GRAMATYKA GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNA

Noam Chomsky

05.01.2007, 19.01.2007

Twórcą gramatyki generatywno-transformacyjnej jest Noam Chomsky, jeden z wybitnych uczniów dystrybucjonalisty amerykańskiego Z. Harrisa. (to Harris wprowadził dystr. amer. na wyżyny - bo dla niego to znaczenie jest dystrybucją)

Noam Chomsky w latach 50. buntuje się przeciw dystrybucjonalizmowi - nie zgadza się z tym, że opis języka ma istnieć tylko w kategoriach segmentacji (mówi, że to bliskie językoznawstwu taksonomicznemu). Zatem Chomsky proponuje inny model opisu języka -

Prawdziwy opis języka wg Chomsky'ego: KAŻDY UŻYTKOWNIK POSIADA WRODZONĄ ZDOLNOŚĆ DO TWORZENIA I ROZUMIENIA NIESKOŃCZONEJ ILOŚCI ZDAŃ. Jest to kompetencja językowa (compétence)

• opis języka nie może się ograniczać tylko do tekstów, które już zostały stworzone (bo jesteśmy w stanie zrozumieć zdania, których nigdy wcześniej nie słyszeliśmy - por. „Lenko, zdejmij rajstopki.”)

• Każdy użytkownik posiada kompetencję językową,

• Właściwy opis języka powinien ją pokazywać.

Wg Chomsky'ego przeciwstawna kompetencji jest performancja (pérformance) - aktualizacja kompetencji językowej w konkretnej wypowiedzi.

[W swojej teorii Chomsky nawiązuje do Kartezjusza i Leibniza - teorii idei wrodzonych = NATYWIZMU (w opozycji do dystrybucjonalistów amer., którzy twierdzą, że wszystko zależy od otoczenia) - wyjaśnienie nauki języka przez dzieci] - Kompetencja jest wrodzona - od otoczenia zależy sposób, w jaki zostanie zaktualizowana (np. polskie dziecko wychowywane w Chinach, w rodzinie mówiącej po chińsku zacznie też mówić po chińsku; dziecko wychowywane w atmosferze milczenia nie będzie mówić.)

Chomsky: PERFORMANCJĘ można opisywać tylko i wyłącznie W OPARCIU O KOMPETENCJĘ.

Opis budowy poszczególnych języków za pomocą gramatyki generatywno-transformacyjnej to etap pośredni (konieczny) do opisu pewnych cech ludzkiego umysłu - jest to opis mentalistyczny (umysł ludzki odpowiada za możliwości nauczenia się i używania języka). Chomsky nie ogranicza się jedynie do badań językoznawczych - uważa swoje językoznawstwo za psychologię.

Obiektem badań jest, rzecz jasna, język.

Język w rozumieniu Chomsky'ego to NIESKOŃCZONY ZBIÓR ZDAŃ.

- ograniczona jest tylko ilość reguł, które pozwalają zdanie generować (reguły muszą mieć charakter rekursywny = powtarzalny = muszą zostać zastosowane więcej niż jeden raz)

- na pewnym etapie języka skończona jest ilość słów (jeśli nie weźmiemy pod uwagę rozwoju języka)

Gramatyka generatywno-transformacyjna ma spełniać pewien konkretny cel: „Celem gramatyki generatywno-transformacyjnej jest generować nieskończony zbiór zdań i tylko zdań danego języka oraz opisać ich budowę syntaktyczną i wyznaczyć interpretację semantyczną dla każdego wygenerowanego zdania zgodnie z intuicją użytkowników.”

- model gramatyki nie ma generować każdego możliwego zlepku elementów języka, ale zdania (podlegające pewnym regułom)

- dla modelu gramatyki najważniejsza jest budowa składniowa (opisać) i znaczenie (tylko wyznaczyć)

I MODEL GRAMATYKI (generatywnej nietransformacyjnej ) CHOMSKY'EGO

„Grammaire à nombre fini d'états” = „Gramatyka ze skończoną liczbą stanów” prowadzi do powstania zdania przechodząc od jednego stanu do następnego (zakłada podjęcie wyboru przy każdym dodawaniu kolejnego elementu - można dorzucać „pętle”)

ten model: nie jest w stanie opisać wszystkich możliwości opisuje zależności tylko między elementami sąsiadującymi nie opisuje tych discontinu Chomsky dochodzi do wniosku, że język nie jest systemem ze skończoną liczbą stanów.

