637.1095 - OD BABILONII DO HISZPANII

- Jerozolima w rękach arabskich -

W czasie panowania kalifa Omara (634-644) Arabowie z wielką

szybkością opanowali Persję oraz prowincje bizantyjskie, Palestynę, Syrię

i Egipt. Stolicą nowego imperium stała się Medyna. Podbite ludy musiały

wybierać pomiędzy uznaniem Mahometa za proroka (przyjęciem Islamu)

a płaceniem haraczu.

Kalif Omar dotkliwie ograniczył swobody Żydów i chrześcijan. Jego
ograniczenia zwane "przymierzem Omara" (637 r.) obejmowały zakaz

sprawowania urzędów, sądzenia muzułmanów, jeżdżenia konno,
budowania nowych synagog i kościołów, oraz odnawiania starych.

Dodatkowo Żydzi musieli nosić odrębny strój, odróżniający ich od reszty

ludności.

W 637 r. Arabowie zdobyli Jerozolimę i zmienili nazwę miasta na al-Quds. Z

Jerozolimy wypędzono wszystkich Żydów. Zamknięto słynną żydowską szkołę w

Tyberias. Kalif Omar przeniósł swoją siedzibę do Damaszku, i ogłosił Jerozolimę

trzecim co do ważności (po Mekce i Medynie) świętym miastem muzułmanów. Na
gruzach żydowskiej Świątyni w Jerozolimie wybudowano meczet.

W 638 r. Synod Toledański VI stwierdził, że na terenie Królestwa

Wizygotów (Hiszpania) nie powinien żyć nikt poza wyznawcami

doktryny katolickiej. Decyzja synodu znalazła poparcie króla
Chintila (638-642). Kler katolicki cieszył się, że "dzięki pobożności
króla złamana wreszcie zostanie nieugięta niewiara żydowska".

Wielu Żydów opuściło wówczas Hiszpanię. Wielu

zdecydowało się na przyjęcie chrześcijaństwa. Ci, co przyjęli

chrzest, musieli uroczyście ślubować na piśmie, że nie wyprą się
nigdy wiary katolickiej i potępiają judaizm. Jednak tak naprawdę,

nowonawróceni Żydzi, w swoich sercach pozostawali wierni
Zakonowi.

W 638 r. cesarz Herakliusz z przyczyn politycznych zarządził

przymusowy chrzest Żydów w Bizancjum. W ten sposób chciał

sobie zagwarantować jedność państwa.

Podczas wojen arabskich przeciwko królom perskim, tamtejsi Żydzi

gorliwie wspierali Arabów. W nagrodę za udzieloną pomoc, kalif Omar

nadał im w 640 r. szczególne przywileje. Zwierzchnikiem politycznym i

sądowniczym gmin żydowskich w Persji został Bostanaj, potomek rodu
egzylarchów.

W latach 642-652 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)

panował król Chindaswind. Był on zagorzałym przeciwnikiem

wszechwładzy katolickiego duchowieństwa, które usiłowało

ograniczyć władzę królewską w Hiszpanii na rzecz kościoła.

Chindaswind sprzyjał Żydom i pozwolił wielu nawróconym na

chrześcijaństwo powrócić do wiary swoich przodków.

W 644 r. został zamordowany kalif Omar, a jego następca Otman zginął

podczas powstania w 656 r.

W świecie Islamu nastąpił wówczas rozłam. Spiskowcy obwołali w

Persji kalifem Aliego (656-660). Przeciwko niemu wystapił zbrojnie kalif

Moawji.

W latach 652-672 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)

panował król Receswind. Aby zjednać sobie katolickie

duchowieństwo wyraził zgodę na ograniczenie władzy
królewskiej w Hiszpanii. Dokonało się to na soborze w Toledo w

653 r. Wstępujący na tron monarcha musiał składać przysięgę,

którą zobowiązywał się do opiekowania się kościołem katolickim

i prześladowania Żydów.

Jednocześnie król wystąpił na soborze z wnioskiem surowego

traktowania wszystkich tych Żydów, którzy przedtem przyjęli

chrześcijaństwo, a później powrócili do żydostwa. Ostatecznie

pozwolono Żydom pozostać w Królestwie Wizygotów, choć

mocno ograniczono ich swobody. Ostrzej potraktowano

nawróconych Żydów, których zmuszono do pozostania w

kościele. Pod okiem kleru musieli oni spędzać święta

chrześcijańskie i żydowskie, aby jedne święcić a drugie łamać.

---------- Okres gaonów ----------

W 658 r. około 90 tysięcy babilońskich Żydów złożyło hołd kalifowi

Aliemu. Za okazaną wierność, Żydzi w Persji otrzymali szczególne

przywileje. Rektor uczelni w Surze otrzymał tytuł gaona (dostojnik).
Uprawnienia gaona były większe od egzylarchy. Od tego momentu
zaczyna się nowy okres w dziejach żydowskich - okres gaonów.
Egzylarcha (książę wygnania) sprawował władzę świecką, natomiast gaon

surański sprawował funkcje duchowe i nauczycielskie wśród Żydów.

Uprawnienia prawnicze podzielili pomiędzy siebie. Dobrze
zorganizowane kolegia akademii w Surze i Pumbadicie stanowiły
specyficzny żydowski parlament, obradujący na wiosnę i jesień przez
miesiąc czasu. Decyzje akademii były przyjmowane przez gminy
żydowskie, które podlegały władze egzylarchy i trzech naczelników.
Powoływali oni sędziów-rabinów, którzy zajmowali się objaśnianiem i
przestrzeganiem zasad Prawa na poziomie gminy. Przy synagogach
działały szkoły talmudyczne.

Tak urządzona społeczność żydowska w Babilonii tworzyła swoiste

państwo poddane muzułmańskim namiestnikom. Rozproszeni po całym
świecie Żydzi patrzyli na babilońskie akademie i na księcia wygnania, którzy

byli wyrazicielami i kontynuatorami wyidealizowanej doby
talmudycznej. Cała diaspora była poddana woli gaonów i egzylarchów

babilońskich. Wpływ Żydów babilońskich rozszerzył się na diasporę, w

miarę kolejnego przesiedlania się, docierał do Afryki Północnej, Europy

Południowej, Środkowej, Wschodniej i Hiszpanii.

Jedynie gminy palestyńskie nie podporządkowały się gaonom babilońskim.

Centrum życia żydowskiego w Palestynie wciąż znajdowało się w Tyberiadzie, w
tamtejszej uczelni talmudycznej. Uczeni z Tyberiady nie przyjęli wprowadzonych w

Babilonii znaków samogłoskowych i stworzyli własny, odrębny system znaków,
który zwano tyberiadzkim. Stopniowo wyparł on system babiloński i przez długie wieki

uchodził za jedyny w pisowni języka hebrajskiego.

Gdy w 660 r. zmarł kalif Ali, władzę nad Arabami przejął namiestnik

Syrii, emir Moawija - założyciel dynastii Omajadów. Państwo

teokratyczne przekształciło się w monarchię. Był to początek Kalifatu

Omajadów, zwanego też Damasceńskim (lata 660-750). Arabowie

stopniowo podbili całe wybrzeże Afryki Północnej (początek VIII wieku),

zajęli Półwysep Pirenejski (lata 711-714), próbowali zdobyć

Konstantynopol, a w Azji Środkowej opanowali Chiwę, Bucharę,

Afganistan i północno-zachodnią część Indii po rzekę Indus.

Kalifowie omajadzcy (660-717) nie przestrzegali ograniczeń Omara.

Żydzi cieszyli się względnie dużą wolnością wśród Arabów, dlatego

największe grupy społeczności żydowskiej mieszkały wówczas w świecie

Islamu. Żydzi bardzo szybko przyswoili sobie język arabski i częściowo

zasymilowali się z lokalną ludnością.

Wielu Żydów zafascynowało się wówczas arabską poezją.
Bezpośrednim tego skutkiem były narodziny poezji nowohebrajskiej. Istniał

tylko jeden przedmiot godny pieśni pochwalnej: Bóg i Jego rządy. I istniał

tylko jeden przedmiot godny lamentacji: sieroctwo narodu żydowskiego i

jego cierpienia. Wzorami stały się psalmy pochwalne i treny. Szereg

poetów otwierał Jose Ben-Jose Hajathom. Jannaj jako pierwszy zastosował

rym w poezji nowohebrajskiej. Pisał on głównie modlitwy rymowane.

Jednakże najsłynniejszym poetą był Eleazar Kaliri. Napisał on ponad 150

utworów liturgicznych, hymnów, modlitw pokutnych, pieśni i innych

utworów.

Poezja nowohebrajska szybko przeniknęła do liturgii gmin żydowskich

w Babilonii, Włoszech, Niemiec i Francji. Tylko Żydzi hiszpańscy nie

chcieli ich przyjąć. Przełożone w poezji nowohebrajskiej teksty Pisma

Świętego mocno oddziaływały na wszystkich Żydów i pobudziły

słuchaczy duchowo.

