FIZYKOTERAPIA
Praktyczne zastosowanie
elektrostymulacji LESS
w leczeniu niskostopniowej skoliozy idiopatycznej
W poprzednim numerze  RwP autor omówił teoretyczne przesłanki elektrostymulacji LESS w leczeniu niskostopniowej
skoliozy idiopatycznej. Poniżej zostało omówione praktyczne zastosowanie tej metody.
wyniku dotychczasowych własnych SCOL-2 jednokanałowym, firmy Elektro- pacjenta. Nigdy nie przekraczano progu bólu
Wprac badawczych, analizujących mechanika Sprzętu Medycznego i Labora- w ustalaniu amplitudy natężenia bodz
ca.
działanie bocznej powierzchniowej sty- toryjnego z Warszawy. Losowo wybrane Za wystarczające uznawano odczucie mro-
mulacji elektrycznej LESS (ang. Lateral aparaty SCOL-2 używane przez pacjentów wienia w czasie przepływu serii impulsów.
Electrical Surface Stimulation) na organizm w terapii SI kontrolowane były w Instytu- Częstotliwość ustawiano w przedziale
zwierząt doświadczalnych oraz w bada- cie Inżynierii Precyzyjnej i Biomedycznej 30-45 Hz celem wzbudzenia skurczu tęż-
niach klinicznych dzieci i młodzieży i jej na Wydziale Mechatroniki Politechniki cowego. Wyższych częstotliwości unikano
wpływu na statykę kręgosłupa w wieku Warszawskiej pod kątem weryfikacji cha- ze względu na negatywne odczucia pa-
rozwojowym, zalecono wprowadzenie rakterystyki przebiegów leczniczych oraz cjenta w postaci niepokoju, dyskomfortu,
zmodyfikowanej wersji elektrostymulacji, wszystkich danych technicznych. pieczenia, a nawet bólu. Przerwę między
skróconej do 2 godzin na dobę w leczeniu Parametry techniczne aparatu: seriami impulsów stosowano w przedziale
skoliozy idiopatycznej (SI). Dotychczaso- " impuls prostokątny przerywany, o czasie od 4 s do 8 s.
we ogólnie przyjęte 9-godzinne, nocne trwania 0,1-0,2 ms i czasie trwania serii Przy tak dobranych parametrach
zastosowanie nie akceptowane przez impulsów 3,5-4,5 s, technicznych zazwyczaj obserwowano
pacjentów i ich rodziców, dające efekty " regulowana częstotliwość wyno- wyczuwalny skurcz tężcowy mięśni
uboczne w postaci stresu, zaburzeń snu, siła od 20 Hz do 50 Hz, przerwa grzbietu strony stymulowanej. Zjawisko
koncentracji i zachowania, a także miej- od 4 s do 12 s, to traktowano jako pozytywny test sty-
scowych stanów zapalnych skóry pod " możliwość regulacji amplitudy natężenia mulacji. W uzasadnionych przypadkach,
elektrodami, zostało zaniechane. Wstępne bodz
ca od 5 mA do 75 mA, oddziaływaniem stymulatora na organizm
roczne, dwuletnie i trzyletnie obserwacje " zasilanie bateryjne 9 V, bateria typ dziecka, wykonywano zdjęcia RTG w pozy-
kliniczne, a następnie analiza statystyczna 6 F22, cji stojącej w momencie trwania impulsu,
dokonana po zakończeniu dojrzałości " pobór prądu podczas stymulacji przy f = tzw. radiologiczny test efektywności sty-
kostnej pacjentów wykazały efektywność 50 Hz  maks. 15 mA, przy f = 20 Hz  mulacji. Korekcja skrzywienia minimum
metody LESS zwłaszcza przy początkowym maks. 8 mA, a podczas przerwy maks. o 5� była także pozytywnym testem stymu-
kącie skrzywienia kręgosłupa poniżej 20� < 3 mA, lacji. Pacjenci byli stymulowani codzien-
według Cobba. " precyzyjna regulacja amplitudy natę- nie 2 godziny na dobę. Czas stosowania
żenia umożliwiona przez dwustanowy elektrostymulacji wahał się od 2,0 lat
Cel pracy przełącznik z mnożnikiem x 1 i x 3. do 4,5 roku, średnio 2,5 roku. Zgodnie
Istnieje wiele publikacji naukowych Impulsy stosowane w stymulatorze mają z zaleceniami dokonywano comiesięcznych
mówiących o celowości zastosowania kształt zbliżony do prostokąta, jednak regulacji zmiany częstotliwości impulsów
