1

I.

JĘZYK NATURALNY, JEDNOSTKI JĘZYKA, DZIAŁY JĘZYKOZNAWSTWA.

Poznawanie języka naturalnego:
Język jest abstrakcyjny, obiekty językowe mają charakter społeczny, a zachowania językowe mają charakter materialny i
indywidualny. Zachowania językowe łączą cechy istotne i nieistotne. Różnica ta (opozycja) działa jako wielkośd konstytuująca
obiekty językowe.

Język naturalny w ujęciu strukturalistycznym – to wytworzony w wyniku długotrwałej ewolucji (sięgającej początków gatunku
ludzkiego) system znaków konwencjonalnych, prymarnie dźwiękowych (wtórnie graficznych) oraz system reguł określających
funkcjonowanie znaków, stanowiące narzędzie komunikacji społecznej. „Znakowa” natura obiektów językowych to kwestia
dyskusyjna.

Podstawowe cechy języka naturalnego:

1. dwuklasowośd – (teza Buhlera 1934) nie wszystkie jednostki języka są tego samego poziomu:

a. proste – morfemy Buhler 1934

złożone – połączenia jednostek języka Martinet 1949 – system fonologiczny
- system gramatyczny

b. znaczące – poziom fonemów

nieznaczące

2. otwartośd – (Buhler) nie można ustalid liczby jednostek (ciągle giną i powstają nowe)
3. fonemowośd – jednostki języka mają strukturę fonemową
4. produktywnośd – możliwośd przekształcania jednostek
5. konwencjonalnośd – nie ma wpływu na to, że coś się nazywa tak, a tak
6. polisemicznośd – jednostki mogą byd interpretowane różnie przez różnych użytkowników
7. dyskretnośd wyrażeo językowych – elementy języka są podzielone na identyfikowalne z czymś innym

części (= nieciągłośd bArbAvA)

Dowody konwencjonalności:

1. istnienie wielości języków świata
2. istnienie wieloznaczności jednostek systemu
3. każde wyrażenie językowe musi byd dostosowane do systemu fonologicznego tego języka

Bilateralne (dwustronne – polisemia) i unilateralne (jednostronne – homonimia) pojmowanie znaków:

Czy wyrażanie języka jest:

1. formą wraz z treścią? Bilateralnośd (polisemia): zamek 1. …………………… i 2. ………………………….
2. Tylko formą? (homonimia) zamek 1. ……………………

zamek 2. ……………………

Sekundarne cechy języka naturalnego:

1. zdalnośd – odnoszenie obiektów językowych do zdarzeo i przedmiotów bez względu na to, czy

towarzyszą one bezpośrednio aktowi mowy, czy też są od niego oddalone

2. przemiennośd – zdolnośd do nadawania i odbioru komunikatu
3. całkowite sprzężenie zwrotne – nadawca jest także zdolny do korygowania wypowiedzi
4. nadużywalnośd – możliwośd wykorzystania języka nie tylko dla celów przekazu informacji, ale też dla

definizacji

Język przedmiotowy a metajęzyk (A. Tarski, E. Benveniste):

1. jednostki języka (przedmiotowego) – tworzą sam system językowy; język przedmiotowy – język jako

narzędzie opisu

2

2. jednostki metajęzyka – tworzą aparat językoznawstwa, podstawowe jednostki metajęzyka: fonem,

morfem, jednostka leksykalna (leksem sensu largo), zdanie; metajęzyk – język jako obiekt opisu

SEMIOTYKA - to nauka o znakach, Ch. Morris 1938 r. wyróżnił trzy główne działy semiotyki:

1. syntaktyka – bada relacje między znakami w systemie Zi - Zj
2. semantyka – bada relacje między znakami i światem, do którego się odnoszą Z - R
3. pragmatyka – bada relacje między znakiem a użytkownikami Z - U

Językoznawstwo bada języki naturalne i wypowiedzi w tych językach z punktu widzenia ich budowy i funkcjonowania w
zbiorowościach ludzkich.

Cechy językoznawstwa z punktu widzenia ogólnej klasyfikacji nauk – lingwistyka jako:

1. nauka empiryczna
2. humanistyczno – społeczna
3. idiograficzna
4. podstawowa

Podstawowe („najwyższego poziomu”) działy językoznawstwa:

1. fonologia – zajmuje się opisem semiotycznym funkcji dźwięków mowy ludzkiej w procesie komunikacji

językowej. Opozycje fonologiczne pozwalają na rozróżnienie znaczeo. Nie chodzi jedynie o opozycje
segmentowe (o ilośd segmentów), ale także o akcent, iloczas, pauzy, intonację

2. leksykologia – dział zajmujący się analizą słownictwa, w tym m. in. Badaniem pochodzenia i znaczenia

wyrazów

3. gramatyka – podstawowym przedmiotem badao jest zbiór reguł, które określają sposoby odmiany i

tworzenia jednostek słownikowych oraz łączenia jednostek w konstrukcje

4. semantyka – zajmuje się wyjaśnianiem struktury znaczeo. Dwa podstawowe aspekty badawcze:

a. semantyka translacyjna (przekładowa) – eksplikacja – czym się różnią znaczenia dwóch

jednostek językowych

b. semantyka referencyjna – skierowanie wyrażeo językowych na zewnątrz języka w stronę

świata zewnętrznego: jakie zachodzą relacje między jednostkami języka a konkretnymi
desygnatami

5. pragmatyka – dział, którego przedmiotem są społeczne i sytuacyjne warunki funkcjonowania języka

oraz cele, jakie mówiący chce osiągnąd przez użycie określonych wyrazów i wyrażeo. Na różne
wyrażenia

językowe

nałożone

są

różnego

ograniczenia

językowe:

socjolingwistyczne,

psycholingwistyczne, dialektyczne, glottodydaktyka, teoria dyskursów, teoria aktów mowy, stylistyka
(podstawowymi je jednostkami są akty mowy)

Główne aspekty opisu języków naturalnych – podstawowe opozycje:

1. językoznawstwo szczegółowe (konkretne języki) - językoznawstwo ogólne (funkcjonowanie języka

jako zjawiska)

