M

AŁGORZATA

M

AZURKIEWICZ

Drogie kamienie w ludowym
je˛zykowym obrazie s´wiata

Pole semantyczne KAMIENI w polszczyz´nie ludowej nie jest ani wa˛skie je˛zykowo, ani
jednorodne. Obejmuje ponad 20 róz˙nych nazw kamieni pozostaja˛cych w róz˙nego typu
relacjach ze soba˛ nawzajem i z innymi nazwami elementów szeroko rozumianego s´wiata.
W zwia˛zku z tym w polu KAMIENIE moz˙na wyodre˛bnic´ kilka mniejszych cze˛s´ci – pól
o wyraz´nych cechach własnych. W tym miejscu chciałabym zaja˛c´ sie˛ jednym z nich –
polem semantycznym DROGICH KAMIENI: pokazac´ ich specyfike˛ oraz zarysowac´ układ
pola. Na pocza˛tku przedstawie˛ skrócona˛ charakterystyke˛ kaz˙dego z drogich kamieni, co
pozwoli naste˛pnie wskazac´ relacje mie˛dzy nimi oraz opisac´ całe pole. Prezentowana
analiza jest synteza˛ fragmentu prac prowadzonych przy tomie „Kosmos” „Słownika
ludowych stereotypów je˛zykowych”, powstaja˛cego pod redakcja˛ Jerzego Bartmin´skiego
w ramach Centralnego Programu Badan´ Podstawowych „Polska kultura narodowa, jej
tendencje rozwojowe i percepcja”.

Jednostka˛ nadrze˛dna˛ jest w polu D R O G I C H K A M I E N I DROGI KAMIEN

´

(pos´wiadczony w zebranym materiale 60-krotnie).

D R O G I K A M I E N

´ , zwany tez˙ DROGOCENNYM KAMIENIEM lub – rzadko –

SZLACHETNYM KAMIENIEM to kamien´, który ma szczególny wygla˛d, wyodre˛bniaja˛-
cy go spos´ród innych kamieni: S

´ WIECI SIE˛ (Kolb1Pies´222 nr 20F od Olsztynka ballada),

BŁYSZCZY (lud5/131Tatry pod.), SZKLNI (KapBaj182–183), MIENI SIE˛ (KolLub236),
MIGOTA (KotFol121 Zwiernik kole˛da), udzielaja˛c zwykle s´wiatła temu wszystkiemu, co
go otacza, np. w balladzie:

Dziewka piwko toczyła
ra˛czka jej sie˛ s´wieciła.
Od czegoz˙ sie˛ s´wieciła
Od kamienia drogiego,
od piers´cien´ca złotego.
Kolb1Pies´222nr20F od Olsztynka ballada

czy w kole˛dzie:

A patrzaj-no bracie!... jakie pany wala˛!
A jakie ci cudne!...

Az˙ sie˛ pala˛ na nich szaty od czerwieni.
Migota od drogich kamieni,
Od srebra i złota.
KotFol121Zwiernik pow. De˛bica kole˛da

Jest wartos´ciowy (nazywa sie˛ go DROGIM, DROGOCENNYM KAMIENIEM), lu-

dzie pragna˛ go miec´, nie uwaz˙a sie˛ go jednak za najdroz˙szy: w pies´niach wartos´cia˛
przewyz˙sza go ukochana osoba. Dziewczynie droz˙szy niz˙ drogie kamienie jest jej narze-
czony:

Oddaje perły, kamienie drogie,
narzyczonego oddac´ ni moge.
uoddaje perły, drogie kamienie,
narzeczonego nie uoddam, nie!
Jac ps´n´57 s´p. A. Monast

a chłopcu – oczy i włosy kochanej dziewczyny:

Czarne twoje (dziewczyny) oczy,
twojich włosów cienie,
wie˛kszy mala˛ walor
nad drogie kamienie.
Kolb6Krak448nr723Zwierzyniec (ok. Krakowa) krakowiak

DROGI KAMIEN

´ współwyste˛puje najcze˛s´ciej z innymi s´wieca˛cymi i wartos´ciowymi

przedmiotami, zwłaszcza ze ZŁOTEM, SREBREM i PERŁAMI (por. wyz˙ej). Zdobi
SZATY, (KotFol121Zwiernik pow. De˛bica kole˛da), TURBAN (KapBaj182–183), WŁO-
SY (Kolb14Poz135nr26znad Gopła bas´n´ cud.), ZŁOTA˛ SERWETE˛ (ZWAK11/3/269–Li-
dzkie baj.), SZCZEROZŁOTY TRON króla Skarbników (LigPod107nr85Gliwice pod.),
PIERS

´ CIENIE (KapBaj73), ZŁOTY ŁAN´CUSZEK (Kolb40MazP36etn.). W wierze-

niach i pies´niach moz˙e byc´ z niego pałac niebieski (Kolb7Krak3wierz.), a takz˙e SCHODY
prowadza˛ce pod ziemie˛ (WalPies´73nr37).

Drogi kamien´ jest najcze˛s´ciej niedoste˛pny dla zwykłego człowieka. W bas´niach, gad-

kach i podaniach posiadaja˛ go ba˛dz´ istoty bas´niowo-mityczne (cze˛sto nabiera on w zwia˛z-
ku z tym specjalnych włas´ciwos´ci, por. niz˙ej), np. LEW (KapBaj182–183), KOBIETY
PODZIEMNYCH KRAIN (Kolb14Poz135nr26znad Gopła bas´n´ cud.), ba˛dz´ tez˙ – zwykle
równiez˙ w tych samych gatunkach – bardzo bogaci ludzie, zwłaszcza KRÓLEWICZ
(KapBaj180), GRAF (SimGad291nr236Sadów pow. Lubliniec) czy KUPIEC (Kap-
Baj180). O tym, ska˛d drogi kamien´ pochodzi, z´ródła milcza˛: sporadyczne jest tylko
pos´wiadczenie, z˙e jego matka˛ jest srebrny słup (Lud5/131Tatry pod.). Drogi kamien´ bywa
w pieczarze (Lud5/131Tatry pod.), w DZIURZE (LitLud1973/6/59Zakopane przewodnik
do skarbów), w podziemnym pan´stwie Skarbnika (por. wyz˙ej), słowem: w ziemi.

DROGI KAMIEN

´ jest hiperonimem nazw naste˛puja˛cych kamieni: AGAT, ALABA-

STER, BRYLANT, BURSZTYN, DIAMENT, JASPIS, KAMIEN

´ SMOCZY, KAMIEN´

WE˛Z

˙ OWY, KRYSZTAŁ, MARMUR, RUBIN i SZMARAGD. Jest to hiperonim jawny

lub ukryty, bowiem nie wszystkie spos´ród tych kamieni sa˛ nazywane przez lud drogimi
kamieniami, wszystkie natomiast posiadaja˛ w wie˛kszym lub mniejszym stopniu cechy
typowe dla drogich kamieni. Zaprezentuje˛ ich obraz w polszczyz´nie i kulturze ludowej,
poczynaja˛c od tych kamieni, które sa˛ najbardziej charakterystyczne dla opisywanego pola.

