków i biegłych. W drugim dniu procesu "szmatławca", Wyrzutki. społeczeństwa i, zdrajcy! Zgodna opinia rzeczoznawców o kolaboracjonistach ze "szmatławców". Proces współpracowników "szmatławca". Zeznania świadków; Zeznania. świadków w piątym dniu procesu "szmatławca"; Mowa prokuratora w procesie pracowników "szmatławca"; Od 15 do 5'lat więzienia żądają :fpr;Qk_m;$torzy, $ "szmatławców", "Rzeczpospolita" 1949, jar 3 - 1Q,>, , :r.' ;-;-jvC '-
Wyrok w procesie współpracowników "gadzinówki" (tiNowego Kuriera War�szawskiego" i pism krakowskich). "Trybuna Ludu" 1949, nr 11.
Dziennikarze kolaboracjamiści przed sądem w Warszawie (b. redaktorzy "No�wego Kuriera Warszawskiego"); Drugi dzień procesu przeciwko dziennikarzom-ko-laboracjonłstom; Wyrok w procesie współpracowników prasy "gadzinowej", "Trybu�na Ludu" 1949, nr 95, 96, 101.
Witold MoskaIik:;Uu>a0i o działalności placówki hitlerowskiej "Das Institut -fur Deutsche Ostarbeit", "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego". CXLVI. Prace Historyczne. Nr 19, Kraków 1966.
Lucjan Dobroszycki: Założenia i organizacja prasy niemieckiej w języku pols�kim w tzw. Generalnej Guberni w latach 1939 - 1945 w świetle dokumentów, RHCzP, t. 6: 1967, z. 1.
Andrzej Piwowarczyk: Chełmska gadzinówka. Przyczynek do lat okupacji, "Kamena" 1967, nr 10.
Tadeusz Cieślak: Hitlerowskie czasopismo "Nowy Kurier Warszawski", "RHCzP", t. 8: 1968, z. 1.
Ryszard Pęczalski: Hitlerowska prasa gadzinowa w Ciechanowskiem, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1968, nr 4.
Tadeusz Cieślak: Z historii niemieckiej prasy w języku polskim. I. "Goniec Krakowski" (27 X 1939 18 I 1945). II. Hitlerowska "Gazeta Żydowska" w Krako�wie (23 VII 1940 30 VIII 1942), RHCzP, t. 8: 1969, z. 4.
Christoph Klessman: Die Selbstbeheuptung einer Nation. Nationalsozialistische Kulturpolitik und polnische Wiederstandsbewegung in Generalgouvernement 1939 -- 1945, Dusseldorf 1971.
Marian Fuks: Życie w gettach Generalnej Guberni na tle "Gazety Żydowskiej" 1940-1942, cz. l-3, "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" 1971, nr 3, 4; 1972, nr 1.
Tomasz Szarota: Jawne wydawnictwa i prasa w okupowanej Warszawie, [w:] Warszawa lat wojny i okupacji 1939 - 1944, z. 2, Warszawa 1972, s. 139- 165.
Andrzej Czarnik: Prasa w Trzeciej Rzeszy. Organizacja i zakres działania (ma�
szynopis powielony na prawach rękopisu, wyd. Wyższą Szkła Pedagogiczna
w Słupsku), Słupsk 1973 (R. 10: Prasa hitlerowska w podbitej Europie, s. 253 - 269
na ziemiach polskich); wyd. książkowe: Gdańsk 1976. .
Marian Fuks: Prasa żydowska w Polsce XIX i pierwszej połowy XX wieku (do
końca drugiej wojny światowej), RHCzP, t. 12: 1973, z. 1. t., . . ,
Ruta Sakpwska: Ludzie z zamkniętej dzielnicy. Żydzi w Warszawie w okresie hitlerowskiej okupacji październik 1939 marzec 1943, Warszawa 1975.
Lucjan Dobroszycki: Der legale polnische Presse im Generalgouvernement 1939 - 1945, Munchen 1977.
Eugeniusz C. Król; Niemieckie czasopisma w języku polskim dla szkolnictwa
w Generalnej Guberni ("Ster", "Mały Ster", "Zawód i Życie"). KHPP, t. 17-: 1978,
nr 1. �-.-�.� - :i'^: �'�.
Marek Tuszyński: Propaganda hitlerowska w Generalnej,,'Guberni przeciwko
tzw. plutokracjom zachodnim -w okresie od września 1939fiq^tO'Tcwietnia'1943 r.,
"Dzieje Najnowsze" 1378, nr 3. :: .r-,;.;>
Witold Mielczarek: Polityczna propaganda goebbelsouoska i prasa" ttieraiecka
w Częstochowie w latach 1939 - 1945, "Zeszyty Naukowe Politechniki. iCzęstbchow-
skiej". Nr 101. Nauki Społeczno-Ekonomiczne, ł 12.: 1978. v-rM >-,
173
Bibliografia
172
Bibliografia


V. PRASA EMIGRACYJNA OKRESU WOJNY 1. OPRACOWANIA OGÓLNE
Zygmunt Godyń: Polski ruch wydawniczy na emigracji "Wiadomości Polskie" (Londyn) 30 VIII 1942.
Tadeusz Nowakowski: Czasopiśmiennictwo dla dzieci i młodzieży na obczyźnie, "Polonia Zagraniczna" 1948, nr 59.
Jan Kowalik: Polska prasa emigracyjna po roku 1939, cz. 1-25, "Dodatek Tygo�dniowy Ostatnich Wiadomości" (Mannheim) 1957 - 1963.
Jan Kowalik: Polska prasa emigracyjna 1939 - 1959, cz. l i 2, "Kultura" (Paryż) 1961, nr 4, 7/8.
Jan Kowalik: Czasopiśmiennictwo. Bibliografia bibliografii, [w:] Literatura polska na obczyźnie 1940 - 1960, t. 2, Londyn 1965, s. 419 - 592.
Zygmunt Kacpura, Andrzej Kowalski: Prasa Polonii i polskiej emigracji poli�tycznej. Zarys monograficzny, Warszawa 1975 (na prawach rękopisu wydał Instytut Badania Współczesnych Problemów Kapitalizmu).
2. PRASA POLSKA W JĘZYKU POLSKIM W ZACHODNICH REPUBLIKACH ZSRR
W LATACH 1989-1945 PRASA POLSKA W ZSRR W LATACH 1942-1945
Gustaw Butlow: Wychodźstwo polskie w ZSRR w latach 1939 - 1946, cz. l ł 2, "Świat i Polska" 1947, nr l, 4.
Janina Broniewska: Z notatnika korespondenta wojennego t. l, 2, Warszawa 1953 (wyd. 5 skrócone: Warszawa 1965).
Ignacy Blum: Z dziejów aparatu politycznego Wojska Polskiego. Szkice i doku�menty, Warszawa 1957.
Józef Kowalski: Rozgłośnia im. Tadeusza Kościuszki, "Z pola walki" 1961, nr 4.
Fryderyk Zbiniewicz: W sprawie listu Tadeusza W. opublikowanego 20 I 1943 w ,^lowych Widnokręgach", "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1961, nr 3.
Remigiusz Surgiewicz: Z dziejów prasy frontowej Ludowego Wojska Polskiego, "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1963, nr 1.
Fryderyk Zbiniewicz: Armia Polska w ZSRR. Studia nad problematyką pracy politycznej, Warszawa 1963.
Jarosław Daszkiewicz: Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej. (Zarys historyczno--bibliograficzny), RHCzP, t. 5: 1966, z. 2.
Paulina Pakier: Prasa frontowa Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 - 1945, RHCzP, t. 6: 1967, z. 1.
Publicystyka Związku Patriotów Polskich 1943 -1944. Wybór. Oprać. Wacław Poterański, Maria Wilusz, Warszawa 1967.
Jerzy Myśliński: Prosa w języku polskim na Litwie Radzieckiej (1940 - 1966), RHCzP, t. 7: 1968, z. 2.
Mieczysław Brzezicki: Czekaj, mamo. Wspomnienia dziennikarza-korespondenta wojennego, Warszawa 1969.
Mieczysław Krzepkowski: W Wilnie. Ze wspomnień, RHCzP, t. 9: 1970, z. 4.
Klementyna Pytlarczyk: Sprawy kultury polskiej na lamach lwowskiego "Czer�wonego Sztandaru" (wrzesień 1939 czerwiec 1941), "Biuletyn Informacyy.-' Stu�diów do Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich", t. 5: 1970, nr 20.
Jerzy Myśliński: Prasa w języku polskim na Białorusi Radzieckiej 1921 -1941.
(Charakterystyka bibliograficzna i przegląd zawartości), RHCzP, t. 11: 1972, z. 1.
Jerzy Myśliński: Prasa terenowa Związku Patriotów Polskich w ZSRR, "Z po�
la walki" 1972, nr 2. ________
Żanna A. Bondarenko: Roi* frontowych izdanij Krasnoj Armii na pol'skom jezy-ke w stanowleniji i ukrepleniji sowetsko-pol'skoj drużby (1944 -1945 gg), Kijiw 1973 (autoreferat).
Andrzej Korzon: "Polsfca" pismo .Ambasady RP w ZSRR w latach 1941 - 1943, "Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały", t. 11/12: 1975.
Władysław Bortnowski: "Wolność" gazeta I Frontu Białoruskiego dla lud�ności Polski, "Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały", t 16: 1977.
Maria Turlejska: Rozwój myśli politycznej Alfreda Lampego, [w:] Twórcy polskiej myśli politycznej. Zbiór studiów, Wrocław 1978, s. 249 - 288.
3. POLSKA PRASA EMIGRACYJNA W PAŃSTWACH BAŁKAŃSKICH, NA BLISKIM WSCHODZIE I W AFRYCE, WE FRANCJI I WIELKIEJ BRYTANII,
W EUROPIE ZACHODNIEJ W LATACH 1944-1945
ORAZ W AMERYCE PÓŁNOCNEJ I POŁUDNIOWEJ.
TEMATYKA PUBLICYSTYKI EMIGRACYJNEJ NA ZACHODZIE
"Wieści Polskie", [w:] Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech na rok 1943, Budapeszt 1942, s. 212 - 216.
Jan Bielatowicz: Czasopiśmiennictwo polskie na Środkowym Wschodzie, "Orzeł Biały" (Rzym) 1945, nr 12.
Józef Brzeziński: Piśmiennictwo młodzieżowe w Afryce, "Głos Polski" (Nairobi) 1945, nr 7.
Działalność wydawnicza 2 Korpusu. (Armia Polska na Wschodzie), cz. l i 2, "Horyzonty" (Rzym) 1946, nr l, 2.
Jan Grot-Kwaśniewski: Proso polskiego Wychodźstwa przymusowego na terenie b. Rzeszy, Londyn 1946.
Jan Hulewicz: Polski ruch wydawniczy w Wielkiej Brytanii w latach wojny 1940 - 1945, "Twórczość" 1946, z. 7/8.
Adam Komnacki: Polska prasa podziemna we Francji, "Biuletyn Organizacyjny KNAPP" (Nowy Jork) 1946, nr 48 - 49.
Ludwik Gomólec: Prasa polska w Niemczech po drugiej wojnie światowej. "Przegląd Zachodni" 1947, nr 6/7.
Jan Bielatowicz: Piśmiennictwo Brygady i o Brygadzie Karpackiej, [w:] Samo�dzielna Brygada Strzelców Karpackich w dziesięciolecie jej powstania. Praca zbiór., Londyn 1951, s. 55 - 121.
Trzydziestolecie "Wiadomości". Zebrał i ułożył Tymon Terlecki, Londyn 1957.
Jan Fiebieg: Lewicowa prasa polonijna w Ameryce. (Próba oceny), "Zeszyty Prasoznawcze" 1960, nr 4.
Bolesław Gebert: Polsfca prosa robotnicza w USA, "Prasa Polska" 1960, nr 6.
Helena Csorba: Słowo polskie no Węgrzech 1939 - 1945, "Biuletyn Instytutu Bi�
bliograficznego Biblioteki Narodowej", t. 6: 1958. __
Kazimierz Stasierski: Polscy uchodźcy na Węgrzech 1939 - 1945, "Przegląd Histo�ryczny" 1961, nr 2.
Wiktor Turek: The Polish-Language Press in Gonada 1948 -1957. Its History and a Bibliographical List, Toronto 1962.
Władysław Chojnacki: Prasa polska w Argentynie i Urugwaju 1913 - 1963, "Problemy Polonii Zagranicznej", t. 3: 1962/1963.
Bibliografia
174


