„Ustawa pamięci historycznej" - nowa polityka historyczna w Hiszpanii
Rok 1975 wyznaczył w Hiszpanii początek nowej ery. Wraz ze śmiercią generała Franco i restauracją monarchii przez koronację Juana Carlosa I z dynastii Burbonów, kraj ten wszedł na drogę przemian ustrojowych, uznawanych dziś za model pokojowej transformacji. Jednym z elementów tej wzorowej zmiany był tzw. „Pacto de Olvido” („Pakt Zapomnienia”). Przez wiele lat w Hiszpanii panowała niepisana zgoda, co do stosunku wobec wojny domowej z lat 1936 - 1939 i późniejszej dyktatury Franco. Obowiązywała umowa społeczna zakładająca potrzebę milczenia o tej części przeszłości, która dotyczyła wojny domowej i frankizmu.
Podczas hiszpańskiej wojny domowej istniał głęboki podział na dwa obozy - republikański i frankistowski. Podział ten utrzymał się przez cały okres rządów dyktatora i nadal wywoływał w kraju ogromne emocje. W celu uniknięcia ryzyka odrodzenia się konfliktu elity postanowiły odciąć się od przeszłości i wybrały model ”transformacji przez zapomnienie”. W związku z tym nie zostały podjęte żadne działania mające na celu „dojście do prawdy” o przeszłych wydarzeniach. Skupiono się natomiast na „patrzeniu w przyszłość”.
Uznano, że w omawianym okresie obie strony popełniały zbrodnie, co dzieliło odpowiedzialność między nimi na pół i -w efekcie - rozgrzeszało wszystkich winnych. Jedynym aktem prawnym, który nawiązywał się do owego „paktu milczenia” była ustawa o amnestii z 1977 roku. Na jej mocy zagwarantowano, że członkowie poprzedniego reżimu nie będą pociągani do odpowiedzialności za swoje czyny.
Wielu naukowców jest zgodnych, co do tego, że hiszpańska demokracja ugruntowała się i jest gotowa do podjęcia trudnych tematów i rozliczeń z własną przeszłością. Minęło również wystarczająco dużo czasu, by problemowi mogli spokojnie stawić czoło obywatele. O istnieniu takiej potrzeby wśród społeczeństwa świadczyć może m.in. ogłoszenie roku 2006 „rokiem pamięci historycznej” przez króla Juana Carlosa czy powstanie w 2000 roku fundacji o nazwie „Association for the Recovery of Historical Memory”.∗ Równie ważnym wydarzeniem prowadzącym do uchwalenia „ustawy pamięci historycznej” było jednogłośne potępienie przez Kortezy powstania z 1936 roku. Badanie opinii publicznej przeprowadzonej w czerwcu 2006 roku wykazało, że 64.5% badanych popiera dochodzenie prawdy o wszystkim, co dotyczy wojny domowej, a 63.8% nie zgadza się, ze stwierdzeniem, że „Najlepszym co można zrobić w sprawie wojny domowej to nie rozmawiać o niej i nie prowadzić żadnych dochodzeń”.
Mimo że społeczeństwo już od jakiegoś czasu było gotowe zmierzyć się z własną przeszłością, o podobnym nastawieniu wśród ekipy rządzącej nie było mowy. W szczególności nie była na to gotowa Partia Ludowa, sprawująca władzę w latach 1996 - 2004, której członkowie wywodzili się w dużej mierze z kręgów popierających Franca. Zmiana stałą się możliwa dopiero z niespodziewanym dojściem do władzy Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii Robotnicza PSOE.
Projekt ustawy przygotowywany był w latach 2004 - 2006 przez specjalnie w tym celu ustanowioną Międzyministerialną Komisję Badań Sytuacji Ofiar Wojny Domowej i Frankizmu.∗∗ Trzeba zaznaczyć, że nowe prawo nie zostało uchwalone jednogłośnie. Wręcz przeciwnie, było przedmiotem gorących dyskusji, zarówno w parlamencie jak i wśród społeczeństwa. Sprzeciw wobec ustawy wyrażała przede wszystkim Partia Ludowa (PP) José Maríi Aznara, zwracając uwagę, że będzie ona niepotrzebnie rozdrapywać rany z przeszłości i, wg byłego premiera Hiszpanii Nazara, "zakłóci powolny proces pojednania narodowego, który rozpoczął się po upadku gen. Franco”. Profesor Paweł Machcewicz uważa, że przyjęcie ustawy jest przejawem „zabiegów socjotechnicznych”, poprzez które premier Zapatero próbuje dokonać polaryzacji sceny politycznej. Zapatero "szuka haseł ideologicznych mających stworzyć bardzo wyrazisty wizerunek jego partii" - uważa historyk. "Jest to kolejny krok w kierunku polaryzacji politycznej, która ma zapewnić poparcie socjalistom i napiętnować opozycyjną Partię Ludową jako kontynuatora frankizmu”.
„Ustawę rozpoznającą i poszerzającą prawa oraz ustanawiającą wsparcie dla tych, którzy doświadczyli prześladowań i przemocy podczas Wojny Domowej i Dyktatury”, nazywaną również „ustawą pamięci historycznej”, uchwalono 28 października 2007. Nowe prawo nakazuje usunięcie symboli związanych z reżimem Franco z miejsc publicznych oraz ekshumację ciał z mogił zbiorowych z tego okresu.. Ustawa nadaje państwu odpowiedzialność za ocalanie i upowszechnianie dokumentów dotyczących wojny domowej i dyktatury frankijskiej. Ponadto potępiono faszystowski reżim frankistowski oraz zalecono symboliczną rehabilitację wszystkich ofiar wojny i reżimu. Na jej mocy utworzone zostało Centrum Dokumentacji Pamięci Historycznej w Salamance∗. Ustawa przestrzega, że jej zadaniem nie jest narzucenie określonej pamięci zbiorowej. Ma raczej na celu ochronę prawa każdego obywatela do pamięci własnej i rodzinnej. Nakłada jednak na władze obowiązek promowanie wartości konstytucyjnych i wiedzy o przeszłości w celu zapobiegnięcia podobnym wydarzeniom.