leczenia fizykalnego, jednak naukowe są lekko zróżniczkowane. Nie ma to więk- w zakresie od 35 Hz do 45 Hz i czasu
potwierdzenie i udokumentowanie bywa szego znaczenia, ponieważ tkanka pobudli- przerwy serii impulsów w przedziale
często niewystarczające, zwłaszcza dla wa reaguje na zmianę amplitudy napięcia od 4 s do 8 s w celu uniknięcia zjawiska
udowodnienia skuteczności i celowości (potencjału) bodz
ca elektrycznego. Przy habituacji w stosowaniu tego typu lecze-
danej terapii. Do oceny zastosowań fizyko- niższych amplitudach przebieg będzie nia. Zwracano uwagę, aby skóra pacjenta
terapii w postaci prądu jednokierunkowego bardziej zbliżony do prostokąta. Są to wy- była odtłuszczona i sucha, a elektrody
niskich częstotliwości LESS w leczeniu druki uzyskane na oscyloskopie cyfrowym dokładnie oczyszczone. Dwie elektrody
SI niezbędne są długoterminowe badania firmy Tektronix, która aktualnie jest naj- płaskie krążkowe o średnicy 20 mm mo-
eksperymentalne i kliniczne. Ich weryfikacją nowszą techniką obrazowania sygnałów cowano do skóry pleców przy pomocy
w praktyce lekarskiej powinny być badania elektrycznych. Dla ustawienia napięcia krążków obustronnie samoprzylepnych.
kontrolowane na możliwie najliczniejszej impulsów stymulacyjnych na wartość Położenie elektrod zależało od lokalizacji
grupie pacjentów i jednocześnie w możliwie 5 jednostek na stymulatorze, skala am- skrzywienia. We wszystkich analizowanych
najdłuższym okresie terapii i obserwacji plitudy na oscyloskopie w pionie wynosi skoliozach krąg szczytowy skrzywienia,
schorzenia, tak aby porównując końcowe 5 V/dz., a dla innych ustawień 50 V/dz. stanowiący szczyt wyboczenia kręgosłu-
wyniki terapeutyczne odnieść je do pro- Fotografie 1 i 2 (s. 40) przedstawiają wy- pa, znajdował się w odcinku piersiowym.
blemu naturalnego, ewolucyjnego rozwoju kresy dla różnych amplitud. Zaprezen- Położenie elektrod wyznaczano poprzez
schorzenia  naturalnej historii SI. towane zapisy zostały zarejestrowane zaznaczenie żebra łączącego się z krę-
dla stymulatora obciążonego opornością giem szczytowym skrzywienia po stronie
Opis metody zastępczą 5,1 kW�. wypukłej SI w obszarze pomiędzy linią
236 pacjentów w wieku od 4 lat do 19 lat W ustalaniu parametrów stymulacji kli- łopatkową a pachową środkową. Obszar
leczono aparatem produkcji polskiej nicznej kierowano się głównie odczuciami ten dzielono na trzy równe części, tak aby
38 REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009
FIZYKOTERAPIA
1 2 5
Fot. 1. Przebiegi generowane przez sty-
3 mulator SCOL-2 z opisem parametrów
opracowane w formie elektronicznej
za pomocą programu Corel Draw 9  kształt
pojedynczego impulsu
Fot. 2. Przebiegi generowane przez stymu-
lator SCOL-2 z opisem parametrów opraco-
wane w formie elektronicznej za pomocą
programu Corel Draw 9  okres przerwy
między impulsami
Fot. 3. Umiejscowienie elektrod w pozycji
horyzontalnej  w pochyleniu do przodu
4
w prawostronnej SI
Fot. 4. Umiejscowienie elektrod w pozycji
wyprostnej w prawostronnej SI
Fot. 5. Lokalizacja elektrod LESS w prawo-
stronnej SI na zdjęciu RTG
Fot. 6. RTG kręgosłupa w grupie klinicznej
LESS: a) wartość wyjściowa, b) korekcja
skrzywienia wczesna (po trzech latach
leczenia) i c) póz
na (po uzyskaniu dojrza-
łości kostnej)
6a 6b 6c
40 REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009
FIZYKOTERAPIA
okresowo można było zmieniać położenie Component Analysis) oraz sztucznych
elektrod w poszczególnych polach w celu sieci neuronowych ANN (ang. Artificial
profilaktycznego zabezpieczenia skóry Neural Networks).
przed przewlekłym drażnieniem prądu.
