FIZYKOTERAPIA
Teoretyczne przesłanki
elektrostymulacji LESS
w leczeniu niskostopniowej skoliozy idiopatycznej
Boczne idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa  scoliosis idiopathica (SI) występujące w Polsce u dzieci w dużym stopniu
kształtuje obraz zdrowotny naszego społeczeństwa. Należy jednak mieć świadomość, że leczenie tego schorzenia jest
niezwykle trudne ze względu na bardzo różną etiologię, okres występowania w wieku rozwojowym oraz wymagany, dłu-
gotrwały okres konsekwentnego leczenia.
zęstość występowania bocznych skrzywień kręgosłupa jest mulacji, skróconej do 2 godzin na dobę. Dotychczasowe ogólnie
Cróżnie oceniana. Duży rozrzut procentowy odzwierciedla przyjęte 9-godzinne nocne zastosowanie, nieakceptowane przez
różne metody oceny, definiowanie skoliozy oraz zmienną liczbę pacjentów i ich rodziców, dające efekty uboczne w postaci stresu,
dzieci badanych radiologicznie. W Polsce występowanie oma- zaburzeń snu, koncentracji i zachowania, a także miejscowych
wianego schorzenia kształtuje się w granicach od 2% do 14% stanów zapalnych skóry pod elektrodami, zostało zaniechane.
i jest uzależnione od badanego regionu, a częściowo również Wstępne roczne i dwuletnie obserwacje kliniczne wykazały
od interpretacji definicji skoliozy. W Europie najczęściej ocenia efektywność metody LESS, zwłaszcza przy początkowym kącie
siÄ™ stopieÅ„ nasilenia skoliozy od 2% do 3% populacji. Od 80% skrzywienia krÄ™gosÅ‚upa poniżej 20° wedÅ‚ug Cobba.
do 90% wszystkich skrzywień kręgosłupa stanowią SI. Istnieje wiele publikacji naukowych dotyczących celowości
Naturalny rozwój SI jest bazą do oceny wyników leczenia zastosowania leczenia fizykalnego, jednak naukowe potwier-
zachowawczego tego skrzywienia. Konieczność podejmowania dzenie i udokumentowanie bywa często niewystarczające,
badań i analiz wymienionego problemu jest bardzo aktualna zwłaszcza dla udowodnienia skuteczności i celowości danej
w krajach wysoko rozwiniętych, o dużej kulturze społecznej terapii. Do oceny zastosowań fizykoterapii w postaci prądu
i medycznej. Zapobieganie rozwojowi SI jest głównym celem jednokierunkowego niskich częstotliwości LESS w leczeniu
leczenia zachowawczego. Zatem poznanie naturalnego rozwoju SI niezbędne są długoterminowe badania eksperymentalne i kli-
niskostopniowej SI pozwoli na bardziej efektywne działania le- niczne. Weryfikacją tych badań w praktyce lekarskiej powinny
karskie. Paradoksalnie, stopień trudności w pracach badawczych być badania kontrolowane na możliwie najliczniejszej grupie
nad oceną naturalnego rozwoju SI jest tym większy, im większą pacjentów i jednocześnie w możliwie najdłuższym okresie
opieką medyczną objęte są dzieci w poszczególnych krajach. terapii i obserwacji schorzenia, tak aby, porównując końcowe
Niemożliwe jest dzisiaj prześledzenie tego procesu w oparciu wyniki terapeutyczne, odnieść je do problemu naturalnego,
o grupy dzieci i młodzieży nieleczonej, więc niemożliwe jest ewolucyjnego rozwoju schorzenia  naturalnej historii SI.
również wyodrębnienie obiektywnej grupy kontrolnej. Bada- Zjawiska naturalnej elektryczności i jej wpływu na organizm
nia muszą być prowadzone na grupach pacjentów, u których człowieka obserwowano już w starożytności. y
ródłami tych
stosowano leczenie podstawowe kinezyterapeutyczne oraz zjawisk były ryby morskie  węgorz elektryczny (Gymnotus
u których wdrożono leczenie uzupełniające w postaci elek- electricus)), drętwa (Torpedo marmorata) oraz ryby słodkowodne
trostymulacji lub gorsetów ortopedycznych.  zębacz nilowy elektryczny (Malopterurus electricus). Pierwsze
Warunkiem obiektywnej oceny wyników leczenia zacho- wzmianki dotyczące tych zjawisk pochodzą z reliefów egip-
wawczego progresującej SI wydaje się być również prowa- skich z okresu przed 2700 lat p.n.e. oraz z papirusów greckich
dzenie takiej terapii, która jest ukierunkowana na przyczyny Arystotelesa czy rzymskich: Scriboniusa Largusa, Klaudiusza
jej powstania. Celowe zatem jest włączenie takiego leczenia, Galena, Macellusa Empiricusa. Akcentowano w nich przede
które dotyka mechanizmów etiopatogenezy skoliozy uważanej wszystkim analgetyczne właściwości naturalnych z
ródeł
za idiopatyczną. Większość autorów uważa, że pojawiające elektryczności, których parametry stymulacyjne są podobne
się zmiany zanikowe i zwyrodnieniowe tkanki mięśniowej do stosowanych w dzisiejszych czasach, a do takich ustaleń
i łącznej stabilizujących kręgosłup są zmianami wtórnymi świat nauki dochodził stopniowo.