116

B R Y L A N T to LS

´ NIA˛CY (PłatAlb561nr663Morawica pow. Kraków ps´n´), przysło-

wiowo CZYSTY (NKPP1czysty3) DROGI KAMIEN

´ (LigPod107nr85 Gliwice), który

współwyste˛puje ze ZŁOTEM, kosztownos´ciami i innymi drogimi kamieniami i jest ozna-
ka˛ bogactwa. Bywa uz˙ywany jako ozdoba (klejnot) lub jej cze˛s´c´, moz˙e tez˙ byc´ zapłata˛ za
cos´, np. w bajce brylanty daje chłopcu diabeł za jego dusze˛ (SimKum77nr50 baj.),
a w powies´ci królewicz daje ZYGAREK Z BRYLANTAMI królewnie, która SIE˛(...)
AZ

˙ –ZAPOMNIAŁA (Kolb14Poz269nr67od Szmigla pow.). W pies´niach cnota dziewczy-

ny przewyz˙sza wartos´c´ brylantu, np.

Mam-ci ja ci zygarek (dukaty, brylanty),
oddaje go tobie (mys´liwy dziewczynie),
abys´ to pokryła
ku swojej osobie.
Idz´ mi precz,
nie ba˛dz´ mi katem,
nie rób mi wstydu
przed całym s´wiatem.
Kolb28Maz309nr349Tykocin

We frazeologizmach brylant jest znakiem pie˛kna, np. ROBIC

´ IAG BRYLANT

(Szym1/54)

,

robic´ cos´ bardzo ładnie

,

, SKON

´ CZYC´ COS´ ROBIC´ NA BRYLANT

(Szym1/54)

,

ładnie cos´ zrobic´

,

. W wierzeniach, podaniach i bas´niach brylant nalez˙y

zazwyczaj do złych mocy, królów lub innych bogatych ludzi (zob. wyz˙ej) i znajduje sie˛
najcze˛s´ciej u swych posiadaczy albo w ziemi czy w podziemnym królestwie. W zebranym
materiale brylant jest zapisany 38 razy.

D I A M E N T, DYJAMENCIK, KAMIEN

´ DIAMENTOWY zwykle traktowany jako

drogi kamien´ (na co wskazuje ostatnia z przytoczonych tu nazw), sporadycznie jest
nazywany takz˙e DROGIM METALEM (Ksie˛z˙pol1984AD)

1

. Okres´la sie˛ go równiez˙ jako

SKARB i BOGACTWO (Kolb8Krak105nr4Opow. moralne, leg.). Diament i wykonane z
niego przedmioty S

´ WIECA˛ SIE˛ (ZbójDar56nr42Zakopane opow.), LS´NIA˛ (Kol-

Lub349nr321Hutki–Namule wiersz), LIGOCA˛ SIE˛ (JazPow346pod.) itp., a cech ta jest
nawet utrwalona w sfrazeologizowanych porównaniach typu: S

´ WIECI SIE˛ JAK DYJA-

MENT (Kolb12Poz19od Gołan´czy, Czeszewo ps´n´). W pies´niach ocenia sie˛ go jako
PRZECZYSTY (Kolb22Łe˛cz67nr72a od Łe˛czycy–Mazew, Rze˛tków) i NAJS

´ LI-

CZNIEJSZY (Kolb12Poz69nr139od Szremu ps´n´ weselna) lub NOPIE˛KNIEJSZY
(Kolb3Kuj279nr49od Radziejowa ps´n´ weselna). Takz˙e w tekstach pies´niowych diament
jest DROGI (KolLub262nr248Polichna kole˛da z˙yczeniowa), ale nie najdroz˙szy: ponad
diamenty chłopiec przedkłada NAJLICHSZE SPRZE˛TY i to, z˙e moz˙e miec´ je razem
z ukochana˛ (Kolb6Krak448nr723 od Krakowa), panna zas´ wyz˙ej niz˙ BRYŁY ZŁOTA
i DYJAMENTY ceni sobie cnote˛ (Kolb45Gór233–234nr1644 Nowy Sa˛cz). Takie jak
diament jest w pies´niach wszystko to, co wyróz˙nia sie˛ korzystnie ze swego otoczenia,
zwłaszcza: chłopiec lub me˛z˙czyzna: KSIA˛Z

˙ E˛ KIEJBY DYJAMENCIK (GajKul118Rze-

czyca Dł.), STAROSTA JAK DYJAMENCIK (PłatAlb262nr304Karniów pow. Kraków),
KUOCHANECEK JAKO DYJAMYNCIK (SadPies´124nr799); rzadziej do diamentu po-
równywana była dziewczyna (Kolb22Łe˛cz67nr72a od Łe˛czycy–Mazew, Rze˛tków ps´n´
weselna). DIAMENT powszechnie współwyste˛puje z innymi SKARBAMI, głównie
ZŁOTEM, SREBREM i PERŁAMI, czasami takz˙e z innymi drogimi kamieniami.

117

W bas´niach, podaniach i wierzeniach z diamentu sa˛ pałace i przedmioty zwia˛zane

z innym s´wiatem: PAŁAC NIEBIESKI (Kolb7Krak21nr30wierz.) i urza˛dzenie nieba
(Kolb14Poz350nr103dykteryjka), PAŁAC TOPIELCA (UdzielKrak114–115pod.), pałac
podziemny (JazPow121pow. fantast.), urza˛dzenie pałacu (SimGad197nr185Pszczyna
gad.) i statku (SimKum33baj.), sporadycznie – przedmioty zwia˛zane z odejs´ciem z tego
s´wiata, np. TRUMNA (ZWAK5/3/259 Beskidzkie baj.), a takz˙e pojedyncze przedmioty
o włas´ciwos´ciach magicznych i/lub wyja˛tkowej wartos´ci materialnej, np. KON

´ i elementy

jego uprze˛z˙y (JazPow161–170baj. fantast.) oraz PODKOWY (KolbKuj128nr6Wistka
klech.), w kon´cu – ostre przedmioty, którymi cze˛sto posługuja˛ sie˛ złe moce, np. WRZE-
CIONA (UdzielKrak67–68pow.), GRZEBIENIE (Kolb8Krak5nr2od Miechowa i Sło-
mnik gad. cud.), SZPILKA (Kolb7Krak29nr42wierz.), HAK (Kolb5Krak42pod.). Postacie
bas´niowo-mityczne maja˛ cze˛sto DIAMENTOWE szaty i klejnoty. Spos´ród tych ostatnich
na szczególna˛ uwage˛ zasługuje piers´cien´

2

, nierzadki takz˙e w tekstach pies´niowych, np.