Jednocześnie kierowano oddziaływanie Omówienie i dyskusja
stymulacji na kręg szczytowy skrzywienia Aby rzetelnie odpowiedzieć na pytanie,
w czasie trwania całego cyklu leczenia. czy metoda LESS jest skuteczna, trzeba nie
Elektrody rozmieszczone były w jedna- tylko odnieść jej oddziaływanie na efekt
kowej odległości od żebra związanego korekcji skrzywienia kręgosłupa, ale także
z kręgiem szczytowym skrzywienia. na efekt wzmacniania aparatu mięśniowego
Odległość między elektrodami wynosiła stabilizującego kręgosłup, wpływ na płytkę
6-12 cm (średnio 10 cm), w zależności motoryczną układu nerwowo-mięśniowego,
od długości skrzywienia. Umiejscowie- determinujących leczenie i profilaktykę
nie elektrod według zaleceń Axelgaarda progresji skrzywienia. Należy także wnikli-
przedstawiają fotografie 3, 4, 5. Zabiegi wie prześledzić jej możliwe oddziaływanie
elektrostymulacji stosowano w pozycji na ogólnoustrojową homeostazę i narządy
leżącej codziennie, wieczorem przed wewnętrzne oraz przeanalizować ewen-
zaśnięciem. tualne efekty uboczne, tak aby całkowity
W grupie stymulowanej aparatem obraz wpływu LESS na żywy organizm
SCOL-2 wszystkim dzieciom zalecono był poznany. W leczeniu SI należy wybrać
ćwiczenia korekcyjne, oddechowe i ogólno- optymalne wskazania do zastosowania
sprawnościowe. Wykonywano je w domu LESS, biorąc pod uwagę skrócony czas
codziennie 2 razy po 30 minut według ekspozycji na stymulację, niski stopień
indywidualnego programu kinezytera- skrzywienia i początkowy okres rozwoju
peutycznego. schorzenia. Natomiast w póz
niejszych,
Kinezyterapia polegała na wykonywaniu zaawansowanych okresach rozwoju SI,
ćwiczeń autokorekcji trójwymiarowej, po- kiedy zmiany aparatu kostno-stawowego
czucia dobrej postawy, wyrównawczych, mają charakter nieodwracalny, konieczne
koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz jest zastosowanie innych metod leczenia,
antygrawitacyjnych i PNF. Stosowano w tym ortotycznych i operacyjnych.
ćwiczenia stabilizujące kręgosłup oraz We współczesnej praktyce medycznej
korygujące ustawienie miednicy. Podsta- używa się wielu metod fizykoterapeutycz-
wowym celem ćwiczeń było wyrobienie nych pomimo faktu, iż badania naukowe
odruchu poczucia dobrej postawy przez nie potwierdziły jeszcze ich skuteczności
świadomą kontrolę ciała. Wzmacniano i nie określiły ograniczeń ich stosowania.
mięśnie stabilizujące kręgosłup, czyli Często, jak w przypadku metody LESS,
głębokie, krótkie grzbietu. Stosowano w dostępnym piśmiennictwie nie znaj-
stopniowanie ćwiczeń w czasie procesu dujemy doniesień poświęconych analizie
rehabilitacji. Uzupełnieniem kinezyterapii wpływu ogólnoustrojowego i objawów
były standardowe ćwiczenia oddechowe ubocznych. Zasadniczo poznane właści-
i ogólnosprawnościowe. wości biofizyczne i biochemiczne poszcze-
gólnych czynników fizycznych są stale
Wyniki weryfikowane pod kątem oddziaływania
Szczegółowe obserwacje po skróceniu na procesy fizjologiczne w organizmie
stymulacji do 2 godzin na dobę przy po- człowieka.