II MODEL GRAMATYKI (generatywnej nietransformacyjnej ) CHOMSKY'EGO

„Grammaire des constituants” = „Gramatyka struktur frazowych” składa się z dwóch zbiorów:

1. skończony zbiór symboli (słownik symboli)

- kategorialnych (kategorie językowe)

- leksykalnych (jednostki leksykalne = konkretne słowa)

2. reguły przepisywania = reguły frazowe, rozwijające poszczególne symbole kategorialne

Każda reguła może rozwijać tylko jeden symbol, żadna nie może tych symboli przestawiać

Działanie reguł przepisywania można przedstawić jako znacznik frazowy (indicator syntagmatique) lub inaczej mówiąc, jako drzewo derywacyjne (arbre dérivationnel)

Ten model: - oparty jest na symbolach: P = zdanie, GN = groupe nominal (syntagma nominalna), GV = groupe verbal (syntagma werbalna), = składa się z, + / ^ = suma P GN + GV GN Art. + N GV V + GN - pokazuje, że zdanie zbudowane jest z morfemów / wyrazów - nie odpowiada językom „egzotycznym” (rosyjski, polski), w których funkcjonuje np. fleksja

III MODEL GRAMATYKI (generatywnej nietransformacyjnej ) CHOMSKY'EGO

„Gramatyka struktur frazowych kontekstowych”: jeśli zdanie ma zbyt wielką moc sprawczą, należy model bezkontekstowy wzbogacić o reguły kontekstowe.

np. po czasowniku „iść” nie może występować jakakolwiek jednostka

IV MODEL GRAMATYKI (generatywno - transformacyjnej) CHOMSKY'EGO (wczesna wersja - 1957: dzieło Chomsky'ego: „Struktury syntaktyczne”)

Gramatyka została wzbogacona o komponent transformacyjny (Chomsky przejął go od Harrisa).

Dla Harrisa transformacja to relacja między 2 konstrukcjami gramatycznymi.

Dla Chomsky'ego transformacja to REGUŁY GRAMATYKI GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNEJ pozwalające zamienić jeden znacznik frazowy (derywacyjny) = zdanie na drugi, poprzez dodawanie, odejmowanie lub permutację (przestawienie) elementów.

Gramatyka generuje rządki wyjściowe. Rządek wyjściowy jest punktem wyjściowym dla transformacji.

Transformacje dzielimy na obligatoryjne i fakultatywne.

Transformacje obligatoryjne to te, które muszą zostać zaaplikowane, żeby powstały zdania jądrowe (phrases noyaux). Zdania jądrowe to w języku podstawowe zdania, od których derywują wszystkie inne zdania. (oznajmujące / orzekające, twierdzące, w stronie czynnej).

Transformacje fakultatywne pozwalają tworzyć wszelkie inne zdania (złożone, pytające / rozkazujące, przeczące, w stronie biernej).

Wyróżniamy transformacje:

+ pojedyncze - operują na jednym znaczniku frazowym

+ zbiorcze - działają na dwóch znacznikach frazowych (jest to transformacja tworząca zdania względne)

- transformacje zanurzające: drugi znacznik frazowy znajduje się w środku pierwszego znacznika frazowego

- transformacje łączące: dwa znaczniki frazowe zostają połączone (np. za pomocą spójnika)

Aby zdanie było zdaniem potrzebne jest działanie komponentu morfofonemicznego: reguły morfofonemiczne zamieniają rządki wyrazów w rządki fonemów, np. „Pewien mężczyzna brać + czas teraźniejszy + jedna bułka” po zadziałaniu reguł morfofonemicznych „Pewien mężczyzna bierze jedną bułkę.”

Ale: ten model nie jest idealny! (nie wyjaśnia semantyczności, brak mu opisu znaczenia). A bez komponentu semantycznego, nie ma opisu języka!

