1

Badanie moczu- właściwości

fizyczne i chemiczne.

Mikroskopowe badanie osadu

moczu

Iwona Taszkun, Jan Marczuk

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

w Lublinie

Diagnostyka nefrologiczna

• Ocena funkcji nerek
• Ocena funkcji dróg moczowych

Funkcje nerek

• Usuwanie z organizmu zbędnych

produktów przemiany materii

• Regulacja gospodarki wodno-elektrolitowej

i równowagi kwasowo-zasadowej

• Czynność wewnątrzwydzielnicza

(erytropoetyna i renina)

Produkcja moczu

• Filtracja kłębuszkowa osocza
• Resorpcja i sekrecja kanalikowa
• Wchłanianie wody
• Regulacja hormonalna: wazopresyna,

aldosteron, renina, angiotensyna,
erytropoetyna

Wytwarzanie moczu

• Mocz pierwotny

powstaje w kłębuszkach

nerkowych na drodze biernego przesączania

osocza. Siła napędową przesączania jest

efektywne ciśnienie filtracyjne (EFP), które jest

różnicą ciśnienia krwi w tętniczkach

doprowadzających (6,7 kP) a ciśnieniem

hydrostatycznym moczu pierwotnego w torebce

kłębuszka nerkowego (2 kP) i ciśnieniem

onkotycznym białek osocza (3,3 kP)

• EFP zależy od: ukrwienia nerek, drożności dróg

moczowych, stężenia białek osocza, stanu błon

filtracyjnych

2

Wytwarzanie moczu

• Przesączanie ustaje , gdy ciśnienie moczu

pierwotnego w kłębuszku nerkowym i
ciśnienie onkotyczne białek osocza =
ciśnienie hydrostatyczne krwi

• Przesączanie jest zwiększone, gdy rośnie

ciśnienie w tętniczkach doprowadzających
lub spada ciśnienie onkotyczne krwi

Wytwarzanie moczu

• Skład moczu pierwotnego: woda, Na+, K+,

Ca+2, glukoza, mocznik

• Stężenie poszczególnych substancji jest

zbliżone do stężenia w osoczu

Wytwarzanie moczu ostatecznego

• Mocz ostateczny

powstaje przez czynny transport kanalikowy

(ATP) oraz bierny powodowany gradientem stężeń i potencjałów
elektrochemicznych w kanaliku bliższym (Na+)

•

Wchłanianiu zwrotnemu w kanalikach nerkowych ulega: 99% wody,
70% Na+ i Ca+2, 100% K+.

•

Aktywnie wchłania się glukoza, moczany, aminokwasy, fosforany
(patathormon-PTH),

•

Nie wchłaniają się produkty zbędne: mocznik, kreatynina, ciała
ketonowe, amoniak, kwas moczowy, kreatyna

•

Wchłanianie w kanaliku dalszym i zbiorczym następuje dzięki ADH
(hormon antydiuretyczny).

•

Aktywnie transportowane są stąd: Na+, Cl-, K+, H+, Ca+2, HCO3-.
Jony są transportowane dzięki układowi aldosteron-renina-
angiotenzyna ( Na, K, H) i PTH, kalcytoninie oraz kalcytriolu (Ca).

ADH

(hormon antydiuretyczny przysadkowy)

• Niskie stężenie ADH we krwi powoduje że

mocz jest hipotoniczny w stosunku do
osocza i ma małą gęstość względną i dużą
objętość dobową

• Wysokie stężenie ADH powoduje

zagęszczenie moczu, zwiększenie jego
osmolalności, gęstości względnej i
zmniejszenie objętości

Regulacja hormonalna gospodarki

wodno-elektrolitowej- Na+

• Aldosteron produkowany przez nadnercza

zwiększa wchłanianie Na+

• Produkcję aldosteronu stymuluje renina

syntetyzowana przez aparat przykłębuszkowy
→angiotensyna (zwiększa ciśnienie i przepływ)

