ANNA LUCHOWSKA

Uniwersytet Opolski

Status zasady sprzecznoœci

w jêzykowym obrazie œwiata

Omawiane tu zagadnienie nale¿y do najbardziej podstawowych; ponadto

wszelka próba jednoznacznego okreœlenia istniej¹cego stanu rzeczy nara¿ona jest

na b³¹d logiczny wynikaj¹cy z autoreferencji. Dlatego niniejszy tekst jest jedy-

nie prób¹ naœwietlenia wskazanej problematyki, maj¹c¹ na celu mo¿liwie czytel-

ne uporz¹dkowanie danych i przedstawienie ewentualnych odpowiedzi.

Kiedy mówimy o jêzykowym obrazie œwiata, czêsto mamy na myœli katego-

ryzacjê œwiata uwidocznion¹ w jêzyku. Badaj¹c j¹, tworzy siê drzewa lub tabele

cech dystynktywnych, które maj¹ odzwierciedlaæ wzajemne zale¿noœci miêdzy

poszczególnymi znaczeniami. Odnotowane w ten sposób dychotomie nie zawsze

s³u¿¹ jedynie zobrazowaniu istniej¹cej rzeczywistoœci: niejednokrotnie w dycho-

tomizacji upatruje siê genezy istniej¹cego porz¹dku rzeczy, jak ma to miejsce

w ró¿norakich opisach powstawania œwiata (zob. np. Chlebda 1985: 30-32; Lao-

-Tsy 1987: 4; por. te¿ Campbell 1988: 48-50).

U podstaw wszelkiej dychotomizacji doœwiadczenia le¿y przekonanie, ¿e ¿a-

den przedmiot nie mo¿e jednoczeœnie tej samej cechy posiadaæ i jej nie posiadaæ.

Pogl¹d ten jest jednym z mo¿liwych sformu³owañ zasady sprzecznoœci. Po-

wszechnie przyjmuje siê, za Arystotelesem, trzy jej warianty:

1) ontologiczny: niemo¿liwe, aby coœ zarazem by³o i nie by³o;

2) logiczny: s¹dy sprzeczne nie s¹ zarazem prawdziwe;

3) psychologiczny: nikt nie mo¿e wierzyæ, ¿e to samo jest i nie jest (zob. £u-

kasiewicz 1987: 9-13; por. np. Marciszewski 1988: 157)

1

.

Mimo i¿ zasada sprzecznoœci (ZS) przyjmowana jest powszechnie bez za-

strze¿eñ, zdarza³o siê, ¿e jej oczywistoœæ i niewzruszonoœæ bywa³y kwestionowa-

ne. W polskiej literaturze przedmiotu najpe³niejsze bodaj przedstawienie tej kwe-

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 13 • Wroc³aw 2000

1

Na temat dyskusyjnej kwestii relacji miêdzy logik¹ a ontologi¹ zob. Bocheñski 1993.

stii zawdziêczamy Janowi £ukasiewiczowi (1987). Autor ten przypomina m.in.

takie fakty, jak:

1) istnienie systemów filozoficznych, które explicite odrzucaj¹ zasadê

sprzecznoœci; nale¿y do nich filozofia Hegla;

2) wystêpowanie w pismach religijnych sformu³owañ ³ami¹cych zasadê

sprzecznoœci – przyk³adem tego jest okreœlenie Boga jako „wspó³istnienia prze-

ciwieñstw”;

3) sformu³owanie przez Arystotelesa d o w o d ó w zasady sprzecznoœci,

przecz¹ce, zdaniem £ukasiewicza, wczeœniejszej tezie Stagiryty o niedowodliwo-

œci ZS

2

.

£ukasiewicz wykazuje ponadto, ¿e zasada sprzecznoœci nie jest konieczna

ani dla prawid³owego funkcjonowania wnioskowañ formalnych, ani dla porozu-

miewania siê miêdzy ludŸmi, chocia¿ podkreœla jej znaczenie jako „jedynej bro-

ni przeciw b³êdom i k³amstwu”.

Pojawia siê pytanie, czym jest i sk¹d pochodzi omawiana zasada, przyjmo-

wana tak powszechnie bez dowodu. Rysuj¹ siê tu trzy mo¿liwe odpowiedzi. £u-

kasiewicz bierze pod uwagê dwie pierwsze, ale jego uwagi mo¿na w pewnej mie-

rze odnieœæ tak¿e do trzeciej:

1) zasada sprzecznoœci jest obiektywnie prawdziwa, tzn. obowi¹zuje w œwie-

cie przedmiotowym;

2) stanowi ona s¹d syntetyczny a priori w sensie kantowskim

3

;

3) pochodzi z prawide³ jêzyka, jakim siê pos³ugujemy.