czątkowym kącie skrzywienia poniżej 20� Kliniczna kompleksowa ocena terapii
są następujące: we wczesnym trzyletnim LESS w ostatnim dziesięcioleciu była
okresie leczenia poprawę stwierdzono raczej krytyczna. Wydaje się, że w dużej
w 75% średnio o 4,3� według Cobba oraz mierze spowodowana była zawodem co
w 21,25% średnio o 3,9� W sumie stabili- do póz
nych efektów korekcji SI skrzy-
.
zację pozytywną zanotowano u 96,25% wień powyżej 30� według Cobba. Stąd
badanych w analizowanym przedziale w publikacjach naukowych próbuje się
kątowym. Natomiast w okresie póz
nym, podejmować problem wyższości leczenia
tj. do uzyskania dojrzałości kostnej, prze- gorsetem ortopedycznym nad metodą
ważały procesy stabilizacji i pogorszenia. elektrostymulacji. Poglądy te głoszone
Efekt terapeutyczny malał w postaci po- głównie przez specjalistów ortopedii
prawy kąta skrzywienia do 21,25% o 3,1�, dowodzą, iż nie dokonano pogłębionej
a stabilizacja skrzywienia wystąpiła u 59% analizy działania tej metody w zakre-
pacjentów (fot. 6). sach kątowych niskostopniowej SI.
Kompleksowe postępowanie tera- W ostatnich latach w wyniku własnych
peutyczne wspomagane metodą LESS prac badawczych autor stwierdził,
pozytywnie wpływa na przebieg korekcji że maksimum efektu terapeutycznego
skoliozy idiopatycznej w stosunku do gru- LESS uzyskuje się przy początkowym
py kontrolnej w całym okresie leczenia, kącie skrzywienia poniżej 20� według
do osiągnięcia dojrzałości kostnej, co jest Cobba. Ponadto, w badaniach własnych
potwierdzone wynikami analizy skład- na modelu zwierzęcym wykazano,
ników głównych PCA (ang. Principal że w dotychczas stosowanej na świecie
REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009 41
FIZYKOTERAPIA
metodzie 9-godzinnej stymulacji pojawia-
Skolioza idiopatyczna (SI)
ją się zmiany degeneracyjne w układzie
Przedział kątowy Metoda leczenia
mięśni stabilizujących kręgosłup, co może
0�-9� obserwacja + profilaktyka
powodować wtórne objawy destabilizacji
dynamicznej kręgosłupa u dzieci, nie 10�-19� kinezyterapia + elektrostymulacja
przynosząc oczekiwanego pozytywnego
20�-29� kinezyterapia + elektrostymulacja + gorset ortopedyczny
efektu korekcji kręgosłupa. W bada-
30�-39� kinezyterapia + gorset ortopedyczny
niach klinicznych autor zaobserwował,
40o-49o kinezyterapia + gorset ortopedyczny + leczenie operacyjne
że metoda ta może być nieefektywna.
Wynika to najczęściej z niedokładnego > 50� leczenie operacyjne
i pobieżnego instruktażu lekarskiego
Tabela 1. Ogólny schemat postępowania terapeutycznego w postępującej SI na podstawie własnych dotychczasowych
obserwacji klinicznych
udzielanego zarówno pacjentom, jak i ich
rodzicom. Zastanawiający jest również
fakt wykazywania nieefektywności me- postawy. W związku z tym konieczna możliwości leczenia)  może przybliżyć
tody LESS przez ortopedów, do których jest edukacja społeczeństwa dotycząca końcową ocenę wpływu czynników fizy-
trafiają zwykle SI o cechach utrwalonej rozpoznawania, zapobiegania i leczenia kalnych LESS w stosunku do naturalnego
deformacji i znacznych wartościach kąto- SI, zwłaszcza iż wciąż powiększa się rozwoju SI.
wych. Kładą oni nacisk przede wszystkim grupa dzieci obciążona ryzykiem tego Wszystkie dotychczasowe obserwacje
na eksponowanie pozytywnych efektów schorzenia. Dość powszechna jest wyso- rozwoju SI, oparte na wieloletnich ba-
leczenia póz
nych objawów organicznych ka akceptacja metody LESS w leczeniu daniach, mają charakter hipotetyczny.