V MODEL GRAMATYKI Katza, Fodora i Postala

Katz, Fodor i Postal - współpracownicy Chomsky'ego - 1963, 1964 - chcą dopisać komponent semantyczny

SŁOWNIK- zbiór haseł - ma opisywać wszystkie możliwe znaczenia wszystkich możliwych haseł (składa się z kilku elementów:) znacznik fonologiczny - informacja dot. wymowy danego wyrazu znaczniki syntaktyczne - informacje dot. składni (kategorii gramatycznej wyrazu)

znacznik semantyczny - informacje o znaczeniu wyrazu (formalne cechy znaczeniowe - wspólne dla większej ilości wyrazów) wyróżnik semantyczny - informacja właściwa tylko dla jednego wyrazu (jeśli jakiś wyraz ma 2 znaczenia, np. rzeczownik chory i przymiotnik chory) ograniczenia selekcyjne (konteksty) - możliwość łączenia się tego konkretnego elementu z innymi REGUŁY PROJEKCYJNE - wyznaczają znaczenie zdania poprzez kolejne rzutowania w górę i łączenie się poszczególnych składników w węzłach derywacyjnych (poczynając od składników znajdujących się najniżej na drzewie derywacyjnym i przesuwając się coraz wyżej, aż po węzeł zdania) Proces łączenia elementów leksykalnych nazywa się AMALGALACJĄ.

- możliwość sprawdzenia połączenia się dwóch najbliższych sobie elementów.

- jeśli ograniczenia selekcyjne nie zostały pogwałcone, to komponent semantyczny jest prawidłowy => jest zdaniem

- reguły projekcyjne powinny być oddzielne dla zdań obligatoryjnych i oddzielne dla zdań fakultatywnych .

Katz, Fodor i Postal zauważyli możliwość wprowadzenia do tego modelu aksjomatu, że transformacje obligatoryjne nie zmieniają znaczenia zdania => lepiej byłoby umieścić je w regułach przepisywania (unika się wtedy rozróżniania na zdania fakultatywne i obligatoryjne)

• transformacje obligatoryjne stają się pierwszą regułą przepisywania (a transformacje fakultatywne pozostają po prostu transformacjami)

- w regułach przepisywania: P {I / Q} (Neg) Nucleus (zdanie będzie na pewno zdaniem jądrowym)

I = Impératif, Q = Question, Nucleus = GN + GV

Wg Katza, Fodora i Postala semantyka działa na etapie rządków wyjściowych z elementami leksykalnymi

1965: Chomsky wydaje „Aspekty teorii syntaktycznej”, jest to synteza poglądów na temat gramatyki generatywno - transformacyjnej w wersji standardowej (później opublikowano również rozszerzoną wersję - te same elementy).

VI OSTATNI (5.) MODEL GRAMATYKI GENERATYWNO - TRANSFORMACYJNEJ CHOMSKY'EGO

komponent syntaktyczny
BAZA	STRUKTURA GŁĘBOKA	TRANSFORMACJE	STRUKTURA POWIERZCHNIOWA	ZDANIE
	(wcześniej to rządek przedkońcowy)
	działa komponent semantyczny (sprawdza poprawność generowanych zdań)		działa komponent fonologiczny

Rządek przedkońcowy zawiera formatywy gramatyczne i symbole ( - puste kategorie leksykalne, które następnie były wypełniane elementami z leksykonu zgodnie z regułami leksykonu)

Leksykon = nieuporządkowany zbiór jednostek leksykalnych (nieuszeregowany). Każda jednostka jest opisana za pomocą szeregu cech. Szereg cech można podzielić na 3 kategorie:

1. cechy kategorialne wskazują, do której kategorii gramatycznej należy dana jednostka, np. [+V] = „dodatnio scharakteryzowany jako czasownik”

2. cechy ścisłej subkategoryzacji odnoszą się do otoczenia kategorialnego, w którym dana jednostka występuje. Otoczenie kategorialne jest podane w terminach stosowanych przez komponent kategorialny (np. grupa nominalna, grupa werbalna), np. [+V] [+ _ GN] = „jednostka może zastąpić czasownik zaraz przed grupą nominalną => wymaga użycia dopełnienia”

3. cechy selekcyjne odnoszą się do otoczenia leksykalnego (w towarzystwie jakich słów jednostka może się pojawić) [+V] [+ _ GN] [+ ożywiony (odnosi się do gr. nominalnej)] - np. „zabić”

Cechy ścisłej kategoryzacji i cechy selekcyjne odnoszą się tylko do czasowników, natomiast rzeczowniki charakteryzują się za pomocą INHERENTNYCH CECH SYNTAKTYCZNYCH, np.

chłopiec [+ ludzki] [+ ożywiony] [+ policzalny]

zespół inherentnych cech syntaktycznych rzeczownika „chłopiec”

Rzeczownik ma wiodącą rolę w leksykonie.

