SZKOŁA PRASKA

STRUKTURALIZM FUNKCJONALNY

źródła:

- wykład dr A. Chrupały 24.11.06

- J. Fisiak: „Wstęp do współczesnych...”

- notatki Agaty G. niewiadomej daty

Szkoła praska obejmuje językoznawców, którzy należeli do Praskiego Koła Językoznawczego (współpracowali z nim i akceptowali całkowicie lub częściowo jego założenia teoretyczne).

V. Mathesius B. Trnka B. Havránek J. Mukařovsky J. Vachek V. Skalička	Czesi	N.S. Trubecki S. Karcewski R. Jakobson	Rosjanie
blisko współpracujący:
A.W. de Groot N. van Wijk	Holendrzy	J. Vendryes E. Benveniste A. Martinet	Francuzi
A. Sommerfelt H. Vogt	Norwegowie	K. Bühler	Austriak

Praskie Koło Językoznawcze zostało założone w 1926 roku przez Viléma Mathesiusa.

(organ wydawniczy - Travaux du Cercle Linguistique de Prague)

1926 - 1939 - okres nowatorski

od 1964 - kontynuacja prac Travaux du Cercle Linguistique de Prague

1. JĘZYK jest SYTEMEM FUNKCJONALNYM, tzn „systemem środków wyrazu, służącym do jakiegoś określonego celu” (Vachek, 1964)

• WSZYSTKO, CO W JĘZYKU ISTNIEJE, ISTNIEJE DZIĘKI TEMU, ŻE MA DO SPEŁNIENIA JAKĄŚ FUNKCJĘ.

W związku z tym, zadaniem językoznawcy jest odnalezienie funkcji dla różnych elementów języka.

Prażanie zmodyfikowali pojęcie systemu de Saussure'a, wprowadzili pojęcie języka jako STRUKTURY => od tego momentu wszystkie szkoły nazywają się „strukturalne”. Z uwagi na jej koncepcję języka, szkoła praska prezentuje STRUKTURALIZM FUNKCJONALNY.

Według prażan w systemie języka wyróżniamy podsystemy:

1) PŁASZCZYZNA FONOLOGICZNA	MORFONOLOGIA (połączenie 1) i 2))
2) PŁASZCZYZNA MORFOLOGICZNA
3) SYNTAKTYKA / SYNTAKSA
4) POZIOM TEKSTU (nadrzędny w stosunku do pozostałych)

Jednakże opis języka nie wymaga rygorystycznego podziału na te poziomy (język jest całością).

Aby zbadać język, można sobie wyróżnić te poziomy / płaszczyzny - ale nie trzeba.

2. Stosunek synchronii do diachronii według prażan

Opis synchroniczny ma poprzedzać opis diachroniczny i być jego podstawą (bezpośrednie przejęcie od de Saussure'a).

Mają być prowadzone tą samą metodą (w przeciwieństwie do de Saussure'a)

Synchronia to nie statyczność.

Język badany na jakimś etapie rozwoju nie jest jednolity - składa się z elementów, które:

- wychodzą z użycia, dopiero wchodzą, lub które się modyfikują - CZĘŚĆ PERYFERYJNA

- elementów o ustabilizowanej pozycji (elementów, które pozostają) - JĄDRO JĘZYKOWE

Badania diachroniczne są również bardzo ważne (bez odniesienia do diachronii - badań nad ewolucją języka - nie dałoby się wyjaśnić takich zjawisk, jak np. archaizmy).

Przejdźmy do osiągnięć szkoły praskiej na poszczególnych płaszczyznach systemu języka.

Jak widać powyżej, Prażanie wyróżnili kilka podsystemów języka: fonologię, morfologię, morfonologię (będącą połączeniem fonologii i morfologii) oraz syntaksę.

I FONOLOGIA - PHONOLOGIE

FONOLOGIA - zajmuje się fonemami - zajmuje się FORMĄ (relacjami pomiędzy fonemami) - „jedyna językoznawcza dziedzina zajmująca się płaszczyzną dźwięków”

FONETYKA - nauka pozwalająca na poprawną wymowę danych dźwięków - zajmuje się SUBSTANCJĄ (wg Hjelmsleva) - „dyscyplina odrębna, dla językoznawstwa jedynie pomocnicza”

Trubecki: „Fonologia tak się ma do fonetyki, jak ekonomia do numizmatyki.”