2. językoznawstwo teoretyczne (określony język bądź grupa języków, sposób opisu nie sprowadza się doi

obserwacji i ich opisu, przyjmuje się określone tezy teoretyczne dotyczące jednego z działów) –
stosowane (możliwości i sposoby wykorzystania osiągnięd językoznawstwa w różnych dziedzinach
życia)

3. językoznawstwo wewnętrzne ( bada sam język jako system ,jego strukturę i funkcjonowanie) –

językoznawstwo zewnętrzne (bada stosunek języka do innych zjawisk – problemy z etnolingwistyki,
socjolingwistyki, dialektologii)

4. językoznawstwo synchroniczne (bada sam język w określonym ściśle czasie, w wybranym okresie jego

rozwoju) – językoznawstwo diakrytyczne (ewolucja języka, zmiany w danym języku w określonym
czasie lub na całej jego przestrzeni czasowej)

3

5. językoznawstwo typologiczne (porównywane są systemy z punktu widzenia jedynie ich budowy – bez

pochodzenia i rozwoju, co łączy różne języki świata pod względem morfologii) – językoznawstwo
historyczno – porównawcze (porównuje języki z punktu widzenia ich pochodzenia, rozwoju, kontaktów
geograficznych, kulturowych ich użytkowników, które są używane na tym samym lub sąsiadującym
obszarze)

Co mają wspólnego znaki językowe z wszelkimi innymi typami znaków? – wyrażenia językowe konstytuują pewne systemy
wyższego rzędu.

4

II.

KONWENCJE JĘZYKOWE. SPOSOBY FUNKCJONOWANIA JEDNOSTEK JĘZYKA.

KONWENCJA – to zależnośd między klasami stanów rzeczy w pewnym świecie konstytuowanym przez daną zbiorowośd Z,
polegające na tym, że każda osoba należąca doz wie o istnieniu tej zależności i jest gotowa dostosowad się do niej, bo wie, że
inni członkowie tej samej zbiorowości również wiedzą, że ta zależnośd istnieje i są gotowi dostosowad się do niej. Koordynacja
zachowad konwencjonalnych umożliwia porozumienie w danej zbiorowości.

Główne typy konwencji językowych (wynikające z odmienności dziedzin odniesienia wyrażeo językowych):

1. gramatyczne – dostosowanie się do zależności formalnych, np.: rodzaj przymiotnika, dostosowany do

rodzaju rzeczownika

2. semantyczne – dostosowanie się do znaczeo przypisywanych jednostek w danej zbiorowości (mówid w

sposób niepusty: brak sprzecznych wypowiedzi)

3. referencyjne – mówienie o świecie w sposób prawdziwy
4. pragmatyczne – wyrażenia dostosowane do sytuacji, np.: dziękuję, kichanie



mówimy :na zdrowie”

Konwencje językowe odnoszą się do języków naturalnych a konwencje pozajęzykowe dotyczą: statusu imion własnych i
terminologii naukowej (np.: różnie można zdefiniowad pojęcie podmiotu lirycznego).

Podstawowe typy zależności między jednostkami języka (wewnątrz systemu):

1. zależności paradygmatyczne – związki między jednostkami systemu języków, które występują w

identycznych lub bliskich sobie kontekstach (np.: tom, łom, dom)

2. zależności syntagmatyczne – związki między elementami współwystępującymi ze sobą w jednym

ciągu, które są w jakiś sposób od siebie zależne (np.: kot – tok)

Ferdynand de Saussure 1916:

1. interdependencja – implikacja dwustronna A B
2. determinacja – implikacja jednostronna A



B

3. konstelacja – niezależnośd (swobodna) A



B

Jednostki języka z punktu widzenia ich odniesienia (referencji) :
Piotr Hiszpan – arcybiskup portugalski, filozof i logik, zauważył, że wyrażenia językowe mogą odnosid się do świata lub samych
siebie. Autor pojęcia ‘przezroczystośd semantyczna’, które pochodzi z XIII w., pojawiła się w jego „Traktacie logicznym”.

SUPOZYCJA:

1. zwykła – przedmiot zastępuje przedmiot ze świata pozajęzykowego, np.: Okno jest zamknięte.
2. materialna – wyrażenie odnosi się samo do siebie, np.: Okno jest rzeczownikiem.

PRZEZROCZYSTOŚD semantyczna wyrażeo językowych (używana w supozycji zwykłej) – ilekrod używamy wyrażenia
językowego w zwykły sposób, to za pomocą tego wyrażenia kierujemy uwagę na coś innego niż samo ono (w odniesieniu do
przedmiotów lub stanów rzeczy); zastępowanie tym wyrażeniem danego fragmentu rzeczywistości.

NIEPRZEZROCZYSTOŚC semantyczna (używana w supozycji materialnej) – ilekrod wyrażenie używane jest w zwykły sposób, to
mówiący kieruje uwagę właśnie na to słowo:



bezpośrednie przytoczenie, np.: „Ala ma kota” – jest zdaniem



przytoczenie ze względu na treśd, np.: „Matka jest kobietą” – odniesienie pozajęzykowe tu nie istnieje



użycia figuratywne wyrażeo językowych – przedmiot odniesienia przeniesiony na dalszy plan



wykrzykniki i onomatopeje, np.: kukuryku, gęgę – brak odniesienia

Nieprzezroczyste są:

1. zdania analityczne – koniecznie prawdziwe na mocy konwencji języka naturalnego, np.: Pies jest

zwierzęciem

5

2. zdania metajęzykowe – dotyczące języka, język jako podmiot, np.: „Ala ma kota” jest zdaniem
3. hasła dla celów konspiracyjnych
4. licytacja w grze w karty, np.: pas
5. onomatopeje (używamy wyrażenia ze względu na nie samo – na jego brzmienie)
6. skonwencjonalizowane formuły nie mające znaczeo, np.: dzieo dobry

Użycie a przytoczenie:
Użycie – świadome posługiwanie się wyrażeniem językowym, aby za jego pomocą coś powiedzied o świecie.
Przytoczenie – przywołanie słów kogoś innego, bierne przytoczenie, ma status metatekstowy.