• Hiperosmolarności płynów zapobiega ADH

przysadkowe i podwzgórzowy ośrodek
pragnienia

3

Regulacja gospodarki potasowej

• Stężenie potasu w moczu pierwotnym jest takie samo

jak w osoczu

• Wchłanianie w kanalikach zależy od Na+, aldosteronu i

H+

• Zwiększone wydalanie K+ z moczem występuje przy

zasadowicy metabolicznej, hiperaldosteronizmie,
odmiedniczowym, kłębkowym, zapaleniu nerek, obturacji
dróg moczowych

• Zmniejszone wydalanie K+ w ostrej kwasicy i

zmniejszeniu przepływu nerkowego- przewlekła lub ostra
(ze skąpomoczem) niewydolność nerek

Skład moczu ostatecznego o

osmolalności 40-1400 mosmol/kg

• Woda
• Składniki nieorganiczne: chlorki, sód,

potas, fosfor, siarka, wapń, magnez, jod

• Składniki organiczne: mocznik, kreatynina,

amoniak, kwas moczowy, kreatyna

Przy prawidłowej funkcji kanalików

nerkowych resorpcja Na+ jest

równoważona zwiększonym wydalaniem

H+ w zamian za oszczędzanie K+

Patobiochemia chorób nerek

Wpływ chorób nerek na skład osocza krwi i

moczu zależy od zaburzeń kłębuszkowych
i kanalikowych i liczby uszkodzonych
nefronów

Zaburzenia przesączania przy prawidłowej

czynności kanalików nerkowych

• Zmniejszenie przesączania kłębuszkowego przy

zachowanej pracy kanalika prowadzi do wzrostu
stężenia mocznika, kreatyniny, kwasu moczowego w
osoczu i upośledza wymianę jonową powodując :

- Zmniejszone wydzielania jonów H, zmniejszone

wchłanianie jonów HCO3 i niedobór zasad w osoczu (pH
krwi spada, a moczu rośnie)

- Zmniejszone wydzielania jonów K w kanaliku dalszym

W przypadku zmniejszonego przepływu zmniejsza się

wydalanie Na+ z moczem (hiponatremia).

Reakcyjne pobudzanie wydzielania ADH zwiększa

osmolalność i stężenie mocznika w moczu

Zaburzenia przesączania przy prawidłowej

czynności kanalików nerkowych- przyczyny

• Spadek ciśnienia krwi- krwotoki,

odwodnienie, wstrząs, zastoinowa
niewydolność krążenia, ostra
niewydolność nerek

• Ostre i przewlekłe zapalenie kłębuszków

nerkowych

4

Zaburzenia czynności kanalików nerkowych

przy prawidłowym przesączaniu

• Kanalików bliższych- upośledza

izoosmotyczne wchłanianie wody

• Kanalików dalszych-spadek regulacji

hormonalnej ADH → poliuria z hiposetnurią

Zaburzenia czynności kanalików nerkowych

przy prawidłowym przesączaniu- następstwa

• Prawidłowe stężenie mocznika i kreatyniny we

krwi

• Upośledzone zwrotny transport glukozy,

aminokwasów, fosforanów, kwasu

moczowego→wzrost stężenia fosforanów i
moczanów we krwi

• Zmniejszanie wydzielania H+, zmniejszone

wchłanianie HCO3- →zasadowe pH moczu

• Wzrost wydalania Na+ i K+→ hiponatremia,

hipokaliemia

Zespoły kliniczne w chorobach nerek

• Ostra niewydolność nerek wywołana

zmniejszeniem przesączania kłębuszkowego
charakteryzująca się oligurią

• Przewlekła niewydolność nerek wywołana

uszkodzeniem kłębuszków i kanalików
charakteryzująca się poliurią doprowadzająca do
oligurii, białkomoczu i mocznicy

• Kamica nerkowa wywołana odkładaniem się

złogów stałych

Diagnostyka laboratoryjna w

nefrologii

• Badania statyczne - moczu i krwi
• Badania dynamiczne - czynnościowe

badania nerek

Wskazania do badania moczu:

• Zaburzenia ilości i częstości oddawania

moczu

• Zmiany barwy i zapachu moczu
• Wskazania wyników badania klinicznego
• Choroby ogólnoustrojowe- cukrzyca,

moczówka prosta, hyperadrenokortycyzm

Badanie moczu- właściwości

fizyczne i chemiczne

• Ilość moczu (dobowa)- poliuria, oliguria, anuria
• Częstość wydalania moczu- pollakisuria, oligokisuria
• Barwa
• Przejrzystość- krwiomocz, krwinkomocz

(hemoglobinuria, hematuria)

• Gęstość
• pH
• Obecność białka, cukier
• Obecność krwi i barwników
• Obecność ciał ketonowych
• Oznaczanie chlorków i wapnia

5

Oznaczanie objętości moczu

• Min. objętość próbki- 100 ml

0,2-0,5 (0,3)

koty

0,5-2,0 (1,0)

psy

2,0-6,0 (4,0)

świnie

0,5-2,0 (1,0)

owce, kozy

2,0-11,0 (4,7)

konie

8,8-22,6 (14,2)

bydło

Dobowa obj. moczu w l

Gatunek

Interpretacja

• Polyuria- przewlekłe śródmiąższowe zap. nerek,

cukrzyca, moczówka prosta, nadmierna podaż

płynów, ropomacicze, leki moczopędne,

uszkodzenie móżdżku

• Oliguria- ostre śródmiąższowe zap. nerek,

odwodnienie, zaburzenia żołądkowo-jelitowe,

szczyt gorączki, wysiłek fizyczny (podrażnienie

układu współczulnego), niewydolność krążenia

• Bezmocz- zapaść( spadek ciśnienia

onkotycznego krwi), wstrząs, utrata krwi, osrte

kłebkowe zapalenie nerek, obrzęk nerek

Barwa, przejrzystość, zapach

• Organoleptycznie w szklanym cylinderku,

ocena subiektywna

Interpretacja -barwa

• Jasnosłomkowa, gdy c.wł jest niski-

przewlekłe śródmiąższowe zap. nerek,
moczówka prosta, cukrzyca

• Żółtobrunatna do żółtozielonej- obecność

barwników żółciowych

• Czerwona do brunatnej – hemoglobina,

erytrocyty, mioglobina, methemoglobina,

• Mleczna- leukocyty, ropa

Interpretacja - przejrzystość

• Opalizujący- zawiera bakterie
• Mętny, kłaczkowaty-komórki nabłonkowe,

krew, śluz, ropa, fosforany wapnia i
magnezu (pH alkaliczne), moczany (pH
kwaśne)

• Mocz spieniony świadczy o obecności

białka

Ciężar właściwy moczu

1,030

1,020-1,040

Koty

1,025

1,015-1,045

Psy

1,015

1,010-1,030

Świnie

1,030

1,015-1,045

Owce, kozy

1,035

1,020-1,050

Konie

1,035

1,025-1,045

Bydło

średnio

c. wł.

gatunek

6

Interpretacja- c.wł

(urometr- 20 st. C)

• Niski c.wł- przewlekłe śródmiąższowe zap.

nerek, moczówka prosta, nadczynność
kory nadnerczy, ropomacicze

• Wysoki c. wł- ostre śródmiąższowe

zapalenie nerek, cukrzyca, zapalenie
pęcherza moczowego, odwodnienie,
spadek ciśnienia tętniczego

pH moczu

• Bydło odczyn zasadowy – pH=7,4-8,4
• Konie- odczyn zasadowy – pH=8,0
• Owce, kozy- odczyn zasadowy – pH=8,0
• Świnie – pH= 6,0-8,0
• Psy- odczyn kwaśny – pH= 6,0-7,0
• Koty- odczyn kwaśny – pH= 6,0-7,0