1. Osiągnięciem szkoły praskiej jest sprecyzowanie definicji FONEMU.

FONEM - PHONÈME - jest zbiorem cech dystynktywnych. (un réseau des traits distinctifs ?)

„zespół współwystępujących cech dźwiękowych, które używane są w danym języku dla odróżnienia wyrazów o różnym znaczeniu.” (1932 - R. Jakobson)

• Fonem jako jednostka pozbawiona znaczenia może pomóc nam odróżniać jednostki znaczeniowe.

np. park ≠ bark

TEST KOMUTACYJNY - podstawowa zaproponowana przez Prażan metoda prowadząca do odnalezienia fonemów w języku = wyszukiwanie par minimalnych.

PARA MINIMALNA - para wyrazów, które różnią się od siebie całkowicie znaczeniem, ale pod względem formy (fonetycznie) różnią się tylko 1 elementem

np. noga ≠ toga, las ≠ pas - znaczenia całkowicie różne, ale różnica w formie polega tylko na

wymianie 1 elementu - „n” na „t” i „l” na „p”

Właśnie na podstawie testu komutacyjnego Jakobson dochodzi do wniosku, że fonem to zespół cech dystynktywnych (odróżniających).

(Znaczenie dwóch wyrazów park i bark musi być różnicowane przez jakieś cechy zawarte w fonemach p i b)

2. Podstawowym pojęciem definicji fonemu jest opozycja fonologiczna (rozróżnienie).

OPOZYCJA FONOLOGICZNA - OPPOSITION PHONOLOGIQUE - przeciwieństwo między głoskami, z którym w parze idzie zróżnicowanie funkcjonalne wyrazów i ich form.

Natomiast różnice dźwiękowe, które tej funkcji w danym języku nie pełnią (nie powodują zmiany znaczenia), nazywamy fonologicznie IRRELEWANTNYMI (NIEDYSTYNKTYWNYMI), np. polskie r przedniojęzykowe i r tylnojęzykowe.

Opozycje fonologiczne dzielą się:

a) z punktu widzenia cech wspólnych na:

• JEDNOWYMIAROWE - cechy wspólne dla obydwu członów nie powtórzą się już w żadnej innej opozycji w systemie,

np. oprócz opozycji /p/ : /b/ nie ma żadnej innej pary fonemów, która posiadałaby cechy wspólne „ustna, dwuwargowa, zwarta”

• WIELOWYMIAROWE - cechy wspólne dla obydwu członów powtórzą się w innych opozycjach w systemie,

np. /d/ : /b/ (zwarte, nieaspirowane)

b) z punktu widzenia tego, co człony opozycji różni, na:

1. IZOLOWANE - różnice między członami opozycji nie powtarzają się w żadnej innej opozycji w systemie (nie posiadają analogii),

np. /r/ : /l/ (tylko w tej opozycji różnica polega na tym, czy język drży czy nie)

• PROPORCJONALNE - różnice powtarzają się w innych opozycjach w systemie,

np. /b/ : /p/, /t/ : /d/, /k/ : /g/ - to opozycje proporcjonalne, ponieważ we wszystkich parach występuje różnica polegająca na dźwięczności

c) z punktu widzenia wzajemnego stosunku członów opozycji na:

• PRYWATYWNE - jeden człon różni się od drugiego obecnością lub brakiem jakiejś cechy,

np. w opozycji /p/ : /b/ pierwszy człon różni się od drugiego brakiem dźwięczności

• GRADUALNE - człony posiadają różny stopień (gradację) tej samej cechy,

np. /i/ : /e/ : / ε/ - różnica polega na różnym stopniu otwarcia samogłoski

• EKWIPOLENTNE - pierwszy człon posiada cechę, której nie ma drugi, a drugi posiada cechę, której nie ma pierwszy; wszystkie inne cechy są wspólne dla obydwu członów opozycji

np. /p/ : /t/ (/p/ i /t/ - bezdźwięczne, ustne, zwarte; /p/ - dwuwargowe; /t/ - dentalne)

d) z punktu widzenia pozycji, w której występuje opozycja na:

• STAŁE - występują we wszystkich pozycjach

• NEUTRALIZOWANE - występują w jednych pozycjach, ale nie występują w innych,

np. /t/ : /d/ - są rozróżniane w języku polskim jedynie na początku wyrazu (tom ≠ dom). Na końcu wyrazu opozycja /t/ : /d/ zostaje zneutralizowana - wyrazy kod ≠ kot wymawiamy tak samo (ARCHIFONEM).