Piers´cienie na niej (na Marysi) dyjamentowe,
Jas´ to dał, ej, Jas´ to dał –
Bo se ja˛ wiernie szanował.
KotHej377nr278Górno ps´n´

DIAMENTOWYMI nazywa sie˛ tez˙ osoby o niezwykłej sile: PRINCA, HUSARZY,

WOJSKO lub KOMPANIE˛ (JazPow169–170baj. fantast.) oraz ros´liny o niezwykłych
włas´ciwos´ciach, np. PAPROCI KWIECIE (LigPod124nr110Bytom).

Sam diament lub wykonane z niego przedmioty moga˛ byc´ darem godnym Dziecia˛tka

JEZUS (w teks´cie wiersza recytowanego przy adoracji Z

˙ łóbka – KolLub349nr321Hutki–

Namule), w bas´niach – KRÓLA (Kolb14Poz7Morownica bas´n´), CHŁOPCA (Cisz-
Krak191nr139Szczodrkowice pow.), PANNY (Kolb3Kuj134Strzelno klech.), w kole˛dzie
zas´ – HARENDARKI (Kolb5 Krak237nr48). W powies´ciach moz˙e byc´ przyniesiony
człowiekowi przez diabła (MAAE3/2/130Podhale), lecz bywa, z˙e wtedy zamienia sie˛
w s´mieci (Kolb7Krak212–213nr51). Trzeba podkres´lic´, z˙e w bas´niach, podaniach i wie-
rzeniach włas´cicielami i dysponentami diamentów sa˛ istoty mityczno-bas´niowe, np. WA˛Z

˙

(CiszKrak115nr89Cianowice pow., Lud37 229), KRUKI (Kolb17Lub199–200nr12od
Markuszowa pow.), SKARBNIK (LigPod55nr13Cze˛stochowa, LigPod107nr85 Gli-
wice), DIABEŁ (MAAE3/2/130Podhale pow., Kolb7Krak212–213nr51pow.), CAR-
KSIE˛Z

˙ NIK (Kolb8Krak36nr15Wieliczka gad. cud.) lub władcy: KRÓL (CiszKrak-

191nr139Szczodrkowice pow.), KRÓLOWA (JazPow156–157baj. fantast.),
KRÓLEWNA (Kolb14PozMorownica bas´n´). Diament jest zwykle u swych bas´niowo–mi-
tycznych posiadaczy, najcze˛s´ciej w „innym s´wiecie”, zwłaszcza W ZIEMI
(Kolb5Krak42pod.), POD ZIEMIA˛ (LigPod107nr85Gliwice), W MORZU (Kolb8Krak-
105nr40pow., Kolb7Krak36nr68wierz.). Nazwa diament wyste˛puje w zebranym materiale
140 razy.

K A M I E N

´ S M O C Z Y to taki kamien´, o którym wierzono, z˙e jest w głowie smo-

ka, utoz˙samiaja˛c go czasem z róz˙nobarwnym, błyszcza˛cym brylantem (Lud37/282). Jak
pisza˛ J. R. Tomiccy „smok poz˙arł ongis´ słon´ce (...) oraz ksie˛z˙yc i gwiazdy, pogra˛z˙aja˛c
ziemie˛ w ciemnos´ciach. S

´ wiat i s´wiatłos´c´ uratował wyste˛puja˛cy pod róz˙nymi imionami

bohater. Po cie˛z˙kiej walce ucia˛ł on łeb potwora i wydobył stamta˛d ciało niebieskie.
W niektórych wersjach (podania) sa˛ one zwane metaforycznie drogocennymi kamieniami
(...)” (TomDrzewo49). Kamieniowi smoczemu przypisywano jednak konkretne włas´ciwo-

118

s´ci uwaz˙aja˛c, z˙e „jes´li włoz˙yło sie˛ go do ust, to człek, co zamys´lił, to mu sie˛ stanie”
(Lud38/229) oraz z˙e „miał własnos´c´ inkluza, bo przycia˛gał złoto, a nadto leczył choroby
i rozpe˛dzał zaraze˛” (Lud37/282). W zebranym materiale nazwa wyste˛puje pie˛ciokrotnie
(bogatsza dokumentacja dotyczy terenów niepolskich).

K A M I E N

´ W E˛ Z˙ O W Y to taki drogi kamien´, (byc´ moz˙e diament, por. wyz˙ej),

o którym wierzono, z˙e jest w głowie we˛z˙a (TomDrzewo49) lub – cze˛s´ciej – jest w złotej
koronie króla we˛z˙ów (Lud37/282, ZWAK5/3/173). Taki kamien´ robia˛ we˛z˙e ze swej s´liny
(ZWAK5/3/173). We˛z˙e moga˛ dawac´ go ludziom w podzie˛ce za ratunek lub pomoc
(SimGad175nr174Kosztowy pow. Tychy, KapBaj33, KapBaj49). W bajce kamien´ we˛z˙o-
wy ma własnos´c´ przywracania wzroku ociemniałym (KapBaj33). Opisano go naste˛puja˛co:
BYŁ TROJEJ BARWY, Z JEDNEJ STRONY BYŁ BIAŁY, Z DRUGIEJ CZARNY,
A Z TRZECIEJ CZERWONY (KapBaj49). W zebranym materiale ma 13 pos´wiadczen´
z terenów polskich.

K R Y S Z T A Ł to dos´c´ powszechnie znany drogi kamien´

3

. Podstawowymi cechami

jego wygla˛du sa˛ czystos´c´ i przezroczystos´c´, sfrazeologizowane w postaci porównan´:
CZYSTY JAK KRYSZTAŁ, a zwłaszcza: WODA CZYSTA JAK KRYSZTAŁ
(Kolb14Poz33 bas´n´ cud., Krasiczyn 1985HM, WM, Kolb40MazP6etn.), w dzien´ Sa˛du
Ostatecznego „ziemia znów zostanie czysta jak kryształ, taka jaka była przy stworzeniu”
(Kolb7Krak27nr40wierz.), PRZEZROCZYSTY JAK KRYSZTAŁ, np. „(ziemia po stwo-
rzeniu) miejscami przez´roczysta gdyby kryształ” (Kolb7Krak8nr7wierz.). Kryształ jest tez˙
PIE˛KNY, co równiez˙ zostało utrwalone je˛zykowo w porównaniu: „pie˛kniejsza nad złoto
i kryształ była Kasien´ka” (Kolb14Poz265nr66pow.). Współwyste˛puje ze ZŁOTEM i SRE-
BREM, a takz˙e z WODA˛.