Interpretacja- pH

• Odczyn kwaśny- klacze karmiące, krowy w

wysokiej laktacji, gorączka, kwasica
metaboliczna lub oddechowa, wysiłek fizyczny,
polekowo (metionian, NH4Cl, CaCl)

• Odczyn zasadowy- bakteryjne zap. pęcherza

moczowego, zatrzymanie moczu, zasadowica
metaboliczna lub oddechowa, wchłanianie
wysięku, polekowo (mleczan sodowy)

Oznaczanie białka w moczu

• Dopuszczalna jest obecność 15 mg%

białka, która to ilość nie jest wykrywalna
rutynowymi metodami

• Metody: próba Robertsa z kwasem

azotowym, próba z 20% kwasem
sulfosalicylowym, Albustix ( błękit
czterobromofenolowy z cytrynianem o
pH=3)

Próba z kwasem sulfosalicylowym

• 20% wodny roztwór kwasu sulfosalicylowego

• Do probówki zawierającej 2-4 ml moczu dodać 5 kropel

odczynnika i zamieszać

• Jeżeli natychmiast powstaje zmętnienie- mocz zawiera

białko. Próba pozwala na wykrycie 10 mg% białka

Białkomocz nerkowy

• Zapalenie kłębuszków nerkowych lub

zwiększona przepuszczalność
kłębuszków, zapalenia z wysiękiem, ostre i
przewlekłe (wałeczki) śródmiąższowe zap.
nerek, zap. miedniczek nerkowych
(leukocyty, erytrocyty), zwyrodnienie nerek
(skrobiawica), białaczka granulocytowa

7

Białkomocz pozanerkowy

• Infekcje dróg wyprowadzających

(moczowodów, pęcherza moczowego,
cewki moczowej, kamica moczowa) i
zapalenia macicy, pochwy, gruczołu
krokowego, napletka

Oznaczanie cukru w moczu

• Obecna glukoza krwi przesączona w

kłębuszkach nerkowych (mocz pierwotny)
ma zostać wchłonięta w kanalikach
nerkowych do progu cukrowego

• Metody: Benedicta

(cukry w środowisku alkalicznym

redukując jony miedziowe do miedziawych wytrącają się w postaci

czerwonych tlenków),

Fehlinga, Nylandera

(glukoza

redukuje sole bizmutu w roztworze alkalicznym do czarnego

metalu

), glukotest

Cukier w moczu

• Cukrzyca
• Martwica trzustki
• Nadczynność kory nadnerczy, tarczycy
• Wzrost ciśnienia śródczaszkowego

(wścieklizna, urazy czaszki, wstrząs)

• Uszkodzenia kanalików nerkowych
• Narkoza ogólna, wstrząs, stres

Oznaczanie związków ketonowych w moczu

• Aceton, kwas acetooctowy, kwas beta-

hydroksymasłowy powstają na skutek zaburzeń

gospodarki węglowodanowej (kwasica

metaboliczna) i towarzyszą cukrzycy,

zaburzeniom hormonalnym (niedobór ACTH,

kortyzolu)

• Metody: nitroprusydek sodu i siarczan amonu -

próba Rossa Rothera, ketotest

• Czułość: 10 mg acetonu w 100 ml moczu,

wykrywa aceton i kwas acetooctowy, nie

wykrywa kwasu beta-hydroksymasłowego

Próba Rothera

• Zasada- mocz świeży może nie zawierać acetonu,

jedynie substancje macierzyste (kwas acetooctowy i
kwas beta-hydroksymasłowy).

• Wykonanie- do probówki wsypać odczynnika Rothera i

nakropić parę kropli moczu.