W latach 672-680 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)

panował król Wamba.

Zaczął on łagodniej traktować

hiszpańskich Żydów, uwalniając tzw. "chrześcijan judaizujących",

czyli Żydów będących pozornymi chrześcijanami.

W latach 680-693 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)

panował król Erwig.

Zniósł on wszelką wolność myśli i słowa u

Żydów. Wezwał sobór kościelny do "wytępienia z korzeniami zarazy
żydowskiej".

W 680 r. sobór uchwalił 27 specjalnych

antyżydowskich paragrafów. Pozornie nawróceni Żydzi musieli

całymi rodzinami ochrzcić się, pod groźbą konfiskaty całego

mienia, śmierci lub wygnania. Dodatkowo podlegali oni

całkowitej kontroli duchowieństwa chrześcijańskiego. Przed

Żydami zamknięto wszystkie urzędy.

W latach 693-713 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania)

panował król Egik. Ograniczył on prawa zarobkowania Żydów,

doprowadzając ich na granicę ubóstwa.

Zakazano Żydom

posiadania gruntów i domów, trudnienia się żeglugą i handlem.

Cały swój majątek ruchomy musieli oddać skarbowi

królewskiemu.

W 694 r. zrozpaczeni Żydzi hiszpańscy weszli w tajne

porozumienie z Żydami afrykańskimi, aby przy pomocy

mahometan obalić znienawidzone Królestwo Wizygotów.

Gdy

spisek się wydał, Żydów spotkała straszna kara.

W 694 r. nastąpiło nasilenie prześladowań Żydów w Hiszpanii.

Dorośli Żydzi utracili swoją własność i wraz z rodzinami stali się

niewolnikami. Dzieci powyżej 7 lat odebrano rodzicom i oddano

na wychowanie chrześcijanom.

Gdy w 711 r. na Półwyspie Pirenejskim (Hiszpania) wylądowali

Muzułmanie,

hiszpańscy Żydzi przyłączyli się w wielu miejscach

do Arabów.

Do 713 r. upadło całe Królestwo Wizygotów. Hiszpania stała

się prowincją kalifatu, nazwanego przez zwycięzców Andaluzją

(al-Andalus).

Muzułmanie traktowali Żydów hiszpańskich życzliwie, jako

sojuszników, i nadali im wolność wyznania.

W latach 715-741 nad Frankami panował majordom Karol Młot.

Zjednoczył on ziemie frankońskie i w 732 r. zatrzymał pochód

Muzułmanów na Galię.

W 716 r. kalif Suleiman utowrzył w Ramli stolicę administracyjną kraju. Wielu

Żydów babilońskich i perskich osiedlało się wówczas w Ramli.

W latach 717-720 na Arabami panował kalif Omar II.

Wskrzesił on

prawa antyżydowskie zwane "przymierzem Omara". Zmuszał przemocą

Żydów i chrześcijan do przyjęcia Islamu.

Około 720 r. Serenus zaczął nauczać w żydowskich gminach w Syrii.

Podawał się za Mesjasza i obiecywał zwrócić Żydom ziemię świętą,
wypędziwszy z niej mahometan. Nawoływał do odrzucenia Talmudu i
powrotu do Pisma Świętego.

Arabowie szybko ujęli i starcili Serenusa.

Żydzi, którzy za namową Serenusa przekroczyli prawa talmudyczne

mogli powrócić do swoich gmin pod warunkiem skruchy i ślubowania
wierności przepisom Talmudu.

W 750 r. z Persji wywędrował do Palestyny znany nauczyciel talmudyczny, Achaj.

Napisał on w Palestynie podręcznik do praktyki religijnej judaizmu.

W latach 741-768 nad Frankami panował król Pepin III Krótki. Z

wdzęczności za koronę królewską wyprawił się do Włoch i

pokonał Longobardów.

W 756 r. pokonawszy Longobardów, król Franków Pepin,

darował papieżowi Egzarchat Rawenny i okręg rzymski, z

którego utworzono świeckie Państwo Kościelne, obejmujące

ziemie Włoch środkowych.

W 750 r. Obadja Abu-Isa z perskiego miasta Ispahan, ogłosił że Bóg

przeznaczył go na wyzwoliciela Żydów spod jarzma pogańskich

narodów i niesprawiedliwych władców. Zgromadził przy sobie około 10

tysięcy żydowskich powstańców z którymi wzniecił bunt. Abu-Isa
nauczał judaizmu niezgodnego z Talmudem. Gdy Arabowie stłumili

powstanie, uczniowie Abu-Isy nadal żyli według nauk swojego mistrza
(do X wieku). Nazywano ich: Isawici.

W 750 r. świat Islamu został rozerwany przez walki wewnętrzne

wywołane uprzywilejowaną pozycją Arabów syryjskich w

wielonarodowościowej monarchii Omajadów. W trakcie walk

wymordowano władców, za wyjątkiem jednego, Abd-al-Ramana, który

po ucieczce do Hiszpanii ogłosił się w 756 r. niezależnym emirem. W ten

sposób powstał kalifat Abbasydów.

Kalifat Abbasydów (lata 750-1055) posiadał stolicę w Bagdadzie.

Osiągnął swoją największą potęgę za panowania kalifów: Al-Mansura

(754-775), Harun-al-Raszyda (786-809), Al-Mamuna (813-833) i Al-

Mutadida (892-902). Po śmierci tego ostatniego Kalifat zaczął się chylić ku

upadkowi.

W latach 763-766 kalif Al Mansur (754-775) rozbudował Bagdad jako

stolicę swego państwa.

Plany budowy miasta stworzyli żydowski

matematyk i astronom Masha'allah i perski astronom Ab-Naubakht.

Około 765 r. w Persji zaczął działać Anan Ben-Dawid, syn egzylarchy

Salomona. Anan otwarcie potępił Talmud i zaczął nauczać potrzebę
oparcia życia religijnego na Piśmie Świętym. Wytykał talmudystom, że
sfałszowali judaizm i poczynili dodatki do Tory. Swoim uczniom Anan
wpajał zasadę: "Szukajcie pilnie w Piśmie". Od tego powrotu do Pisma, ten
ruch religijny otrzymał nazwę karaizmu, czyli wyznania Pisma.

Anan

napisał komentarze do Tory i podręcznik życia religijnego opartego na
naukach biblijnych.

Zniósł on tradycyjny żydowski kalendarz świąteczny i

sięgnął do praktyki obchodzenia świąt w Piśmie Świętym. Zaostrzył

przepisy szabasowe i pokarmowe, co świadczyło, że tak naprawdę Anan
stworzył nowy własny Talmud, zamiast powracać do Pisma.

W VIII wieku społeczność żydowska rozpadła się na dwa wrogie sobie
obozy. Karaimi stanowili największe wyzwanie dla tradycyjnego judaizmu

talmudycznego. Rabini obłożyli Karaimów klątwą. W odpowiedzi, Karaici
zerwali łączność z judaizmem talmudycznym i ogłosili Anana prawowitym
egzylarchą. Odpowiednikiem synagogi u Karaimów była kienesa.
Po śmierci Anana, wpływy Karaimów stopniowo rozszerzyły się na całą

wschodnią część basenu Morza Śródziemnego, a nawet dotarły do
Hiszpanii. Karaici przywrócili Biblii dawne jej prawa. Jako pierwsi

rozpoczęli uprawiać gramatykę hebrajską. Badali poprawność tekstu

świętego i starali się uchronić go od skażenia. Tych karaimskich
gramatyków biblijnych zwano masoretami.

Mniej więcej równocześnie z powstaniem karaizmu, pogański

chan Chazarów, Bulan, wraz z całym dworem (4000 magnatów)
przyjęli judaizm. Między VII a X wiekiem nawróceni na judaizm

Chazarowie tworzyli olbrzymie imperium, którego granice

opierały się o Morze Czarne, Kaukaz, Morze Aralskie, i sięgały

głęboko na północ. Przez kilkaset lat tworzyli oni silne państwo,

nie lękające się Bizancjum i Arabów. Państwo Chazarów

przestało istnieć przed XIII wiekiem.

Z czasem żydowska wiara przeniknęła z chazarskiego dworu

do ludu. Późniejszy chan Obadjasz zaprosił z Persji uczonych
żydowskich, którzy zaczęli zakładać w państwie Chazarów domy
modlitw i szkoły, nauczali Biblii i Talmudu. Według prawa

zasadniczego, na tronie królewskim Chazarów mogli zasiadać
wyłącznie władcy nawróceni na judaizm. W ten sposób było to

państwo żydowskie. Wówczas żydowscy kupcy ciągnęli z

zachodniej Europy na wschód - przez polskie osady, następnie

Kijów, do wybrzeża Morza Czarnego.