Wypowiedzenia metatekstowe a opozycja wypowiedzeo analitycznych i syntetycznych:
Zdanie syntetyczne – weryfikowalne empirycznie
Wypowiedzenia figuratywne – nie odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej, zwraca uwagę na samo wyrażenie

*Jednostka języka – określone wyrażenie języka naturalnego; ciąg niepodzielny na ciągi znaczące.

Język:



przedmiotowy – służy celom komunikacyjnym lub jest obiektem badao



metajęzyk – służy do badania, opisywania języka przedmiotowego

6

III.

JĘZYKI NATURALNE A SZTUCZNE. FUNKCJE JĘZYKA (NATURALNEGO) I WYPOWIEDZI.

Podstawowe rozróżnienia w klasie języków naturalnych:

1. języki etniczne – takie języki, które są lub były językami rodzimymi dl danej zbiorowości

a. żywe
b. martwe

2. języki międzyetniczne – języki powstałe z połączenia co najmniej dwóch języków etnicznych

a. sztucznie utworzone – np.: esperanto
b. nie utworzone w sposób sztuczny – powstałe w wyniku wzajemnego przenikania się języków

(bez ingerencji ludzkiej), np.: języki kreolskie

Rodzaje języków sztucznych:

1. formalne – np.: język klasycznego rachunku zdao, logiki, matematyki
2. informacyjno-wyszukiwawcze – służą do opisu treści dokumentu (słowa-klucze)
3. programowania – w informatyce
4. mieszane – dyscyplin naukowych innych niż nauki formalne, nie mają swojej własnej gramatyki (na

pograniczu naturalnych i sztucznych)

Opozycja języków naturalnych i sztucznych:

Język naturalny

Język sztuczny

1

jest funkcją narodu

jest funkcją zbiorowości innych niż naród

2

służy realizacji wszelkich celów związanych z ch z
mówieniem

służy określonym celom związanym z przekazywaniem
informacji

3

ukształtował się w wyniku ewolucji

wytwór ludzkiej działalności poznawczej

4

jednostki mają znaczenia z góry dane

znaczenia są nadawane jednostkom arbitralnie (narzucone
z góry)

5

wieloznacznośd jednostek

jednostki nie są wieloznaczne

6

okazjonalnośd jednostek

jednostki nie są okazjonalne

7

tworzone mimo woli człowieka

tworzone w jakimś celu

Pojęcie komunikacji. Prawdziwośd jako relewantne założenie komunikacji:
W latach 30. XX w. ustalono, że podstawową funkcją języka jest komunikowanie się (porozumiewanie się), przekazywanie
informacji. Wcześniej uznawano wyrażanie postaw i oddziaływanie na odbiorcę.

KOMUNIKOWANIE – celowe przekazywanie informacji za pomocą systemu sygnałów na temat tego, co nadawca uważa za
prawdziwe i chce by odbiorca o tym wiedział.

Klasyczne teorie funkcji języka:

1. pierwsza teoria: K. Buhler 1934 – mowa była o funkcjach znaków językowych. Schemat opisywał akt

komunikacji językowej.
Znak



wobec NADAWCY – wyraża stan psychiczny i fizyczny



wobec ODBIORCY – funkcja apelu



wobec RZECZYWISTOŚCI – funkcja symbolu (przedstawienia)

Wyodrębnił trzy podstawowe funkcje języka:



ekspresywną



impresywną



komunikatywną

7

2. druga teoria: R. Jakobson 1960 – rozwinął koncepcję Buhlera.

Buhler Jakobson
znak



komunikat

rzeczywistośd



kontekst

Wprowadza: kod, kontakt
kontekst
komunikat
NADAWCA ----------------------------- ODBIORCA
kod
kontakt

Odpowiednio funkcje:
komunikatywna
poetycka
ekspresywna ------------------------------------ impresywna
fatyczna (kontakt)
metajęzykowa (kod)

3. Leon Zawadowski 1966

Funkcje tekstu:

a. reprezentatywna wobec rzeczywistości pozajęzykowej
b. komunikatywna względem słuchacza
c. niekodowa – wyraża cechy nadawcy, wpływa na odbiorcę w sposób nie przewidziany kodem

Wpływ:



aktów mowy



teorii referencji



języka generatywnego

4. Halina Kurkowska 1974



oddzielenie funkcji systemu od funkcji tekstu



podstawową funkcją systemy jest funkcja generatywna



system językowy służy do tworzenia tekstów i umożliwia ich interpretację

Funkcje systemu językowego:

a. generatywna – tworzenie i interpretacja tekstów
b. poznawcza – poznawanie świata, nie ma myślenia bez języka, nie istnieją pojęcia nie

posiadające formy, postaci

Funkcje tekstów (przekazują informację o rzeczywistości):

a. konwencjonalna (na mocy kodu):

8



f. komunikatywna – przekazywanie informacji o świecie



f. reprezentatywna – charakterystyka socjolingwistyczna nadawcy

b. niekonwencjonalna



f. ekspresywna



f. impresywna

Typologia funkcji języka (z kooca XX wieku) ukształtowana pod wpływem teorii aktów mowy, teorii referencji i lingwistyki
generatywnej – R. Grzegorczykowa – opozycja funkcji systemu językowego i funkcji wypowiedzi:

1. Funkcje systemu językowego:

a. generatywna – zdolnośd tworzenia tekstów
b. poznawcza – utrwala doświadczenie poznawcze człowieka powstałe w toku rozwoju

2. Funkcje wypowiedzi:

a. informacyjne:



opisowe (deskryptywne)

 konstatacje: Jan przyjechał
 hipotezy: Chyba Jan przyjechał



oceniające

b. pozainformacyjne:



sprawcza – poprzez wypowiedź dokonuje się pewnych zmian w świecie
pozajęzykowym

 na mocy wiary – bez odbiorcy – ludowe rytuały (klątwa), akty

sakramentalne

 na mocy konwencji społecznej (akty preformatywne): Obiecuję, Dziękuję,

Witam



nakłaniająca

 oddziaływanie na odbiorcę w celu wywołania działao: pytania, dyrektywy,

rozkazy, groźby, prośby

 oddziaływanie na odbiorcę w celu wpływania na jego stan mentalny:

działanie na świadomośd (perswazja), działanie bez świadomości odbiorcy
(manipulacja)



ekspresywna



kreatywna – tworzenie określonej wizji świata w danym gatunku wypowiedzi
(szczególnie wypowiedzi artystyczne)