W powiecie limanowskim wierzono, z˙e poniz˙ej gwiaz´dzistego nieba „miało byc´ szes´c´

innych, kryształowych sklepien´ niebieskich, po których biegły drogi Słon´ca i Ksie˛z˙yca,
(...) opowiadali, z˙e Słon´ce jest to kula ognista tocza˛ca sie˛ po przez´roczystym kryształowym
gos´cin´cu (...)”. (KalPrzem16–17). Cze˛sto w tekstach ludowych kryształowe sa˛ całe bu-
dowle lub ich cze˛s´ci, przede wszystkim SZYBY i OKNA. W powies´ciach i bas´niach
współwyste˛puja˛ one zwykle z przedmiotami ze ZŁOTA, SREBRA czy MARMURU, np.
W ZAMKU WSZYSTKO SIE˛ S

´ KLNIŁO OD S´REBRA I ZŁOTA, A OKNA W NIM

BYŁY KRYSZTAŁOWE (Kolb14Poz265nr66pow.). Taka szyba moz˙e ostrzegac´ przed
niebezpieczen´stwem, np. CHŁOPIEC OBUDZIWSZY SIE˛, CHCIAŁ SIE˛GNA˛C

´ PO

PA˛CZEK NA S

´ NIADANIE (a pa˛czki były zatrute), GDY WTÉM PE˛KŁA KRYSZTA-

ŁOWA SZYBA W OKNIE Z TAKIM TRZASKIEM, Z

˙ E WSZYSTKO W POKOJU

ZADRZ

˙ AŁO (Kolb14Poz123nr25znad Gopła bas´n´ cud.). W pies´niach o zalotach, miłos´ci

i zdradzie OKNA KRYSZTAŁOWE współwyste˛puja˛ najcze˛s´ciej z MARMUROWYMI
S

´ CIANAMI (lub: MARMUROWYM ZAMKIEM, MALOWANYMI S´CIANAMI, MO-

DRYMI OKIENNICAMI) i innymi DOSTATKAMI w obecnym lub przyszłym domu
dziewczyny albo jej matki i sa˛ znamieniem dostatku i dobrobytu, np.

Oj u mojéj dziewc/ny
da i u mojéj kochanéj,
oj i krys´tałowe okna,
da i malowane s´ciany.
Kolb25Maz204nr516od Bolimowa

Z kryształu moga˛ byc´ równiez˙ naczynia. Przedmioty z kryształu sa˛ zawsze oznaka˛

119

bogactwa i pozostaja˛ w zwia˛zku z kryształem – drogim kamieniem. Byc´ moz˙e pełnia˛ takz˙e
(przede wszystkim szyba i okna) funkcje˛ ochrony wne˛trza i obecnych w nim osób przed
złym spojrzeniem (urokiem)

4

. W zebranym materiale kryształ ma 76 pos´wiadczen´.

S Z M A R A G D, KAMIEN

´ SZMARAGDOWY to DROGI KAMIEN´ (Smólsko Du-

z˙e 1984JB). ISKRZY SIE˛ i jest ZIELONY, co jest utrwalone w postaci sfrazeologizowa-
nych porównan´: OCZY ISKRZYŁY SIE˛ (czarnoksie˛z˙nikowi) JAK DWA SZMARAGDY
ZIELONE (Kolb14 Poz38nr9bas´n´ cud.). Jest drogi, ale nie uwaz˙a sie˛ go za najdroz˙szy;
w pies´ni SZMARAGDY I DYJAMENTY maja˛ dla chłopca mniejsza˛ wartos´c´, niz˙ NAJ-
LICHSZE SPRZE˛TY, które moz˙e miec´ z ukochana˛ dziewczyna˛ (Kolb6Krak44nr723od
Krakowa). W bajce jest ozdoba˛ drogiego klejnotu (KapBaj70), w medycynie ludowej
chroni przed poronieniem (Wis8/582) i padaczka˛ (PSL1965/3/163). W zebranym materia-
le ma 9 pos´wiadczen´.

M A R M U R, KAMIEN

´ MARMUROWY to kamien´, zwany czasem DROGOCEN-

NYM KAMIENIEM (Ksie˛z˙pol1984AD). Najcze˛s´ciej jest BIAŁY, cecha ta została utrwa-
lona w sfrazeologizowanych porównaniach typu: BIAŁY JAK MARMUR
(NKPP1biały4). Uwaz˙a sie˛, z˙e jest TWARDY (Kolb22Łe˛cz23nr11Kłodawa kole˛da) i
ZIMNY, co znów znalazło swe odbicie w przysłowiu: ZIMNY JAK MARMUR
(NKPP3zimny4). We wszystkich typach i gatunkach tekstów jest traktowany jako materiał
do budowy obiektów albo wyrobu przedmiotów zwia˛zanych z przejs´ciem do innego s´wiata
lub stanu. W bas´niach i podaniach MARMUROWE (Z MARMURU) sa˛ lub maja˛ byc´:
KOS

´ CIÓŁ (KapBaj114), PAŁAC (czarnoksie˛z˙nika) Z KRYSZTAŁOWYMI OKNAMI

I ZŁO TY M D AC HEM (Ko lb14P oz39 nr9b as´n´ cud.), po dziemna S ALA
(Kolb14Poz218nr48od Gniezna gad.), SCHODY, które prowadza˛ pod ziemie˛
(Kolb14Poz130,133–134nr26znad Gopła bas´n´ cud., ZWAK5/3/218Beskidzkie baj., spor.
w pies´ni WalPies´77nr38), STÓŁ w podziemnej pieczarze (Kolb5Krak41pod.). MAR-
MUROWE (Z MARMURU) sa˛ powszechnie elementy urza˛dzenia cmentarza, takie jak
pomniki i posa˛gi (Szym4/538, Gorajec1984KS), KRZYZ

˙ (StoinPies´238nr527 Albin

Górny), TABLICA (Szym4/538), TRUMNA (Karł3/117, Kolb21Rad72nr146 od Iłz˙y,
Skaryszewa ps´n´). W pies´niach KAMIEN

´ MARMUROWY lez˙y cze˛sto NA GROBIE.

W pies´niach zalotnych ZAMEK MARMUROWY, S

´ CIANY MARMUROWE, OKNA

MARMUROWE, STOŁY MARMUROWE, współwyste˛puja˛ce najcze˛s´ciej z KRYSZTA-
ŁOWYMI OKNAMI i innymi DOSTATKAMI stanowia˛ zespół przedmiotów obiecywa-
nych dziewczynie przez chłopca lub oczekiwanych przez nia˛ w nowym domu, np.