W latach 768-814 nad Frankami panował król Karol Wielki.

Przesunął on centrum cywilizacji europejskiej z Konstantynopola

na zachód Europy. W 800 r. Karol Wielki został koronowany
przez papieża na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Karol Wielki wbrew wszystkim uchwałom soborów kościelnych,

popierał krajowych Żydów i korzystał z ich biegłości w handlu i

językach. Wówczas to Żydzi stali się głównymi

przedstawicielami światowego handlu.

W latach 772-795 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Hadrian I. Był on nieżyczliwy Żydom i bardzo często
upominał biskupów hiszpańskich, aby utrzymywali chrześcijan z

dala od Żydów i pogan (muzułmanów).

Po pierwszych osiedleniach w Azji Mniejszej, w Babilonii, nastąpiła

żydowska migracja do Europy. Żydzi stopniowo i prawie niezauważalnie

przemieszczali się dwoma głównymi nurtami. Pierwszy wychodził z

Mezopotamii i Egiptu przez Afrykę Północną do Hiszpanii (zwanej po
hebrajsku Sefaradem). Drugi nurt kierował się przez Turcję, Grecję i

Włochy do Europy Środkowej. Większość z nich osiedliła się na terenie
Niemiec (nazywanych po hebrajsku Aszkenas). Żydowska nauka

wychodził z Babilonii do Włoch, Hiszpanii i Europy środkowej, a

następnie wędrowała na wschód.

Około 775 r. na rozkaz kalifa, z Persji został wygnany Natronaj Ben-

Chabibaj, który wszedł w spór z Zakkajem Ben-Achunajem o urząd
egzylarchy. Wygnany Natronaj osiedlił się w Maghrebie, gdzie wzmocnił
lokalną gminę żydowską.

Z pamięci spisał tekst Talmudu, którego odpisy

trafiły również do gmin hiszpańskich.

Maghreb to Maroko i Tunis z Algierią, które w VIII wieku odpadły od

Kalifatu Bagdadzkiego stając się niezależnym państwem muzułmańskim

(kalifat rodziny Fatymidów).

W 787 r. król Franków Karol Wielki sprowadził do Narbony

(Francja) rodzinę żydowskiego uczonego Kalonymosa i ofiarował

mu ziemię w tym mieście. Kalonymos otrzymał godność książęcą
i urzędowy tytuł książę (nasi). Dzielnica, w której mieszkali zwała
się "dworem króla żydowskiego".

Równocześnie Żydzi tłumnie osiedlali się w Magdeburgu,

Merseburgu i Regensburgu, a następnie wędrowali dalej na

wschód do Polski i Czech.

Początek IX wieku charakteryzował się odnową nauki na Wschodzie.

Około 800 r. Żydzi arabscy zwrócili swoją uwagę na światło nauki.

Centrami nauki stały się Bagdad (stolica Kalifatu Bagdadzkiego), Kajruan

(Afryka północna) i Merw (Turkomania).

Maszallach Ibn-Atarii uprawiał

astronomię. Sahal Al-Tabari z przydomkiem Rabban, zasłynął jako lekarz

i matematyk. Odkrył on łamanie się światła.

W owym czasie miasto Fez w Maroku było silnym centrum nauki

żydowskiej. Działał tam Judah ibn Quraysh, gramatyk hebrajskiego,

aramejskiego i arabskiego.

W 807 r. Harun Al Rashid nakazał Żydom w Persji noszenie żółtej

odznaki, chrześcijanie musieli nosić niebieską odznakę.

W latach 814-840 w Świętym Cesarstwie Rzymskim panował

cesarz Ludwik Pobożny.

Obsypał on Żydów nadzwyczajnymi

dowodami swojej łaski. Wziął ich pod cesarską opiekę i nie

pozwalał baronom i klerowi wyrządzać im krzywdę. Żydzi

mogli swobodnie przemieszczać się i osiedlać w cesarstwie.

Mogli zajmować się handlem i dzierżawą podatków,

przeniesiono nawet żydowskie jarmarki z soboty na niedzielę i

zezwolono Żydom na handel chrześcijańskimi niewolnikami.

Uwolniono Żydów od kary cielesnej i mianowano osobnego
urzędnika, tzw. mistrza żydowskiego, który pilnował, aby

przywileje Żydów nie doznały uszczerbku.
Na dworze cesarskim rabini mieli bezpośredni dostęp do

cesarza i bliskich mu osób. Cesarz nadał Żydom rozległe
swobody religijne. Mogli budować nowe synagogi i swobodnie
studiować Talmud. Chrześcijanie szanowali Żydów, jako
"potomków praojców, jako dzieci proroków, jako szczep
sprawiedliwych". Wielu z chrześcijańskiego kleru uczyło się u
rabinów języka hebrajskiego i poznawało wykładnię Pisma
Świętego. Na przykład opat Rhabanus Maurus napisał

komentarze biblijne korzystając z żydowskich wskazówek.
We Francji działała akademia talmudyczna w Narbonie, jednakże

ówcześni Żydzi francuscy nie mogli jeszcze pochwalić się

wysokim poziomem wiedzy.

Doba panowania cesarza Ludwika Pobożnego była dla Żydów

złotym okresem, jakiego w Europie ani przedtem, ani później, nie

znają dzieje żydowskie.

W owym czasie przeciwko żydowskim swobodom w
Cesarstwie Rzymskim wystąpił biskup Agobard z Lyonu. Na

czele stronnictwa nalegał na cesarza, aby zniesiono żydowskie

prawa. Agobard nauczał w Lyonie, we Francji.

Pod wpływem przejścia na judaizm Chazarów, w 830 r. na wiarę

mojżeszową przeszedł Alameńczyk Bodo, palatyn i diakon na

dworze frankońskiego cesarza Ludwika Pobożnego.

W 834 r. wybudowano Wielką Synagogę w Aleppo, w Syrii.

Po śmierci Ludwika Pobożnego (840 r.), rzeczywista władza w

zachodniej Europie spoczęła w rękach baronów i kleru.

Duchowieństwo nieustannie podjudzało pospólstwo do

nienawiści przeciwko Żydom. Wielokrotnie pomawiano Żydów

o odprawianie sztuk czarnoksięskich.

W 843 r. nastąpił podział Świętego Cesarstwa Rzymskiego

(państwa Franków) na trzy części. Lotar jako cesarz, otrzymał

Włochy i obszary pomiędzy Renem, Mozą i Rodanem. Karol

Łysy jako król, otrzymał terytoria na zachód od posiadłości

Lotara (później Francja). Ludwik Niemiecki jako król, otrzymał

terytoria na wschód od Renu (później Niemcy).

W tym nowym europejskim porządku, Żydzi nadal cieszyli się

swobodami i wolnością wyznania. Mogli prowadzić handel i

posiadać majątki.

W 843 r. wysocy dostojnicy katolickiego kleru spotkali się na

konsylium w Meaux, pod Paryżem (Francja). Postanowiono

przypomnieć w Europie stare przepisy prawa kanonicznego

ograniczające prawa żydowskie.

W latach 849-856 kalif Almutawakkil wskrzesił w Persji antyżydowskie

prawa Omara. Zamknięto Żydom dostęp do urzędów, zabroniono
studiowania święte księgi, synagogi i kościoły przemianowano na meczety.

Żydzi musieli też nosić szczególną odzież: żółte chusty na płaszczach i

grube powrozy zamiast pasa. Mocno ograniczono uprawnienia
egzylarchatu.

W owym czasie wzrastało znaczenie akademii w Pumbadicie, której
rektorzy przybrali również tytuł gaona. W ten sposób w Persji działały
dwie duże akademie talmudyczne i dwóch gaonów. Mnożyły się spory

religijne, liturgiczne, prawnicze i inne.
Ówczesny gaon z akademii w Surze, Natronaj (859-869), ogłosił kacerzem

każdego, kto choćby w najmniejszym szczególe opuści liturgię paschalną.

W 855 r. cesarz Lotar zatwierdził uchwałę synodu, nakazującą

wszystkim Żydom opuścić Włocy. Uchwała ta była jednak

niewykonalna, gdyż Włochy były rozdrobnione dzielnicowo i

pogrążone w stanie całkowitego chaosu wewnętrznego.

W Bizancjum, po okresie prześladowań, Żydzi ponownie

rozsiedli się po całym państwie. Osiedlali się zwłaszcza w

miastach Azji Mniejszej i Grecji. Niektórzy z nich zajmowali się

jedwabnictwem i hodowlą drzew morwowych.

Pomimo swojej

pożytecznej działalności gospodarczej, Żydzi podlegali

nieustannym licznym ograniczeniom "aby poddani byli na wzgardę
ostatnią".

W latach 867-886 w Bizancjum panował cesarz Baasilias

Macedończyk.