Funkcje wypowiedzi zdeterminowane intencjami nadawcy:

1. informacyjne (można przyjąd, że są takie wypowiedzi, które mogą mied charakter czysto językowy):

a. deskryptywna – orzekanie prawdy lub fałszu z wypowiedzi będącej osądem jakiegoś stanu

rzeczy, np.: Śnieg jest biały, wtedy gdy jest biały

b. oceniająco-postulatywna – przyjmuje się określony punkt widzenia oparty na określonej

normie postępowania, kiedy coś mówimy, to spełnia się funkcja, np.: Powinieneś odwiedzid
swoją matkę

2. pozainformacyjne:

a. sprawcza – za pomocą języka można zrobid coś co dotyczy świata pozajęzykowego,

zdeterminowana jest konwencjami społecznymi – tworzenie aktów prawnych lub aktami
rytualnymi, magicznymi – klątwa

b. nakłaniająca – oddziaływanie na odbiorcę przez prośby, rozkazy, pytania, żądania
c. dyrektywalna – wypowiedzi, za pomocą których oddziaływuje się na umysł odbiorcy przez

działania perswazyjne lub manipulacyjne

d. ekspresywna – wyrażanie emocji nadawcy, jego postaw emocjonalnych, życzeo

9

e. poetycka-kreatywna – tworzenie określonych wizji świata w tekście artystycznym przy udziale

języka

Kulturotwórcza funkcja tekstów – teksty służą gromadzeniu wiedzy i doświadczeo pokoleo, jej utrwalaniu i urzeczywistnianiu.

10

IV.

RELACJE MIĘDZY JĘZYKAMI.

Relacje między językami określane są z trzech punktów widzenia: genealogicznego, geograficznego i typologicznego.

Klasyfikacja genealogiczna (generyczna) – pytanie o pochodzenie i stopieo pokrewieostwa języków, wspólno przodek i podział

a. prajęzyk – wspólny przodek rodziny językowej, najczęściej niezaświadczony bezpośrednio, ale

częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej

b. rodzina języków – grupa języków powstała w wyniku ewolucji
c. języki pokrewne – języki należące do tej samej rodziny, mają wspólnego przodka

Języki indoeuropejskie – przypuszczalnie między V a III wiekiem p.n.e. następował sukcesywny rozpad
praindoeuropejszczyzny na liczne grupy językowe, najważniejsze z nich to: kentumowa i satemowa. Kryterium podziału na
dwie grupy stanowi sposób przekształcania się spółgłosek palatalnych tylnojęzykowych (fonologia): k’, g’ i



odpowiednio w

grupach:
ZAŁOŻENIE: spółgłoski języka praindoeuropejskiego przekształcają się w twarde lub w szczelinowe!

1. języki kentumowe (peryferyczne) – (z łac. oznacza liczbę sto) dyspalatalizacja

k’



k

g’



g





x

2. języki satemowe (centralne) – (ze staroiraoskiego oznacza liczbę sto) spirantyzacja (=uszczelinowienie)

k’



s

g’



ś





š

Języki kentumowe – podział:

1. centralne – języki Italo-celtyckie (nowożytne romaoskie)
2. przekształcone – języki Italo-celtycki na języki celtyckie

Języki romaoskie:

1. francuski
2. włoski
3. katalooski
4. rumuoski
5. prowansalski
6. mołdawski
7. sardynki
8. hiszpaoski
9. portugalski

Języki celtyckie – Wielka Brytania (bez angielskiego, bo ten należy do grupy romaoskich):

1. irlandzki
2. szkocki
3. walijski
4. bretooski
5. galijski – wymarły

Języki germaoskie:

1. niemiecki
2. angielski

11

3. holenderski
4. flamandzki
5. fryzyjski
6. skandynawskie (bez fioskiego)
7. szwedzki
8. norweski
9. duoski
10. islandzki
11. gocki – wymarły

Język grecki + liczne języki wymarłe

Języki tocharskie

Języki anatolijskie

Języki satemowe – podział:

1. indoiraoskie:

a. indyjskie
b. iraoskie
c. perski
d. afgaoski
e. tadżycki
f. kurdyjski

2. tracko-ormiaoskie:

a. ormiaoski

3. albaoski
4. bałtosłowiaoskie:

a. bałtyckie:



litewski



łotewski



staropruski – wymarły

b. słowiaoskie – podział na trzy grupy ze względu na kryteria geograficzne:



grupa wschodnia: rosyjski, białoruski, ukraioski



grupa południowa (dwa stopnie):

 bułgarsko-macedooska: bułgarski, macedooski
 serbsko-chorwacka: serbski, chorwacki, bośniacki, słoweoski



grupa zachodnia (trzy stopnie):

 lechicka: polski, połabski, słowioski – dwa ostatnie martwe
 czesko-słowacka: czeski, słowacki
 łużycka: dolnołużycki, górnołużycki

Języki nieindoeuropejskie używane na terenie Europy:

1. ugrofioskie:

a. węgierski
b. fioski
c. estooski
d. lapooski

2. baskijski

12

Przykłady rodzin języków nieindoeuropejskich: chioski-tybetaoska, ałtajska, semito-chamicka, języki uralskie, afrykaoskie,
australijskie.