w stosunku do zaburzeń przełącza nerwowo-mięśniowego,
uszkodzeń części czuciowej łuku odruchowego rdzenia Rozwój aparatów do elektrostymulacji mięśni
kręgowego lub dysfunkcji centralnego układu nerwowego. W latach 50. XX wieku rozpoczęły się intensywne prace nad
Dlatego też rozważne i umiejętne połączenie rehabilitacji konstrukcją aparatów do elektrostymulacji mięśni w zasto-
oddziałującej na układ nerwowy  sterujący oraz na układ sowaniu klinicznym. Urządzenia te uwzględniają złożoną
statyczno-dynamiczny kręgosłupa może wywoływać pozytywne budowę tkanek, na które oddziałuje prąd elektryczny, które
skutki terapii zachowawczej. składają się z substancji przewodzących (płyny ustrojowe, cy-
W wyniku dotychczasowych własnych prac badawczych, toplazma) oraz z dielektryków (błony komórkowe). Impedancja
analizujących działanie bocznej powierzchniowej stymulacji elektryczna, czyli opór dla przepływu prądu elektrycznego,
elektrycznej LESS (Lateral Electrical Surface Stimulation) najsilniej widoczna jest w skórze, głównie w części rogowej
na organizm zwierząt doświadczalnych i jej wpływ na statykę naskórka. Rozwiązania konstrukcyjne aparatów uwzględniają
kręgosłupa w wieku rozwojowym, zalecono wprowadzenie także możliwość pobudzenia tkanek położonych głęboko pod
do stosowania klinicznego zmodyfikowanej wersji elektrosty- skórą.
30 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
FIZYKOTERAPIA
Wytworzono aparaty pierwszej generacji, konstruowane
w oparciu o technikÄ™ analogowÄ… wykorzystujÄ…cÄ… elementy
zminiaturyzowane, takie jak: tranzystory, kondensatory, rezy-
story i inne typowe urządzenia elektroniczne. Równocześnie
rozwijano prace nad miniaturyzacją wymiarów całych aparatów
przed wprowadzeniem ich do codziennego użytku, których
efektem było zbudowanie w latach 60. urządzenia wielkości
przeciętnego pudełka papierosów.
Crochetiere, Dimitrijevic , Liberson, Vodovnik w latach 60.
i 70. rozpropagowali na świecie możliwość używania prądów
impulsowych małej częstotliwości wytwarzanych przez przeno-
śne aparaty bateryjne w zminiaturyzowanej formie. Stosowane
w nich częstotliwości impulsów od 0,5 Hz do 500 Hz są gene-
rowane na zasadzie przerywania prądu stałego, do którego
zalicza siÄ™ prÄ…d galwaniczny. y
ródłem zasilania urządzeń
była bateria elektryczna o napięciu 9,0 V. Bodz
ce elektryczne
wytwarzane w aparatach oddziałują na układ mięśniowy,
nerwowy obwodowy i ośrodkowy oraz somatyczny i autono-
miczny. Wykorzystuje się trzy rodzaje prądów, w zależności
od kształtu pojedynczego impulsu, doprowadzanych w seriach,
tj. prostokątne, trójkątne i połówki sinusoidy.
Prądy impulsowe małej częstotliwości wykorzystuje się
obecnie w następujących zastosowaniach klinicznych elek-
trostymulacji:
" Elektrostymulacja czynnościowa  FES (Functional
Electrostimulation) w celu odtworzenia, zastÄ…pienia lub
podtrzymania funkcji ruchowych w przebiegu uszkodze-
nia układu nerwowego. Stosuje się tutaj między innymi
jedno- i wielokanałowe ministymulatory FES do pobudzenia
nerwu strzałkowego w przebiegu porażenia połowiczego
spastycznego, w celu poprawy efektywności chodu. Sty-
mulacja powoduje unoszenie przodostopia w fazie prze-
noszenia kończyny kroczącej, co ułatwia przenoszenie
porażonej kończyny i poprawia estetykę chodu. Długość
trwania skurczu tężcowego utrzymującego stopę w zgięciu
grzbietowym ograniczona jest do momentu kontaktu pięty
z podłożem. Grac anin, Liberson, Vodovnik zastosowali ten
typ leczenia na świecie już w 1961 roku i kontynuowali
go w latach 70. W Polsce leczenie za pomocÄ… funkcjonalnej
elektrostymualcji z powodzeniem zastosowali Kiwerski, Pa-
śniczek i Weiss w 1969 roku, rozszerzając stopniowo zakres
terapii w latach 70. także do kończyny górnej. W 1988 roku
wykorzystali osiągnięcia techniki komputerowej do opraco-
wania aparatu służącego do sterowania czynnością chwytną
porażonej kończyny. Kontrola czynności układu sterującego
zawierajÄ…cego mikroprocesory jest oparta na analizie mowy
i rozpoznania komendy wydanej głosem do uruchomienia
zaprogramowanej sekwencji stymulacji poszczególnych
nerwów.