Z wielkim zapałem przystąpił do nawracania

Żydów na chrześcijaństwo.
W 868 r. cesarz Bizancjum, Baasilias, wydał dekret "aby Żydzi
dowiedli niezbicie prawdy swej wiary lub też przyznali, że Jezus był
szczytem Zakonu i proroków". W dysputach religijnych pomiędzy

klerem a uczonymi żydowskimi, zaszczyty i godność czekały

wyłącznie na nawracających się Żydów. Wówczas wielu Żydów

bizantyjskich przeszło pozornie na chrześcijaństwo.

W latach 875-877 cesarzem frankońskim był Karol Łysy.

Nie wyraził on zgody na ograniczenie swobód żydowskich,

jedynie podniósł Żydom wysokość podatku dochodowego do

11% (chrześcijanie płacili 10%).

W latach 877-887 cesarzem frankońskim był Karol Gruby. Po

jego detronizacji i śmierci dokonał się w 888 r. ostateczny podział

monarchii frankońskiej na Francję, Niemcy i Włochy (dynastia

Karolingów wymarła we Francji w 987 r., w Niemczech w 911 r.).

We Francji, Niemczech i Włoszech wytworzył się system lenny.

Rozpad Francji na szereg niepodległych państewek, które się

wyłamały z supremacji królewskiej, wydał Żydów na łup

fanatyzmu chrześcijańskiego duchowieństwa i tyranii drobnych

książąt.

Przez kilka wieków trwały wielkanocne pogromy Żydów w
mieście Beziers, gdzie biskupi wzywali pospólstwo, aby się

zemściło na Żydach za ukrzyżowanie Jezusa. Podobne bezprawie

panowało przez pewien czas w Tuluzie.

W owym czasie, w Egipcie działał Izaak Ben-Sulejman Israeli (845-940).

Zasłynął on jako lekarz, filozof i językoznawca. Napisał osiem ksiąg z

zakresu medycyny, które przełożono na łacinę i hiszpański. Jeżeli chodzi

o filozofię, to jego wykłady wywierały większy wpływ na słuchaczy niż

jego pisma.

Pod koniec IX wieku Żydzi odzyskali swoje prawa w Persji. Wezyr

Ubajd-Allah Ibn-Sulejman (892-902) powoływał wykształconych Żydów

na urzędy państwowe. Najwięcej korzyści odniosła wówczas gmina w
Bagdadzie, natomiast pobliska akademia w Pumbadicie została uznana za

najwyższy autorytet w Persji i wywierała silny wpływ na całą babilońską

społeczność Żydów.

W 886 r. cesarzem Bizancjum został Leon Filozof. Był on władcą

nietolerancyjnym.

W 900 r. cesarz Leon nakazał w Bizancjum wszystkich

pozornie nawróconych na chrześcijaństwo Żydów, którzy

powrócili do judaizmu, traktować jako odszczepieńców i karać

ich śmiercią.

W 917 r. gaonem w Pumbadicie (Persja) został wybrany Mar Kohen-

Cedek II Ben-Josef (917-936). Wyznaczył on sobie za cel uczynienie z

Pumbadity jedynego ogniska całego żydostwa. W tym celu zamierzał
osłabić autorytet egzylarchatu i osłabić akademię w Surze. W ten sposób
rozpoczęły się długie spory pomiędzy akademiami. Dzieki wpływom u
kalifa, gaon Kohen-Cedek doprowadził do usunięcia z urzędu egzlarchy
Ukby, który został wygnany. Zniesiono egzylarchat.

W 919 r. Ukba musiał opuścić kalifat wschodni i osiedlił się w

Kajruanie, stolicy państwa Fatymidów w Afryce północnej.

W 921 r. na stanowcze żądanie gmin żydowskich z diaspory, kolegium
akademii w Surze wybrało jako nowego egzylarchę Dawida Ben-Zakkaja.
Doszło wówczas do otwartego sporu pomiędzy nowym egzylarchą a
gaonem Kohen-Cedekiem, który trwał przez dwa lata.

Z upadkiem dynastii Karolingów, w chrześcijańskiej Europie

zgasł ostatni promień życia duchowego i zapanował mrok

średniowiecza. Kościół Rzymsko-Katolicki stał się siedliskiem

przesądów i barbarzyństwa. Kler i ogłupiałe pospólstwo

potępiali wszelkie światłe poglądy umysłowe.

W owym czasie w kręgach żydowskich zaczęło świtać światło
nauki. W judaizmie od X wieku nauczyciele zaczęli wznosić się na

wyżyny duchowe i usiłowali pociągnąć za sobą lud. Dwaj
mężowie zaszczepili naukę w żydostwie: gaon Saadjasz na

Wschodzie i mąż stanu Chasdaj na Zachodzie. Saadjasz był

ostatnim uczonym na Wschodzie, natomiast Chasdaj był

pierwszym krzewicielem kultury żydowskiej na Zachodzie. Od

nich rozpoczął się nowy okres w historii żydowskiej, który
śmiało można nazwać okresem nauki.

Lata 919-1024 w Niemczech, to okres panowania dynastii

saskiej.

W owym czasie Żydzi niemieccy nie doznali żadnego

ucisku, lecz system feudalny nie pozwalał im na posiadanie

gruntów i innej własności. Wymusiło to na Żydach niemieckich

zajęcie się głównie handlem i bankierstwem. Pomimo znacznej

majętności, nie mogli się oni poszczycić oświatą. Nie posiadali
własnych uczelni i uczonych, pierwszych nauczycieli musieli
sprowadzić z francuskiej akademii talmudycznej w Narbonie.

Saadjasz Ben-Josef (892-942) pochodził z Fajum, w Górnym Egipcie.

Znajomością Talmudu przewyższał wszystkich swoich poprzedników
rabbanickich. Z całą gorliwością przeciwstawił się karaitom, którzy swoją
egzegezą Pisma zadawali kłam tradycji talmudycznej.

Saadjasz napisał

obszerną gramatykę hebrajskiego i szerzył w kręgach rabbanickich
znajomość Pisma Świętego. Przełożył Pismo na język arabski i zaopatrzył je

w obszerne komentarze.

W 928 r. powołano Saadjasza z Egiptu do Sury w

Persji, na urząd gaona uczelni. Wyjątkowo w dziejach akademii

babilońskich wyniesiono na najwyższą godność uczonego z zagranicy.

Jednakże w owym czasie, w Persji brakowało już wybitnych uczonych.

Saadjasz jednak najwięcej zasłynął z filozofii. Jako pierwszy usiłował
Pismo i tradycję pogodzić z rozumem, zadając tym cios ślepej wierze.
Wielu późniejszych gaonów i uczonych poszło za jego przykładem i
oparty na rozumie (racjonalistyczny) wykład Pisma Świętego zapanował w
żydowskich uczelniach.
Po śmierci Saadjasza (942 r.) zgasł ostatni promień wieczorny akademii
w Surze. Ostatecznie, uczelnia została zamknięta w 948 r. Punktem
centralnym w Persji została uczelnia w Pumbadicie.

Działał tam wówczas

Aron Ibn-Sardżadu (943-960), który napisał komentarz do Pięcioksięgu.

Czas Babilonu jednak nieodwołalnie przemijał.
Po upadku egzylarchatu (w 940 r. został zamordowany przez Arabów
ostatni egzylarcha, Jehuda) i akademii w Surze (zamknięta w 948 r.), Azja

straciła pierwszeństwo w świecie żydowskim.

---------- Epoka żydowsko-hiszpańska ----------

W 929 r. władca Emiratu Kordobańskiego w Hiszpanii

(założonego w 756 r.) ogłosił się niezależnym kalifem.

W 941 r. żydowski uczony Abu-Jusuf Chasdaj Ben-Izaak Ibn-

Szaprut został tłumaczem i pośrednikiem dyplomatycznym

kalifa Abdul-Rahmana III (Kalifat Kordobański - Hiszpania). Za

zasługi, kalif awansował go na urząd ministra handlu i skarbu.

Chasdaj przeznaczył swoje wielkie bogactwo i wysokie

stanowisko na poprawę warunków życia Żydów w Hiszpanii.

Gminę w Kordowie (stolica kalifatu) otoczył osobistym

zwierzchnictwem sądowym i politycznym. W swoje otoczenie

ściągał wszelkie żydowskie talenty i z wielką hojnością wspierał

uczonych oraz poetów.

Nadwornym poetą Chasdaja został Menahem Ben-Saruk (910-

970). Prowadził on rozległe studia języka hebrajskiego, badał

różne jego formy i znaczenia wyrazów.

W 955 r. opracował

kompletny słownik hebrajski z dodatkiem zasad gramatycznych.

Dunasz Ben-Labrat posiadał głęboką znajomość języka

hebrajskiego. Potrafił ze świętego języka wydobyć dźwięczność i

harmonię, jakich nie przeczuwano w nim. Jego poezja otrzymała

żywe tempo, a

ulubionymi formami nowej poezji hebrajskiej

stały się oda i satyra.