Klasyfikacja geograficzna – konsekwencja wtórnych związków między językami, wynika z kontaktów geograficznych i
kulturalnych języków na sąsiednich obszarach

a. liga języków – grupa języków różnego pochodzenia, które na skutek długotrwałego wzajemnego

oddziaływania wytworzyły wiele wspólnych cech, np.: liga bałkaoska

b. cykl językowy – pewne grupy (rodzaje) lig, które należą do różnych rodzin
c. języki powinowate – języki należące do tej samej ligi

Klasyfikacja typologiczna języków – związana z budową systemową poszczególnych języków, postawienie w opozycji języków,
dla których są wspólne pewne istotne cechy. Różnice w budowie języków z punktu widzenia:



fonetyki



syntaktyki



morfologii

Typologia fonologiczna (dwa kryteria) :

1. stosunek ilościowy fonemów spółgłoskowych do fonemów samogłoskowych – odwoływanie się do

pewnego modelu, przyjmuje się, że system fonologiczny wspólny dla wszystkich języków świata składa
się z 10 fonemów: 3-spółgłosek i 7-samogłosek; każdy podstawowy system fonologiczny składa się z
następujących głosek:
A: i, a, u
T: p, t, k, s, m, n,



l (r)





alternatywnie jedna z nich;

System samogłoskowy języka – jeżeli w danym systemie fonologicznym języka liczba samogłosek
przekracza 30%. (w odniesieniu do wzorca wyjściowego)
System spółgłoskowy języka – jeżeli w danym systemie fonologicznym języka liczba spółgłosek wynosi
więcej niż 70%. (w odniesieniu do wzorca wyjściowego)

* Język polski to język spółgłoskowy (umiarkowanie spółgłoskowy) – stosunek fonemów samogłoskowych do spółgłoskowych:
15% do 85%.
* Język francuski to język samogłoskowy – stosunek fonemów samogłoskowych do spółgłoskowych: 45% do 55%.

2. funkcja fonologiczna cech prozodycznych (=akcent, intonacja, iloczas)

Język prozodyczny – jeżeli w danym języku cechy prozodyczne służą do odróżnienia znaczeo (spełnia
funkcję odróżniającą niezależnie od cech fonologicznych, wynika z różnicy akcentu, iloczasu), np.: język
rosyjski, czeski.
Język nieprozodyczny – akcent może służyd do wyznaczania granic (segmentacja wyrazów na
jednostki), stabilizacja akcentu wyrazowego, np.: język polski – czynniki prozodyczne pełnią funkcę
deklinacyjną – pozwalają określid granicę między wyrazami.

Typologia morfologiczna:

1. stopieo zespolenia morfemów gramatycznych z leksykalnymi – podział na języki:

a. analityczne – funkcje gramatyczne są wyrażane z pomocą morfemów luźnych (funkcje

gramatyczne tworzą przyimki, zaimki, słowa pomocnicze), np.: w jęz. angielskim, romaoskich,
bułgarskim, macedooskim

b. syntetyczne – morfemy gramatyczne są integralną częścią funkcji wyrazu (połączone), np.: w

jęz. polskim, słowiaoskich, bałtyckich

13

* przejawy języka analitycznego w polszczyźnie – sposób tworzenia czasu przyszłego od czasownika niedokonanego, jest tu
słowo posiłkowe: będę pisał, i od dokonanych tworzy się futurum – napiszę

c. sposób wyrażania funkcji gramatycznych w językach syntetycznych:



język fleksyjny – język ,w którym dany morfem gramatyczny kumuluje funkcje kilku
kategorii, np.:
Pan



Panów Gen., Pl., r. męskoosobowy



język aglutynacyjny – (zlepkowy) każdy morfem pełni odrębną funkcję, nie ma
kulminacji funkcji



języki alternacyjne – sposób wyrażania kategorii gramatycznych polega na alternacji
fonemu (wymiana jednego fonemu na inny)

Typologia syntaktyczna – sposób wyrażania zależności między czasownikiem (orzeczeniem) a grupami nominalnymi:

1. sygnały zewnętrzne względem czasownika: języki ekscentryczne:



przypadkowe – morfemy leksykalne służą do wyrażania zależności między
składnikami zdania



pozycyjne – zależności są komunikowane za pomocą szyku elementów zdania

2. elementy umieszczane wewnątrz czasownika: języki inkorporacyjne

14

V.

JĘZYKOZNAWSTWO

TRADYCYJNE

A

STRUKTURALNE.

KLASYCZNE

SZKOŁY

JĘZYKOZNAWSTWA

STRUKTURALNEGO. STRUKTURALIZM W JĘZYKU POLSKIM.

Paradygmat – pewien zespół przekonao i metod postępowania badawczego, który jest kształtowany przez środowiska
naukowe, przez grupę badaczy i który jest w danym okresie rozwoju nauki dominujący; zestawienie poglądów z określonym
czasem.

Pojęcie paradygmatu nauki wg Thomasa Kuhn 1985 r.
Paradygmaty nauki:

1. indukcjonizm – od zdao szczegółowych do zdao ogólnych
2. weryfikacjonizm (dedukcja)- potwierdzanie sądów ogólnych za pomocą szczegółowych (Rudolf Camp

1922 i L. Witlenstein 1922)

3. falsyfikacjonizm – obalenie sądów lub faktów sprzecznych z hipotezą (twórca: Popper 1934)
4. postmodernizm – jego istotą jest wyjaśnianie, dążenie do interpretowania świata

Paradygmat nauki

Czas

Paradygmat lingwistyki

1. indukcjonizm

XIX w.

jęz. historyczno – porównawcze

Weryfikacjonizm

początek XX w.

językoznawstwo strukturalne



uzasadnianie tezy, że język to system znaków za pomocą tez

szczegółowych

falsyfikacjonizm

lata 30-te XX w.

językoznawstwo generatywne



budowanie modeli opisu języka –

aprioryczne, i dążenie do ich obalania, nie ma modelu języka, który
można uznad za ostateczny

postmodernizm

językoznawstwo kognitywne



nie jest traktowane jako

dyscyplina autonomiczna

Weryfikacjonizm a falsyfikacjonizm – stosunek asymetryczny; pojedynczy sąd może gwarantowad fałsz danej hipotezy; mówi
się o wyższości weryfikacjonizmu nad falsyfikacjonizmem.