Za kontrowersyjne uważa się zapisy mówiące o ofiarach wojny domowej i frankizmu. Wśród wielu badaczy dominuje opinia, że ustawa nie dokonuje odpowiedniego rozróżnienia, a wręcz stawia znak równości pomiędzy ofiarami wojny domowej (którymi przecież byli uczestnicy walk z obydwu stron) a późniejszymi ofiarami reżimu.
Punktem spornym jest również uznanie uchwalenia konstytucji w 1978 roku za początek hiszpańskiej demokracji. W 1936 roku oddziały Franco walczyły przeciwko republikanom broniącym wartości demokratycznych. Zdaniem Moniki López Lermy pominięcie demokratycznych tradycji z czasów II Republiki przeczy możliwości odbudowania pamięci o ofiarach republikańskich reżimu.
Pewne wątpliwości budzi także zapis o rehabilitacji wszystkich ofiar. Nowe prawo nie określa wyraźnie, czy poszkodowani mogą czy nie mogą starać się o anulowanie wyroku drogą sądową. Celem rządu bowiem było takie zrekompensowanie szkody, które nie przyniosłoby konsekwencji prawnych, sądy hiszpańskie bowiem i bez tego są przeciążone.
Inną kwestią jest, na ile nowa ustawa zmienia sytuację w kraju. Mimo wcześniejszego braku działań w tym zakresie ze strony władz, społeczeństwo samoistnie dokonywało rozliczeń z przeszłością m.in. poprzez wspomnianą wcześniej „Association for the Recovery of Historical Memory”. Jeżeli chodzi o symbole frankistowskie, w wielu okręgach administracyjnych usuwano je dobrowolnie od razu pod upadku reżimu. Jednakże w innych regionach, np. Kantabrii czy Walencji nie spieszono się tym. To co wydaje mi się ważne, to fakt że Hiszpanie zdecydowali się w końcu zmierzyć z własną historią.
BIBLIOGRAFIA:
Blakeley, G., „Politics as usual? The Trials and Tribulations of the Law of Historical Memory in Spain”, Entelequia. Revista Interdisciplinar,2008, nr 7, str. 315-330
Díez, A., Cué E., Carlos, La Ley de Memoria Histórica verá la luz, El País, http://www.elpais.com/articulo/espana/Ley/Memoria/Historica/vera/luz/elpepiesp/20071009elpepinac_2/Tes, 28 maja 2011
Flores A., Natasha, Breaking the silence? The contentious politics od memory in post - transition Spain, 2010,
http://www.etd.ceu.hu/2010/flores_natasha.pdf, 28 maja 2011
Hiszpania: frankizm potępiony
http://www.wprost.pl/ar/?O=116801, 28 maja 2011
Jarosiński, G., Polityka historyczna narzędziem lewicowej propagandy: Hiszpania rozlicza generała Franco, http://www.naszdziennik.pl/index.php?dat=20071103&typ=sw&id=sw12.txt, 28 maja 2011
López Lerma, M., The Ghosts of Justice and the Law of Historical Memory, Conserveries mémorielles, 2011, nr 9,
http://cm.revues.org/840, 28 maja 2011
Vincent, M., „Breaking the silence? Memory and oblivion since the Spanish Civil War”, [w:] Ben-Ze'ev, E., Ginio, R., Winter, J., Shadows of war: a social history of silence in the twentieth century, Cambridge University Press, New York 2010,
Flores A., Natasha, Breaking the silence? The contentious politics od memory in post - transition Spain, 2010, http://www.etd.ceu.hu/2010/flores_natasha.pdf, str.6
Vincent, M., „Breaking the silence? Memory and oblivion since the Spanish Civil War”, [w:] Ben-Ze'ev, E., Ginio, R., Winter, J., Shadows of war: a social history of silence in the twentieth century, Cambridge University Press, New York 2010, s.48
∗Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica
Vincent, M., op.cit., s.64
Blakeley, G., „Politics as usual? The Trials and Tribulations of the Law of Historical Memory in Spain”, Entelequia. Revista Interdisciplinar, 2008, nr 7, str. 316
Blakeley, G., op. cit., str. 328
López Lerma, M., The Ghosts of Justice and the Law of Historical Memory, Conserveries mémorielles, 2011, nr 9, http://cm.revues.org/840, 28 maja 2011
∗∗ Interministerial Commission for the Study of the Situation of the Victims of the Civil War and Francoism
Jarosiński, G., Polityka historyczna narzędziem lewicowej propagandy: Hiszpania rozlicza generała Franco, http://www.naszdziennik.pl/index.php?dat=20071103&typ=sw&id=sw12.txt, 28 maja 2011
Hiszpania: frankizm potępiony, http://www.wprost.pl/ar/?O=116801, 28 maja 2011
Vincent, M., op.cit., s.47
∗ El Centro Documental de la Memoria Histórica de España
Blakeley, G., op.cit., s. 320
López Lerma, M., op.cit.
Blakeley, G., op.cit.,
López Lerma, M., op.cit.
Díez, A., Cué E., Carlos, La Ley de Memoria Histórica verá la luz, El País, http://www.elpais.com/articulo/espana/Ley/Memoria/Historica/vera/luz/elpepiesp/20071009elpepinac_2/Tes, 28 maja 2011