Bierzes ty mnie od ojca od matki,
zeby mie były wselakie dostatki.
Zeby mie były okna krystałowe,
zeby mie były stoły marmurowe.
Zeby mie było na s´cianach obicie,
zeby mie było ses´c´ kóni w karycie.
Zeby mie było ses´c´ panien do stołu,
zeby drugie ses´c´ do mego ubioru.
Zeby mie była kapela do grania,
zeby mie była celadz´ do skakania.
Kolb27Maz243–244nr174odPłocka(Miszewo, Kosino)

Takz˙e DROGA WYBITA MARMUREM, po której chłopiec jedzie do dziewczyny,

120

byc´ moz˙e zapowiada przejs´cie do lepszego stanu (Kolb6Krak473nr782od Krakowa–Modl-
nica).

W pies´niach weselnych nakryty MARMUROWY STÓŁ jest czystym motywem sym-

bolizuja˛cym spełnienie przejs´cia, co nawia˛zuje moz˙e do ołtarza i mediacyjnej symboliki
kamienia, np.

Postawciez mu (Jasiowi) marmurowy stół,
a ja swemu Jasinkowi złoty piers´cien´ dám.
Kolb39Pom135nr74Lubowo, Łaszewo, Terespol, Pruszcz

albo:

Zastawiajcie druzbeckowie marmurowy stół,
kiej przyjechał, niech-ze siada kochanecek mój.
Kolb27Maz158nr28od Płocka(Miszewo, Kosino).
W s´redniowiecznych zakle˛ciach łacin´skich marmurowy stół (mensa marmorea) zna-

czył tyle, co omfalós

5

. Byc´ moz˙e dlatego w pies´ni i kolebka moz˙e byc´ Z MARMURU (por.

semantyke˛ białego i sinego kamienia), np.

A lu lu lu lu lu kolibka z marmuru,
pieluszki z ra˛beczku,
lulaj aniołeczku.
Kolb6Krak428nr687Krzeszowice krakowiak kolebkowy
Marmur ma 160 pos´wiadczen´ w naszej kartotece.

B U R S Z T Y N, zwany tez˙ BYRSZTYNKIEM, na Kurpiach JANTAREM lub KA-

DZIDŁEM, na Kaszubach zas´ zwany jako ŽÅŁTI KAM albo ŽÅŁTI KAMN

´ AN´, to

„jakoby drogi kamien´” (Lud37/296). Mówia˛ o nim, z˙e powstał z łez ludzi, płacza˛cych
w czasie biblijnego potopu (PSL27/4/197–198Kurpie gad.) albo z˙e to ZIZICA

,

z˙ywica

,

OD POTOPU S

´ WIATA (PSL27/4/197–198Kurpie gad.). Ma kolor włas´ciwy tylko sobie

i od niego nazwany, tj. BURSZTYNOWY (Szym1/60), mówi sie˛ tez˙, z˙e jest z˙ółty, co
znalazło swoje odbicie w jego kaszubskiej nazwie – ŽÅŁTI KAM, ŽÅŁTI KAMN

´ AN´,

rzadziej bywa innej barwy. O czarnym bursztynie mówia˛: BURSZTYN CZARNY,
SZCZE˛SCÉ MARNÉ (NKPP1bursztyn1). Je˛zykowo utrwalona w sfrazeologizowanym
porównaniu jest czystos´c´ bursztynu: CZYSTY JAK BURSZTYN (NKPP1czysty4). Inna˛
przysłowiowa˛ włas´ciwos´cia˛ bursztynu jest przycia˛ganie do siebie drobnych przedmiotów:
CIA˛GNIE, JAK MÓWIA˛, BURSZTYN Z

´ DZIEBŁO SŁOMY (NKPP1bursztyn2). Jest

wartos´ciowy, mówi sie˛, z˙e to SKARB i MAJA˛TEK (Kolb8Krak105nr40pow.). Jako
skarby bursztyny współwyste˛puja˛ z KORALAMI, PERŁAMI i DYJAMENTAMI. Znaj-
duja˛ sie˛ tez˙ ws´ród pamia˛tek rodzinnych (Ba˛k64), a w pies´niach oczepinowych sa˛ jednym
z najwaz˙niejszych elementów wyposaz˙enia młodej me˛z˙atki. S

´ piewaja˛:

I wy swaty nie załujcie, supełecki odwia˛zujcie.
A dajta-z jej na paciorki, zeby miała same córki. (...)
A dajta-z jej na burstyny, zeby miała same syny. (...)
Kolb26Maz103nr52 od Radzymina

Zaznacza sie˛ tu słaby (acz istnieja˛cy) zwia˛zek bursztynu – kamienia z magia˛ płodno-

s´ciowa˛. Z bursztynu wyrabia sie˛ róz˙ne ozdoby, przede wszystkim korale, uz˙ywa sie˛ go
w róz˙nych postaciach w medycynie ludowej, jako leku, który „chronia˛c od wielu chorób
zdrowie zapewnia” (Kolb7Krak142nr12a). Bursztyn jest ponadto stosowany jako kadzidło

121

do oddalania złych duchów i czarownic (Wis8/764, Wis9/497), od czego zreszta˛ pochodzi
kurpiowska nazwa bursztynu – KADZIDŁO. Typowymi miejscami, w których znajduje
sie˛ bursztyn, sa˛ wody (zwłaszcza morze) i wne˛trze ziemi. W naszej dokumentacji bursztyn
jest odnotowany 140 razy.

A G A T, AGATEK, GAGAT to drogi kamien´, czarny bursztyn. Przedmioty wykonane

z agatu pochodza˛ Z DALEKA (Kolb43S

´ l51nr38 ps´n´). W wierzeniach przypisuje mu sie˛

moc obrony przed piorunami i burzami, we˛z˙ami i czarami, włas´ciwos´c´ odpe˛dzania diabła
i leczenia choroby s´w. Walentego (padaczki) (Lud37/290za „Herbarzem” Siennika), co
jest zbiez˙ne z cechami bursztynu. W zebranym materialu wyste˛puje 5-krotnie.

A L A B A S T E R to taki drogi kamien´, dla którego charakterystyczne sa˛: białos´c´,

przezroczystos´c´ i pie˛kno, utrwalone w polszczyz´nie ludowej zwykle w postaci sfrazeolo-
gizowanych porównan´ typu: BIAŁY (PRZEZROCZYSTY) PIE˛KNY JAK ALABA-
STER (NKPP1biały4, NKPP2przezroczysty, NKPP2pie˛kny16). Dawniej był stosowany
w medycynie ludowej do zasypywania oparzen´ (Kolb7Krak154nr40etn.). Ma 10 pos´wiad-
czen´ w zebranym materiale.

R U B I N, RUBINEN

´ KO to drogi kamien´, nazywany JASNOS´CIA˛ (Kolb55-

Rus´K438opow.). Jest rzadki i cenny (NKPP1cena3). W opowiadaniu wytryskuje wraz
z PERŁAMI, ZŁOTYMI BRYŁAMI, KORALAMI itd. z miejsca, gdzie zostały zakopane
ciała zabitych dzieci (Kolb55Rus´K438opow.). „Z pereł, dyjamentów i najszacowniejszych
kosztownos´ci” jest zbudowany pałac niebieski (Kolb7Krak21nr30wierz.). Wszystko to
pozwala w kole˛dzie nazwac´ Pana Jezusa RUBINEN

´ KIEM (Kolb46Ka–S3nr3od Konina).