• Interpretacja- fioletowe zabarwienie proszku świadczy o

obecności acetonu, różowe zabarwienie nie pochodzi od
acetonu. Reakcja ustaje gdy stężenie acetonu w moczu
przekracza 10 mg/100ml moczu

Interpretacja- ciała ketonowe

• Ketoza ciężarnych i mlecznych

przeżuwaczy

• Cukrzyca mięsożernych
• Kwasica
• Wymioty, biegunka, głód
• Zaburzenia hormonalne – niedobór ACTH

i glikokortykoidów

8

Wykrywania krwi, barwników krwi i żółci w

moczu

• Wirowanie moczu
• Próba Foucheta

(bilirubina utleniana jest do

zielonej biliwerdyny),

Ehrlicha

(urobilinogen zabarwia

się na czerwono pod wpływem odczynnika)

Próba benzydynowa (hematuria,

hemoglobinuria)

• Do probówki wsypać szczyptę benzydyny i

rozpuścić w 2 ml lodowatego kwasu octowego.
Dodać 1 ml 3% wody utlenionej. Wlać 2 ml
moczu. Zamieszać

• Zmiana barwy w ciągu 3-5 min. na niebieską

świadczy o obecności barwników krwi

Hemoglobinuria/mioglobinuria

• Piroplazmoza, babeszjosa, leptospiroza
• Choroba hemolityczna noworodków
• Oparzenia dużych części ciała
• Transfuzja krwi niezgodnej grupowo
• Zatrucia pokarmowe (jaskier, ciemiężyca,

jałowiec kozacki, zmarznięta rzepa)

• Jad żmij i owadów żądlących
• Mięśniochwat porażenny koni, urazy mięśni

(zmiażdżenia)

Bilirubina w moczu-

fizjologicznie rdzeń

porfirynowy hemoglobiny powinien być

związany z kwasem glukoronowym i

wydalony z żółcią

• Żółtaczka hemolityczna, miąższowa,

mechaniczna,

• Ostre zapalenie jelit
• Zatkanie jelit
• Zapalenie woreczka żółciowego
• Niedrożność dróg żółciowych

Mikroskopowe badanie osadu

moczu

dr n. wet. Iwona Taszkun

dr n. wet. Jan Marczuk

Badanie mikroskopowe osadu

moczu

• Komórki (krwinki, nabłonki)
• Wałeczki
• Związki nieorganiczne
• Bakterie
• Plemniki

9

Badać środkową porcję rannego moczu tj

pobranego 8 godzin bez podaży płynów.

Czas od pobrania -1 godzina lub

przetrzymywać w lodówce 24 godziny

• 7-10- ml moczu pobrać do probówki,

wirować 1500 -3000 obr/min przez 3 min

• Zlać mocz znad osadu
• Nanieść kroplę na szkiełko podstawowe i

przykryć nakrywkowym

• Oceniać 15:1 w jasnym i ciemnym polu

widzenia pod pow. 10x20 i 10x40

Interpretacja wyników

•

Krwinki czerwone w moczu o pH kwaśnym są obkurczone,
gwiazdkowate, a pH zasadowym- pęcznieją.

•

Erytrocyty świeże z hemoglobiną w środku są okrągłe i pochodzą z
pęcherza lub cewki moczowej

•

Erytrocyty wyługowane bez widocznego w środku przejaśnienia-
przypominają komórki drożdży-pochodzą z kanalików nerkowych

•

Krwinki białe mają ziarnistą budowę z widocznym jądrem

•

Fizjologicznie może być 5/1

Pojedyncze (do 10/1)zapalenie dróg wyprowadzających
Pole usiane- zapalenie miedniczek nerkowych, zap. gruczołu

krokowego

W moczu kwaśnym- mają widoczne jądro komórkowe
W moczu zasadowym są trudne do rozpoznania i połyskliwe

przypominają kulki tłuszczu

Krwinki w moczu

• Krwinki czerwone - przednerkowe (skazy

krwotoczne, leczenie antykoagulantami)

nerkowe (zapalenie kłebków nerkowych,

kamica nerkowa, urazy nerek),

pozanerkowe (zapalenie dróg moczowych

i pęcherza moczowego, nowotwory)