" Przezskórna elektrostymulacja nerwu  TENS (Transcuta-
neus Electrical Nerve Stimulation) stosowana jest obecnie
w leczeniu objawów ostrych i przewlekłych stanów bólowych.
Wykorzystuje głównie wyzwalanie się związków opioido-
wych  endorfin przy zastosowaniu prądów impulsowych
od 2 Hz do 10 Hz w postaci nowoczesnej formy elektro-
akupunktury. Częstotliwości od 50 Hz do 100 Hz wykorzy-
stywane są także do działania przeciwbólowego opartego
na zasadach gate control theory, teorii Melzacka i Walla
o sterowaniu bramkowym bólu, którzy już w 1965 roku
stwierdzili, że działanie takie związane jest z blokowaniem
bodz
ców nocyceptywnych na poziomie istoty galaretowatej
wejścia korzeni grzbietowych rdzenia kręgowego. Działanie
przeciwbólowe tłumaczy się także podniesieniem progu po-
budliwości zakończeń nerwowych oraz adaptacją włókien
czuciowych.
" Elektrostymulacja układu nerwowo-mięśniowego  NMES
(Neuromuscular Electrostimulation) stosowana jest obecnie
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009 31
FIZYKOTERAPIA
głównie w celu zwiększenia siły mięśni o niezaburzonym się liczne doniesienia z
ródłowe, które opisują efekty leczenia
unerwieniu. W zabiegach tych wykorzystuje się impulsy LESS  w Polsce znanej również (od nazwy aparatu) SCOL,
prostokÄ…tne jednobiegunowe, zwykle o czasie trwania a w krajach zachodnich od aparatu ScoliTron lub od nazwy
1 ms i częstotliwości od 20 Hz do 50 Hz, podawane w cha- Electro Spinal Orthosis  ESO czy też od skrótu Surface Elec-
rakterystycznych seriach, stanowiących programy elektro- trical Stimulation  SES, a także Transcutaneous Electrical
stymulatora, wywołujące skurcz tężcowy. Stimulation  TCES.
" Boczna powierzchniowa stymulacja elektryczna  LESS Elektrostymulacja znalazła swoje szerokie zastosowanie
(Lateral Electrical Surface Stimulation)  jest odmianą nie tylko w leczeniu SI, lecz także w hemiplegii, paraplegii,
prądów NMES pozwalającą na wywołanie skurczów tęż- w leczeniu bólu, a nawet stwardnienia rozsianego rdzenia
cowych mięśni stabilizujących kręgosłup. Prądy stymu- kręgowego i padaczki. Franek, Kinalski, Kuliński, Mnich i Pa-
lacyjne niskich częstotliwości stosowane w fizykoterapii śniczek w latach 2001-2005 wydali obszerne prace opisujące
mają zdolność do inicjacji czynności skurczowej mięśni i wyjaśniające zagadnienia nowoczesnej elektrostymulacji
w następstwie pośredniego pobudzenia mięśni zdrowych w neurorehabilitacji.
lub częściowo odnerwionych za pośrednictwem aktywacji
zaopatrujących je ruchowych nerwów somatycznych. Prądy Elektrostymulatory drugiej generacji
te nie tylko wyzwalają reakcję miejscową, lecz także działają W XXI wieku do fizykoterapii wprowadza się elektrostymu-
ogólnie, wzbogacając mechanizmy fizjologiczne poprzez latory drugiej generacji, wyposażone w układy elektroniczne
wytworzenie potencjału czynnościowego od obwodowych analogowe i cyfrowe. Po 2001 roku wprowadzone zostały apa-
aferentnych zakończeń czuciowych włókien nerwowych, raty najnowszej generacji, wyposażone już we dwa wzajemnie
przesyłanych do ośrodkowego układu nerwowego. Prądy kontrolujące się szybkie mikroprocesory cyfrowe 32-bitowe
niskich częstotliwości zastosowane w LESS oddziałują więc DSP (Digital Signal Processor), wytwarzające z dużą dokład-
wielokierunkowo na: proprioceptory włókien mięśniowych, nością wszystkie wcześniej zaprojektowane, złożone sygnały
eksteroreceptory skóry oraz na ośrodkowy układ nerwowy, elektryczne, które są zawarte w pamięci mikroprocesora oraz
a zwłaszcza na układ siatkowaty mózgu. realizujące odpowiednie programy pobudzania.