Wybór odpowiedzi jest trudny i nie wiadomo nawet, czy mamy podstawy,

aby takiej odpowiedzi udzielaæ. Samo sformu³owanie pytania, a raczej samo

oczekiwanie jednoznacznej odpowiedzi, stawia nas w pewnym sensie przed ko-

niecznoœci¹ uznania zasady sprzecznoœci w takiej czy innej formie. Zdaj¹c sobie

sprawê z istnienia tego rodzaju trudnoœci, mo¿na jednak rozwa¿yæ nastêpuj¹ce

kwestie, zwi¹zane z kolejnymi wariantami odpowiedzi.

Ad 1. Kontrprzyk³adów odnosz¹cych siê do wariantu pierwszego mo¿na

poszukiwaæ, zgodnie z sugesti¹ £ukasiewicza, w pismach religijnych lub w do-

œwiadczeniu religijnym. Ogólnie przyjête standardy dowodzenia nie sprzyjaj¹

jednak uznaniu tego rodzaju argumentów za przekonuj¹ce. Bardziej odpowiednie

86

Anna Luchowska

2

Zarzut ten zosta³ zakwestionowany ze wzglêdu na ró¿nice miêdzy dowodem zwyk³ym

a elenktycznym (zob. Woleñski 1987: XLIV i n.; por. £ukasiewicz 1987: 38, 53 i n.). Je¿eli chodzi

o stanowisko £ukasiewicza w sprawie dowodliwoœci ZS, uznaje on jedynie mo¿liwoœæ udowodnie-

nia jej na gruncie formalnym. Zaproponowany przez niego dowód tego rodzaju sprowadza siê jed-

nak do takiego zdefiniowania przedmiotów, ¿e rozwa¿ana zasada staje siê prawdziwa na mocy de-

finicji: „przez przedmiot nale¿y rozumieæ tylko coœ takiego, co nie mo¿e zarazem mieæ i nie mieæ

tej samej cechy” (£ukasiewicz 1987: 110). Nie widzi natomiast £ukasiewicz mo¿liwoœci przepro-

wadzenia dowodu rzeczowego.

3

Tak ujmuje rzecz £ukasiewicz (1987: 105). Kant natomiast zalicza ZS do „zasad czystego

intelektu” (1986: 302 i n.).

pod tym wzglêdem wydaj¹ siê informacje, jakich dostarczaj¹ nauki œcis³e,

w szczególnoœci fizyka, zmuszaj¹c badaczy do zrewidowania dotychczasowych

przekonañ zwi¹zanych z kategoryzacj¹. Dotyczy to na przyk³ad zacieraj¹cych siê

opozycji miêdzy czasem i przestrzeni¹ oraz miêdzy materi¹ i energi¹ (zob. np.

Einstein 1958; Fuliñski 1991). Nale¿y jednak zwróciæ uwagê, ¿e wszelkie przy-

k³ady tego typu nie wystarcz¹ do obalenia ZS: wskazuj¹ jedynie na koniecznoœæ

zrewidowania konkretnych dychotomizacji, opieraj¹cych siê na za³o¿onej zasa-

dzie.

Ad 2. Drugi wariant („ZS jest tworem intelektu”) zosta³ przez £ukasiewicza

skrytykowany. Jego zdaniem, rozwi¹zanie takie, jak i ca³a koncepcja Kanta, jest

tylko przypuszczeniem, a jego wartoœæ zbli¿ona jest do wartoœci argumentu

z oczywistoœci; ¿adnego z tych dwóch sposobów argumentacji £ukasiewicz nie

ceni wysoko.

Kant w Krytyce czystego rozumu istotnie przyjmuje, ¿e „niezawodnymi zna-

mionami” poznania apriorycznego s¹ koniecznoœæ i œcis³a ogólnoœæ. Trudno wiêc

odmówiæ £ukasiewiczowi s³usznoœci.

Ad 3. Pozostaje nam do rozwa¿enia wariant trzeci: ZS jest, podobnie jak czas

i przestrzeñ, wy³¹cznie kategori¹ jêzyka. OdpowiedŸ ta jest rozszerzeniem kon-

cepcji Sapira–Whorfa, dotycz¹cej powi¹zañ miêdzy jêzykiem a sposobem postrze-

gania œwiata. Wed³ug Whorfa czas i przestrzeñ nie s¹, jak u Kanta, formami na-

ocznoœci, lecz wynikaj¹ ze specyfiki jêzyka. Byæ mo¿e wiêc, równie¿ zasada

sprzecznoœci nie jest wytworem intelektu, lecz ma swój pocz¹tek w jêzyku.