W 948 r. z miasta Sura w Persji wyruszyło czterech młodych uczonych,

którzy roznieśli naukę Talmudu po świecie. Szemarja Ben-Elchnan osiadł

w Kairze (Egipt), Chusziel osiedlił się w Kajrunie (Afryka północna),

Natan Ben-Izaak Kohen osiedlił się w Narbonie (Francja), a Mojżesz Ben-

Chanoch osiedlił się w Kordowie (Hiszpania).

Mojżesz Ben-Chanoch został bardzo szybko uznany rabinem w

bogatej gminie w Kordowie. Kordowa w Hiszpanii stała się
siedzibą znakomitej uczelni talmudycznej. Mojżesz Ben-Chanoch
nauczał hiszpańskich Żydów wykładni Talmudu, przywiezionej z
odległej akademii w Surze (Persja). Mianował rabinów i był

najwyższą instytucją w sprawach sądowych.

Dobrobyt Kordowy (stolica Andaluzji w Hiszpanii) umożliwił

wyniesienie tej gminy żydowskiej do znaczenia ogniska ruchu

umysłowego Żydów.

W 956 r. w świecie Islamu władzę złożono w ręce wezyrów, kalifom

pozostawiono jedynie najwyższe dostojeństwo religijne. W tym okresie

książęta dzielnicowi uzyskali niezależność w swych prowincjach. Wtedy

to niezależnym państwem stał się Kalifat rodziny Fatymidów, tzw.

Maghreb obejmujący Maroko i Tunis z Algierią. Dynastia Fatymidów

(zwana od Fatimy, córki Mahometa) umacniała się na pograniczu Egiptu.

W latach 964-968 książę kijowski Swiętosław pobił Chazarów,

doprowadzając do ostatecznego upadku ich państwa.

Po upadku państwa Chazarów, część tamtejszych wyznawców
judaizmu przeniosła się na Kaukaz, inni przesiedlili się do Rusi

Kijowskiej i do Polski.

W X wieku pojawiły się pierwsze gminy żydowskie w

Czechach, Morawach i w Polsce. Społeczność żydowska w

Pradze (Czechy) już wtedy uchodziła za bardzo bogatą. Na

Morawach, jeden Żyd imieniem Podiva, wzniósł zamek

nieopodal Lundenburga na granicy Moraw i Austrii.

Początki osadnictwa żydowskiego na ziemiach polskich sięgają

przełomu IX i X wieku. Żydzi przybywający ze wschodu, z kraju

Chazarów, osiedlali się na terenach południowo-wschodniej

Polski. Żydzi przybywający z zachodu, z Niemiec, osiedlali się

głównie na Śląsku, w Wielkopolsce i na Kujawach. Pierwszą

wzmianką o obecności Żydów na terenach Polski, jest opis

Ibrahima ibn Jakuba (żydowskiego podróżnika i dyplomaty z

Tartosa w Hiszpanii), który w 965 r. odwiedził Kraków. Wielu

Żydów osiedliło się w Gnieźnie, gdzie posiadali chrześcijańskich

niewolników.

Po śmierci Mojżesza Ben-Chanocha, w 965 r. rabinem Kordowy

został jego syn, Chanoch. Jednakże najlepszym uczniem

Mojżesza Ben-Chanocha był Józef Ben-Izaak Ibn-Abitur, który

dokonał przekładu Miszny na język arabski.

Obok niego działał

Abu-Zacharja Jachja Chajudż, który

założył trwałe podstawy

nauki mowy hebrajskiej i uchodzi za pierwszego naukowego

badacza języka hebrajskiego. Przeprowadził on reformę w

traktowaniu języka. Rozróżnił najpierwotniejsze słoworody

wyrazów hebrajskich. Pisał rozprawy gramatyczne w języku

arabskim.

Wykształceni Żydzi hiszpańscy mówili i pisali wówczas

arabskim równie czysto i wytwornie jak najlepiej wykształceni

Arabowie. Wszechstronna wiedza przyniosła im zaszczyty i

bogactwa. Niektóre rodziny tworzyły prawdziwą arystokrację

żydowską: Ibn-Ezra, Alfacher, Ibn-Faljadż, Ibn-Giat, Benveniste,

Ibn-Migasz, Abulafia i inne. Kochali oni swoją żydowską religię z

żarem i przekonaniem. Andaluzja w Hiszpanii stała się centrum

żydostwa. Kordowa, Lucena i Grenada zajęły miejsce Tyberiady,

Pumbadity i Sury.

W latach 969-1171 Arabowie z Kalifatu Fatymidów opanowali Egipt i

utworzyli dobrze zorganizowane państwo ze stolicą w Kairze. Korzystali

oni ze znacznej pomocy żydowskich uczonych.

Za czasów Fatymidów świat żydowski przeżywał odrodzenie.

Powstały nowe i odradzały się stare gminy żydowskie. W Jerozolimie
założono uczelnię religijną. W Egipcie i Kajrunie rozwijały się ośrodki

naukowe, które pretendowały do miana jedynego reprezentanta całego
tzw. wygnania (Gola).

Ekspansja Fatymidów rozszerzała się dalej, opanowując Arabię, ze

świętymi miastami Mekką i Medyną. Abbasydzi broniąc się przed

Fatymidami, wezwali na pomoc Turków Seldżuckich, którzy ostatecznie

zagarnęli władzę dla siebie i już jako sułtanowie panowali nad światem

Islamu.

Lata 978-1108 we Francji, to okres rządów pierwszych

Kapetyngów, najbardziej rozdrobnionej monarchii feudalnej w

Europie Zachodniej. Kapetyngowie posiadali tylko niewielkie

posiadłości w okolicach Paryża i Orleanu. Pozastałe terytoria

znajdowała się pod władzą wasali królewskich. Rządzili oni

samodzielnie swoimi prowincjami i prowadzili własną politykę.

W walce o wzmocnienie władzy królewskiej, królowie francuscy

znaleźli sprzymierzeńców w przedstawicielach hierarchii

kościelnej.

Sytuacja Żydów francuskich całkowicie zależała od

nastawienia lokalnych władców. Na południu Francji Żydzi

mogli posiadać grunta, winnice, warzelnie soli i byli wybierani na

starostów.

Jednakże w wielu prowincjach francuskich

traktowano Żydów jako niewolników potępionych przez Boga.

W 985 r. Jakób Ibn-Dżau został najwyższym sędzią wszystkich

gmin żydowskich w Kalifacie Andaluzyjskim (Hiszpania).

Przysługiwało mu prawo wybierania sędziów i rabinów,

ustanawiania podatków i inne. Jeździł paradną karetą. Jego brat

Józef, dostarczał dla dworu kalifa drogocenne jedwabie i

sztandary z misternie wyhaftowanymi tekstami arabskimi i

ornamentami.

W owym czasie działał jeszcze w Persji gaon Szerir (930-1000). Uważał

on Talmud za źródło wszelkiej mądrości, a jakichkolwiek idei naukowych

nie tolerował.

Zasłynął z napisania kroniki, która stanowi główne źródło

historii talmudycznej, potalmudycznej i gaońskiej. Jemu zawdzięcza

historia żydowska ciągłość swego pasma.

W 998 r. rektorem uczelni w Pumbadicie został gaon Haj. Odznaczał się
on doskonałą znajomością Talmudu. Jego erudycja i prawy charakter

zjednały mu szeroką popularność. Rabbi Haj i jego ojciec Szerir zostali
nazwani przez potomnych mianem "ojców i mistrzów Izraela".

W 996 r. zmarł król Francji, Hugo Kapet. Jego osobistym

medykiem był Żyd. Oskarżono wówczas Żydów francuskich o

spisek i zamordowanie króla.

---------- okres środkowo-europejski ----------

Od IX wieku zaczął się kształtować drugi ośrodek judaizmu w

Europie - Niemcy, Włochy i Francja. Jako pierwsi, z początkiem
IX wieku, wielką pracę rozwinęli talmudyści z południa Włoch.

Jednak bardzo szybko przewaga badań skupiła się na terytorium

Francji i Niemiec. Żydzi niemieccy i francuscy okazywali jednak
coraz mniejszą samodzielność w stusunku do Talmudu.
Objaśnianie Talmudu zaczęło teraz ustępować miejsca

porównywaniu różnych pojedyńczych ustępów, które na

pierwszy rzut oka nie miały z sobą nic wspólnego. W wyniku

tych porównań wyciągano wnioski prawne, których wcześniej
nie dostrzegano w Talmudzie.
Pierwszym niemieckim uczonym Talmudu był rabbi Gerszom

(960-1028). Budził on takie uwielbienie wśród Żydów
niemieckich, że nazwano go "pochodnią rozproszonych". Rabbi
Gerszom w sposób jasny i przystępny wykładał Talmud.