SI poprzez leczenie gorsetem lub zabiegi SI przez pacjentów i ich rodziców, którą Aby zbliżyć się do poznania naturalnego
operacyjne. autor niniejszej pracy zaobserwował przebiegu SI, należy w dalszym ciągu
Specjaliści rehabilitacji i neurofizjo- w czasie ponaddwudziestoletnich badań, poszukiwać nowych sposobów opraco-
lodzy zauważają natomiast synergizm a które potwierdzają dane z
ródłowe. wań statystycznych oraz prób tworzenia
leczenia przyczynowego LESS z etiologią A
atwość stosowania tego typu leczenia wzorów matematycznych do obliczeń
SI skoncentrowaną głównie na zaburze- oraz przychylność pacjentów i rodziców rozwojowych SI. Pozwoli to na zaprojek-
niach przełączy nerwowo-mięśniowych w jego stosowaniu, a także niskie koszty towanie odpowiedniej i celowej strategii
i dysfunkcji OUN. Zasadnicze znaczenie leczenia, powinny sprzyjać propagowaniu działania terapeutycznego. Znajomość na-
w procesie oddziaływania na mechanizmy metody LESS w uzupełnieniu leczenia turalnego rozwoju SI przyczyni się również
neurofizjologiczne ma wczesne wdrożenie zachowawczego. do wprowadzenia racjonalnej profilaktyki
postępowania terapeutycznego, to znaczy W podejmowaniu racjonalnych i korzyst- niskostopniowych skrzywień kręgosłupa
już na poziomie zmian o charakterze nych decyzji dla pacjenta konieczna jest zagrożonych potencjalnym pogorszeniem.
czynnościowym. Pozostawione natural- krytyczna ocena wartości i przydatności Racjonalizacja pewnych ogólnych wska-
nemu rozwojowi zaburzenia funkcjonalne metody terapeutycznej. Do wyboru metody zań wyboru metod leczenia SI polegałaby
pociągają za sobą cały ciąg zdarzeń, który leczenia musi być włączony stały proces na wyszczególnieniu takich propozycji
gdy nie zostanie przerwany, prowadzi systematycznego wyszukiwania i oceny metod terapeutycznych, które stosowane
do utrwalania się patologii. Dlatego dzieci, współczesnych wyników badań nauko- byłyby w zależności od stopnia skrzywienia
które wykazują zaburzenia koordynacji wych. Decydujące jest stałe określanie według Cobba.
nerwowo-mięśniowej, a przede wszystkim wiarygodności i stopnia użyteczności prac Moją sugestią jest zaproponowanie
rozkładu napięcia mięśni warunkującego naukowych, zgodnych z regułami postępo- ogólnego schematu postępowania
ustawienie odcinków układu kostnego wania medycznego. Dlatego w tworzeniu w SI w oparciu o dotychczasowe dane
względem siebie, powinny być objęte neu- grup obserwacji klinicznych poszukiwano literaturowe i obserwacje własne doty-
rorehabilitacją. Wielokrotne powtarzanie takich metod doboru pacjentów, aby oce- czące największej efektywności terapeu-
(torowanie) stymulujących bodz
ców pro- na dowodów skuteczności interwencji tycznej w poszczególnych przedziałach
prioceptywnych powoduje powstawanie terapeutycznej LESS była miarodajna kątowych według Lonsteina. Ogólny
zmian plastycznych w sieciach neuronal- i obiektywna. schemat postępowania terapeutycznego
nych OUN. Wraz z indukowanymi zmia- Tworząc grupę kliniczną LESS, zakwa- w postępującej SI na podstawie własnych
nami w układzie nerwowo-mięśniowym lifikowano do niej wybrane losowo dzieci dotychczasowych obserwacji klinicznych
pojawia się możliwość poprawy statyki z postępującą SI, leczone podstawową przedstawia tabela 1. Do weryfikacji
kręgosłupa oraz przestrzennego ustawienia metodą kinezyterapii (ćwiczenia korekcji końcowego wpływu LESS na korekcję
części ciała. trójwymiarowej), włączając dodatkowo skrzywienia potrzebny był długi okres
Niezależnie od metody stosowanej metodę elektrostymulacji LESS. Grupa obserwacji, aż do zakończenia procesu
w usprawnianiu dzieci z SI ważna jest kontrolna była utworzona także z dzieci ossyfikacji kośćca. Dlatego całościowa
ciągłość terapii. Przerwy w leczeniu nie z postępującą SI, poddanych tylko leczeniu i długofalowa obserwacja pacjentów
tylko zwiększają szansę na progresję scho- podstawowemu metodą kinezyterapii. poparta została wiarygodnym i skompu-
rzenia, lecz również niweczą efekty stoso- Uzyskano w ten sposób grupy badawcze teryzowanym programem wprowadzania
wanych do tej pory zabiegów. Powodzenie wybrane losowo. Grupa kontrolna z uwagi i przechowywania danych w systemie
w leczeniu dziecka z SI uwarunkowane na nieznaczne oddziaływanie lecznicze szpitalnym oraz analizą statystyczną
jest świadomym i czynnym udziałem w postaci stosowanej standardowej i naukową.