Rubin w zebranym materiale wyste˛puje 10-krotnie.

J A S P I S, to drogi kamien´, stosowany w medycynie ludowej jako s´rodek przeciwko

poronieniu (Wis8/582). Wierza˛ tez˙, z˙e chroni przed utonie˛ciem (Tuwim, Czary154 za
„Herbarzem” Siennika). W zebranym materiale ma tylko te dwa pos´wiadczenia.

Przedstawione stereotypy tworza˛ pole semantyczne DROGICH KAMIENI. Na uwage˛

zasługuje ich układ w polu.

Istotna˛ włas´ciwos´cia˛ DROGICH KAMIENI jest ich wygla˛d: blask, s´wiecenie i czy-

stos´c´, rzadziej barwa. Utrwalenie tych cech w poszczególnych stereotypach jest jednak
zróz˙nicowane: drogi kamien´, rubin i szmaragd s´wieca˛ i błyszcza˛: brylant, diament, kamien´
we˛z˙owy i kamien´ smoczy przede wszystkim s´wieca˛ i błyszcza˛, rzadziej sa˛ czyste (prze-
zroczyste) albo barwne; kryształ jest czysty, a nie s´wieci; w pozostałych stereotypach
cechy te nie sa˛ tak podkres´lane, natomiast eksponowana jest barwa (agat, alabaster,
bursztyn, marmur, szmaragd). Kamienie s´wieca˛ce (z wyja˛tkiem rubinu i szmaragdu) sa˛
zazwyczaj domena˛ złych mocy, gdyz˙ przewaz˙nie dysponuja˛ nimi (i wykonanymi z nich
przedmiotami) diabły i inne złe duchy, czarownice, czasem królowie i inni bogaci ludzie.
Kamienie s´wieca˛ce cze˛s´ciej niz˙ pozostałe DROGIE KAMIENIE sa˛ daleko, pod ziemia˛,
pod woda˛ albo w niebie. Czysty kryształ, a takz˙e barwne agat, bursztyn i szmaragd chronia˛
przed złymi mocami i ich zgubnym dla człowieka działaniem, sa˛ takz˙e (z wyja˛tkiem
kryształu) lekiem stosowanym na wiele dolegliwos´ci. Podobne włas´ciwos´ci przypisuje sie˛
kamieniowi smoczemu i we˛z˙owemu. Kamienie białe, zwłaszcza marmur, wia˛z˙a˛ sie˛
z przejs´ciem do innego s´wiata lub stanu.

Druga˛ waz˙na˛ cecha˛ DROGICH KAMIENI jest ich wartos´c´. Sa˛ drogie, nawet najdroz˙-

sze i jako takie sa˛ oznaka˛ dostatku i bogactwa, a czasem i władzy. Cze˛sto wyste˛puja˛ tu
dwa stereotypy nadrze˛dne: kamien´ drogi/drogocenny kamien´ oraz dostatek, maja˛tek albo
skarb. Kamienie te (i wykonane z nich przedmioty) współwyste˛puja˛ stale ze złotem,

122

srebrem, kosztownos´ciami, nazwami ozdób i ze soba˛ nawzajem. One same (przede wszy-
stkim drogi kamien´, brylant, diament, kamien´ smoczy, kamien´ we˛z˙owy, szmaragd, agat
i bursztyn) moga˛ byc´ kosztownymi ozdobami lub materiałem do ich wyrobu, z nich tez˙
(zwłaszcza z drogiego kamienia, diamentu, rubinu, kryształu i marmuru) moga˛ byc´ zbu-
dowane wyja˛tkowo waz˙ne pałace, domy (ewentualnie ich cze˛s´ci). DROGIE KAMIENIE
nie maja˛ jednak wartos´ci absolutnej: w tekstach pies´niowych wyz˙sza˛ od nich wartos´c´ ma
człowiek (jego cnoty, bycie z ukochana˛ osoba˛ itp.). We frazeologizmach i pies´niach
wartos´c´ niektórych DROGICH KAMIENI (głównie brylantu, diamentu i rubinu) przeno-
szona jest ze sfery materialnej na duchowa˛ wartos´c´ człowieka i jego działan´. Łatwo daje
sie˛ tu zaobserwowac´ opisany na materiale ludowym przez Jana Adamowskiego

6

proces

waloryzuja˛cego uogólnienia znaczen´: kaz˙dy z DROGICH KAMIENI nie tylko jest zawsze
drogi i wartos´ciowy, ale w niektórych kontekstach jest to j e d y n a lub przynajmniej
najwaz˙niejsza z przypisywanych mu cech.

Sa˛dzic´ moz˙na, z˙e wygla˛d (błyszczenie i s´wiecenie) oraz wartos´c´ (cennos´c´) sa˛ cechami

konstytutywnymi dla stereotypów DROGICH KAMIENI i implikuja˛ wszystkie inne ce-
chy. Waz˙na wydaje sie˛ ich lokalizacja, zwykle w „innym s´wiecie”, rzadko na granicy
s´wiatów, jak w przypadku marmuru, najbliz˙szego zreszta˛ w swej charakterystyce „ZWY-
KŁYM” KAMIENIOM. W odróz˙nieniu od „ZWYKŁYCH” KAMIENI niektóre DROGIE
KAMIENIE (zwłaszcza kamienie s´wieca˛ce) maja˛ swego włas´ciciela, tez˙ zwia˛zanego
z „innym s´wiatem”. Dwie te kategorie stały sie˛ podstawa˛ do wyodre˛bnienia dwóch spos´ród
DROGICH KAMIENI: kamienia smoczego i kamienia we˛z˙owego. Z tymi obydwiema
cechami wia˛zac´ tez˙ nalez˙y stosunkowo rzadkie (w porównaniu z innymi kamieniami)
zastosowanie DROGICH KAMIENI w magii i medycynie ludowej, istnieje bowiem za-
lez˙nos´c´ pomie˛dzy lokalizacja˛ i posiadaczami kamieni a ich zastosowaniem praktycznym:
kamienie, które sa˛ w „innym s´wiecie” i znajduja˛ sie˛ w re˛kach mocy nieprzychylnych
człowiekowi, nie sa˛ wykorzystywane w magii i lecznictwie. Dla semantyki DROGICH
KAMIENI ich pochodzenie jest – ogólnie rzecz biora˛c – mało istotne.