Napisany przez niego w języku hebrajskim komentarz do
Talmudu

umożliwił każdemu uczniowi samodzielne studiowanie

świętych ksiąg. Bardzo szybko gminy niemieckie, a później

francuskie i włoskie uznały go za powagę rabiniczną.

Do roku 1000 większość Żydów żyjących pod panowaniem Islamu

mówiła i pisała po arabsku. Arabski stał się dla wielu językiem

żydowskim.

W 1001 r. rabin Natan Ben-Jechiel z Rzymu

napisał słownik

talmudyczny "Aruch"

. Był on jedynym ówczesnym uczonym

talmudystą we Włoszech.

W latach 1002-1024 w Niemczech panował cesarz Henryk II

(ostatni z dynasti saskiej). Był on całkowicie prowadzony przez

kler i popierał interesy kościoła w Niemczech.

W 1007 r. założono akademię talmudyczną w Rzymie (Włochy).

Fundatorem był gaon Jakub.

Do 1020 r. w Egipcie panował kalif Hakim, który uważał siebie za

wcielenie boskiej potęgi i za rzeczywistego namiestnika Boga.

Prześladował wszystkich, którzy nie uznawali jego boskości. Nieludzkie

prześladowania spadły na Żydów egipskich.

W 1008 r. kalif Hakim nakazał, aby wszyscy Żydzi w Egipcie nie

wyznający Islamu szyickiego, nosili na szyi wizerunek cielęcia, na

pamiątkę złotego cielca ich przodków na pustyni. Dodatkowo nosili żółte

husty, jako ich odróżnienie w wyglądzie zewnętrznym od innych.

Nieposłusznych czekała konfiskata majątku i wygnanie.

W 1010 r. kalif Hakim nakazał, aby Żydzi egipscy nosili na szyi

sześciofuntową kłodę, a na szatach dzwoneczki, obwieszczające z daleka

zbliżanie się niewiernych.

W 1010 r. kalif Hakim zburzył w Jerozolimie chrześcijański Kościół Grobu Pańskiego.

Francuski chrześcijański historyk Raoul Glaber o zburzenie

Kościoła Grobu Pańskiego w Jerozolimie obwinił Żydów. Jako

rezultat, wypędzono Żydów z licznych miast we Francji.

W 1012 r. cesarz Henryk II nakazał Żydom opuścić miasto

Moguncję, w Niemczech.

W owym czasie w Moguncji działał rabbi Szymon Ben-Izaak
Ben-Abun. Ten uczony talmudysta usiłował gorliwością i cennymi

podarunkami przejednać cesarza Henryka II i uzyskał

pozwolenie ponownego osiedlenia się Żydów w Moguncji.
Rabbi Gerszom założył w Moguncji uczelnię talmudyczną, która

stała się kagankiem oświaty dla gmin niemieckich, francuskich i

włoskich.
W 1012 r. wybudowano synagogę w Kolonii (Niemcy).

Około 1013 r. ambicja arabskich namiestników (emirów)

poszarpała założone przez kalifów omejjadzkich mocarstwo

andaluzyjsko-mahometańskie (Hiszpania) na szereg drobnych

królestw.

W 1013 r. wódz berberyjski Sulejman, w walce z Arabami

doprowadził do upadku Kordowę w Hiszpanii. Została ona

spustoszona i częściowo zburzona.

Żydzi uciekli z Kordowy do

Grenady, Toleda i Saragossy.

W Maladze osiedlił się rabbi Samuel Ibn-Nagdil (993-1055),

który stanął na czele andaluzyjskich gmin. Był on sekretarzem

wezyra Habusa (późniejszego króla Grenady). W 1027 r. Samuel
został wyniesiony do zaszczytu kanclerza (katiba) i powierzono

mu kierownictwa nad dyplomacją.

W Saragossie osiedlił się Jon Marinus, który zagłębiał się w
tajniki mowy hebrajskiej i badał słowa Pisma Świętego. Wszystkie

swoje wnioski zebrał i opublikował w książce. Jednakże

biblistykę podniósł do godności samodzielnej nauki dopiero

Jonasz Ibn-Dżanach.

W 1014 r. kalif Hakim nakazał w Egipcie zburzyć kościoły i synagogi.

Wypędzono też z kraju wszystkich Żydów i chrześcijan. Państwo

Fatymidów obejmowało wówczas Egipt, Afrykę północną, Palestynę i

Syrię. W zaprzyjaźnionym kalifacie bagdadzkim wprowadzono w życie

podobne antyżydowskie prawo. W obliczu tych prześladowań, wielu

Żydów przyjęło Islam.

W 1020 r. Muzułmanie założyli w Hiszpanii Królestwo

Grenady. W jej skład wchodziła również Malaga.

W Grenadzie

mieszkała liczna ludność żydowska.

W 1020 r. w niemieckim mieście Regensburg utoworzono

najstarszy kwartał miejski dla Żydów w Niemczech.

W latach 1024-1039 w Niemczech panował cesarz Konrad II

(pierwszy z dynastii frankońsko-salickiej).

W 1032 r. arabski buntownik Abul Kamal Tumin zdobył miasto Fez w

Maroku.

W prześladowaniach zginęło wówczas 600 Żydów.

W 1034 r. w Wormacji (Niemcy) wybudowano wspaniałą

synagogę w stylu bizantyńskim z kolumnami i kaplicami.

Fundatorami byli Jakub ben Dawid i jego żona Rachel.
W owym czasie uczelnie talmudyczne w Wormacji i Moguncji
wykładały Talmud bezkrytycznie, według przestarzałych metod,

które zaszczepił u nich jeszcze rabin Gerszom. Ze szkoły

Gerszoma wyszli między innymi: rabbi Izaak Halevi (działający

w Wormacji), rabbi Jakób Ben-Jakar (działający w Moguncji) i

rabbi Izaak Ben-Jehuda (działający w Wormacji, a później w

Moguncji). Zajmowali się oni ustnym i pisemnym wykładem
Talmudu, a dodatkowo objaśniali Pismo Święte metodą agadyczną.

Lotaryngia w Niemczech stała się klasycznym krajem studiów
talmudycznych, a "mędrcy lotaryńscy" uchodzili za miarodajne

powagi.

W 1037 r. nowy król Królestwa Grenady, Badis, nadał wezyrowi

żydowskiemu tę samą władzę nad gminami andaluzyjskimi, jaką
posiadał przedtem. Samuel otrzymał tytuł nagida (zwierzchnik).

Był on jednocześnie rabinem i stał na czele uczelni w Grenadzie,
w której wykładał Talmud i wydawał orzeczenia religijne oraz
cywilno-prawne.

Rabin Samuel pisał rozprawy, komentarze do

Talmudu i podręcznik metodyczny do Talmudu.

Mówiono, że "za

czasów Samuela dźwignęło się z poniżenia królestwo nauki i zabłysły
gwiazdy poznania".

W latach 1039-1056 w Niemczech panował cesarz Henryk III.

W 1048 r. w Jerozolimie powstał włoski zakon joannitów albo szpitalników w celu

opieki nad pielgrzymami i chorymi. Później, w pierwszej połowie XII wieku joannici

stali się zakonem rycerskim.

Około 1050 r. w hiszpańskiej Andaluzji, żydowski filozof Bachja

Ben-Josef Ibn-Pakuda stworzył oryginalną teologię moralną
judaizmu.

Jego dzieło "Obowiązki serca" (hebr. "Chovot Halevavot")

zwróciło uwagę na wewnętrzne obowiązki, które nam dyktuje

sumienie. Była to pierwsza moralna i etyczna książka żydowska.

Bachja dzielił judaizm na dwie części: religijno-moralno-prawną

oraz rytualno-religijną. Uważał za ważniejszą część pierwszą.

Bachja w przesadnej konsekwencji doszedł do ustanowienia

surowych praktyk pokutnych, które wydawały się jemu

współczesnym w najwyższym stopniu mądrością życiową.

Największym ówczesnym poetą i myślicielem był Salomon

Ben-Jehuda Ibn-Gebirol (1021-1070).

Opracował on pełną

gramatykę języka hebrajskiego. Pisał liczną poezję i filozofię
moralną. Jego dzieło filozoficzne "o materii powszechnej i formie
powszechnej", czyli "o przyczynach" znalazło duże zainteresowanie

wśród Żydów, Arabów i scholastyków chrześcijańskich.

W 1054 r. Ahimaaz ben Paltiel skompletował w Capui (Włochy)

dzieło historyczne prezentujące dzieje Żydów "Zwój genealogii"
(hebr. "Migilat Yuchasin"), lepiej znane jako "Kroniki Ahimaaza".

W 1055 r. Turcy Seldżuccy opanowali Babilonię i zajęli Bagdad.

Tugrul-bek ogłosił się sułtanem. Kalifom pozostawiono

wyłącznie władzę religijną.