Beck Józef 25
Bednarz Zbyszko 130
Benedyktowicz Janusz 125, liSŁ
Berent Wacław 125 e?"
Berezowski Stanisław 49
Berman Adolf 160
Bębenek Stanisław 166
Białas Franciszek 60
Białasiewicz Józef 95
Bielatowicz Jan 157, 173
Bielecki Stefan 112
Bielecki Tadeusz 97, 155
Bieniewicz Tadeusz Kazimierz 52
Bieńkowska Flora 106
Bieńkowski Witold 49
Bieńkowski Władysław s.104, 106.
133, 135, 136 ŁhiO
Bier Janina 104, 105; Iłżiicj
Biernacki Mieczysław 59
Bierut Bolesław 104, 105
Bierzanowski Antoni 69
Biowski Henryk 162
Blum Ignacy 172
Błotnicki Władysław 157
Bobrowski Mieczysław 86
Boepple Ernst 17
Bogucki Boman 107
Bohuszewicz Zofia 138 u .
Bojarski Wacław 129 bA :
Boligłowa Stefan 82 oojc
Bołda Jan 55 "r
Bondarenko Zanna 173
Borejsza Jerzy 146
Borkiewicz Adam 136
Borkowskł Sławomir Dunin 68
Borowski Tadeusz 129
Borowskł Witold 100
dc C
127
Benedykt Heydenkom: "Związkowiec". Monografia pisma polonijnego; (1933 -
- 1957), Toronto 1963. : ivlv': ,?:
Stanisław Stęplewski "Fred": Z dziejów Związku Młodzieży Polskie j-^Grun�
wald" we Francji, "Pokolenia" 1963, nr 1. ri
Jerzy Pański: Związek Patriotów Polskich w Szwecji, "Z pola walki" 1964, nr 4.
Ewełina Żółtowska: Polonica w Ameryce Południowej, "Kultura" (Paryż) 1963, nr 10 (uzup.: Anna Kipper: Polonica kolumbijskie, tamże, 1984, nr 1/2).
Lidia Ciołkoszowa: Publicystyka, [w:] Literatura polska na obczyźnie '1940 - 1960, t. 2, Londyn 1965, s. 169 - 296.
Stanisław Dąbrowski: "Jutro Polski" londyński tygodnik Stronnictwa Ludo�wego wobec zagadnienia granicy polsko-niemieckiej, "Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka" 1966, nr 4.
"Wiadomości" na emigracji. Antologia prozy 1940 - 1967 w wyborze z przedmową Stefanii Kossowskiej, Londyn 1968.
Władysław Wójcik: 75 lat prasy polskiej w Brazylii. (Wspomnienia i refleksje), KHCzP, t. 7: 1968, z. 2.
Andrzej Paczkowski: Prasa polska we Francji (1918 - 1940), RHCzP. t. 8: 1969, z. 4.
Dobrosław Kobielski: Zamknięty rozdział, "Prasa Polska" 1970, nr 3.
Danuta Jakubiec: Wydawnictwa periodyczne uchodźców polskich- na Węgrzech w latach 1939-1944, "Zeszyty Prasoznawcze" 1971, nr 3.
Jan Pitoń: Prasa polska w Brazylii w latach 1892-1970, [w:] Emiffrae-ja polska w Brazylii. Sto lat osadnictwa. Oprać. Antoni Olcha, Warszawa 1971, s. 491 - 493.
Stefan Włoszczewski: Polonia amerykańska. Szkice historyczne i socjologiczne. Warszawa 1971.
Tadeusz Cieślak: Okupacyjne lata "Wiarusa Polskiego", RHCzP, L 11: 1972, z. 3.
Klaudiusz Hrabyk: Emigracyjny "Dzienink Polski i Dziennik Żołnierza", (maszy�nopis powielony na prawach rękopisu, wyd. Ośrodek Badania Stosunków Wschód-
-Zachód), Warszawa 1972.
Jolanta Gajowniczek: Obóz koncentracyjny na Majdanku 10 świetle "Dziennika Polskiego" i "Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza" z lat 1940 - }944,, "Zeszyty Naukowe Stacji Naukowej Towarzystwa Opieki nad Majdankiem",,.,^,;;,/?: 1973.
Wiesław Hładkiewicz: Czasopiśmiennictwo polskie na terenie, Nfiejn^ec Zachod�
nich w latach 1945-1950, "Przegląd Zachodni" 1974, nr 2. ^cio^n ; : �;
Andrzej Ja-godziński: "Nowa Polska" 1942-1946: tradycje, .jffiyńzjej ^lematy,
"Więź" 1974, nr 6. . . . ",;.,-.. . ./.-�',,
Zdzisław Antoniewicz: Uchodźcza prasa na Węgrzech (1939 - 1944), RHCzP,, t. 14:
1975, z. 2/3. .
Władysław Chojnacki: Wydawnictwa w języku polskim dla Mazurów w West�falii i Nadrenii w latach 18S9 - 1944, "Komunikaty Mazursko-Warmińskie" 1975, nr 2.
Tadeusz Gasztold: Polsfca prasa jeniecka, "Zeszyty Prasoznawcze" 1975, nr 1.
Tadeusz Kochanowicz: Na wojennej emi^rof^^Ws^ornnienia 2 lat 1942-1944,
Warszawa 1975. �->.,. Michał Szulkin: Paryska "Niepodległość" �^,fj^ai^^yLj^dźspwą^^Q]:sk.\ecg^, we Francji (1944 - 1945), RHCzP, t. 14: 1975, z. 1.; f^'-^ y,?V,.'.< ";.<�' -',7>:s.tS rioi-ii-isK
Roman Guła: Emigracyjna prasa polska w Wielkiej Brytanii 194(1,- }94|8, '^Zeszy�
ty Prasoznawcze" 1977, nr 4. . s.-...-;�. .,,-,;;.�,
INDEKS NAZWISK
Adamczyk Mieczysław 37, 158, 159,
166 - 168
Anders Władysław 147 Andrysiak Czesław 34 "Andrzej" pseud. zob. Weber Andrzej Antoniewicz St&nisław 160 Antoniewicz Zdzisław 174 Apfel Hans 22 Arczyński Marek 92, 166 "Artur" pseud. zolW Mijał Kazimierz Auderska Halina � 68,': 1 83, 165
:. O V1 :.
Baczyński Krzyszt&flK. 128, 129, 165
Bagłński Kazimierz 76 .
Bajkowski Jan ':.970i-:r
BalaJowa Katarzynan43l
Balcerzak Janina 107, 163, 169
Balcerzak Józef MHfetnflłf!
Balk Henryk 130 .-zteinBlZ
Sanach Kazimierz �- fffysttf. 76, 134, -.159,
163 " �-�:�- ^Kfij-idoC;
Banarzewski Szymon 78. 'sB^foCI.
Bar Adam 92 ' yl-Bsyiot
Bar-Turowska Irena zób.
-Bar Irena Baranowska- Wyganowska
161
zob. Wyganowska 'Walentyna '" Baranowski Feliks 134, 137 Baranowski Henryk 158 Barcz Olgierd 130 Barlicki Norbert 86, 89, 102 Barski Ignacy 136 Bartelski Lesław M. 129, 160, Bartoszek Hedda 162 Bartoszewski Władysław 136, 161, 167,
169 Bąk Wojciech' 130 . ��
Borowy P. Himmler H.
177
Indeks nazwisk
176