Ministymulatory jedno- i wielokanałowe zastosował po raz Każdy rodzaj stymulacji zewnętrznej (środowiskowej),
pierwszy w leczeniu klinicznym skoliozy idiopatycznej Bo- w tym także elektrostymulacja LESS, może zwiększać tempo
bechko w 1973 roku w Kanadzie. Zastosował on elektrody zjawisk organicznej plastyczności kompensacyjnej jednostki
powierzchniowe, a następnie implantowane do mięśni przy- ruchowej, także poprzez wzrost liczby kolców dendrytycz-
kręgosłupowych głębokich  międzysegmentalnych, wcho- nych aksonów motoneuronów. Procesom organicznym to-
dzących w skład prostownika grzbietu. Wykorzystał pogląd, warzyszą równolegle zjawiska funkcjonalnej plastyczności
iż uszkodzenie części czuciowej łuku odruchowego rdzenia kompensacyjnej, czyli procesy zapamiętywania i uczenia
kręgowego jest czynnikiem przyczynowym SI. się jednostki ruchowej, związane także ze zwiększeniem
Dopiero w 1983 roku Axelgaard wykazał, że przezskórna liczby synaps nerwowych i zwiększeniem ich sprawności
powierzchniowa elektrostymulacja za pomocą elektrod krąż- funkcjonowania.
kowych umieszczonych na skórze pleców pacjenta dała porów- W wyniku tych procesów może dojść do pozytywnych efektów
nywalne, pozytywne, wczesne rezultaty. W wyniku stymulacji tzw. długotrwałego wzmocnienia synaptycznego  LTP (Long
otrzymujemy działanie na receptory skórne, a skurcz tężcowy Term Potentiation). Wyjaśnia ono możliwość przetrwania
mięśnia prowadzi do wyzwolenia odruchów z propriocepto- wzrostu efektywności przewodnictwa synaptycznego przez
rów. Zwiększenie napięcia mięśni może pojawić się nie tylko okres godzin lub dni. Takich wyników możemy spodziewać
w wyniku stymulacji bezpośredniej lub łuku odruchowego, się również po kolejnych, powtarzanych seriach zabiegów
lecz także w przypadku zwiększenia dopływu pobudzeń toru- elektrostymulacyjnych LESS. Być może przedawkowanie elek-
jących lub zmniejszenia pobudzeń hamujących, dopływających troterapii wpływa na proces odwrotny, tj. długotrwałego osła-
do motoneuronów ą lub ł z ośrodków nadrdzeniowych. Two- bienia transmisji synaptycznej  LTD (Long Term Depression),
rząca się symetria napięć mięśni grzbietu odpowiedzialnych które może być podstawą do tłumaczenia braku efektywności
za prawidłową statykę kręgosłupa doprowadza do korekcji długoczasowej, tradycyjnej elektroterapii.
SI. Pozytywne metody LESS w leczeniu SI stwierdzali także Tak więc istnienie funkcjonalnej i strukturalnej plastyczności
Altecruse, Brown i Swank. mózgu, komórki nerwowej i jednostki ruchowej mięśnia szkie-
W Polsce pierwszymi, którzy zastosowali elektrostymulację letowego może być podstawą oddziaływań terapeutycznych
w leczeniu SI, byli Weiss i Paśniczek w 1980 roku, Zarzycki neurorehabilitacji, w tym także LESS, wpływającej na korekcję
w 1983 roku i Kowalski w 1986 roku. Pod koniec lat 90. postawy ciała. Wiadomości te w powiązaniu z najbardziej
XX wieku i na początku XXI wieku, tj. do 2004 roku, ukazało powszechnymi teoriami dotyczącymi etiologii skoliozy idio-
się wiele prac eksperymentalnych i klinicznych tych autorów patycznej, mówiącymi o zaburzeniach nerwowo-mięśniowych
dotyczących elektrostymulacji. W ostatnim okresie pojawiły zlokalizowanych w złączach płytki motorycznej, łuku nerwo-
wego lub też w OUN, mogą przybliżać do prawdopodobnego
rozpoznania przyczyn SI. Najnowsze odkrycia istnienia pla-
styczności kompensacyjnej układu nerwowo-mięśniowego,
elektrostymulacja znalazła
wskazują na zasadność powrotu do kompleksowej analizy
metod leczniczych wpływających na mechanizmy dotyczące
swoje szerokie zastosowanie
normalizacji rozkładu napięć mięśni stabilizujących kręgosłup.