Językoznawstwo tradycyjne (XIX w. ) a strukturalne

1. można identyfikowad z funkcjonalizmem (komunikatywna funkcja języka pełni główną rolę); język przede

wszystkim służy do przekazywania informacji

2. uznanie języka za system znaków (język to zhierarchizowany zbiór opozycji); językoznawstwo tradycyjne

traktowało język jako zbiór wyrazów, które powinno się opisywad z punktu widzenia ich znaczenia i
pochodzenia; strukturalizm: stan i punkt widzenia w danym czasie

3. językoznawstwo jest nauką samodzielną, odrębną, niezależną od innych dziedzin wiedzy
4. deskryptywne podejście do języka: w językoznawstwie tradycyjnym – opis normatywny (dążenie do

poprawności)

5. język mówiony jest prymarny wobec pisanego
6. tendencje do modelowania języka (dążenie do ustalania reguł językowych)
7. oddzielenie języka (=wielkośd abstrakcyjna w akcie mowy) i wypowiedzi (=wielkośd umocowana w akcie

mowy)

8. podstawowym źródłem opisu języka są teksty

Językoznawstwo strukturalne jest:



funkcjonalne – dominujące pytanie o cel/funkcję języka (XIX/XX w.)



systemowe – nastawienie na badanie języka jako systemu



autonomiczne – ujmowane jako niezależne od innych dziedzin wiedzy, bo jest samowystarczalne

15

Strukturalizm:



dominacja funkcji komunikacyjnej nad innymi funkcjami



prymat języka mówionego nad pisanym



prymat celów opisowych nad normatywnymi



prymat badao synchronicznych nad diachronicznymi



prymat językoznawstwa zewnętrznego nad wewnętrznym



rozróżnienie języka i wypowiedzi



tendencje do modelowania języka



badanie związków między językiem a światem zewnętrznym (kulturą)

Pojęcie tekstu, który jest źródłem badao, wprowadzili Bloomfield 1933 i Buhler 1934.

Język jest odzwierciedleniem różnych typów kultur.

Prekursorzy strukturalizmu – kazaoska szkoła lingwistyczna 1875-1887, badacze: J. Baudouin de Courtenay 1845 - 1929,
Mikołaj Kruszewski 1851 – 1887, stworzyli Kazaoska Szkołę Polskiej Lingwistyki, jej idee:



początki fonologii jako nauki (fonem-głoska)



teza dotycząca społecznego charakteru języka



różnica między dynamicznym i statycznym podejściem do opisu zjawisk językowych – podstawa dla synchronii i
diachronii



opozycja związków syntagmatycznych i paradygmatycznych

STRUKTURALIZM – zakłada rozumienie języka jako systemu (system



uporządkowany zbiór elementów w porządku

hierarchicznym), świadomośd leksykalna i morfologiczna.



dążenie do uzasadniania hipotez w sposób niezależny od innych dyscyplin (test diagnostyczny – szukanie zależności
wewnątrz systemu)



autonomicznośd strukturalizmu – samowystarczalnośd dyscypliny, hipotezy języka uzasadniane przez odwołania do
języka, a nie innych nauk



autonomicznośd języka – zdyscyplinowanie języka jako nauki:

 postępowanie badawcze przedstawiane w sposób jawny
 dążenie do operowania wielkościami będącymi efektami ostrej próby delimitacyjnej
 dążenie do poszukiwania różnic między obiektami (wg brzytwy Ockhama – eliminacja z nauki bytów nie

mających uzasadnienia logicznego i empirycznego)

 należy unikad tautologii w procesie wyjaśniania i dowodzenia
 zależności systemowe wyrażeo oddzielane od tego, co poza nimi (od tego, co pozajęzykowe)

Elementy systemu to wielkości funkcjonalne = pełniące daną funkcję w systemie językowym.

Analiza strukturalna – określenie pozycji elementów w systemie e celu uporządkowania, czyli systematyki.

Ferdinand de Saussure „Kurs językoznawstwa ogólnego” 1916, twórca strukturalizmu w lingwistyce, postulował rozróżnienie
językoznawstwa języka od językoznawstwa mówienia (=użycia języka).

Czynniki wpływające na zmianę kierunku badao (z języka na mówienie):



rozwój logicznych teorii referencji, świadomośd odniesienia przedmiotowego mówienia



kształtowanie się teorii funkcji języka



kształtowanie się teorii katów mowy



modelowanie kompetencji językowej w klasycznym generatywizmie

16

Szkoła PRASKA – ukształtowana przez Praskie Koło Lingwistyczne, lata 1926-1938, przedstawiciele i osiągnięcia:



R. Jakobson, N. S. Trubeckoj – stworzenie podstaw fonologii



R. Jakobson – twórca morfonologii



V. Mathesius – badanie struktur tematyczno-rematycznych



B. Havranek – kształtowanie stylistyki strukturalnej



J. Mukařovsky – kształtowanie stylistyki funkcjonalnej: styl artystyczny



kształtowanie się kultury języka i wypowiedzi

Szkoła KOPENHASKA – GLOSSEMATYKA – w latach 30-tych rozpoczęło kształtowad się Kopenhaskie Koło Lingwistyczne z
Luisem Hjelmslevem na czele (1943 „Prolegomena do teorii języka – koncepcja języka nawiązująca do de Saussure’a



rozwinięcie tezy asubstancyjnego charakteru języka, język to forma, a nie substancja)

plan wyrażania

plan treści

substancja

forma

forma

substancja

fonetyka glossematyka = językoznawstwo semantyka

Językoznawstwo bada zależności między formą planu wyrażania a formą planu treści.

Komutacja – zmiana w zakresie stosunków paradygmatycznych, dotycząca formy planu wyrażania i pociągając a za sobą
zmianę w zakresie planu treści.

Permutacja – zmiana w zakresie stosunków syntagmatycznych, polegająca na takim przestawieniu elementów



planu

wyrażania, które pociąga za sobą zmianę w planie treści.
Np.: on i ona – różnica z punktu widzenia formy
2 3 fonemy
Słowo „on” i słowo „ona” znaczą co innego

Warianty – kiedy zmiana na płaszczyźnie formy nie pociąga za sobą zmiany na płaszczyźnie treści, np.:
komutacja: rękami – rękoma



nie ma różnicy w sensie znaczeo

permutacja: kot – tok – kto



uszeregowanie w innej kolejności, różnica znaczeo

Badanie tych różnic było głównym celem Hjemsleva, jego nowatorstwo metodologiczne polegało na budowaniu teorii funkcji
metodami dedukcyjnymi. Hjemslev dążył do tego, aby opis języka miał uzasadnienie w modelu.