Dunin-Wąsowicz Janina 169
Dunin-Wąsowicz Władysław 137, 168
Dusza Jan 134
Duszyński Zygmunt 106
Diirr Dagobert 16
Dybowski Roman 56
"Dyrektor" pseud. zob. Kruk-Strzelecki
Tadeusz
Dzendzel Henryk 134, 137 Dziedzic Emil 103, 111, 123 . Dzięgielewski Jan 85 Dziuban Zenon 131
Glass Henryk 116
Głowacki Teofil 49, 90, 128, 139, 1�0,
169
Głowiński Franciszek 57 Godyn Zygmunt 172 Goebbels Joseph 15, 20, 68 Golfca Bartłomiej 37, 161 Gołaszewska Melania 157 Gołębiowska Lucyna 158 Gomólec Ludwik 173 Gomulicki Juliusz Wiktor 136 Gomułka Władysław 104 Górecki Wiesław 128 Góring Hermann 68 Goryńska Wiktoria Julia 49 Gostkowski Stanisław 34 Grabowska Marcelina 137 Grabowski Marceli 128 Grabski Stanisław 150 Gralewski Wacław 55 Greiser Arthur 14 Grodzicki Wiktor 110 Gross Natan 160 Grosz Wiktor 146, 147 Grot-Kwaśniewski Jan 173 Grudziński Edmund 161 Grudziński Józef 73, 74 Gruszczyński Czesław 112 Gruszyński Piotr 102 Grydzewski Mieczysław 151 Grzegorczyk Marian 57, 132, 133 Grzędziński January 150 Grzybowski Konstanty 154 Grzywacz-Switalski Łukasz 167 Guia Roman 174 Gutry Cecylia 163 Gutry Czesław 158, 170 Gzella Alojzy 158
Haller Józef 93
Hartcfco Regina 159
Hanuszek Tadeusz 111
Hempel Zygmunt 96
Herbst Stanisław 49
Hertz Benedykt 128
Herynowski Eugeniusz 89
Hess Rudolf 66
Heydernkorn Benedykt 174
Hillebrandt Bogdan 160, 164, 165
Himmler Heinrich 68
Czarnecki/ Jan 50 Czarnik Andrzej 171 Czarnooki Jan 150 Czeranowski Feliks 162 Czechowicz Józef 129 " Czermiński Adrian 137 Czerpak Stanisław 162 Czeszko Bohdan 107 Czosnowski Stanisław 124 Czystowski Andrzej 166
D. L. zob. Dobroszycki Lucjan Danielewicz Maria 158 Darłakowa Stanisława 159 Daszkiewicz Jarosław 144, 172 Datner Szymon 164 Dawidson Gusta zob. Draenger Gusta Dąbrowa-Kostka Stanisław 165 Dąbrowska Krystyna 138 Dąbrowski Stanisław 163, 167, 174 Dąbrowski Włodzimierz 105, 110 Dec Jan 72, 74 - 77 Dejworek Bolesław 82 Dewitzowa Wiktoria 64, Dębiński Stanisław 89 Dobosz Stanisław 166 Doboszyński Adam 154 Dobraczyński Jan 130, 136, 161, 165 Dobroszycki Lucjan 37, 53, 158, 161 -
163, 169, 171
Dobrowolski Stanisław 123, 124 Dobrowolski Stanisław R. 128 Dobrowolski Szczęsny 102, 104, 109, 110 Dobrzański Jerzy 53 "Dolega" pseud. zob. Kauzik Stanisław Dołęga-Modrzewski Stanisław pseud.
zob. Kauzik Stanisław
Dostatni Jerzy 102
Draenger Gusta 121
Draenger Szymon 121
Dratwa Bolesław 85
Drewnowski Jerzy 162
Droździkowski Alfred 92
Dródżd-Satanowska Zofia 112
Dubois Stanisław 86, 87
Dubrawski Janusz 165
Dudzinski Bolesław 170
Dunajówna Maria 157 ,
Dunłn-Borkowski Sławomir zob. Bor-
kowski-Dunin Sławomir
Borowy Piotr 106
Borowy Wacław 49, 56
Bortnowski Władysław 172
Bratny Roman zob. Mularczyk Roman
Braun Jerzy 130, 137
Bregman Aleksander 151, 154
Brochwicz-Kozłowski Stanisław 29
Broniewska Janina 172
Broniewski Władysław 77, 82, 83, 130,
131, 149
Brzechwa Jan 137
Brzeski Leon 57
Brzezicki Mieczysław 172
Brzeziński Józef 173
Brzęk Gabriel 167
Brzozowski Stanisław 130
Buczek Karol 80, 131
Buczyński Ładysław 102
Budrewicz Olgierd 138, 170
Bukowiecki August 102
Bulara Edward 55, 69
Bularz Stanisław 111 v
Burda Andrzej 103, 111
Burdecki Feliks 23, 29, 30, 32
Bury Edward S. 163
Butler Wiktor 97
Butlow Gustaw 172
Caban Ireneusz 165
Castelatti Maria 107
Cękalska Janina 138
Chojnacki Władysław 173, 174
Chmielewski Henryk 124
Chodak Edmund 23
Chrzanowska Paulina 158
Chudoba Stanisław 49, 87, 90
Churchill Winston 68
Chwist Bogumił 160
Ciechanowska Krystyna 167
Ciechanowski Konrad 158, 167
Cieślak Tadeusz 171, 174
Ciołkosz Adam 86, 150
Ciołkoszowa Lidia 155, 174
Craushaar 13
Csorba Helena 173
Cyrankiewicz Józef 86
Czachowski-Pluta Kazimierz zob. Plu-
ta-Czachowski Kazimierz Czapliński-Schedlin Aleksander zob. Schedlin-Czapliński Aleksander
Ekler Michał 106 \Emiljanowicz Aleksander
168
SFaron Bolesław 169
iFeldwurni Jehuda 119
j "Feliks" pseud. zob. Nowicki Stanisław
l "Ferdynand" pseud. zob. Arczyński
Marek " Fiderkiewicz Alfred 105, 161
Fiebieg Jan 173
Fik Ignacy 103, 111
Filipowicz Tytus 150
Finder Paweł 104, 105
Flach Józef 16
Flasiński Marian 165
Folfasinski Sławomir 160, 162
Folkierski Władysław 150
Fornalska Małgorzata 104
Forster Albert 122
Frank Hans 15, 17, 19, 20, 26, 122
Freiherr du Prel Max 19
Friedberg Marian 56
Fuks Marian 166, 171
Gajcy Tadeusz 123, 129, 130 Gajewski Piotr 89, 134 Gajowniczek Jolanta 174 Gałczyński Konstanty I. 130 Garczyńsfci Tadeusz 162 Garlinski Józef 158 Garztecki Jerzy 136 Garztecki Juliusz 129, 165 Garztecki Stanisław 158, 169 Gassner Emil 17 - 19, 24 Gasztold Tadeusz 174 Gebert Bolesław 173 Giełżyński Wojciech 50 Gierowski Józef 54
12 Prasa polska 1939 - 1945



Indeks nazwisk
178
Hirsz Z. Lerska H.
179


Jasnorzewska-Pawlikowska Maria 130 Jaster Jan 138 Jastrun Mieczysław 127, 128 Jastrzębski Zdzisław 164, 16$ Jaworska Helena 107, 160 Jaworski Marian 106, 109 Jaworski Władysław 97 Jaźwiński Tadeusz 64 Jeleński Szczepan 49 "Jerzy" pseud. zob. Pomorski Włady�sław
Jeżowski Stanisław 53 Jądrychowski Stefan 146 Jędrzejec Marią 164 "Jurek" pseud. zob. Morawski Jerzy Jurkowska Bronisława 162 Jurgielewicz Irena 63 Jurynska Julia 168 Juryś Roman 146 "Justyna" pseud, zob. Draenger Gusta
Hirsz Zbigniew 37, 164, 165, 168
Hitler Adolf 67 - 70, 87
Hladkiewicz Wiesław 174
Hochfeld Juliaa 89
Hoffman Jakub 157
Hollender Tadeusz 124, 130
Hoppe Jan 134
Horain Wiktor 29
Horzyca Wiłam 130
Hrabyk Klaudiusz 95, 136, 137, 174
"Hubert" pseud, zob. Kamiński Ale�
ksander - i
Hulewicz Jan 164j 173
Hulewicz Witold 49
Ignatowicz Jadwiga 158 Ilczuk .Tadeusz 134 Iwanowski Stefan 34 Iwaszkiewicz Jaroslaw 160
J.W. zob. Wardas Józef
Jabrzemśki Jerzy 64
Jachieć Franciszek 50
Jagiełło Konstanty 87, 89
Jagiełło Stanisław 84
Jaglarz Alojzy 55, 69
Jagodziński Andrzej 174
Jagusztynowa-Wilbik Weronika zob. Wilbik-Jagusztynowa Weronika
Jakubiec Danuta 174 -
Jakubiec Ignacy I63&:it?
Jałocha Tadeusz 55, W'-
Janaszek Wacław 50s*?f-
Janczarski Czesław 130
"Janek" pseud. zob. Krasicki Janek
Janicki Stanisław 84
Janton Edward 55
Januszewski Stanisław 109, 161
Januszewski Wacław 138
Jaracz Stefan 130
Jarkszus Jadwiga 157
"Jarosz" pseud. zob. Smoleński Zyg�munt
Jarosz Zygmunt 102, 104, 105, 109, 163 �
Jaroszewicz Zofia 133
Jarowiecki Jerzy 11, 13, 37, 159, 160, 162, 163, 165, 167, 168
"Jasia" pseud. zob. Fornalska Małgo�rzata
Jasińskł Władysław 54
Kietfer-Kostarzecka Maria 161
Kierst Jerzy 130
Klpper Anna 174
Klączyński Stefan 54
Klessman Christoph 171
Kliszko Zenon 104 - 106, 138
Klukowski Jerzy 157
Kłosiński Stanisław 112
Kłosowski Józef Nikodem 79, 131
"Kmita" pseud. zob. Rutkowski Jerzy
Kobielski Dobrosław 174
Kobylański Tadeusz 51
Kobyłecki Andrzej 91, 124
Kochanowicz Tadeusz 174
Kolanko Eugeniusz 125, 131
Kolski Tadeusz 57
Komnacki Adam 173
Konieczny Jan 103
Konopnicka Maria 82
Kopczyński Onufry Bronisław 129
Koppe Wilhelm 70
Korajska Stanisława 159
Korszeń Hipolit 78
Korzon Andrzej 144, 173
Korzycki Antoni 105
Kos Barbara 168
Kosko Allan 137
Kossak-Szczucka Zofia 49, 132, 133, 137
Kossowska Stefania 174
Kostarzecka-Kieffer Maria zob. Kief-fer-Kostarzecka Maria
Kostka-Dąbrowa Stanisław zob. Dą-browa-Kostka Stanisław
Kościatkowski Stanisław 157
Kościuszko Tadeusz 146, 147
Kot Stanisław 149, 151
Kotarbiński Tadeusz 132
Koter Stanisław 134
Kott Jan 127
"Kowalczyk" pseud. zob. Ziółek Zyg�munt
Kowalewska Halina 132
Kowalik Jan 144, 155, 158 - 160, 172
Kowalski Andrzej 172
Kowalski Józef 145, 146, 172
Kowalski Władysław 105
Kownacka Maria 138
"Kozakiewicz" pseud. zob. Kumaniecki Kazimierz Feliks
Kozanecki Andrzej 162
Koziarski Tadeusz 102 Kozłowska Helena 138 Kozłowski-Brochwicz Stanisław zob.
Brochwicz-K9złowski Stanisław Kozłowski Czesław 162 Koźniewski Kazimierz 64 Krahelska Halina 87 Krasicki Janek 105 - 107 Krawczynśka Jadwiga 161, 165, 169 Kreczmar Jerzy 132 Krępa Maria 112 Król Aleksander 156 Król Eugeniusz C: 171 Kruczkowski Leon 35 Kruk-Strzelecki Tadeusz 47 Kruszewska Felicja 130 Krzepkowski Mieczysław 49, 139, 169,
172
Krzyk Leopold 83 Krzynówka Stanisław 112 Krzywoń Jan 82 Krzywoszewski Stefan 57 Krzyżanowski Adam 125 Kubiak Tadeusz 130 Kubik Ludwik 165 Kubicki Marian 89, 102 Kubin Jerzy 138 Kucia Jon 158, 164 - 166 Kudliński Tadeusz 128 Kula Witold 49 Kuliczkowska Krystyna 137 Kulpa Jan 82 Kumaniecki Kazimierz 66 Kumaniecki Kazimierz Feliks 67 Kury luk Karol 112 Kuryłowicz Adam 102 Kwasibowski Józef 93 Kwaśniewski-Grot Jan zob. Grot-
-Kwaśniewski Jan Kwiatkowska-Matusowa Barbara zob.
Matusowa-Kwiatkowska Barbara Kwiatkowski Maciej J. 167, 169 Kwiatkowski Tadeusz 63, 128, 160 Kwieciński Franciszek 93, 94
Lampę Alfred 146, 147 Landau Ludwik 39 Lasek Leon 111 Leopold Stanisław 64 Lerska Hanna 53, 157
Kabat Mieczysław 83
Kacpura Zygmunt 172
Kaczanowski Włodzimierz 90
Kaczmarczyk Zbigniew 56
Kaczocha Włodzimierz 167
Kaezorowski Stanisław 94
Kaczyński Teodor 138
Kajetański Jerzy 124
Kaleta Rudolf 82
Kałużny Maksymilian 124
Kamiński Aleksander 49, 133
Kamiński Stefan 92
Kania Adam 125
Kania-Żenczykowski Tadeusz 51
Kaniowa Maria 162
Kann Maria 162
Kantyka Jan 165, 168
Karbowski Jerzy 136
Karczewski Marceli 150 �
"Karol" pseud. zob. Piotrówski Czesław
Kasprowicz Jan 77
Kasprzycki Tadeusz Zbigniew 26
Kaszubina Wiesława 159
Kauzik Stanisław 56, 57, 97, 161
Kawczyński Antoni 66
Kawczyński Jan 66
Kermisch Joseph 160, 161
Kiedrzyńska Wanda 37, 158