nie tylko w leczeniu SI, lecz
Mogą one być podstawą do wyjaśnienia możliwości terapeu-
tycznych LESS w uzupełnieniu zachowawczego leczenia
także w hemiplegii, paraplegii,
SI u dzieci i młodzieży. q
w leczeniu bólu, a nawet
IRENEUSZ M. KOWALSKI
stwardnienia rozsianego rdzenia
kierownik Katedry i Kliniki Rehabilitacji,
kręgowego i padaczki Wydział Nauk Medycznych
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
32 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
FIZYKOTERAPIA
Piśmiennictwo 24. Franek A., Franek E.: Elektroterapia czynnościowa. W: Nowoczesna
1. Aczel D.A.: Statystyka w zarządzaniu. Wydawnictwo Naukowe PWN, elektroterapia: wybór zagadnień. (red.) Franek A. Dział Wydaw. ŚAM,
Warszawa 2000. Katowice 2001: 60-76.
2. Ahn U.M., Ahn N.,U., Nallamshetty L., Buchowski J.M., Rose P.S., 25. Golik D., Golik M.: Elektrostymulacja w leczeniu idiopatycznych bocz-
Miller N.H., Kostuik J.P., Sponseller P.D.: The etiology of adolescent nych skrzywień kręgosłupa. Materiały naukowe IX Sympozjum Sekcji
idiopathic scoliosis.  Am. J. Orthop. , 2002; 31(7): 387-395. Spondyloortopedii PTO i Tr., A
agrów Lubuski. 1993: 118-121.
3. Altekruse F., Heine J.: Experiences with lateral electric surface stimula- 26. Gracanin F.: Rola analizy elektrofizjologicznej w badaniach mechani-
tion in the treatment of progressive idiopathic scoliosis.  Z. Orthop. zmu skoliozy idiopatycznej. W: Wczesne wykrywanie i zapobieganie
Ihre Grenzeb. , 1985; 123(3): 338-346. progresji bocznych skrzywień kręgosłupa. Materiały z sesji naukowej.
4. Anciaux M., Lenaert A., Van-Beneden M.L., Blonde W., Vercauteren M.: PZWL, Warszawa 1983: 43-50.
Transcutaneus electrical stimulation (TCES) for the treatment of 27. Hadley-Miller N., Mims B., Milewicz D.M.: The potential role of the
adolescent idiopathic scoliosis: preliminary results.  Acta Orthop. elastic fiber system in adolescent idiopathic scoliosis.  J. Bone Joint
Belg. 1991; 57(4): 399-405. Surg. Am. , 1994; 76(8): 1193-1206.
5. Aspegren D.D., Cox J.M.: Correction of progressive idiopathic scoliosis 28. Hart J.F.: Correction of progressive idiopathic scoliosis utilizing neuro-
utilizing neuromuscular stimulation and manipulation: a case report. muscular stimulation and manipulation: a case report.  J. Manipulative
 J. Manipulative Physiol. Ther. , 1987; 10(4): 147-156. Physiol. Ther. 1988; 11(1): 57-58.
6. Axelgaard J.: Transcutaneous electrical muscle stimulation for the 29. Hopf C., Sandt E., Heine J.: The progression of untreated idio-
treatment of progressive spinal curvature deformities.  Int. Rehabil. pathic scoliosis in the x-ray image.  Rofo. Fortschr. Geb. Rontgenstr.
Med. , 1984; 6(1): 31-46. Nukleardmed. 1989; 151(3): 311-316.
7. Axelgaard J., Brown J.C.: Lateral electrical surface stimulation for 30. Jacaszek J., Januszko L.: Funkcjonalna elektrostymulacja.  Rocz.
the treatment of progressive idiopathic scoliosis.  Spine , 1983; 8(3): Med. , 1993; 1(2): 406-409.
242-260. 31. Johnsson G.S., Johnsson V.S.: Zastosowanie zasad oraz procedur pro-
8. Białek M.: PNF w leczeniu skolioz  doświadczenia własne.  Med. prioceptywnego torowania nerwowo-mięśniowego (PNF) w leczeniu
Man. , 2001; 5(3/4): 28-31. niestabilności kręgosłupa lędz
wiowego.  Rehab. Med. , 2003; 7(2):
9. Bigard A.X., Lienhard F., Merino D., Serrurier B., Guezennec C.Y.: 25-45.
Effects of surface electrostimulation on the structure and metabolic 32. Kahanovitz N., Snow B., Pinter I.: The comparative results of psycho-
properties in monkey skeletal muscle.  Med. Sci. Sports Exerc. , 1993; logic testing in scoliosis patients treated with electrical stimulation
25(3): 355-362. or bracing.  Spine 1984; 9(5): 442-444.