Benjamin L. Whorf, formu³uj¹c swoj¹ tezê, popar³ j¹ przyk³adem jêzyka hopi,

w którym, jego zdaniem, nie maj¹ zastosowania kategorie czasu i przestrzeni w sen-

sie znanym Europejczykom (zob. Whorf 1982: 98-99, 212 i n.). Trzeci wariant od-

powiedzi, który bierzemy pod uwagê, sugeruje przez analogiê istnienie jêzyka nie

wykorzystuj¹cego zasady sprzecznoœci. £ukasiewicz, jak ju¿ wspomniano, istotnie

argumentuje, ¿e komunikacja miêdzyludzka, a tak¿e sylogistyka, mog¹ bez tej za-

sady funkcjonowaæ. Niektórzy logicy zwracaj¹ co prawda uwagê (zob. np. Quine

1977: 120-121)

4

, ¿e odrzucenie zasady sprzecznoœci i przyjêcie bodaj jednego zda-

nia wewnêtrznie sprzecznego umo¿liwia udowodnienie ka¿dego innego zdania –

w myœl zasady, ¿e z pary zdañ sprzecznych wynika wszystko (tzw. prawo Dunsa-

Szkota), co prowadzi do przepe³nienia systemu, czyli uznania wszystkich zdañ da-

nego rachunku logicznego za prawdziwe; regu³y wnioskowania mo¿na jednak od-

powiednio zmieniaæ, jak ma to miejsce w licznych konstruowanych wspó³czeœnie

systemach logicznych

5

. £ukasiewicz natomiast, dowodz¹c, ¿e ZS nie jest w jêzyku

konieczna, poœrednio dostarcza racji dla uznania tej opcji.

Zasada sprzecznoœci w JOS

87

4

Zdaniem Willarda Quine’a, nie ma mo¿liwoœci dokonania zmian odpowiednich regu³ deduk-

cji bez jednoczesnej zmiany znaczenia negacji.

5

Przyk³adem systemu, w którym jednoczesne przyjêcie zdañ sprzecznych nie powoduje prze-

pe³nienia teorii, jest system skonstruowany przez Stanis³awa Jaœkowskiego (1949). Na temat wspó³-

czesnych logik tego typu (tzw. logiki parakonsystentne) zob. np. Priest, Routley 1984.

Bibliografia

Bocheñski Józef (1993), Logika i ontologia, [w:] Józef Bocheñski, Logika i filozofia. Wybór pism,

Warszawa.

Campbell Joseph (1988), The Power of Myth, New York.

Chlebda Wojciech (1985), Oksymoron. Z problemów jêzykowego poznania rzeczywistoœci, Opole.

Einstein Albert (1958), Istota teorii wzglêdnoœci, Warszawa.

Fuliñski Andrzej (1991), Co jak istnieje? (z punktu widzenia fizyka), [w:] Spór o uniwersalia a na-

uka wspó³czesna. Sympozjum – Kraków 11-12 maja 1990, pod red. M. Hellera i in., Kraków.

Jaœkowski Stanis³aw (1949) Okoniunkcji dyskusyjnej w rachunku zdañ dla systemów dedukcyjnych

sprzecznych, „Studia Societatis Scientiarum Torunensis” 8.

Kant Immanuel (1986), Krytyka czystego rozumu, t. I, Warszawa.

Lao-Tsy (1987), Tao-te-king, czyli Ksiêga drogi i cnoty, „Literatura na Œwiecie” 1 (186).

£ukasiewicz Jan (1987), Ozasadzie sprzecznoœci u Arystotelesa, Warszawa.

Ma³a encyklopedia (1988), Ma³a encyklopedia logiki, pod red. Witolda Marciszewskiego, Wroc³aw.

Priest Graham, Routley Richard (1984), Introduction: Paraconsistent Logics, „Studia Logica” 43.

Quine Willard Van Orman (1977), Filozofia logiki, Warszawa.

Whorf Benjamin L. (1982), Jêzyk, myœl i rzeczywistoœæ, prze³. Teresa Ho³ówka, Warszawa.

Woleñski Jan (1987), Przedmowa, [w:] Jan £ukasiewicz, Ozasadzie sprzecznoœci u Arystotelesa,

Warszawa.

88

Anna Luchowska