Leśnłewski W. Rek T.
Indeks nazwisk
181
180


Leśniewski Władysław 29 Lewandowska Irena 64 Lewandowska Stanislawa 168 Lewińska Pelagia 103 Lewiński Mieczysław 103, 111 Lieberman Herman 87 Lipiński Karol 89 Lipiński Wacław 96 Litwiński Bohdan 82 Loga-Sowińskł Ignacy 112 Lokajski Eugeniusz 135 ludwik" pseud. zob. Kliszko Zenon Lukrec Henryk 91 Lurczyński Mieczysław 124
Łagowska Maria 157 Łojek Jerzy 7 Łukasiewicz Tadeusz 97 Łukasiński Walerian 137
Machejek Władysław 111, 161, 162, 168
Maciak Tadeusz 80, 131
Maciejewski Kazimierz 112
Maciński Tadeusz 98
Mackłewicz Stanisław 150, 154
Maga Józef 111
Magenheim Stefan 139 .
Majski Iwan 60
Makowiecki Jerzy 91
Maliszewski Aleksander 124
Małcużyński Karol 170
Małkowski Andrzej 63, 64
Manczarski Stefan 164
Uankiewicz Czesław 102, 106, 167
Manteuffel Tadeusz 50
Mańkowski Zygmunt 165
Marcinkowski Józef 80
Marczak-Oborski Stanisław 129, 130
Marczewska Krystyna 162
"Marek Andrzej" pseud. zob. Lampę
Alfred
"Marian" pseud. zob. Nowotko Marceli Marszałek Edward 92 Maślankiewicz Kazimierz 92 Matiolański-Paliwoda Piotr zob. Pali-
woda-Matłolański Piotr Matus Jerzy 82, 131 Matusiak Piotr 159
Matusowa Barbara 78, 80, 131, 164, 165 Matuszewski Ignacy 95, 154
Matywiecki Anastazy 136 "Maurycy" pseud. zob. Jaworski Ma�rian
Mencel Wojciech 129
Michalski Czesław 49
"Michał" pseud. zob. Ekler Michał
"Michał" pseud. zob. Rutkowski Jerzy
Miciak Tadeusz 80, 131 "Miedza" Tomaszewski Stanisław zob. Tomaszewski Stanisław "Miedza"
Mielczarek Witold 168, 171
Mierzwina Helena 131
Mijał Kazimierz 105
Mikułowski Andrzej 97
Miller Romuald 91
Miłaszewska Wanda 49
Miłaszewski Stanisław 49
Miłkowski Stanisław 75
Mirau 22
Młrowski Stefan 64
Mtszczuk-Szylman Walentyna 165
Młodożeniec Jan 150
Młodożeniec-Warowna Stanisława 164
Moczar Mieczysław 112
Moczarski Kazimierz 135
Modelski Izydor 93
Modzelewski Aleksander 54
Modzelewski Zygmunt 146
Molak Adolf 82
Molenda Czesław 54
Morawski Jerzy 104, 105, 107, 109, 134, 135
Morawski Witold 34
Moskalik Witold 171
Mostowicz Władysław 53
Moszyński Jan 57
Mościcki Ignacy 25
Mroczkowski Włodzimierz 13B
Mrozek Józef 106
Mróz Bernard 69
Mróz Stanisław 94
Mulak Jan 49, 87, 159, 162
Mularczyk Roman (Bratny) 130
Musielak Michał 168
Mussolłni Benłto 70
My&liński Jerzy 11, 142-144/172, 173
Nalesiński Ludwik 55 Nestorowicz Mieczysław 34 Nieborski Józef 52
Niecko Józef 72 - 74
Niemiec Gustaw 63
Nieniewska Halina 91
Niesiołowski Tadeusz 91
Norwid Cyprian Kamil 77
"Notecki" pseud. zob. Kawczyński Jan
Notkowski Andrzej 156
Nowak Jan 159
Nowakowski Antoni 162
Nowakowski Tadeusz 172
Nowakowski Zygmunt 95, 151
Nowicki Andrzej 133, 138
Nowicki Stanisław 102, 104, 106, 109,
133, 136 Nowotko Marceli 104
Obarski Adam 134
Oborski-Marczak Stanisław zob. Mar�czak-Oborski Stanisław Ogarkowa-Tropaczyńska Weronika zob.
Tropaczyńska-Ogarkowa Weronika Ogrodziński Przemysław 90 Ohlenbusch Wilhelm 17, 19 Okęcki Stanisław 165 Olechawski Józef 103 "Olek" pseud. zob. Mrozek Józef Orzeszek Marian 84 Osóbka Edward 87 Ostańkowicz Czesław 102 Ostrowski Adam 90 Ożóg Jan B. 128
Paczkowski Andrzej 174 Pająkowa Helena zob. Skórówna He�lena
Pakier Paulina 144, 159, 172 Paliwoda-Matiolański Piotr 22, 29 Panenkowa Irena- 94 Panie Ryszard 162 Pański Jerzy 145, 146, 174 Parol Antoni 109 Paszyc Jerzy 52
"Paweł" pseud. zob. Finder Paweł Pawlikowska-Jasnorzewska Maria zob.
Jasnorzewska-Pawlikowska Maria Perenc Jan 67 Petrynska Magdalena 163 Pęczalski Ryszard 171 Pędowski Karol 76 Piasecki Bolesław 99
Piasecki Henryk 166
Piasecki Stanisław 97
Pietraszewskł Edmund 102
Pikulski Stanisław 109
Piłsudski Józef 25, 94
"Piotr" pseud. zob. Mankiewicz Cze-
ław
Piotrowski Czesław 52 Piórkowski Jerzy 130 Pisztek Kazimierz 131 Pitoń Jan 174 Piwińska Eugenia 107 Piwowarczyk Andrzej 171 < Pluta-Czachowski Kazimierz 164 Płasko Irmina 102, 109 Płoski Stanisław 50, 87, 158 Pohoska Ewa 129 Pollack Juliusz 34 Pollak Seweryn 127, 130 Pomorski Władysław 52 Poniecki Czesław 84 Popiel Kazimierz 93 Poterański Wacław 172 Poznański Stanisław 137 Pragier Adam 154, 155 Próchnik Adam 86, 87, 89, 90 Próchnik Kazimierz 98 Pruszyński Ksawery 146, 154 Przemski Leon 147 Przeworska Janina 138 Przybylski Marian 35 Przygodzka-Szczęsna Wanda zob. Szczę-
sna-Przygodzka Wanda Przygoński Antoni 37, 112, 158, 159,
161 - 163
Przybysz Kazimierz 168 Pudłowski Czesław 29 Putrament Jerzy 146 Pużak Kazimierz 85 Pyciński Władysław 55 Pytlarczyk Klementyna 159, 172
Raabe Leszek 87 Radzymińska Halina 130 Rata j Maciej 71 Ratajski Cyryl 56 Reichenau 67 Reiner Józef 158 Reischer Liideman 16 Rek Tadeusz 74
jfitiiittM

Indeks nazwisk
182
Richert B. "Wera"
183


Skrobiszewski Stefan 163
"Sławek" pseud. zob. Tetmajer Michał
105
Slomkowska Alina 37, 165 - 168 Słonimski Antoni 151 Slowikowski Henryk 157 Smoleński Stanisław 66 Smoleński Zygmunt 67 Smosarski Ludomir 160 Sobolewski Kazimierz 164 "Sokół" pseud. zob. Sawajner Józef Sokół Jan 163 Sokół Zofia 166, 167 Sołtan Tadeusz 89, 102 Sosnowski Kirył 57 Sowińska Stanisława 107 Sowiński-Loga Ignacy zob. Loga-So-
wiński Ignacy
Spychalski Marian 106
Spytkowski Józef 128
Srocki Bolesław 49, 50, 133
Sroka Leon 69
Staff Leopold 124
Staich Tadeusz 131
Stamirowski Kazimierz 129
Stanisz Józef 29
Starostecki Tadeusz 29
Stasiak Jan 80 '
Stasiak Ludomir 80
Stasierski Kazimierz 173
Stawik Marian 166
"Stefan" pseud. zob. Paszyc Jerzy
Stefański Kazimierz 161
Stępień Jan 97
Stęplewski Stanisław 174
Stolarek Zbigniew 130
Stolarski Antoni 112
Stopicki Stanisław 150
Straszewska Maria 133, 169
Stroiński Zdzisław Leon 129
Stromenger Aleksander 69, 165
Stroński Stanisław 150, 154
Strzałkowski Waldemar 195
Strzelecki Edward 138
Strzelecki Jan 89
Strzelecki Ryszard 106
Strzelecki-Kruk Tadeusz zob. Kruk-
-Strzelecki Tadeusz Sulewski Wojciech 163 Surgiewicz Remigiusz 144, 172
Richert Brunon 160 Rodak Stefan 79-80 Rode Maksymilian 130 Rogowski Stanisław 130 Rogozińska Halina 102 Roliński Jan 55
"Roman" pseud. zob. Strzelecki Ry�szard
Rosner Jan 136, 169 Rowecki Stefan 47 Rubel Ludwik 151 Rudak Julian 69 Rudziński Eugeniusz 165 Rutkowski Jerzy 51, 52, 135 Rutkowski Zenon 159 Rydz-Smigły Edward 95 Rysiewicz Adam 86 Rzepecki Jan 48, 50, 165, 168
Sacha Stefan 97
Sadowska Genowefa 158
Sadowski Stefan 168
Sadurski Franciszek 80
Sadzewicz Marek 34
Sakowska Ruta 167, 171
Salcewicz Józef 136
Sarnecki Tadeusz 129, 137
Satanowska-Dróżdż Zofia zob. Dróżdż-
-Satanowska Zofia Sawajner Józef 55, 69, 160 Sawicka Stanisława 126 Sawicka-Szapiro Hanka zob. Szapiro-
-Sawicka Hanka Sawicki Tadeusz 157 Schedlin-Czapliński Aleksander 28 Serwański Edward 161 Seweryn Tadeusz 69, 125, 163 Siebert Friedrich Wilhelm 17 Sienkiewicz Konrad 94 Sierant Piotr 163 Sierotwiński Stanisław 161, 163 Sierzputowskł Józef 29 Sikorski Władysław 60, 75, 86, 93, 95,
97, 114, 154
Skarżyński Aleksander 161 Skłwski Jan Emil 23, 29, 30 "Skład" pseud. zob. Wrona Teofil Skoczyłaś Stefan 79 Skowroński Zdzisław 35 Skórówna Helena (Pająkowa) 111
Suszyńska Maria 74
Syga Teofil 133
Szaflik Józef 162, 163
Szapiro Jerzy 150
Szapiro-Sawicka Hanka 102, 107, 109
Szarota Tomasz 166, 171
"Szarzyński" pseud. zob. Szewczyk Jerzy
Szczawie} Jan 73, 74, 76, 167
Szczawińska Maria 74
Szczepański Jan Józef 129
Szczerba Stanisław 125, 131
Szczęsna-Przygocka Wanda 97
Szczęsny Ryszard 97
Szczucka-Kossak Zofia zob. Kossak--Szczucka Zofia
Szenwald Lucjan 147
Szerer Mieczysław 150
Szewczyk Jerzy 125, 131
Szparowska Halina 108
Szulkin Michał 174
Szumski Romuald 86
Szwajner Józef 69
Szwejgiert Bolesław 161
Szylman-Miszczuk Walentyna zob. Miszczuk-Szylman Walentyna
Szymanowski Antoni 49, 91, 133
Szymanowski Bolesław 151
Szymański Aleksander 110
"Szymek" pseud. zob. Draenger Szy�mon
Szypuła Michał 55, 164
Scibor J. 95 Śliwka Jakub 112 Swirski Jerzy 83, 168 Świerczyńska Anna 130 Switalski-Grzywacz Łukasz zob. Grzy-wacz-Switalski Łukasz
Tabaczyński Jan 150 Tempka Władysław 93 Terlecki Tymon 156 Tetmajer Kazimierz 82 Tetmajer Michał 106 Timofiejew Grzegorz 129, 141 Toepfer Stanisław 131 "Tomasz" pseud. zob. Bierut Bolesław Tomaszewski Stanisław "Miedza" 49, 66 - 68, 124, 161
Topolnicki Julian 103, 111
Trajdos Mieczysław 97
Tracka Halina 158
Tropaczyńska-Ogarkowa Weronika 74,
77
Truszkowski Stanisław 164 Trzaska Jan 103 Trzebiński Andrzej 129, 166 Tupalski Marian 79, 162 Turek Wiktor 158, 173 Turlejska Maria 160, 161, 167, 173 Turowicz Jerzy 128, 130 Turowska-Bar Irena 158 Tyrowski Konstanty 34 Turski Walerian 79 Tuszynski Marek 171 Tuwim Andrzej 87
Ubysz Mieczysław 169 Ułanowicz Piotr 78 Usijewicz Helena 146
Wagner Kazimierz 49 ł
Walicki Michał 50 \
Walkowiak Seweryn 160 *
Walter Jerzy 136
"Wanda" pseud. zob. Bier Janina
Wardas Józef 56, 57, 160
Wardejn-Zagórski Tadeusz 48, 50
Warowna-Młodożeniec Stanisława zob.
Młodożeniec-Warowna Stanisława Wasilewska Wanda 144, 146 Wasiutyński Wojciech 154 Wasylewski Bolesław 133 Wawrzyńska Wanda 138 Ważyk Adam 147 Wąsowicz-Dunin Janina zob. Dunin-
-Wąsowicz Janina Wąsowicz-Dunin Władysław zob. Du-
nin-Wąsowicz Władysław Wąsowicz Stanisław 169 Wąsowski Aleksander 61 Weber Andrzej 102, 104, 105, 112,
134 - 136, 168 Weber Maciej 89 Weintraub Kamil J. 129 Weiss Zygmunt 34 "Wera" pseud. zob. Tropaczyńska-
- Ogarkowa Weronika
l