3. OBCIĄŻENIE FUNKCJONALNE FONEMU

Jeśli jakiś fonem ma małą, ograniczoną możliwość występowania, to ma małe obciążenie funkcjonalne. Obciążenie funkcjonalne wzrasta w miarę zwiększania się ilości kontekstów, w których dany fonem jest realizowany.

Występuje również OBCIĄŻENIE FUNKCJONALNE OPOZYCJI FONOLOGICZNEJ

(CHARGE FONCTIONNELLE DE L'OPPOSITION),

np. las - los, bas - boss, rasa - rosa (bardzo wysokie), fr. / ε/ : /ε:/ (niewielkie)

II MORFONOLOGIA - MORPHONOLOGIE

Morfonologia zajmuje się badaniem struktury fonologicznej morfemu, co sprowadza się do badania alternacji (wymienności) fonologicznej

ALTERNACJA - regularna wymiana jednego lub większej ilości fonemów w obrębie danego morfemu (w różnych funkcjach, jakie morfem pełni)

ręk-a ręk-i ręc-e ręk-ę ręk-ą ręc-e ręk-o

zachodzi oboczność k - c (funkcją morfemu jest przypadek)

III MORFOLOGIA - MORPHOLOGIE

Analiza językowa nie powinna sztywno rozgraniczać poziomów języka. Prażanie wykorzystywali je na poziomie morfologicznym.

KORELACJA (opozycja fonologiczna), w której pary fonemów różnią się od siebie jedną i tą samą cechą

• CZŁON NACECHOWANY posiada daną cechę, np. dźwięczność (np. /w/ w opozycji /w/ : /f/)

• CZŁON NIENACECHOWANY nie posiada danej cechy (np. /f/ w opozycji z poprzedniego przykładu)

inne przykłady:

- w regulaminie studiów: „student” - element nienacechowany, „studentka” - element nacechowany informacją o płci;

- czas teraźniejszy - nienacechowany (są różne możliwości użycia czasu teraźniejszego), czas przeszły - nacechowany (informacją, że wydarzenie miało miejsce w przeszłości)

IV SYNTAKTYKA / SYNTAKSA (SKŁADNIA) - SYNTAXE

Najważniejszym osiągnięciem szkoły praskiej w zakresie składni jest wprowadzenie do językoznawstwa pojęcia FUNKCJONALNEJ ANALIZY ZDANIA =

FUNKCJONALNA PERSPEKTYWA ZDANIA

AKTUALNE ROZCZŁONKOWANIE ZDANIA

STRUKTURA TEMATYCZNO - REMATYCZNA ZDANIA

Koncepcja ta została opracowana przez Mathesiusa, a rozwinięta ostatnio przez J. Firbasa, F. Daneša i P. Sgala.

Na poziomie składni można dostrzec jeszcze inną interpretację - jaka jest struktura informacyjna zdania:

- TEMAT - THÈME - obiekt, o którym mowa w zdaniu = łac. DATUM (informacja znana / stara w zdaniu)

- REMAT - RHÈME - to, co się mówi o obiekcie = łac. NOVUM (informacja nowa w zdaniu)

Ponieważ definicja ta nie jest wystarczająca, zaproponowano test sprawdzający - TEST PYTAŃ - metoda pozwalająca stwierdzić, która z informacji jest tematem, a która rematem (bo w obrębie jednego zdania można wyróżnić kilka struktur zależnie od kontekstu)

Odpowiedzią na zadane pytanie zawsze jest remat (informacja nowa).

np. Dzisiaj Jaś idzie do szkoły.

Kiedy Jaś idzie do szkoły? - Jaś idzie do szkoły dzisiaj. („dzisiaj” jest rematem)

Kto dzisiaj idzie do szkoły? - Dzisiaj do szkoły idzie Jaś. („Jaś” jest rematem)

etc

4

---