rodziców. Powszechny poziom wiedzy kinezyterapii była najbardziej zbliżona
teoretycznej na temat przyczyn powsta- do populacji, w której można prześledzić Wnioski
wania SI, form zapobiegania i profilaktyki naturalny przebieg SI. Stworzono w ten Stymulację LESS krótkoczasową (2 go-
oraz leczenia jest niedostateczny. Często sposób model prospektywnych, kon- dziny dziennie) należy postrzegać jako
uniemożliwia to prawidłową współpracę trolowanych badań klinicznych, który leczenie wspomagające i uzupełniające,
z pacjentem i stworzenie w życiu co- w możliwie maksymalnym stopniu, bez nieuciążliwe dla pacjenta, a dotykające
dziennym odpowiednich warunków dla tworzenia grupy placebo  nieakceptowa- etiologii SI. Wydaje się, iż w dalszym ciągu
kształtowania się prawidłowych nawyków nej ze względów etycznych (pozbawienie należy poszukiwać metody nieinwazyjnej
42 REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009
FIZYKOTERAPIA
7. Hirayama J., Takahashi Y., Nakajima Y.,
leczenia niskostopniowej SI, analizując 14. Kowalski I. M., Zarzycki D., Szarek J.,
także czas stosowania elektrostymulacji Takahashi K., Yamagata M., Moriya H.: Ef- Kiebzak W.: Application of electrical
fects of electrical stimulation of the sciatic stimulation in rehabilitation. Ministerstwo
i sumaryczny okres jej stosowania, biorąc
nerve on background electromyography Zdrawoochronienija Republiki Biełorus,
pod uwagę ewentualność niekorzystnych
and static stretch reflex activity of the Mediko-Socjalnaja Ekspertyza i Reabilitacija,
następstw związanych z przedawkowaniem
Minsk, wypusk(9) 2007: 242-245.
trunk muscles in rats: possible implications
tego typu terapii.
of neuronal mechanisms in the develop- 15. Kowalski I.M.: Ocena doświadczalna i kli-
LESS musi być całościowo oceniana
niczna elektrostymulacji mięśni jako terapii
ment of sciatic scoliosis.  Spine , 2001;
jako metoda wspomagająca w leczeniu
wspomagającej w leczeniu niskostopniowej
26(6): 602-609.
zachowawczym niskostopniowej SI po osią-
skoliozy idiopatycznej. Rozprawa habilitacyj-
8. Giżewski T., Kowalski I.M., Zarzycki D.,
gnięciu dojrzałości kostnej młodzieży. q�
na. Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Wilczewska-Radomska A., Lewandowski R.,
Kraków 2007.
Kotwicki T.: Model systemu samouczącego
IRENEUSZ M. KOWALSKI
16. Kowalski I.M., Paśniczek R., Kiebzak W.,
w diagnostyce medycznej.  Pol. Ann. Med ,
kierownik Katedry i Kliniki Rehabilitacji,
Szarek J., Gnat A.: Badania charakterystyki
2008; 15(1): 34-42.