Indeks nazwisk
184


Wygnanowska-Baranowska Walentyna
91
Wyka Kazimierz 128, 129 Wypych Franciszek 83
Zachwatowicz Jan 130
Zadrożny Bronisław 34
Zadrożny Stanisław 169
Zagórski Jerzy 129, 130
Zagórski-Wardejn Tadeusz zob. War-dejn-Zagórskł Tadeusz
Zagórski Wojciech 51
Zagrodzki Mirosław 35
Zającjówna] Maria 78
Zalewski Witold 130
Zatęski Grzegorz 124, 135, 161, 169
"Zamieński" pseud. zob. Dobrowolski Szczęsny
Zaremba Zygmunt 85, 134
"Zarychta" pseud. zob. Kowalski Wła�dysław
Zarzycki Janusz 106
Zarzycki Ryszard 49
Zastawny Józef 82
Zawadzka Zofia 128
Zbierski Stanisław 163
Zbiniewicz Fryderyk 144, 172
Zbyszewski Wacław 154
Zduński Edmund 164
"Zełga" pseud. zob. Smoleński Zyg�munt
Zemanek Józef 103, 111
Ziają Stanisław 111, 112
Zieleńczyk Wanda 107
Ziemba Stanisław 55, 57, 69, 161, 167,169
Ziobro Marian 167
Ziółek Zygmunt 67, 135, 165, 166, 170
Złotowski Edward 138
"Zygmunt" pseud. zob. Jarosz Zygmunt
Żarski Witold 57 Zdżarski Wacław 166 Żenczykowski-Kania Tadeusz zob. Ka-
nia-Żenczykowski Tadeusz Żeromski Stefan 127 Żółkiewski Stefan 107, 108, 127, 130,
132, 133, 160 Zółtowska Ewelina 174 Żukrowski Wojciech 128 Żuławski Zygmunt 85-86 Żwirska Joanna 130
Werblan Andrzej 164
Wesołowski Jan 109, 110, 166
Wiącek Antoni 164
Widy-Wirski Feliks 94
Wieczorek Edward 87, 89
Wieczorek Julian 102
Wieczorek Leon 111
Wieczorkiewicz Antoni 50, 91
Wielgomasowa Helena 29, 170
Wierzba Józef 170
"Wiesław" pseud. zob. Gomułka Wła�dysław
Wigura Krystyna 124
Wiłbik-Jagusztynowa Weronika 78, 123, 166
Wilczak Stanisław 164
Wilkanowicz Tadeusz 124
Will Andrzej 124
Wilusz Maria 172
Winiewicz Józef 148, 154
Wirski-Widy Feliks zob. Widy-Wirski Feliks
Wirth Jerzy 125
Wiśniewska Maria 168
Wiśniewski Michał 163
Witaszek Jan 80
"Władek" pseud. zob. Bieńkowski Wła�dysław
Włoszczewski Stefan 174
Woiński Antoni 52
Wojciechowski Leon 160
Wojciechowski Zygmunt 56, 137
Wojeński Teofil 90
Wojewódzki Michał 62, 163, 164, 167, 169
Wojtal Józef 162
WoZanin Alfons S. 157, 158
Wolff Anetta 139
Wolff Witold 139
Wolska Halina 159
Wolski Aleksander 138
Wolski Jerzy 160
Wołowski Jacek 170
Woźniak Henryk 107
Wójcik Władysław 174
Wójcik Zdzisław 131
Wrona Teofil 68
Wroński Jerzy 53
Wroński Tadeusz 159, 164, 166
Wy cech Czesław 134, 138, 162, 185
INDEKS TYTUŁÓW CZASOPISM
"Barykada" 136, 137, 139, 169
"Barykada Powiśla" 137, 169
"Barykada Warszawa Walczy" 140
"Barykada Wolności" 86, 87
"Barykada Wolności. Tygodnik Polity�czny RPPS" 87, 88, 90
"Baszta" 138
"Bądź Gotów. Dwutygodnik Rycerzy Zawiszy" 64
"Bellona" 52, 151
"Biały Koń" 124
"Bicz" 55, 125
"Biedronka" 74, 77
"Biuletyn" (pow. gorlicki) 83
"Biuletyn" (Bund) 119
"Biuletyn" (Bund, Iran) 149
"Biuletyn" (Żyrardów) 110
"Biuletyn Agencji Informacyjnej WKD ;[AGIN]" 45
"Biuletyn BROW" 102
"Biuletyn Centralnego Komitetu Ludo�wego" 136
"Biuletyn Centralny" 45, 99
"Biuletyn Gospodarczy" 58,59 - 60'
"Biuletyn Informacyjny" (AK) 37, 49, 52-54, 59, 61, 62, 115, 117, 123, 126, 133, 135, 139, 163, 169
"Biuletyn Informacyjny" (Białostockie) 112
"Biuletyn Informacyjny" (PPS - Lewi�ca) 86, 89
"Biuletyn Informacyjny" (Radom --Kielce) 110
"Biuletyn Informacyjny" (ZWZ - AK) 29
"Agencja A" 116
"Agencja Informacyjna" 45
"Agencja Informacyjna. Co słychać" 76
"Agencja Informacyjna Wieś" 73, 76
"Agencja Informacyjna. Wieści" 44
"Agencja Prasowa" 55
"Agencja Prasowa Centralnego Komi-teitu Ludowego" 45
"Agencja Prasowa" (ZWZ - AK) 44, 51, 54
"Agencja Prasowa Śląska, Zagłębia ł Krakowa. Biuletyn Informacyjny" 44, 45, 54
"Agencja Prasowo-Artykułowa dla Pism Prowincjonalnych" 44, 51
"Agencja Prasowo-Informacyjna Ser�wis" (APIS) 44
"Agencja Radiowa" (AR) 58
"Agencja Wschodnia" 44, 51, 58
"Agencja Zachodnia" 44, 51, 58
"Agencja Ziemia" 76
"Ajnikajt" 110
"AK - Akcja" 93
"Akcja" 93
"Aktualne Wiadomości z Polski ł ze Świata" 99
"APW" [Agencja Polski Walczącej] 45, 95
"Der Arbajter" 110, 120
"Armia Ludowa" 104, 106, 117, 133, 135, 136
"Awangarda" 120
"Awangarda Młodzieży. Pismo Żydo�wskiej Młodzieży Marksistowskiej 120

Indeks tytułów czasopism
186
167
"Biuletyn Informacyjny KRN" "Głos Demokracji"