Układ DROGICH KAMIENI w polu semantycznym jest wie˛c naste˛puja˛cy (rys.):

centrum pola tworza˛ najbliz˙sze semantycznie drogiemu kamieniowi brylant i diament,
a takz˙e kamien´ smoczy i kamien´ we˛z˙owy, które s´wieca˛, sa˛ zwia˛zane z „innym s´wiatem”
i złymi mocami i na ogół nie maja˛ zastosowania w medycynie i magii ludowej. Druga˛
grupe˛ DROGICH KAMIENI, nieco oddalona˛ od centrum pola, tworza˛: szmaragd i kryształ
oraz bursztyn i agat, które sa˛ barwne i s´wieca˛ce – szmaragd, sa˛ czyste – jak kryształ
i bursztyn ba˛dz´ sa˛ barwne i nieprzejrzyste – jak bursztyn i agat; zwykle chronia˛ one przed
złymi mocami i sa˛ stosowane w medycynie i magii ludowej (np. agat, bursztyn, szmaragd).
Najpowszechniejszy i najbardziej znany z tej grupy jest bursztyn, w którego znaczeniu
zachowały sie˛ s´lady magii płodnos´ciowej, zwia˛zanej raczej ze „ZWYKŁYMI” KAMIE-
NIAMI: bursztyn wysuwa sie˛ wie˛c na peryferie pola. Na dalszych jeszcze peryferiach
umies´cic´ by nalez˙ało biały i zimny marmur, zwia˛zany z przechodzeniem do „innego
s´wiata” (na podobien´stwo „ZWYKŁYCH” KAMIENI). Alabaster, jaspis i rubin trudno
zlokalizowac´ w okres´lonym punkcie pola ze wzgle˛du na ich szczupła˛ charakterystyke˛.
Granice pola sa˛ płynne.

DROGIE KAMIENIE wyste˛puja˛ przede wszystkim w tekstach bas´ni, „powies´ci”

i „klechd” oraz w podaniach i wierzeniach, w których to gatunkach otrzymuja˛ swoja˛
szczegółowa˛ charakterystyke˛. Niektóre z tych charakterystyk usamodzielniaja˛ sie˛ i utrwa-
laja˛ w postaci znaczenia etymologicznego nazw (np. ŽÅŁTI KAM

,

bursztyn

,

), rozsze-

123

rzania zakresu znaczenia (np. BRYLANTY ‘drogie kamienie’ – BRYLANTY ‘ozdoby
z brylantów’), derywatów, zwłaszcza przymiotnikowych (np. BURSZTYNOWY, KRY-
SZTAŁOWY), frazeologizacje˛ (np. S

´ WIECI SIE˛ JAK DYJAMENT) i paremiologizacje˛

(np. CIE˛GNIE, JAK MÓWIA˛, BURSZTYN ZDZIEBŁO SŁOMY)

7

. Rzadziej stereotypy

te pojawiaja˛ sie˛ w tekstach pies´niowych (sa˛ to zwłaszcza pies´ni zalotne i weselne), w któ-
rych, dzie˛ki przywołaniu poszczególnych cech tych stereotypów i uogólnieniu znaczenia,
to one słuz˙a˛ do charakterystyki innych, cze˛sto nie nazwanych bezpos´rednio, przedmiotów
czy sytuacji.

Nasuna˛c´ sie˛ moz˙e pytanie, czy przedstawione stereotypy drogich kamieni sa˛ ludowe,

a nawet czy sa˛ polskie? Przeciw tezie o ich ludowos´ci zdaje sie˛ przemawiac´ fakt, z˙e w tzw.
z´ródłach ludowych jak np. „Wisła” czy „Lud” informacje na temat drogich kamieni sa˛
cze˛sto zaczerpnie˛te z tekstów literackich i filozoficznych; dalej fakt, z˙e niewielka jest ilos´c´
pos´wiadczen´ ich nazw w ogóle, w kon´cu – takz˙e obiektywna rzadkos´c´ wyste˛powania tych
kamieni w przyrodzie. Przeciw tezie o ich polskos´ci zdaje sie˛ s´wiadczyc´ obcos´c´ nazw
wie˛kszos´ci spos´ród drogich kamieni i rozbudowana mitologia tych kamieni w kulturze
literackiej nie tylko polskiej, ale i europejskiej, cze˛sto zbiez˙na z tym, co tu przedstawiono.
Natomiast za odpowiedzia˛ pozytywna˛ na pytanie o ludowos´c´ i polskos´c´ stereotypów
drogich kamieni, zaprezentowanych w tym szkicu, przemawiaja˛ argumenty naste˛puja˛ce:
drogie kamienie maja˛ w kulturze ludowej nieco legendarny charakter, wyste˛puja˛ w te-
kstach bas´niowo-wierzeniowych i sa˛ zwykle lokalizowane poza „naszym” s´wiatem; cze˛sto
w ich charakterystyce mamy do czynienia z uogólnieniem znaczenia i utrwalona˛ redukcja˛
cech do dwóch lub kilku, co pozwala na umieszczenie drogich kamieni w s´wiecie ludowych
symboli. Nie nalez˙y tez˙ zapomniec´ o tym, z˙e kultury ludowa i literacka, a takz˙e polska
i europejska nie sa˛ hermetyczne i wpływaja˛ na siebie wzajemnie.

124

Przypisy

1

Pozorna˛ sprzecznos´c´ wyjas´nia byc´ moz˙e pochodzenie nazwy od gr. ADAMAS

,

niezwycie˛z˙ony

,

i fakt, z˙e

od czasów Hezjoda była ona uz˙ywana na oznaczenie najtwardszego metalu i najtwardszego drogiego kamienia
(A. de V r i e s, Dictionary of Symbols and Imagery, 1976, s.135).

2

Według A. de V r i e s a (op. cit., s.135) diamentowy piers´cien´ zare˛czynowy lub s´lubny był gwarancja˛

stałos´ci i harmonijnos´ci zwia˛zku.

3

Wprawdzie w zebranym materiale brak jest hiperonimu kryształu, ale definicje podane w słownikach je˛zyka

polskiego wskazuja˛ na to, z˙e znaczenie nazwy kryształ ‘odmiana kwarcu, drogi kamien´

,

dominowało

w polszczyz´nie ogólnej co najmniej do schyłku XIXw., kiedy to dopiero zacze˛ło sie˛ upowszechniac´ specjalisty-
czne dotychczas znaczenie nazwy ‘rodzaj szkła

,

, dlatego tez˙ kryształ jest tu traktowany jako drogi kamien´.

4

A. de V r i e s, op. cit., s.121.

5

M. H a a v i o, Mitologia fin´ska, Warszawa 1979, s.405.

6

J. A d a m o w s k i, O uogólnianiu znaczen´ wyrazów w pies´ni ludowej. (w:) Literatura popularna, folklor,

je˛zyk, t. 2 pod red. W. Nawrockiego i M. Walin´skiego, Katowice 1981, s.204–212.