Cechy języka:



niesprzecznośd



uniwersalnośd



prostota

Substancja planów:

1. fonetyka – nauka o substancji planu wyrażania
2. semantyka (rozumiana jako wyrażenia językowe denotujące obiekty poza językami) – nauka o substancji

planu treści

Szkoła AMERYKAOSKA – powstała w latach 30-tych, prekursorzy: L. Bloomfield – twórca behawiorystycznej teorii znaczenia i
podstaw analizy składnikowej (w składni), E. Sapir i B. L. Whorf(hipoteza Sapir-Whorf) – hipoteza: język danej społeczności
decyduje o jego kulturze, za pomocą języka tej społeczności budowana jest struktura jej świata (istnienie zależności: kultura –
język, np.: różne nazwy śniegu i lodu na Islandii)), inne nazwy:



deskryptywizm – od deskrypcja – rejestr i opis faktów językowych, językoznawstwo opisowe/opisujące

17



dystrybucjonizm – od dystrybucja – zbiór istotnych wyrażeo



taksonomia – podstawowy cel to systematyka form i konstrukcji językowych.

Z deskryptywizmu wyrósł transformacjonizm, którego twórcą jest kontynuator tradycji Bloomfielda Z. S. Harris, a później
generatywizm.

Rozwój strukturalizmu w językoznawstwie polskim – czołowa postad to Jerzy Kuryłowicz (1895-1978), jego idee:



kluczowa zasada analogii i proporcji w teoriach gramatycznych w odniesieniu do synchronicznego i diachronicznego
opisu języka



autor teorii grupy i zdania



autor teorii derywacji syntaktycznej



przejście od transformacji ze składni do transformacji w semantyce



rozróżnienie przypadków konkretnych i relacyjnych



izomorfizm (paralelizm różnych struktur językowych) sylaby i zdania na płaszczyźnie wyrażenia i treści

Kuryłowicz to metodolog najbliższy szkole kopenhaskiej.
Pokolenie początku XX w.:



Leon Zawadowski „Lingwistyczna teoria języka” 1966 – referencyjna teoria znaczenia między elementami tekstu a
rzeczywistością, badania nad konotacją



Tadeusz Milewski – autor podręcznika „Językoznawstwo”



przedstawiciele młodszych pokoleo: Andrzej Bogusławski, Stanisław Karolak, Zuzanna Topolioska, Anna Wierzbicka.

18

VI.

WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA GENERATYWNEGO

Noam Chomsky – ur. 1928, twórca językoznawstwa generatywnego, w młodości dystrybucjonista, uczeo Harrisa.
Chomsky zaproponował:



w 1955r. model gramatyki generatywnej (struktury syntaktyczne)



w 1965r. wersja standardowa gramatyki generatywno-transformacyjnej

Chomsky zadaje pytania o:



naturę języka



związek języka z umysłem



dlaczego tylko człowiek mówi i skąd się to bierze

Źródła teorii:



dotychczasowe teorie językoznawcze (dystrybucjonizm)



rozwój teorii informacji i logiki matematycznej, filozofii nauki i filozofii racjonalistycznej (Kartezjusz)

Gramatyka generatywna (transformacyjno-generatywna) – formalna teoria języka, model opisu kompetencji językowej
idealnego nadawcy/odbiorcy w aspektach zdolności generowania i zdolności rozumienia poprawnego tekstu w danym
języku.

Generowanie – jednoznaczne wyznaczanie (neutralne z punktu widzenia opozycji: nadawca-odbiorca) nieskooczonego zbioru
zdao (potencjalnych) języka naturalnego za pomocą skooczonej liczby reguł gramatycznych. Pojęcie ‘generowania’ po raz
pierwszy wprowadził w XVII w. W. von Humboldt

Gramatyka formalna – sformułowania explicite i prognostyczna (predyktywna).

Aksjomat o twórczym charakterze języka naturalnego – każdy rodzimy użytkownik języka jest zdolny do nieświadomego
produkowania nieskooczonej liczby zdao tego języka i do interpretowania ich. Użytkownicy rodzimego języka w procesie
produkowania i odbioru zdao nie są świadom, że stosują reguły użytkowe.

Kompetencja językowa – wiedza, świadomośd językowa użytkownika w jaki sposób ze skooczonego zbioru obiektów za
pomocą skooczonego zbioru reguł można utworzyd skooczony zbiór zdao i jak je zinterpretowad.

Performancja – konkretna realizacja kompetencji, czyli wypowiedzi (wykonanie językowe).

Gramatyka generatywna jako model skład się z :

1. słownika (zbiór symboli)
2. zbioru reguł

a. substytucji – zastępowanie obiektów innymi
b. kategoryzacji – klasyfikowanie leksemów do określonych klas gramatycznych
c. akomodacji – dostosowanie form jednostek
d. subkategoryzacji – wyższy stopieo uszczegółowienia reguł kategoryzacji

Gramatyki generatywne a gramatyki transformacyjne (Harris):
Gramatyka transformacyjna w koncepcji językoznawstwa stworzonej przez Noama Chomsky’ego i jej kontynuatorów, to taka
gramatyka, której zasadniczym celem jest dostarczenie procedur testujących dowolną kombinację słów i rozstrzygających o
tym, czy ta kombinacja jest zdaniem danego języka. W teorii Chomsky’ego zakłada, że gramatyka transformacyjna powinna
generowad wszystkie zdania danego języka i żadnych struktur nie będących jego zdaniami. Gramatyka transformacyjna
określa kompetencję językową użytkownika.

Reguła rekurencyjna (rekursywna) – dająca się zastosowad nieograniczoną liczbę razy.