"Biuletyn Informacyjny KRN" 108
"Biuletyn Informacyjny Lwowskiego Komitetu PPR" 112
"Biuletyn Informacyjny Małopolski" 55
"Biuletyn Informacyjny PCK" 24
"Biuletyn Informacyjny. Z Frotu Walki Cywilnej" 53
"Biuletyn Informacyjny. Z Frontu Wal�ki Podziemnej" 53
"Biuletyn Informacyjny Ziemi Czer-wińskiej" 53
"Biuletyn Informacyjny Ziemi Podlas�kiej" 53, 56
"Biuletyn Informacyjny Żagiew" 121
"Biuletyn Instrukcyjny Gwardii Ludo�wej" 106
"Biuletyn Kroniki Gettowskiej" 33
"Biuletyn Kujawski" 129
"Biuletyn M" 64
"Biuletyn Oświatowy" 80, 83, 124
"Biuletyn l Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR" 147
"Biuletyn Podokre/gu nr 2 Armii Lu�dowej" 138
"Biuletyn Polski" 80
"Biuletyn Polskiego Stronnictwa De�mokratycznego" 150
"Biuletyn Radiowy" (Lublin) 55
"Biuletyn Radiowy" "Biuletyn Radiowy" (Warszawa) 89, 102, 163
"Biuletyn Radiowy Polskiej Partii Ro�botniczej" 112
"Biuletyn Rady Narodowej miasta Częstochowy" 110
"Biuletyn Słowiański. Miesięcznik Po�święcony Zagadnieniom Europy Środkowej" 94, 99
"Biuletyn Sprawozdawczy Prezydium KRN" 108
"Biuletyn Sztabowy" (ZWZ-AK) 50
"Biuletyn. Wiadomości z Miasta i Wia�domości Radiowe" zob. "Wiadomo�ści z Miasta i Wiadomości Radio�we"
"Biuletyn Ziemi Czerwińskłej" 53
"Blatter des Staatstheather des Gene-ralgouvernements" 20
"Blok Środkowo-Europejski. Agencja" 99
"Błysk" 83 "Bojowiec" 63 "Bojownik Polski" 56 "Borofba" 112 "Bój Armii Ludowej" 110 "Brygada" 55 "Brzask" 63, 65 "BuUetin of War" 89 "Die Burg" 20, 28, 29 "Bursztyny" 35
"Chłop i Robotnik" 86, 88, 102
"Chłop Polski" 80
"Chłopi Walczą" 82, 83
"Chłopka" 78, 83
"Chłopska Droga" 84
"Chłopska Myśl" 80
"Chłopska Sprawa" 83, 90
"Chłopski Znak" 79, 80,
"Chłopskie Jutro" (Litwa) 145
"Chłopskie Jutro" (Łódź) 112
"Chłostra" 76
"Co miesiąc powieść" 22
"Co słychać" (Kielce) 63
"Co słychać. Agencja Informacyjna"
45, 80
"Codzienny Serwis Radiowy" 58 "Cum Kampf" 110 "Czarno na białem" 150 "Czerniaków w Walce" 137 "Czertkwiska Dumka" 33 "Czerwień i Biel" 131 "Czerwona Szpalta" 80 "Czerwony Sztandar" 120 "Czerwony Sztandar" (Lwów) 112,
143 - 145, 172
"Czuwaj" (Kraków) 63, 131 "Czuwaj" (Pińczów) 63 "Czyn" 55, 92
"Czyn Chłopsko-Robotniczy" lii "Czyn. Pismo Syndykalistyczne" 93, 134
"Danziger Yorposten" 15
"Defilada" 153
"Dekada" 95
"Demokrata" 135
"Demokrata. Codzienne Pismo Ilustro�wane" 124
"Deutsche Forschung im Osten" 20, 28, 29
neurs fur die besetzten polnischen Gebiete") 23
"Dziennik Urzędowy dla Generalnej Guberni" (Yeordnungsblatt fur das Generalgouvertnement") 23
"Dziennik Ustaw" 149, 150
"Dziennik Żołnierza" 150, 151
"Dziennik Żołnierza APW" 152
"Dziennik Żołnierza l Dywizji Pancer�nej" 153
"Dziś" 35
"Dziś i Jutro" 64
"Dziś i Jutro. Pismo Młodzieży" 96
"Dźwigary" 130
"Echo" 96
"Echo Trybuny Ludowej" 110
"Ekspres Kielecki" 21
"Erika" (Heft 6 1 April 194S. Die frohe Zeitung fur Front und Hei-mat. Sonderaussgabe) 69
"Fala" 22, 29
"Fałsze Propagandy Niemieckiej o Pol�sce" 58
"Der Freie Deutsche" 69, 83 "Frełe Presse" 14 "Der Frontkampfer" 52, 67 "Funk" 110
"G.G. Nachrichten" 68 "Gazeta Baranowicka"" 170 "Gazeta Chłopska" 110, 111 "Gazeta Codzienna" 145 "Gazeta Ilustrowana" 34 "Gazeta Krakowska" 17 "Gazeta Ludowa" 145 "Gazeta Lwowska" 22, 29, 144 "Gazeta Narodowa" 31 "Gazeta Obozowa" 34 "Gazeta Polska" 149 "Gazeta Wspólna" 16 "Gazeta Żołnierza" 152 "Gazeta Żydowska" 32, 171 "Gazetka Obozowa" 34 "Germania" 68 "Der Gesselige" 15 "Geto Cajtung ("Gazeta Getta") 33 "Głos Częstochowy" 110 "Głos Demokracji" 91, 134
"Deutsche Kultur im Osten" 28
"Deutsche Lodzer Zeitung" 14, 16
"Deutsche Rundschau łn Polen" 15
"Deutscher Dienst" 22
"Deutsche Soldaten" 69
"Dęby" 63
"Do boju" 147
"Do broni" 99
"Do czynu. Pismo dla młodzieży pol�skiej" 32, 55
"Do szeregu. Organ Organizacji Woj�skowej PPS" 88
"Do wolności" 56
"Do zwycięstwa" 102
"Dodatek dla Młodzieży" 83 - 84
"Dodatek do Agencji Prasowej" 54
"Dodatek do Małopolskiego Biuletynu Informacyjnego" 55
"Dodatek do Myśli Chłopskiej" 80
"Dokumenty Chwili" 58
"Doroha" 33
"Droga. Pismo Poświecone Zagadnie�niom Programowym" 96
"Droga" (Warszawa) 129, 163, 165
"Drogowskaz" 64
"Dror" 120
"Drugi Brzeg" 168
"Duch Wolny" 131
"Der Durchbruch" 52, 66
"Dyliżans" 124, 125
"Dywersant" 63
"Dziennik Dziecięcy" 138, 169
"Dziennik Krakowski" 16
"Dziennik Polski" (Kraków) 41, 58, 92
"Dziennik Polski" (Wielka Bryt.) 150, 151, 174
"Dziennik Polski. Organ Demokratycz�ny" 92, 117, 126
"Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza" 151, 174 -
"Dziennik Poranny" 21
"Dziennik Radiowy" 38, 45, 49, 54, 80
"Dziennik Radiowy AK XXII Rejonu" 138
"Dziennik Radomski" 21
"Dziennik Rozporządzeń dla Okupowa�nych Terenów Polskich" ("Ver-ordnungsblatt des Generalgouver-

Indeks tytułów czasopism
"Głos Demokraty" "Małopolski Biuletyn Informacyjny"
188
189


"Harcerz" 64, 100 "Harcerz" (Jerozolima) 149 "Hechaluc Halochem" 119, 120, 121 "Hohensalzaer Zeitung" 14 ."Hołos Pidkarpatja" 33 "Honor i Ojczyzna" 58 "Humor Żołnierski" 83, 124, 125 "Hyr Podhala" 83
"Ich Schwere" 69
"Idzie Wolność" 79
"Ilustrowani Włsti" 33
"Ilustrowany Kurier Codzienny" 16, 17
"Ilustrowany Kurier Polski" 21, 22, 25-29
"Informacja, Tygodnik Żołnierski" 53
"Informacje Radiowe" 63
"Informationsdienst fur die Wojts" 20
"Informator" 31
"Informator" (PPS-WRN) 88
"Informator Krajowej Rady Narodo�wej" 104, 107, 108
"Informator Przemysłu Skórzanego" 109
"Informator Radiowy" 63
"Informator Wewnętrzny Roju Szarych Szeregów" 63
"Instrukcja" 62
"Instruktor dla Propagandzistów w Armii Ludowej" 106
"Instruktor Oświatowy" 104 107
"Insurekcja" 50, 52
"Iskra" (Łapy) 145
"Iskra. Codzienny Biuletyn Informa�cyjny" 83, 136, 137
"Jaszczurowiec" 99
"Jawnutka" 133, 138, 169
"Jedność" 84
"Jedność Chłopsko-Robotnicza" 111
"Jedność Myśli i Czynu" 84
"Jeniec" 35
"Jeszcze Polska nie zginęła" 112
"Junge Gwardia" 120
"Jungt-Ruf" 120
"Jutro Poezji" 130
"Jutro Polski" (PPR) 111
"Jutro Polski" 92, 150, 174
"Jutrzenka" 120
"Jutrzenka. Pismo Kobiet" 74, 78, 80
"Kadra Bezpieczeństwa" 95
"Głos Demokraty" 119
"Głos Lubelski" 21
"Głos Ludowy" 110
"Głos Ludu" 54, 61, 89
"Głos Ludu" (Lubelszczyzna) 110
"Głos Łodzi" 112
"Głos Mazowsza" 112
"Głos Miechowa" 111, 162
"Głos Ojczyzny" 35, 168
"Głos Podhala" 83
"Głos Podziemia" 55
"Głos Polski" 31, 38
"Głos Polski" (Francja) 149, 150
"Głos Polski" (Londyn) 150, 151
"Głos Polski" (Ravensburg) 153
"Głos Poznania" 112
"Głos Radziecki" 143, 144
"Głos Starego Miasta" 137
"Głos Ursusa" 110
"Głos Warszawy" 37, 94, 109, 117, 133, 135, 136, 139, 162
"Głos Wolności" (Lwów) 112
"Głos Wolności" (Miechów) 111
"Głos Wolny. Dwutygodnik Niezależ�ny" 58 '
"Głos Wolny Wolność Ubezpieczający. Organ Zjednoczenia Demokratycz�nego" 92
"Głos Ziemi Białostockiej" 53
"Głos Żołnierza" 147
"Gniazdo Oporu" 55
"Goniec Codzienny" 144
"Goniec Częstochowski" 21
"Goniec Karpacki" (Włochy) 149
"Goniec Krakowski" 17, 19, 21, 25-27, 31, 68, 69, 161
"Goniec Krakowski" (tzw. lewy) 30
"Goniec Obozowy" 152
"Goniec Radiowy" 103
"Gospodarka Wyżywienia" 22
"Granat" 138
"Gwardia" 90
"Gwardia Ludowa" 88, 89
"Gwardzista" 104, 106, 111, 115, 117, 161
"Ha-Mesaper" (Narrator) 119 "Hak" 124
"Hałas na Ulicy" 54, 124, 125 "Der Hammer" ("Młot") 66, 120
"KAR" (Krakowska Agencja Radiowa)
45
"Kattowitzer Zeitung" 14 "Kennst du die Wahrheit. Mietteil-
lungsblatt fur Deutschen in Polen
Ausgabe fur Reichsdeutsche" 68 "Kennst du die Wahrheit. Mietteil-
lungsblatt fur Deutschen in Polen
Ausgabe fur Yblksdeutsche" 68 "Kielecki Przegląd Diecezjalny" 24 "Der Klabautermann" 52, 67 "Kłosy" 84 "Kobiecy Zagon" 82 "Kobieta na Barykadzie" 133 "Kolejarz" 22
"Kolejarz Polski" 110, 117 "Kolejowiec" 22 "Kometa" 124
"Komunikat" (Grossborn) 35 "Komunikat" (Lublin) 110 "Komunikat" (Podlasie) 79 "Komunikat Grupy Bojowej Krybar"
137
"Komunikat Informacyjny" 139 "Komunikat Iskry" 58 "Komunikat OP" 38 "Komunikat Poselstwa" (Iran) 148 "Komunikat Radiowy" 58 "Komunikat WC" 58 "Komunikat Wojenny" 38 "Komunikat Wolnej Polski" 38, 126 "Komunikaty Angielskie" 45 "Komunikaty Radia Angielskiego" 58 "Komunikaty Radiowe" (Lublin) 110 "Komunikaty Radiowe" 54-"Kraj. Agencja Informacyjna IP" 45,
57
"Krakauer Zeitung" 20 "Krakiwski Wisti" 33 "Krakowskie Wiadomości Codzienne"
54
"Kret" 124 "Krew za Krew" 80 "Kronika Okupacji" 28 "Kronika Okupacji Niemieckiej" 28 "Kronika Okupacyjna" 27 "Kronika Polska" 137 "Kroniki Diecezji Sandomierskiej" 24 "Księgarski Biuletyn Informacyjny dla
Generalnego Gubernatorstwa"
("Mittedlugsblatt fur den Buch-
handel in Generalgouvernement") 23 "Ku wiadomości" 111 "Ku wolnej Polsce" (Syria) 149 "Ku wolności" 48, 83 "Ku zwycięstwu" 38, 73 - 75 "Kujawischer Bote" 14 "Kukułka" 79
"Kultura Jutra" 122, 129, 130 "Kultura Polska. Tygodnik Poświęcony
Zagadnieniom Kulturalno-Arty-
stycznym" 130
"Kurier Częstochowski" 21, 29, 170 "Kurier Kielecki" 21 "Kurier Mokotowski" 139, 169 "Kurier Polski" 23 "Kurier Polski" (Bagdad) 149 "Kurier Polski" (Bukareszt) 148 "Kurier Powszechny" 58 "Kurier Poznański" 14 "Kurier Radomski" 21 "Kurier Stołeczny" 134, 136 "Kurier Warszawski" 21 "Kuźnia. Miesięcznik Literacki Ruchu
Miecz i Pług" 130 "Kuźnia" (Chrzanów) 103 "Kuźnia" (Łódź) 90
"Las i Drewno" 22 "Legion" 63
"Lemberger Zeitung" 20 "Lewą marsz" 90, 119, 128 "Lipa" 124
"Listy z Londynu" 151 "Literatura Walcząca" 109, 127 "Litzmanstadter Zeitung" 14 "Lodzer Zeitung" 14 "Luźna Kartka" 124, 130 "Lwiwski Włsti" 33
"M". Agencja Młodych dla Redakcji i
Kierownictw Środowiskowych" 45,
64
"Mali Druzi" 33 "Małopolska Agencja Prasowa" 45, 54,
55 "Małopolska Agencja Radiowa" (MAR)
58 "Małopolski Biuletyn Informacyjny"
31, 55, 115, 117