7

Szerzej o wyznacznikach utrwalenia je˛zykowego cechy zob. J. B a r t m i n´ s k i, Wykładniki utrwalenia

cechy w je˛zykowym obrazie s´wiata. Referat przygotowany na IV konferencje˛ z cyklu „Je˛zyk a kultura”, Puławy
X 87, mps.

Rozwia˛zanie skrótów i z´ródeł

Ba˛k P.

Ba˛k, Słownictwo gwary okolic Kramska na tle kultury ludowej, Wrocław 1960.

CiszKrak

S. Ciszewski, Krakowiacy. Monografia etnograficzna. I. Podania. Powies´ci fantastycz-
ne. Powies´ci anegdotyczno-obyczajowo-moralne. Kraków 1894.

GajKul

W. Gaj-Piotrkowski, Kultura społeczna ludu z okolic Rozwadowa. Wrocław 1967.

Gorajec1984KS Tas´moteka Archiwum Etnolingwistycznego Zakładu Je˛zyka Polskiego UMCS: nagranie

z Gorajca, informator Katarzyna Szczepanek.

Jac Tas´moteka Archiwum Etnolingwistycznego Zakładu Je˛zyka Polskiego UMCS: nagranie

z Jacni, informator Anna Monostyrska.

JazPow A.

Jazowski,

Powies´ci ludu spiskiego. Warszawa 1967.

KalPrzem

P. Kaleciak, Przemiany w wiedzy i wierzeniach ludowych, dotycza˛cych zjawisk astro-
nomicznych, dokonane w XIX i XX wieku we wsiach powiatu limanowskiego ze
szczególnym uwzgle˛dnieniem Kasiny Małej. (w:) Materiały etnograficzne z powiatu
limanowskiego. Wrocław 1971.

KapBaj H.

Kapełus´, Bajka ludowa w dawnej Polsce. Warszawa 1968.

Karł

J. Karłowicz, Słownik gwar polskich. T.1–6. Kraków 1901–1911.

KolLub Kole˛dowanie na Lubelszczyz´nie. Literatura Ludowa ogólnego zbioru rocznik 25 za rok

1981 pod redakcja˛ naukowa˛ J. Bartmin´skiego i Cz. Hernasa. Wrocław 1986.

O. Kolberg,

Dziela wszystkie, Wrocław 1961 –

Kolb1Pies´ t.1

Pies´ni ludu polskiego.

Kolb3Kuj

t. 3 Kujawy I

Kolb5Krak

t. 5 Krakowskie I

Kolb6Krak

t. 6 Krakowskie II

Kolb7Krak

t. 7 Krakowskie III

Kolb8Krak

t. 8 Krakowskie IV

Kolb12Poz

t.12 Wielkie Ksie˛stwo Poznan´skie IV

Kolb14Poz

t.14 Wielkie Ksie˛stwo Poznan´skie IV

Kolb17Lub

t.17 Lubelskie II

Kolb21Rad

t.21 Radomskie II

Kolb22Łe˛cz t.22

Łe˛czyckie

Kolb25Maz

t.25 Mazowsze II

125

Kolb26Maz

t.26 Mazowsze III

Kolb27Maz

t.27 Mazowsze IV

Kolb28Maz

t.28 Mazowsze V

Kolb39Pom t.39

Pomorze

Kolb40MazP

t.40 Mazury Pruskie

Kolb43S

´ l t.43

S

´ la˛sk

Kolb45Gór

t.45 Góry i Podgórze II

Kolb46Ka–S

t.46 Kaliskie i Sieradzkie

Kolb55Rus´K t.55

Rus´ Karpacka II

KotFol

F. Kotula, Folklor słowny osobliwy Lasowiaków, Rzeszowiaków i Podgórzan. Lublin
1969.

KotHej

F. Kotula, Hej, leluja... Warszawa 1970.

Krasiczyn1985HM,
WM Tas´moteka Archiwum Etnolingwistycznego Zakładu Je˛zyka Polskiego UMCS: nagranie

z Krasiczyna, informator Henryk Mazuryk, Władysław Mazuryk.

Ksie˛z˙Pol1984AD Tas´moteka Archiwum Etnolingwistycznego Zakładu Je˛zyka Polskiego UMCS: nagrania

z Ksie˛z˙pola,informator Antoni Dolina.

LigPod J.

Lige˛za, Podania górnicze z Górnego S

´ la˛ska. Bytom 1972.

LitLud

Literatura Ludowa. Dwumiesie˛cznik folklorystyczny. Warszawa–Wrocław 1957.

Lud

Lud. Rocznik. Lwów–Kraków–Wrocław 1895–1967.

MAAE

Materiały Antropologiczno–Archeologiczno–Etnograficzne. Kraków 1896–1919.

NKPP Nowa

ksie˛ga przysłów i wyraz˙en´ przysłowiowych polskich. Pod red. J. Krzyz˙anowskie-

go. T.1–4. Warszawa 1969–1972.

PłatAlb

J. Płatek, Albos´my to jacy tacy. Zbiór pies´ni krakowiaków wschodnich i zachodnich.
Kraków 1975.

PSL

Polska Sztuka Ludowa. Kwartalnik. Warszawa 1947.

SadPies´

J. Sadownik, Pies´ni Podhala. Kraków 1971.

SimGad

D. Simonides, J. Lige˛za, Gadka za gadka˛. 300 podan´, gadek i anegdot z Górnego S

´ la˛ska.

Opole 1975.

SimKum

D. Simonides, Kumotry diobła. Opowies´ci ludowe ze S

´ la˛ska Opolskiego. Warszawa

1977.

Smólsko Duz˙e 1984JB Tas´moteka Archiwum Etnolingwistycznego Zakładu Je˛zyka Polskiego UMCS: nagrania

ze Smólska Duz˙ego, informator Jan Blicharz.

StoinPies´

M. S. Stoin´ski, Pies´ni z˙ywieckie. Kraków 1964.

Szym

M. Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie Łe˛czyckim. T.1–8. Wrocław
1962–1973.

TomDrzewo

J. R. Tomiccy, Drzewo z˙ycia. Ludowa wizja s´wiata i człowieka. Warszawa 1975.

TuwimCzary

J. Tuwim, Czary i czarty polskie oraz wypisy czarnoksie˛skie. Warszawa 1924.

UdzielKrak

S. Udziela, Krakowiacy. Kraków 1924.

WalPies´

St. Wallis, Pies´ni górnicze Górnego S

´ la˛ska. Kraków 1954.

Wis Wisła.

Miesie˛cznik geograficzno–etnograficzny. Warszawa 1887–1905.

ZbójDar

Zbójnicki dar. Polskie i słowackie opowiadania tatrzan´skie. Wyb. T. Komorowska,
V. Gasparikova. Warszawa 1976.

ZWAK Zbiór

Wiadomos´ci do Antropologii Krajowej. Kraków 1877–1895.

126