10. Bobechko W.P. Herbert M.A., Friedman. H.G.: Electrospinal instru- 33. Kane K., Taub A.: History of local electrical analgesia. Pain 1975;
mentation for scoliosis: current status.  Orthop. Clin. North Am. , 1(2): 125-138.
1979; 10(4): 927-941. 34. Khan K.S., Kunz R., Kleijnen J., Antes G.: Systematic reviews to sup-
11. Bomba G., Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D., Pawlicki R.: The ef- port evidence  based medicine: how to review and apply findings of
fect of spinal electrostimulation on the testicular structure in rabbit. healthcare research. Royal Society of Medicine Press, London 2004.
 Med. Sci. Monit. , 2001; 7(3): 363-368. 35. Kiebzak W.: Komentarz do artykułu: Czynnościowe zaburzenia
12. Bradford D.S., Tanguy A., Vanselov J.: Surface electrical stimulation w układzie ruchu  łączenie się w łańcuchy i wadliwe programowanie.
in the treatment of idiopathic scoliosis: preliminary results in 30 pa-  Rehab. Med. , 2000; 4(4): 91-92 .
tients.  Spine , 1983; 8(7): 757-764. 36. Kin A.: Radiological and histological studies on the spinal deformity in
13. Brown J.C., Axelgaard J., Hownson D.C.: Multicenter trial of a non- hereditary lordoscoliotic rabbits.  Nippon Seikeigeka Gakkai Zasshi ,
invasive stimulation method for idiopathic scoliosis. A summary of 1994; 68(5): 458-469.
early treatment results.  Spine , 1984; 9(4): 382-387. 37. Kinalski R.: Zachowanie się potencjałów wywołanych u chorych w
14. Bunnell W.P.: The natural history of idiopathic scoliosis.  Clin. Ortop. , okresie ostrym udaru mózgu.  Neurol. Neurochir. Pol. , 2002; 36 (1):
1988; (229): 20-25. 105-111.
15. Burwell R.G., Dangerfield P.H.: Pathogenesis and assessment of 38. Kinalski R., Talar J.: Neurofizjologia kliniczna i wczesna neuroreha-
scoliosis. In.: Surgery of the spine: a combined neurosurgical and bilitacja poudarowa.  Fizjoter. Pol. 2001; 1 (1): 47-50.
orthopaedic approach. (Ed.) Findley G.F.G., Owen R., Blackwell 39. Kiwerski J.: Postępowanie usprawniające po urazach nerwów obwo-
Scientific Publications, London 1992: 365-408. dowych.  Pol. Tyg. Lek. , 1971; 26(19): 726-729.
16. Cheng J.C., Guo X., Sher A.H.: Posterior tibial nerve somatosensory 40. Kowalski I.M.: Boczne idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa  uwagi
cortical evoked potentials in adolescent idiopathic scoliosis.  Spine , o przyczynach powstawania.  Rocz. Med. , 1999; 7(1): 117-121.
1998; 23(3): 332-337. 41. Kowalski I.M.: Diagnostyczna wartość elektrostymulacji w skoliozie
17. Cordover A.M., Betz R.R., Clements D.H., Bosacco S.J.: Natural his- idiopatycznej.  Post. Rehab. , 1998; 12(1): 135-142.
tory of adolescent thoracolumbar and lumbar idiopathic scoliosis into 42. Kowalski I.M.: Electrostimulation as the physiotherapy of idiopathic
adulthood.  J. Spinal Disord. , 1997; 10(3): 193-196. scoliosis. In: Free papers 2nd World Congress of the International
18. Crochetiere W.J., Vodovnik L., Reswick J.B.: Electrical stimulation of Society of Physical and Rehabilitation Medicine  ISPRM (Ed.) Ring
skeletal muscle  a study of muscle as an actuator.  Med. Biol. Eng. , H., Soroker N. Monduzzi Editore S.p.A.  MEDIMOND, Bologna,
1967; 5(2): 111-125. Italy 2003: 351-354.
19. Dobosiewicz K.: Neurophysiological mechanism of the unloading re- 43. Kowalski I.M.: Kliniczna i doświadczalna ocena wpływu powierzchniowej
flex as a prognostic factor in the early stages of idiopathic adolescent elektrostymulacji mięśni na statykę kręgosłupa. Rozprawa doktorska.
scoliosis.  Eur. Spine J. , 1997; 6(2): 93-97. Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1997.
20. Durmała J., Dobosiewicz K., Jędrzejek H.: Wpływ metody asymetrycz- 44. Kowalski I.M.: Nowa skrócona metoda elektrostymulacji w doświad-
nej mobilizacji tułowia na kształtowanie się kifozy piersiowej.  Post. czeniu na zwierzętach.  Post. Rehab. 1999; 13(2): 113-119.