"Mały Inwentarz" "Powstaniec"
191
Indeks tytułów czasopism
190


"Nowiny. Gazetka Ścienna dla Wsi
Polskiej" 23 "Nowiny Dnia" 112 "Nowiny Obozowe" 153 "Nowiny Żoliborskie" 169 "Nowy Czas" 21 "Nowy Dzień" 91, 135, 139 "Nowy Głos Lubelski" 21 "Nowy Kurier Warszawski" 16, 21, 25,
27, 29, 30, 52, 61, 68, 170 "Nowy Świat" 134 "Nurt" 95, 130 "Nurty" 73, 76 "Nurty Społeczno-Polityczne" 76
"O brzasku" 54
"Der Oberschlesische Kurier" 14
"Obozowiec. Na Szlaku Myśli i Walki"
100
"Obrońcy Polski" 40 "Odbudowa" 55 "Odnowa" 58
"Odra-Nisa" 80, 82, 131, 162 "Odwet" 54, 163, 166 "Oficer Propagandzista" 106 "Ogrodnictwo" 22 "Okólnik" (Łódź) 112 "Okólnik" (Radom-Kielce) 110 "Okólnik Polskiej Partii Robotniczej"
100, 101, 104, 105 "Okręgowe Dzienniki" 56 "Oracz" 83 "Orka" 71, 84
"Orka Prawda Zwycięży" 74 "Orle Ciosy" 80
"Orze* Biały" 146, 148, 149, 151, 152 "Ostatni Bój" 103 "Ostatnie Wiadomości" 110 "Ostdeutscher Beobachter" 14 "Die Ostwache" 52, 68 "Oświata i Kultura" 131, 132 ,,P"[aski] 58 "Pajn un Gewure" 120 "Państwo Narodowe" 98 "Państwo Polskie" 75, 95 "Parada" 149
"Partyzant" (Białostockie) 112 "Partyzant" (Lubelszczyzna) 110 "Patrol" 64, 100 "Pion" 23
"Pionier" 145
"Piorun" 110
"Pismo Młodych" 63, 168
"Pismo Żołnierskie" 153
"Placówka" 99
"Placówka" (Rzeszowskie) 55
"Płomień" 165
"Płomieni?" 88, 89
"Płomienie" (Spartakus) 89 '
"Płomienie" (żyd.) 120
"Płomyczek" 146, 147
"Pobudka. Organ Armii Krajowej Zie�mi Wileńskiej" 53, 126
,',Pobudka" (OKR PPS) 89
"Pocięgiel" 125
"Pod stropem" 36
"Podorywka" 83
"Podziemny Śpiew" 79, 131
"Polak" 98
"Polak w Iranie" 149
"Polska" (SP) 134
"Polska" (ZSRR) 146, 173
"Polska Agencja Telegraficzna" 58, 134
"Polska Demokratyczna" 152
"Polska Gospodarcza" 95
"Polska i Świat" 92
"Polska Ilustrowana" 139
"Polska Informacja Antykomunistycz�na" 61
"Polska Informacja Prasowa" 99
"Polska Ludowa" 72, 75, 76, 78, 79
"Polska Ludowa" (Krakowskie) 80
"Polska Ludowa" (Kraków) 103
"Polska Ludowa" (Wilno) 89
"Polska Niepodległa" 79, 84
"Polska Prawda" 54
"Polska Walcząca" 53
"Polska Zwycięży" 58
"Polska Żyje" 48, 49
"Poradnik Oświatowy" 104, 107, 117, 130
"Posener Tageblatt" 14
"Pospołu a sami" 84
"Powiatowa Agencja Informacyjna. Wieś" 46, 76
"Powstanie" 110
"Powstaniec" (BCh) 74, 76
"Powstaniec" (Biłgoraj) 56
"Powstaniec" (Miechowskie) 55
"Naje Presse" 110 "Najnowsze Wiadomości" 79 "Nakazy" 94 "Nakazy Chwili" 58 "Naprzód" (Białostockie) 112 "Naprzód" (PPS) 86, 89 "Narodowa Agencja Prasowa" 46, 98 "Narodowe Siły Zbrojne. Organ Ko�mendy Głównej NSZ" 99 "Naród" 94, 95, 134
"Naród i Kultura. Miesięcznik Kultu�ralny Polski Podziemnej" 126 "Naród Polski" 54
"Nasłuch Radiowy z Całej Doby" 95 "Nasza Droga" (pow. gorlicki) 83 "Nasza Droga" (Rzeszowszczyzna) 83 "Nasza Gazetka" 153 "Nasza Trybuna" 111 "Nasza Walka" 89 "Nasze Drogi" 149 "Nasze Hasło" 120 "Nasze jest jutro" 56 "Nasze Pisemko" 151
"Nasze Wiadomości" 56 "Nasze Ziemie Wschodnie. Dodatek Miesięczny Rzeczypospolitej Pol�skiej" 57
"Nasze Życie" 145
"Niepodległość" 174
"Niepodległość. Organ Ziemi WBeft-skiej" 53
"Niwa" 74, 77
"Nowa Armia Nowej Polski" 53
"Nowa Chłopska Wieś" 78, 79
"Nowa Gospodarka" 80, 82
"Nowa Kronika Polska" 152
"Nowa Mucha" 124
"Nowa Myśl" 112
"Nowa Polska" (Belgia) 152
"Nowa Polska" (Czerniowce) 148
"Nowa Polska" (Konfederacja Narodu) 99
"Nowa Polska" (niem.) 31
"Nowa Polska" (Londyn) 151, 154, 174
"Nowe Drogi" 91
"Nowe Jutro" 89
"Nowe Widnokręgi" 143 - 146
"Nowe Życie" 145 "Nowiny" 151
"Mały Inwentarz" 22 "Mały Ster" 22, 23, 171 "Materiały Propagandowe" 83 "Merkblatt fur die Deutschen im
Osten" 68
"Metalowiec Warszawski" 110, 117 "Miesięcznik Literacki" (Kraków) 128,
161
"Min-ha-Mecar" (Z otchłani) 119 "Mitteilungsblatt fur Deutsche in Po-len Ausgabe f ik Yolksdeutsche" 68 "Młoda Gwardia" 120 "Młoda Myśl" 56, 80 "Młoda Polska" 64
"Młoda Polska. Organ Młodych" 100 "Młoda Wieś" 82 "Młodość Wsi" 84 "Młodzież Imperium" 99 "Młodzież Socjalistyczna" 88 "Młot i Sierp" 102 "Monitor Polski" 149, 150
"Morgen Fraj" 102, 119
"Morgen Frajhajt" 102, 119
"Moskit" 124
"Myśl. Pismo Młodych" 93
"Myśl Chłopska" 80, 82
"Myśl Harcerska. Organ Kręgu In�struktorskiego" 64
"Myśl i Czyn" 80, 81
"Myśl Lotnicza" 151
"Myśl Młodych" 93
"Myśl Narodowa" 23
"Myśl Państwowa" 42, 75, 96
"Myśl Polska" 150, 154, 155
"Myśl Polska na Wschodzie" 149
"Myśl Społeczno-Państwowa" 91
"Myśli Młodych" 63
"Na czasie" 63 "Na front" 111 "Na placówce" 83 "Na posterunku" 55, 167 "Na straży" 55 "Na straży" (GL, AL) 111 "Na straży" (Lubelskie) 56 "Na szańcach" 32 "Na szlaku Kresowej" 152 "Na tropie" 63 "Na ucho" 63, 125, 163 "� "Na Zachód" 147

"Powstaniec" "Trybuna Zagłębia"
193
Indeks tytułów czasopism
192


"RS (OPW). Nasłuch Rozgłośni Świato�wych" 95
"Ruch Uludowienia Narodu" 84 "Run" 84
"Rycerz Niepokalanej" 24 "Rzeczpospolita Polska" 56, 57, 123, 132
"Samoobrona Chłopska" 74, 76, 77
"Serwis" 45
"Serwis Informacyjno-Prasowy" (Apis) 58
"7 Dni" 22, 29
"Siew" 22
"Siewba" 83
"Siła" 89
"Skrzydła" 151, 163
"Słowo" (Grossborn) 35
"Słowo" (Francja) 150
"Słowo Polskie" (Iran) 149
"Słowo Polskie" (Monachium) 153
"Słowo Polskie" (OPW) 95
"Słowo Żołnierza" 144
"Służba Informacyjna" 54
"Służba Kobiet" 55, 123
"Snop" (K-raśnik) 80
"Snop" (Pińczów) 131
"Der Soldat" 52, 66, 67
"Soldaten Zełtung" 20
"Sowizdrzał" 125
"Spółdzielca" 22
"Sprawa" 93, 154
"Sprawa Chłopska" 93
"Sprawy Kultury" 132
"Sprawy Narodu" 98, 131
"Sprawy Polskie" 29, 54
"Sprawy Polskie Agencja Publicy�sty :7na" 45, 51
"Sprawy Ukraińsko-Polskie" 96
"Sprawy Żołnierskie" 54
"Stanisławskije Słowo" 33
"Ster" 22, 23, 29, 171
"Stokrotka" (Rzeszowszczyzna) 83
"Stolica" 35
"Strażnica" 31
"Strzały" (PPR) 110
"Strzały" (Spartakus) 102
"Surma" 92
"Sygnał" 83
"Sygnały" (Tarnów) 89
"Sygnały" (Zagłębie Dąbr.) 89
"Syndykalista" 134 "Synowie Ziemi Podlaskiej" 56 "Szaniec" 97, 98 "Szaniec Kresowy" 98 "Szaniec Zachodni" 98 "Szarża" 55 "Szczerbiec" 98 "Szczutek" 125 "Szkoła Wodzów" 64 "Szlakiem Orła Białego" 55 "Szpilka" 124
."Sztandar Wolności" 90, 145 "Sztuka i Naród" 99, 129, 160, 163, 168 "Szturmowiec" 63 "Szubienica" 125
"Świat" 152
"Świat i Kraj" 153
"Świat Młodych" 83, 84, 123
"Świat w Ogniu" 79
"Świt" (GL- AL) 110
"Świt" (Kraśnik) 80
"Świt" (pow. puławski) 55y 80
"Świt Wolności" 80
"Tarnopilskij Hołos" 33
"Teatr Obozowy" 35
"Thorner Freiheit" 15
"Towarzysz Pancerny" 52, 63
"Tramwajarz" 110
"Trybuna" 110
"Trybuna Chłopska" 104, 105, 117
"Trybuna Chłopska" (Lublin) 110
"Trybuna Lubelska" 110
"Trybuna Ludowa" 111, 115
"Trybuna Ludu" 37
"Trybuna Ludu" (Łódź) 112
"Trybuna Ludu" (Obwód Krakowski)
111, 115- 117, 123
"Trybuna Ludu" (Radom - Kielce) 110 "Trybuna Młodych" 120 "Trybuna Podkarpacka" 111 "Trybuna Polska" 151 "Trybuna Robotnicza" 111 "Trybuna Śląska" 111 "Trybuna Wolności" 37, 94, 104, 105,
111, 114 - 118, 160 "Trybuna Wolności" (Radom - Kielce)
110 "Trybuna Zagłębia" 112
"Przegląd Tygodnia" 46, 104, 117 "Przegląd Tygodnia" (Lwów) 112 "Przegląd Tygodniowy" (Kraków) 54 "Przegląd Tygodniowy" (PPR) 106 "Przegląd Tygodniowy" (Rzeszów) 55 "Przegląd Wojskowy" 54, 55 "Przełom" 29, 30, 32, 109, 119, 127, 128 "Przełom" (NSZ) 30
"Przełom. Organ Zjednoczonych Orga�nizacji Ruchu Miecz i Pług" 30-31 "Przez Walkę do Zwycięstwa" 38,
73- 75
"Przyszłość" 32 "Pszczelarz" 22
"R" 103
"RAPP. Regionalna Agencja Prasowa
Podlasie" 45, 79
"Rada Narodowa" 104, 107, 108 "Rada Narodowa" (Lubelszczyzna) 110,
117
"Radio Polski Walczącej" 95 "Radiowa Służba Informacyjna" 63 "Radiowy Serwis Krajowy i Zagra�niczny" 45 "Der Ratgeber" 20 "Razem na Niemca" 110 "Realizacje" 109, 119, 132 "Reduta" 54, 55, 131 "Reflektor" 90 "Reforma" 94, 134 "Regionalna Agencja Prasowa Pod-
lasie�" 76
"Ridnaja Zemlja" 33 "Robotnik" (PPS - Lewica) 134, 139, 160 "Robotnik. Dwutygodnik Polityczny
Polskich Socjalistów" 88 "Robotnik" RPPS (CKL) 88, 117, 134,
139
"Robotnik" RPPS (KRN) 87, 88, 90 "Robotnik" (PPS - WRN) 88, 89, 134,
135
"Robotnik Drzewny" 110 "Robotnik Polski" 95 "Robotnik Polski we Francji" 150 "Robotnik Polski w Wielkiej Brytanii"
150, 154
"Robotnik Skórzany" 110 "Robotnik w Walce" 88 "Rolnik" 22
"Powstaniec" (Zgrupowanie Róg) 137
"PP. Pismo Policji Państwowej" 95
"PP3 [Przegląd Prasy]" 95
"Praca i Walka" 100
"Pracownik Miejski" 110
"Pracownik Użyteczności Publicznej" 110
"Prawda. Pismo Polskich Katolików Świeckich" 132
"Prawda Bolszewicka" 143, 144
"Prawda Komsomolska" 145
"Prawda Młodych" 122
"Prawda Pionierska" 145
"Prawda Polska" 54
"Prawda Wileńska" 145
"Prawda Zwycięży" 74
"Pressedienst des Generalgouverne-ments" 21
"Proletarischer Radio-Biuletyn fun Morgen Frajhajt" 103
"Proletariusz" (GL i AL) 111
"Proletariusz. Pismo Polskich Socjali�stów" 89
"Prom" 55
"Promienisty" 103
"Przebłyski" 103
"Przebojem o Polskę Ludową" 83
"Przebudowa" 72, 75
"Przedświt" 55
"Przedświt" (Kielecczyzna) 84
"Przedwiośnie" 120
"Przegląd" 37, 55, 73, 74
"Przegląd Dnia" 112
"Przegląd Marksistowski" 120
"Przegląd Obozowy" 34, 35
"Przegląd Podziemnej Prasy Prowin�cjonalnej" 58
"Przegląd Polityczny" 54, 95
"Przegląd Polski" 38, 48
"Przegląd Polski" (Kraków) 63
"Przegląd Polski Młodych" 63
"Przegląd Prasowy" 46, 104, 106
"Przegląd Prasy Brytyjskiej. Dodatek do Agencji Informacyjnej Kra�ju*" 57
"Przegląd Radiowy" 38
"Przgląd Rolniczy" 58
"Przegląd Sportowy" 35
"Przegląd Spraw Kultury" 58, 126, 130
"Przegląd Teatralny" 35