Leksykon ma własne zasady działania: reguły wprowadzające, które mają charakter kontekstowy (o elemencie decyduje całe otoczenie).

I mamy strukturę głęboką - punkt wyjścia dla zadziałania komponentu semantycznego (słownik + reguły projekcyjne).

Później działają transformacje (by strukturę głębii odbić na strukturze powierzchni).

- komponent transformacyjny przekształca znaczniki frazowe bazowe w znaczniki derywowane, które reprezentują strukturę powierzchniową zdania.

- transformacje działają w ustalonej kolejności i cyklicznie, np.:

Pierre croyait que Paul irritait Marie .

Marie était irritée par Paul.

Marie être irritée par Paul.

Marie était considerée par Pierre d'être irritée par Paul.

(transformacje: bierna podnosząca bierna)

Podmiot wg Chomsky'ego to fraza nominalna (zapisana za pomocą GN) dominowana bezpośrednio przez najwyższy węzeł derywacyjny zdania.

Struktura głęboka (jest ukryta)

- powinna być wspólna dla większości języków (np. czasownik tuer: musi być użyty w odniesieniu do dopełnienia ożywionego - jest to struktura głęboka obecna we wszystkich językach)

- to, co języki różni, to struktura powierzchniowa

- jest derywowana przez bazę z komponentu syntaktycznego

- ma postać rządków przedkońcowych uzupełnionych o elementy z leksykonu

THE END OF GG-T

Zarzuty wobec gramatyki generatywno - transformacyjnej:

1. nie wszystkie języki dają się opisać według modeli GG-T (tylko angielski i języki romańskie)

2. nieprawidłowe miejsce komponentu semantycznego: komponent semantyczny zaczyna działać za późno (powinien działać na równi z syntaksą, a w modelu GG-T komponent semantyczny jest za bardzo podporządkowany komponentowi syntaktycznemu)

3. powtarzalność modelu - „słownik” i „leksykon” w pewien sposób się powielają (=> opis jest mało ekonomiczny)

4. otrzymany rezultat rozmija się z oczekiwanym rezultatem (celem było wygenerowanie wszystkich możliwych zdań, ale model nie jest w stanie wygenerować i zinterpretować wszystkich możliwych zdań) - opis nie bierze pod uwagę zdań metaforycznych (Chomsky uważa, że metafora jest zjawiskiem marginalnym! - a wcale tak nie jest, o czym dowiemy się od Lakoffa i Johnsona z godnej polecenia pozycji „Metafory w naszym życiu”)

Krytycy wywodzący się z otoczenia Chomsky'ego (np. Lakoff) uważają, że zdania złożone wywodzą się ze zdań „zanurzonych”

PREDYKAT = koncept, idea, nośnik sensu (jego funkcją jest przypisanie pewnemu obiektowi pewnych cech)

- sens intencjonalny nazw własnych (niektóre posiadają), np. Mućka, Łaciata dla krowy (współcześnie nazwy własne nie są już nośnikami sensu = predykatami, są argumentami).

artefakt - obiekt wykonany przez człowieka, służący do określonego celu

W towarzystwie predykatu zawsze występuje argument.

np. „Jaś otwiera drzwi.” „Jaś' = argument, „otwiera” = predykat (otwiera pozycje argumentowe) „drzwi” - nietypowy predykat (tylko w zdaniu „To są drzwi”)

Gdzie jest predykat budujący (dookoła którego wszystkie inne się budują)? - Jest to predykat „otwierać” (zdanie to można rozłożyć na dwa zdania zanurzone w sobie: „Jaś zrobił coś” + „Jaś spowodował, że drzwi zostały otwarte”)

Lakoff: Nie należy patrzeć na zdanie z punktu widzenia syntaksy (struktura zdania może być o wiele bardziej złożona) => jest to struktura głębii o charakterze logiczno - semantycznym (buduje predykaty tworzące zdanie)

5

---