Rehab. , 2002; 16(4): 33-42. 45. Kowalski I.M.: Nowa skrócona metoda elektrostymulacji w leczeniu
21. Dutro C.L., Keene K.J.: Electrical muscle stimulation in the treatment skoliozy idiopatycznej.  Post. Rehab. 1999; 13(3): 57-67.
of progressive adolescent idiopathic scoliosis: a literature review. 46. Kowalski I. M.: The influence of central nervous system on shaping
 J. Manipulative Physiol. Ther. , 1985; 8(4): 257-260. of human body.  Eurorehab 2004; 14 (3): 132-136 .
22. Eriksson P.S., Perfilieva E., Bjork-Eriksson T., Alborn A.M., Nordborg C., 47. Kowalski I.M., Szarek J., Babińska I., Lipińska J., Fabczak J.: Path-
Peterson D.A.: Neurogenesis in the adult human hippocampus.  Nature omorfological characteristic of supraspinal muscles in rabbits after
Med. 1998; 4(11): 1313-1317. short - term electrostimulation.  Pol. J. Vet. Sci. , 2004; 7(3): 69-72.
23. Eysel P., Hopf C., Schwarz M., Voth D.: Development of scoliosis 48. Kowalski I.M., Szarek J., Fabczak J.: Effect of stimulation of thoracal
in myelomeningocele. Differences in the history caused by idiopathic spinal column region on suprarenal gland in rabbit.  Pathol. Res.
pattern.  Neurosurg. Rev. , 1993; 16(4): 301-306. Pract. , 1997; 193(5-6): 388.
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009 33
FIZYKOTERAPIA
49. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D.: Some disturbances in course of surface stimulation in idiopathic scoliosis. Experience in two private
experimental short-timed electrostimulation.  Chin. J. Clin. Rehab. , practices.  Spine , 1989; 14(12): 1293-1295
2002; 6(8): 1212-1213. 73. Szarek J., Kowalski I.M., Andrzejewska A., Fabczak J.: Preliminary
50. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D., Rymarczyk A.: Experimental assessment of ultrastructural changes in muscle fibres of rabbits after
scoliosis in the course of unilateral surface electrostimulation of the electric stimulation.  Rocz. Akad. Med. Bialymst. , 1997; 42 Supl. 2:
paravertebral muscles in rabbits: effects according to stimulation 166-169.
period.  Eur. Spine J. 2001; 10(6): 490-494. 74. Szarek J., Kowalski I.M., Andrzejewska A., Lipińska J., Babińska I.,
51. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D., Talar J.: Disorders in course of Felsmann M., Y.: Ultrastructural characterisctis of supraspinal muscles
experimental long-timed electrostimulation.  Chin. J. Clin. Rehab. in rabbit after short term electrostimulation.  Pol. J. Vet. Sci. , 2004;
2002; 6(10): 1526-1527. 7(3): 139-142.
52. Kowalski I.M., Szarek J., Zimnoch L., Ronikier A.: Disturbances in 75. Szarek J., Kowalski I.M., Van Dam F., Zarzycki D., Pawlicki R. Fabczak
paraspinal muscles as estimated by histoenzymatic reactions.  Eu- J.: Pathomorphological pattern of paravertebral muscles of rabbits
rorehab , 2000; 10(4): 181-187. after long-term experimental electrostimulation.  Pathol. Res. Pract. ,
53. Kowalski I.M., Szarek J., Zimnoch L., Zarzycki D., Ronikier A.: As- 2003; 199(9): 613-618.
sessment of histoenzymatic responses of paraspinal muscles to an 76. Taradaj J.: Przydatność przezskórnej stymulacji nerwów TENS w le-
experimental short  timed electrostimulation.  Eurorehab , 2002; czeniu bólu.  Rehab. Med. , 2001; 5(4): 93-96.
12(1): 44-50. 77. Vodovnik L., Crochetiere W.J., Reswick J.B.: Control of a sceletal joint
54. Kowalski I.M., Van Dam F., Zarzycki D., Rymarczyk A., Sebastianow- by electrical stimulation of antagonists.  Med. Biol. Eng. , 1967; 5(2):
icz P.: Short - duration electrostimulation in the treatment of idiopathic 97-109.
scoliosis.  Ortop. Traumatol. Rehab. 2004; 6(1): 82-89. 78. Weiss M., Paśniczek R.: Elektrostymulacja w leczeniu zachowawczym
55. Kowalski I.M.:, Zarzycki D.: Postępy w leczeniu zachowawczym sko- bocznych skrzywień kręgosłupa. W: Wczesne wykrywanie i zapobieganie
liozy idiopatycznej metodą elektrostymulacji.  Post. Rehab. , 2002; progresji bocznych skrzywień kręgosłupa. Materiały z sesji naukowej.