Pod rządami Seldżuków znacznie

pogorszyła się sytuacja Żydów. Tamtejsze żydowskie uczelnie w

Surze i Pompadycji upadły.

W 1055 r. żydowskim wezyrem w Grenadzie (muzułmańska

Hiszpania) został rabin Abu Hussajn-Józef (1031-1066). Był on

zwierzchnikiem wszystkich gmin w Andaluzji (Hiszpania).

Pełniąc wyniośle urząd ministra zciągnął na siebie nienawiść

Berberów, którzy go zabili i razem z nim 1500 rodzin żydowskich

Grenady. Było to pierwsze prześladowanie Żydów w Hiszpanii

od czasów panowania Islamu.

W owym czasie w większości muzułmańskich państewek w

Hiszpanii, Żydzi zajmowali liczne ważne urzędy państwowe,
między innymi sekretarzy, wezyrów i inne. Przykład dworów

muzułmańskich oddziaływał na państwa chrześcijańskie. I tam

doceniono dobrze wykształconych Żydów i zaczęto powoływać

ich na ważne urzędy państwowe. Ich talent, zdolność i wierność

przyczyniły się niemało do wzrostu potęgi tych chrześcijańskich

krajów Europy.

W latach 1056-1106 w Niemczech panował cesarz Henryk IV.

Był on przychylnie usposobiony do Żydów. Żydzi niemieccy

mogli nabywać grunty, budynki, ogrody i winnice, oraz posiadali

swobodę w handlu. Nadano im osobną jurysdykcję, w której

rabini posiadali kompetencje rozstrzygania procesów sądowych

pomiędzy Żydami.

W latach 1065-1109 w chrześcijańskim Królestwie Kastylii

(północna część Hiszpanii) panował król Alfons VI. Prowadził on

walki z Muzułmanami i starał się wyzwolić wszystkie

hiszpańskie ziemie.

Król Alfons VI korzystał z usług żydowskich dyplomatów,

powierzając im częste misje dyplomatyczne na dwory

mahometańskie w Toledo, Sewilli i Grenadzie. Król wysoko

oceniał żydowską biegłość w języku arabskim i znajomość

ówczesnych stosunków politycznych. Osobistym doradcą króla

był Żyd, Cidellus. Medykiem przybocznym i jednym z

dyplomatów był Amram Ben-Izaak Ibn-Szalbib. Żydzi w

Królestwie Kastylii cieszyli się swobodami obywatelskimi.

Postępy oręża chrześcijańskiego i postępujący rozpad

muzułmańskich państewek w Hiszpanii, nie nadwyrężył z

początku pomyślności Żydów hiszpańskich.

Do XI wieku Żydzi europejscy trudnili się głównie takimi

działami gospodarczej działalności, jak dzierżawa i lichwa. Do

takich zawodów zepchnęła ich społeczność chrześcijańska, gdyż
dla niej takie prace wydawały się "nieczyste" ze względów

religijnych. Jednak chrześcijanie dość szybko uświadomili sobie,

jak duże zyski czerpią z tej działalności Żydzi, dlatego od XI

wieku w Europie mnożą się zakazy ograniczające sfery

działalności Żydów.

W latach 1073-1085 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Grzegorz VII. Rozpoczął on nową papieską politykę

rządzenia i wdał się w otwarty spór z cesarzem Henrykiem IV.

Papież wystąpił z żądaniem przywrócenia w Europie

antyżydowskich kodeksów prawnych. Papiescy legaci i

interdykty wywoływały w całej chrześcijańskiej Europie ferment

i rozłamy.

Książęta i kler, miasta i wsie włoskie oraz niemieckie, z

podpuszczenia papieża, wypowiedziały posłuszeństwo

cesarzowi, który wcześniej nadał Żydom korzystne przywileje.

W 1077 r. cesarz Henryk IV musiał upokorzyć się przed

papieżem we włoskim zamku Canossa (w Toskanii).

W 1078 r. papież Grzegorz VII na soborze rzymskim ogłosił

prawo kanoniczne zakazujące Żydom sprawowania

jakichkolwiek urzędów. Ta uchwała kanoniczna była

wymierzona szczególnie przeciwko królowi Kastylii (w

Hiszpanii).

W 1080 r. papież Grzegorz VII narzucił królowi Kastylii,
Alfonsowi, zagranicznych biskupów i wystosował do niego pismo:
"Upominamy Waszą Miłość, byś nie pozwolił nadal Żydom panować i
przewodzić nad chrześcijanami. Albowiem poddawać chrześcijan
władzy i wyrokom żydowskim jest to jedno, co Kościół Boży uciskać, a
wywyższać Synagogę szatana."

Król Kastylii, Alfons, jednak w dalszym ciągu korzystał z

usług żydowskich doradców i dyplomatów.

W 1085 r. chrześcijańskie wojska Kastylii zdobyły

muzułmańskie miasto Toledo w Hiszpanii.

Chrześcijaństwo i Islam zbroiły się na ziemi hiszpańskiej do

walki na śmierć i życie.

Po obydwu stronach służyli władcom i

walczyli Żydzi. W samej tylko armii muzułmańskiej służyło

około 40 tysięcy Żydów. Miało to rozstrzygnąć o przyszłych

losach Żydów w Hiszpanii.

W owym czasie żydowscy urzędnicy w Hiszpanii na równi z
rabinami studiowali Talmud. Wykład Talmudu zerwał wówczas z

metodą tradycyjną i oparł się na wynikach samodzielnych i

krytycznych poszukiwań.

Pierwszym wybitnym żydowskim uczonym Zachodu był rabin
Izaak Alfasi - Rif (1013-1103). Założył w Lucenie słynną akademię
talmudyczną.

Jego największym dziełem jest "Księga Praw" (hebr.

Sefer Hahalachot), pierwszy podstawowy kodeks żydowskiego

prawa.

W zakresie biblistyki i języka hebrajskiego działali

Mojżesz Ibn-Dżekatilla i Jehuda Ibn-Balam.

W owym czasie z uczelni talmudycznych w Moguncji i Wormacji

wyszła pierwsza wielka postać, którą Francja wydała na świat,

był to rabin Salomon Icchaki, znany pod imieniem Raszi (1030-
1105). Po studiach na niemieckich uczelniach, Raszi osiadł w

mieście Troyes, w Szampanii (Francja). Zajmował się tam
produkcją wina, ale przede wszystkim prowadził akademię
talmudyczną. Talmud nie miał dla niego żadnych tajemnic.

Napisał

on objaśnienia znacznej części traktatów talmudycznych pod
tytułem "Konteros" (Komentarz).

Jego zasługi w dziedzinie

wykładu Pisma Świętego zjednały mu zaszczyt Parszandata
(objaśniacz Zakonu).
Dzięki Rasziemu i jego akademii talmudycznej w Troyes,

Szampania we Francji stała się ojczyzną Talmudu i nadawała w tej
dziedzinie ton całej Europie. Talmudystów francuskich

poszukiwano we wszystkich gminach i wynagradzano hojnie za

wykłady.

Hiszpania pozostawała nadal krajem klasycznym poezji
hebrajskiej, studiów językowych, literalnej egzegezy Pisma
Świętego i filozofii.

W 1091 r. Turcy Seldżuccy zdobyli Palestynę. Rozpoczęli oni srogie prześladowania

lokalnej społeczności żydowskiej. Fanatyczni Seldżucy, w odróżnieniu od

tolerancyjnych Arabów, nie dopuszczali chrześcijańskich pielgrzymek do miejsc

świętych w Palestynie, co doprowadziło do licznych zatargów i krwawych walk.

Wieści o prześladowaniach i okrucieństwie Turków podsycały nienawiść

Europejczyków do muzułmanów. Wywołało to wielkie poruszenie w chrześcijańskiej

Europie.

W 1094 r. ogłoszono raporty o prześladowaniach pielgrzymów

w ziemi świętej. Pobudziło to do walki zachodnie

chrześcijaństwo.

W 1095 r. cesarz Henryk IV wydał korzystne dla Żydów

niemieckich artykuły. Nikomu pod groźbą kary nie wolno było

zmuszać Żydów do chrztu. W procesie pomiędzy Żydami a

chrześcijanami, postępowanie i składanie przysięgi miało

odbywać się zgodnie z wymogami prawa żydowskiego.
W owym czasie, pewien żydowski mistyk niemiecki obliczył, że
Mesjasz ukaże się pod koniec 256-tego cyklu księżycowego, czyli

pomiędzy rokiem 1096-1104, i zgromadzi rozproszonego Izraela
w Ziemi Obiecanej. W ten ruch mesjański zaangażowali się liczni

Żydzi francuscy i niemieccy.

--------------------------------------------------

Materiały opracowywane na podstawie: patrz

Bibliografia

.