• Krwinki białe - odmiedniczkowe zapalenie

nerek, zapalenie dróg moczowych-

ropomacicze

Krwinki czerwone i białe o osadzie

moczu

Interpretacja wyników- komórki

nabłonkowe

Płaskie- duże, nieregularne, wielokątne z małym

jądrem- pęcherz moczowy, cewka moczowa

Przejściowe – małe o ziarnistej budowie kształtu

łzy -głębsze warstwy pęcherza moczowego,

cewki moczowej, moczowody, miedniczki

nerkowe

Nerkowe- większe od leukocytów o dużym jądrze i

ziarnistej cytoplazmie. W przeciwieństwie do

leukocytów nie chłoną płynu Lugola. Świadczą o

procesach patologicznych- kanaliki nerkowe

(śródmiąższowe zapalenie nerek)

Komórki nabłonkowe

10

Komórki przejściowe

komórki nowotworowe

Wałeczki prawdziwe- odlewy kanalików

nerkowych- pętli Henlego powstałe na

skutek odkładania się mukoprotein

wydzielanych przez nabłonek kanalików

• Szkliste (hialuronowe)- fizjologiczne w

moczu kwaśnym, gorączka, narkoza,

• Ziarniste- ostre śródmiąższowe zap. nerek,
• Nabłonkowe- ostre zap. nerek,

zwyrodnienie kanalików nerkowych

• Krwinkowe- ostre zap. kłębuszków,

krwotoki, ropne choroby nerek

• Woskowe- stany przewlekłe, zwyrodnienie

nerek

Obecność wałeczków można traktować jako

wskaźnik uszkodzenia nerek

• W uszkodzeniu nieznacznego stopnia nerek

dominują wałeczki szkliste i hialinowe

• Obecność wałeczków ziarnistych i komórkowych

przemawia za znacznym uszkodzeniem nerek

• Wałeczki czerwonokrwinkowe dominują w

chorobach kłębków nerkowych

• Wałeczki białokrwinkowe towarzyszą chorobom

zakaźnym

Ewolucja wałeczków nerkowych

• Hialinowe
• Inkrustowane
• Nabłonkowe
• Ziarniste- rozpad komórek nabłonkowych

Wałeczek hialinowy

11

Wałeczek leukocytarny

Wałeczek tłuszczowy

wałeczki woskowe i ziarniste

Wałeczki rzekome

• Bakteryjne
• Śluzowe- podrażnienie błony śluzowej

pęcherza lub cewki moczowej u konia

• Plemnikowe
• Utworzone ze spor grzybów

Nieupostaciowane składniki osadu-

pH kwaśne

• Moczany, kwas moczowy- nasilony rozpad

białka, kamienie moczanowe są miękkie i tworzą
się w moczu o pH<7,0

• Szczawiany- fizjologiczne dla roślinożernych,

cukrzyca mięsożernych, przewlekłe zap. nerek,
kamienie szczawianowe są twarde

• Siarczany- przewlekłe zapalenie jelit
• Aminokwasy krystalizujące w pH<6,0-

babesioza, leptospiroza

Nieupostaciowane składniki osadu-

pH zasadowe

• Fosforany- widoczny po 3-6 dniach od

początku infekcji bakteryjnej miedniczek

nerkowych i pęcherza moczowego. U

bydła- krzywica, osteomalacja

• Węglan wapnia- fizjologiczne u konia,

gorączka, choroby zakaźne u

miesożernych przy pH moczu >7,0,

• Moczan amonu-zapalenie pęcherza,

miedniczek nerkowych, nerek

12

Wygląd morfotyczny soli w moczu

• Szczawiany- koperta
• Węglan wapnia- podwójne kule
• Moczan amonu- owoc kasztanu
• Fosforan amonowo-magnezowy- sztaby

złota

• Fosforan wapnia- igły lodowe
• Aminokwasy krystalizujące- sześciokąty

regularne- cystynowe, szczotka-

bilirubinowe

Szczawian wapnia w osadzie

moczu

Węglan wapnia w osadzie

moczu

Kryształy struwitowe

Kryształy bilirubiny

Bakterie w osadzie moczu

13

Nitki grzybni w osadzie moczu

Jaja pasożytów