16(3): 33-34. PZWL, Warszawa 1983: 129-132.
56. Kuliński W.: Elektroterapia. W: Rehabilitacja medyczna. (red.) Kwo- 79. Wynne-Davies R.: The aetiology of infantile idiopathic scoliosis.
lek A., Wydaw. Med. Urban & Partner, Wrocław 2003: 333-355.  J. Bone Joit Surg. Br. , 1974; 56(B):565.
57. Kwiatkowski P., Majcher P., Sobiech M., Fatyga M., Skwarcz A.: Po- 80. Wysocki L.: Elektrostymulacja garbu żebrowego.  Post. Rehab. , 2001;
stępowanie kinezyterapeutyczne w leczeniu skolioz.  Fizjoter. Pol. , 15 (3): 114.
2001; 1(3): 298-302. 81. Zarzycki D., Skwarcz A., Tylman D., Pucher A.: Naturalna historia
58. Lewit K., Kolar P.: Czynnościowe zaburzenia w układzie ruchu  bocznych skrzywień kręgosłupa.  Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol. ,
łączenie się w łańcuchy i wadliwe programowanie.  Rehab. Med. , 1992; 57 supl.1: 9-15.
2000; 4(4): 87-91. 82. Zarzycki D., Zarzycka M., Nowak R., Tęsiorowski M.: Elektrostymu-
59. Liberson W.T.: Functional electrotherapy: stimulation of peroneal lacja w leczeniu skolioz.  Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol. , 1991; 56
nerve synchronized with swing phase of the gait of hemiplegic patients. (1): 9-12.
 Arch. Phys. Med. Rehabil. , 1961; 42: 101-105.
60. Liszka O.: Spinal cord mechanisms leading to scoliosis in animal
experiments.  Acta Med. Pol. , 1961; 2(1): 55-61.
61. Lonstein J.E.: Natural history and school screening for scoliosis.
 Orthop. Clin. North. Am. , 1988; 19(2): 227-237.
62. Lonstein J.E., Carlson J.M.: The prediction of curve progression in
untreted idiopathic scoliosis during growth.  J. Bone Joint Surg. Am.
1984; 66 (7A): 1061-1071.
63. Majcher P., Kwiatkowski P., Fatyga M.: Wartość kinezyterapii w bez-
operacyjnym leczeniu skolioz idiopatycznych.  Post. Rehab. , 2002;
16 supl. 3: 37-38.
64. Miller N.H.: Cause and natural history of adolescent idiopathic sco-
liosis.  Orthop. Clin. North. Am. , 1999; 30(3): 343-352.
65. Mnich Z.S., Kostrzewska A., Czyżewska E.: Prądy małej częstotliwości
stosowane w fizykoterapii. W: Rehabilitacja medyczna (red.) Kwolek
A., Wydaw. Med. Urban & Partner, Wrocław 2003: 129-146.
66. Nowakowski A., A
abaziewicz L., Skrzypek H.: Skolioza idiopatyczna
 epidemiologia i etiologia.  Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol. , 1998;
63(4): 317-320.
67. O Donnell C.S., Bunnell W.P., Betz R.R., Bowen J.R., Tipping C.R.:
Electrical stimulation in the treatment of idiopathic scoliosis.  Clin.
Orthop. , 1988; (229): 107-113.
68. Paśniczek R.: Funkcjonalna elektrostymulacja kończyn. W: Rehabi-
litacja pediatryczna  wybrane zagadnienia. (Red.) Kowalski I.M.,
Lewandowski R., Wyd. 2. Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny dla
Dzieci w Ameryce, Olsztyn 2005: 118-133.
69. Rutkowska I., Okurowska-Zawada B., Sienkiewicz D.: Zaburzenia
postawy ciała i skrzywienia kręgosłupa u dzieci usprawnionych w
okresie noworodkowo-niemowlęcym z powodu zaburzeń ośrodkowej
koordynacji nerwowej.  Post. Rehab. , 2002; 16 supl. 3: 43-44.
70. Solomonow M., Aguilar E., Reisin E., Baratta R.V., Best R., Coetzee T.,
D Ambrosia R.: Reciprocating gait orthosis powered with electrical
muscle stimulation (RGO II). Part 1: Performance evaluation of
70 paraplegic patients.  Orthopedics , 1997; 20(4): 315-324.
71. Stępień A.: Metoda PNF w terapii chorych ze skoliozami o różnej
etiologii.  Post. Rehab. , 2002; 16 supl. 3: 47.
72. Swank S.M., Brown J.C., Jennings M.V., Conradi C.: Lateral electrical
34 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009