Historia Hiszpanii
Okres Przed Rzymski

 Przed inwazją rzymską Półwysep Iberyjski zamieszkiwały ludy pochodzenia

celtyckiego, iberyjskiego.

 W III w. p.n.e. Kartagina najechała południową część półwyspu oraz zapoczątkowała

tam budowę nowego imperium kartagińskiego, ze stolicą w Nowej Kartaginie

Hiszpania Rzymska

 W I w. p.n.e. Hiszpania stała się areną walk politycznych pomiędzy Cezarem i

Pompejuszem

 Pod koniec II wieku zaczęły się kłopoty wszelakiego rodzaju: ekonomiczne,

społeczne, militarne i polityczne

Hiszpania Wizygotów

 W roku 409 Pireneje przekroczyły plemiona Swebów, Wandalów-Silingów,

Wandalów-Hasdingów oraz Alanów

 W 416 roku na Półwysep docierają Wizygoci
 Stolica przenoszona jest do Barcelony, a po krótkim czasie do Toledo
 Po 600 roku następuje powolny rozpad Królestwa Wizygotów
 W 711 na Półwysep nacierają wojska Umajjadów i w ciągu siedmioletniej kampanii

wojskowej podbijają prawie całe terytorium dzisiejszej Hiszpanii i Portugalii. Nastają
czasy Al-Andalusu

Hiszpania w średniowieczu

• Od czasu najazdu arabskiego w roku 711 Półwysep Iberyjski stał się miejscem, przez

które przebiegała granica między światem islamu i chrześcijaństwa

• W toku rekonkwisty po stronie chrześcijańskiej wyłoniły się cztery niezależne

państwa: Kastylia, Aragonia, Portugalia oraz Nawarra

• Wiek XIV przyniósł załamanie się tej względnej równowagi
• Obok ideologiczno-religijnej konfrontacji doszło także do konfrontacji militarnej
• Dekret biskupów kastylijskich obradujących na synodzie w Zamorze w 1313 roku,

nawołujący do zachowania pewnej równowagi przy obsadzaniu stanowisk
państwowych i publicznych

• Reforma hiszpańskiego kościoła katolickiego dokonana przez kardynała Franciszek

Jiménez de Cisneros, sprawiła iż Hiszpania z powodzeniem oparła się reformacji XVI
wieku

Al-Andalus

• W 711 r. islamska armia Maurów z północnej Afryki najechała chrześcijańskich

Wizygotów z Hiszpanii

• Imperium Umajjadów zostało zastąpione przez imperium Abbasydów w 750
• Po rozpadzie kalifatu w 1031, Al-Andalus znalazł się pod rządami fanatycznych

berberskich dynastii Almorawidów i Almohadów

• Kraj rozpadł się wtedy na dziesiątki małych, niepodległych islamskich państw
• Kraje chrześcijańskie okupujące północ i zachód powoli powiększały swoją władzę

nad Hiszpanią

• W 1212 koalicja chrześcijan pod przywództwem króla Kastylii Alfonsa VIII wygnała

muzułmanów ze środkowej Hiszpanii

• 2 stycznia 1492 Boabdil z Granady, wódz emiratu Gharnatahu ostatniej twierdzy

Islamu na Półwyspie Iberyjskim, poddał się armiom katolickiej Hiszpanii

• Andalus przestał istnieć

Narodziny państewek chrześcijańskich

• Rekonkwista Hiszpanii została w XIII wieku obwołana krucjatą

• Siłą, która wskrzesiła ruch jednoczący hiszpańskich chrześcijan, byli "katoliccy

monarchowie", czyli Ferdynand II Katolicki oraz Izabela I Katolicka

• W czasie ich wspólnych rządów, wiele zamków szlachty zostało zburzonych oraz

został opracowany publiczny system podatkowy

• Wkrótce jednak zakończył się Złoty Wiek Hiszpanii

Hiszpania Habsburgów

• W 1504 roku zmarła królowa Izabela, a na jej zastępczynię wybrano jej córkę –

Joannę

• W czasach rządów cesarza Karola V Habsburgowie hiszpańscy kontrolowali terytoria

rozciągające się od Argentyny aż po Królestwo Niderlandów oraz zaliczali się do
najpotężniejszych sił europejskich

• okres w historii Hiszpanii nazywany jest Wiekiem Rozwoju

Hiszpania w wieku Oświecenia

• W 1701 roku wybuchła wojna o sukcesję hiszpańską
• W 1714 r. zniesiono katalońskie Kortezy, wprowadzono kastylijskie prawa i język

hiszpański jako język urzędowy

• W czerwcu 1718 r. hiszpański desant opanował Sycylię
• José Patiño w latach 1726-1727 zreformował on strukturę hiszpańskiego handlu

kolonialnego. Przeniósł z Sewilli do Kadysku Izbę Handlową Indii. Założył liczne
kompanie do handlu z Antylami, Wenezuelą i Filipinami. Zakładał nowe porty,
stocznie i arsenały. Wzrosły dochody w skarbcu

• W 1727 r. wybuchła wojna hiszpańsko-angielska
• Ferdynand VI Hiszpański wprowadził wiele reform, m.in.: spis gruntów i

nieruchomości, uregulował stosunki z Państwem Kościelnym

• Bunt mieszczan z roku 1766 zwany jest w historiografii „zamieszkami Esquillache'go”
•

Wojny Napoleońskie

• I koalicja antyfrancuska (1793)
• Wojny wandejskie (1793-1796)
• Kampania w Egipcie (1798-1801)
• II koalicja antyfrancuska (1799-1802)
• Kampania szwajcarska (1799)
• III koalicja antyfrancuska (1805)
• IV koalicja antyfrancuska (1806-1807)
• Wojny w Hiszpanii i Portugalii (1808-1814)
• V koalicja antyfrancuska (1808-1809)
• Inwazja na Rosję (1812)
• VI koalicja antyfrancuska (1812-1814)
• 100 dni Napoleona (1815)

Hiszpania w XX wieku

• Początek XX wieku to okres biednej, niewiele znaczącej w Europie Hiszpanii
• W 1931, gdy podczas pierwszych od wielu lat wolnych wyborów zwyciężyli

republikanie

• Alfons XIII opuścił kraj, a Hiszpania stała się republiką
• W 1975 na tron powrócili Burbonowie
• Jan Karol I przeprowadził demokratyzację i reformy

Historia Cordoby

• Pierwotnie osada iberyjska
• W III w. p.n.e. pod panowaniem kartagińskim
• Od ok. 200 r. p.n.e. kolonia rzymska, stolica prowincji Hispania Ulterior

• Za czasów Oktawiana Augusta jako Corduba była stolicą prowincji Betyka
• Od 544 r. n.e. pod panowaniem Bizancjum
• W 572 r. zdobyta przez Wizygotów, siedziba biskupstwa
• W 711 r. zdobyta przez Arabów
• Od 719 r. siedziba arabskich gubernatorów
• Od 756 stolica niezależnego emiratu utworzonego przez Abd ar-Rahmana I, ostatniego

potomka Omajjadów

• W 1236 r. miasto zajęli chrześcijanie pod wodzą Ferdynanda III Kastylijskiego
• W 1808 r. zdobyta przez Francuzów w okresie wojen napoleońskich
• Podczas hiszpańskiej wojny domowej 1936–39 opanowana przez siły frankistowskie
• Uprzemysłowienie miasta od lat pięćdziesiątych XX w

Historia Sewilli

• Założona przez Iberów prawdopodobnie w II w. p.n.e. osada Hispalis, następnie zajęta

przez Fenicję i Kartaginę

• W 206 p.n.e. Scypion Afrykański Starszy założył osadę dla weteranów wojennych

Italica

• W 45 p.n.e. zdobyta przez Cezara
• Od 461 we władaniu Wizygotów, po Wandalach i Seubach
• Od V w. była tu stolica archidiecezji
• W 712 opanowana przez Maurów, pozostawała w cieniu Kordoby
• Od 1023 stała się stolicą i rezydencją Abbadydów, w 1091 Almorawidów, a w 1145

Almohadów; w tym okresie nastąpił rozkwit miasta

• W 1248 zajęta przez Ferdynanda III Kastylijskiego
• W 1480 rozpoczął działalność pierwszy Trybunał Inkwizycji
• W 1493/94 po odkryciu Nowego Świata stała się punktem przeładunkowym w handlu

z zamorskimi koloniami. W ówczesnym czasie była trzecim pod względem wielkości
miastem zachodniego świata, ok. 150 000 mieszkańców

• Po epidemii dżumy w 1649 nastąpiło powolne osłabianie potęgi gospodarczej
• W 1717 ze względu na zamulenie koryta Gwadalkiwiru musiała odstąpić Kadyksowi

monopol w handlu z Ameryką

• W XX w. ponowny rozwój miasta, w 1992 Wystawa Światowa w 500. rocznicę

wyruszenia Kolumba w podróż w poszukiwaniu morskiej drogi do Indii