Wydział Nauk Medycznych,
elektrostymulacji LESS i jej wpływu na wielkość
9. Kowalski I.M.: Electrostimulation as the
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
skrzywienia kręgosłupa w skoliozie idiopatycz-
physiotherapy of idiopathic scoliosis. In: Free
nej.  Post. Rehab. , 2008; 22(4): 35-39.
papers 2nd World Congress of the Interna-
Piśmiennictwo
17. Kowalski I.M., Topór M.: Rehabilitation
tional Society of Physical and Rehabilitation
1. Anciaux M., Lenaert A., Van-Beneden M.L.,
programs for children and adolescents with
Medicine  ISPRM (Ed.) Ring H., Soroker
Blonde W., Vercauteren M.: Transcutaneus
bad posture, vertebral column curvatures
electrical stimulation (TCES) for the treat- N. Monduzzi Editore S.p.A.  MEDIMOND,
and pelvis deformities. Wydaw. Pioniersk,
Bologna, Italy 2003: 351-354.
ment of adolescent idiopathic scoliosis:
Kaliningrad 2008.
preliminary results.  Acta Orthop. Belg. , 10. Kowalski I. M.: The influence of central
18. Kowalski I.M., Torres M.A.T., Kiebzak W.,
1991; 57(4): 399-405. nervous system on shaping of human body.
Paśniczek R., Szarek J.: The effect of lateral
2. Bobechko W.P. Herbert M.A., Fried-  Eurorehab. , 2004; 14 (3): 132-136.
electrical surface stimulation (LESS) on
man H.G.: Electrospinal instrumentation
11. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D.,
spinal deformity in idiopathic scoliossis.
for scoliosis: current status.  Orthop. Clin.
Rymarczyk A.: Experimental scoliosis in
 J. Elementol. , 2009; 14(2): 289-297.
North Am. , 1979; 10(4): 927-941.
the course of unilateral surface electro-
19. Lonstein J.E.: Scoliosis: surgical versus
3. Brown J.C., Axelgaard J., Hownson D.C.:
stimulation of the paravertebral muscles
nonsurgical treatment.  Clin. Orthop. Relat.
Multicenter trial of a noninvasive stimulation
in rabbits: effects according to stimulation
Res. , 2006; 443: 248-259.
method for idiopathic scoliosis. A summary
period.  Eur. Spine J. , 2001; 10(6): 490-
20. Paśniczek R.: Funkcjonalna elektrosty-
of early treatment results.  Spine , 1984;
494.
mulacja kończyn. W: Rehabilitacja pe-
9(4): 382-387.
12. Kowalski I.M., Van Dam F., Zarzycki D.,
diatryczna  wybrane zagadnienia. (red.)
4. Buciński A., Bączek T., Kowalski I.M.: Clinical
Rymarczyk A., Sebastianowicz P.: Short-
Kowalski I.M., Lewandowski R., Wyd. 2.
data analysis with the use of artificial neural
duration electrostimulation in the treatment
Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny dla
networks (ANN) of treatment evaluation in
of idiopathic scoliosis.  Ortop. Traumatol.
Dzieci w Ameryce, Olsztyn 2005: 118-
adolescent idiopathic scoliosis.  Adv. Clin.
Rehab. , 2004; 6(1): 82-89.
-133.
Exp. Med. , 2004; 13(4): 623-628.
13. Kowalski I. M., Szarek J., Zarzycki D., Kie-
21. Weinstein S.L., Dolan L.A., Cheng J.C.Y.,
5. Buciński A., Kowalski I.M., Zarzycki D.,
bzak W.: Experimental and clinical premises
Danielsson A., Morcuende J.A.: Adolescent
Bączek T., Nasal A., Kaliszan R.: Principal
for shortening the period of electrical stimula- idiopathic scoliosis.  Lancet , 2008; 371:
component analysis of patient variables as
tion in the treatment of idiopathic scoliosis.
1527-1537.
an objective method of treatment evaluation
Ministerstwo Zdrawoochronienija Republiki 22. Zarzycki D., Zarzycka M., Nowak R., Tę-
in adolescent idiopathic scoliosis.  Adv. Clin.
Biełorus, Mediko-Socjalnaja Ekspertyza siorowski M.: Elektrostymulacja w leczeniu
Exp. Med. , 2002; 11(1): 61-68.
6. Chen P.Q.: Management of scoliosis.  J. For- i Reabilitacija, Minsk, wypusk (9) 2007: skolioz.  Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol. ,
mos. Med. Assoc. , 2003; 102(11): 751-761. 322-325. 1991; 56 (1): 9-12.
REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009 43