13 Prasa polska

195
Indeks tytułów czasopism
194
Indeks tytułów czasopism


"Zarzewie" (żyd.) 120
"Zawód i Życie. Czasopismo poświęco�ne wiedzy rzemieślniczej, handlo�wej i rolniczej" 23, 29, 171
"Zawód i Życie". Czasopismo poświę�cone wiedzy handlowej i zawodom kobiecym" 23
"Zdrowie i Życie" 22
"Zeitungwissenschaft" 24
"Zemsta" 80
"Zew" 53, 124
"Ziarno" 124
"Zielony Sztandar" 150
"Ziemia. Agencja" 46, 84
"Ziemia. Tygodnik Ludowy" 80, 84
"Ziemia Mówi. Pismo Wiejskiej Orga�nizacji Konfederacji Narodu" 99
"Ziemie Zachodnie Rzeczypospolitej. Dodatek Miesięczny Rzeczypospoli�tej Polskiej" 57
"Znak" 84
"Znaki" 35
"Zryw" 94
"Die Zukunft" 68
"Związkowiec" 174
"Związkowiec Skórzany" 110
"Zwrotnica. Pismo Pracowników Kole�jowych" 95
"Zwyciężymy" 147
"Zwyciężymy" (Warszawa) 102, 163
"Źródło" 63
"Żagiew" 120
"Żarna" 35
"Żniwo" 78
"Żołnierz Lubelszczyzny" 110
"Żołnierz Podziemny" (pow. gorlicki) 83
"Żołnierz Podziemny" (Rzeszowszczy�zna) 83
"Żołnierz Polski" 48, 50, 52, 62, 123
"Żołnierz Polski w Drugiej Wojnie Światowej" 50
"Żołnierz Polski w Kampanii W~rześ-niowej" 50
"Żołnierz Rewolucjonista" 90
"Żołnierz Starego Miasta" 137
"Żołnierz w Boju" 110
"Wojsko i Rewolucja" 89 "Wojsko Polskie" 134, 135 "Wojsko Polskie. Organ Połączonych Sił Zbrojnych AL, PAL, KB" 136 "Wojsko Polskie na Obczyźnie" 55 "Wola" 112
"Wola Chłopska" 80, 110 "Wola Ludu" 71, 74, 77, 110 "Wola Ludu" (niem.) 31 "Wolna Łomża" 145 "Wolna Polska" 145 "Wolna Polska" (ZPP) 146, 147 "Wolna Praca" 145 "Wolność" (Kraków) 88, 89 "Wolność" (Kraśnik) 80 "Wolność" (Legnica) 145 "Wolność" (Lublin) 108 "Wolność" (PPS WRN) 75, 86, 88, 89 "Wolność" (Radom - Kielce) 110 -"Wolność" (Spartakus) 102 "Wolność Robotnicza" 61 "Wolny Lud" 110 "Wołyń" 35 "WRN" 88, 115, 126
"Wschodni Biuletyn Informacyjny" 96 "Wschód" 96 "Wyzwolenie" 79 "Wyzwolenie" (Kielecczyzna) 84 "Wzorowa Gospodarka" 22
"Z pola walki" 110
"Z uboczy" 83
"Za drutami" 34
"Za lud" 137
"Za lud Warszawy" 137
"Za naszą i waszą wolność" 120
"Za pługiem" 80, 131
"Za wolność" 102
"Zachodnia Straż Rzeczypospolitej" 124,
130
"Zadra" 124 "Zadrucie" 35 "Zagadnienia" 86, 90 "Zagon" 71 "Załoga" 99
"Zarzewie" (pow. gorlicki) 83 "Zarzewie" (nowosądeckie) 83 "Zarzewie" (Rzeszowszczyzna) 83, 123,
131
"Trybuna Ziemi Lubelskiej" 110
"Trzeciak" 54
"Twierdza" 56
"Tydzień" 96
"Tygodnik APW" (Palestyna) 149
"Tygodnik Informacyjny" 53
"Tygodnik Ludowy" 84
"Tygodnik Polityczny Ruchu Klasowe�go" 112
"Tygodnik Polski" 58, 92
"Tygodnik Włościański" 145
"Tygodniowy Przegląd Prasowy" 106-- 107
"Tyrtej" 129
"Uczmy się walczyć" 104, 106, 117
"Uderzenie" 56
"Das Yorfeld" 20
"W drodze" 149, 154
"W imię Boże" 151
"W lesie" 55
"W marszu i w boju" 153
"W marszu na Zachód" 147
"W obronie swego gniazda" 103
"W roju" 63
"W szeregu" 55
"W walce" 137
"Walka" (SN) 97, 98, 126, 134, 136
"Walka" (Białostockie) 112
"Walka Ludu" (CKL) 134
"Walka Ludu" (Lublin) 110
"Walka Młodych" 104, 107, 117, 160
"Walka o Nową Polskę" 84
,,Warschauer Kulturblatter" 20
"Warschauer Zeitung" 20
"Warszawa Walczy" 140
"Warszawianka" (PPS - WRN) 136
"Warszawianka" (W. Brytania) 150
"Warszawski Dziennik" 98
"Warszawski Dziennik Narodowy" 98,
100
"Warszawski Głos Narodowy" 98, 134 "Watra" 48, 65, 92, 123, 131, 167 "Wedeta" 167 "Weichsel niustrierte" 20 "Wiadomości" 54, 55 "Wiadomości" (Getto Warszawskie) 164
"Wiadomości" (Londyn) 155, 173, 174 "Wiadomości" (Lublin) 110 "Wiadomości" (Miechów) 111 "Wiadomości" (Rzeszowszczyzna) 83 "Wiadomości Codzienne" 110 "Wiadomości do Komunikatów AK" 55 "Wiadomości Gospodarcze" 24 "Wiadomości Informacyjne" 110 "Wiadomości Kobiece" 74, 78, 80, 131 "Wiadomości Latrynowe" 35 "Wiadomości Literackie" 23, 150 "Wiadomości Polityczne" 90 "Wiadomości Polskie" 36, 37, 50, 52,
59, 61- 63, ,125, 126 "Wiadomości Polskie" (Fryburg - Em-
medingen) 153
"Wiadomości Polskie" (Nowy Targ) 33 "Wiadomości Polskie" (Paryż - Londyn)
150, 151, 154
"Wiadomości Powstańcze" 135, 138, 139 "Wiadomości Radiowe" (AK) 56, 138 "Wiadomości Radiowe" (AL) 106 "Wiadomości Radiowe" (Kraków) 103 "Wiadomości Radiowe" (Lubelszczyzna)
110
"Wiadomości Radiowe" (PPR) 104 "Wiadombści Radiowe" (Sułoszowa) 79,
80 "Wiadomości z Miasta i Wiadomości
Radiowe" 135, 169 "Wiadomości ze Świata" 151 "Wiarus Polski" 54, 174 "Wici Żołnierskie" 56 "Wielka Polska" 98, 134 "Wielka Polska. Dwutygodnik Młodzie�ży" 100
"Wieś i Miasto" 88 "Wieś idzie" 82, 123 "Wieś Tworząca" 79, 131 "Wieści" (Rzeszów) 83, 84, 123 "Wieści" (Zw. Rad Robotn.-Chłop-
skich) 102
"Wieści Ludowe" 80 "Wieści Polskie" 148 "Wieści ze Świata" 102 "Wigry" 64, 137 "Wir" 58 "Wissenschaft, Erziehung und Volks-
bildung" 23 "Wissenschaft und Unterricht" 21

196
Indeks tytułów czasopism

"Żołnierz w Polu" 54 "Żołnierz Wielkiej Polski" 9* "Żołnierz Wolności" 147
"Życie Polityczne Kraju. Przegląd pra�sy polskiej w okresie..." 58 "Żywią" 74, 77 "Żywią i bronią" 74, 76, 134, 137, 138
1000095746
t
.1-