19

Powstanie gramatyki generatywno-transformacyjnej – jako reakcja na metody opisu strukturalnego w amerykaoskim
dystrybucjonizmie:
I model – Noam Chomsky „Syntactic Structures” 1957



komponent syntaktyczny

 frazowy
 transformacyjny



komponent fonologiczny – brak komponentu semantycznego

II model



komponent syntaktyczny (=generatywny)



komponenty interpretacyjne:
 semantyczny – umożliwia opis wieloznaczności oraz odróżnianie zdao semantycznie poprawnych od

dewiacyjnych

 fonologiczny

Pozalingwistyczne aspekty gramatyki generatywno-transformacyjnej Chomsky’ego:



racjonalizm (z filozofii Kartezjusza)



mentalizm



hipoteza natywistyczna – człowiek rodzi się ze znajomością gramatyki uniwersalnej



idea gramatyki uniwersalnej

Generatywizm jako paradygmat falsyfikacjonistyczy. Kryteria oceny adekwatności modeli (gramatyk):



niesprzecznośd wewnętrzna



adekwatnośd opisowa:

 słaba – modele powinny starad się opisywad pełny zbiór zdao języka i nie uwzględniad zdao

nieakceptowanych

 mocna – przypisywanie zdaniom jako wytworom modelu określonej interpretacji jako zgodnej z intuicją

użytkownika

Paradygmat badao nad językiem w generatywizmie:



zdania powstają wskutek łączenia jednostek niższego rzędu w jednostki wyższego rzędu



językoznawca powinien używad dedukcji i szukad takich modeli językowych, które doprowadziłyby do możności
wyznaczenia każdego zdania (model zawierałby schemat budowy każdego zdania)

Generatywizm a strukturalizm w językoznawstwie:

R Ó Ż N I C E
strukturalizm

generatywizm

opis obserwowanego stanu rzeczy

modelowanie kompetencji

weryfikacja hipotez strukturalnych

falsyfikacja modeli

język =

gramatyka

język jako zbiór jednostek i system reguł

gramatyka to nie tylko zbiór jednostek i system
reguł, ale także model umożliwiający wyznaczenie
zdao

to produkt do tworzenia tekstu (system
jednostek i reguł)

język to nieskooczony zbiór zdao

PODOBIEOSTWA
oddzielenie synchronii od diachronii
nacisk na synchronię
postulat autonomiczności lingwistyki

20

Gramatyka formalna:

1. prognostyczna – przewidywalnośd zakłada, że te operacje, które są przedstawione w modelu, będą

adekwatne w zdaniach potencjalnych

2. sformułowana explicite – taka gramatyka, która pokonuje w sposób jawny wszystkie operacje, które są

wykorzystywane w celu przejścia jednostek (wielkości gotowych niepodzielnych) do produktów (konkretnych
ludzkich wypowiedzi): dedukcja, powtarzalnośd



wszystkie operacje w ramach modelu są podawane

jawnie i w określonej kolejności

strukturalizm

generatywizm

język

system jednostek i reguł

zbiór zdao

gramatyka

system reguł

model opisu języka

Gramatyka generatywna jest formalna ze względu na dwie cechy:



jest sformułowana explicite – wszystkie operacje w ramach modelu są podawane jawnie i w określonej
kolejności (uporządkowana)



jest pragmatyczna (predyktywna)

21

VII.

WSTĘP DO SEMANTYKI. TEORIE ZNACZENIA NA TLE HISTORII DYSCYPLINY.

Semantyka językoznawcza bada strukturę znaczeo wyrażeo języków naturalnych ze względu na odniesienie wyrażeo
do obiektów językowych i pozajęzykowych.

Semantyka w naukach logiczno-filozoficznych i w językoznawstwie XIX i XX w.:



XIX w. – semantyka diachroniczna – pyta o etymologię słów i rozwój znaczeo



XX w. – semantyka w strukturalizmie:

 teoria pól znaczeniowych – grupowanie wyrażeo językowych z punktu widzenia relacji zachodzących

między nimi (1924 – twórcą nazwy jest Ipsen)

 kierunek paradygmatyczny, np.: odcienie barw (1931 – Irier Wesgerber)
 kierunek syntagmatyczny, np.: pies szczeka (1934 – G. Porzig)

Semantyka bada:



definiowanie



wartościowanie logiczne zdao



stosunek znaczenia do oznaczenia

Filozoficzne tradycje wyjaśniania znaczeo:



Platon – podział na wyrazy jasne (proste) i wyrazy ciemne (złożone)



Arystoteles



Piotr Hiszpan



Kartezjusz, Leibniz, Lock

Powstanie semantyki logicznej – G. Frege 1892

Analiza semantyczna języka nauki w Kole Wiedeoskim



przedstawiciele: M. Schlick, R. Carnap, L. Wittgenstein.

Analiza semantyczna wyrażeo tzw. języka potocznego w brytyjskiej filozofii antycznej



przedstawiciele: A. J. Ayer, J.

L. Austin, G. Ryle, P. F. Strawson.

ZNACZENIE jako relacja dwuargumentowa reprezentowana przez zwrot „x znaczy y”, gdzie wartością zmiennej x jest
wyrażenie językowe W. Wartośd zmiennej y jest różna według różnych teorii (koncepcji) znaczenia. W wielu
współczesnych teoriach językoznawczych zmienna y ma wartośd WW (znaczenie jako zbiór postulatów/ konsekwencji,
jako przykład (eksplikacja/ paralokucja)). Przedstawiciele: R. Carnap, R. Jakobson, J. J. Katz, A. Bogusławski, A.
Wierzbicka.
Inne rozpowszechnione teorie znaczenia, według których zmienna y przyjmuje wartości należące do innych kategorii
niż WW, np.: takich jak:

1. znaczenie jako coś zawartego w umyśle ludzkim – teoria asocjacjonistyczna



wyobrażenie człowieka

towarzyszące wyrażeniu językowemu, przedstawiciele: J. Locke, K. Ajdukiewicz; np.: „lew” – dla niektórych
będzie obiektem lęku, dla innych zwierzęciem do upolowania; każdemu wyrażeniu językowemu towarzyszą
wyobrażenia człowieka o tym wyrażeniu

2. przedmioty i stany rzeczy pozajęzykowe – jako denotaty wyrażeo:

a. teoria konotacyjna



przedmioty i stany rzeczy poza językiem, przedstawiciel: J. S. Mill

b. teoria referencyjna



stosunek zachodzący między klasą elementów tekstu (klasa językowa) a klasą

elementów rzeczywistości (klasa pozajęzykowa), przedstawiciel: L. Zawadowski

3. przedmioty idealne i abstrakcyjne – teorie fenomenologiczne



przedstawiciele: E. Husserl, R. Ingarden

4. znaczenie jako zachowania ludzkie:

a. teoria behawiorystyczna



relacja między wyrażeniem językowym a ludzkim zachowaniem,

przedstawiciel: L. Bloomfield

22

b. teoria pragmatyczna



relacja między wyrażeniem językowym a sposobem posługiwania się nim,

przedstawiciel: L. Wittgenstein

c. teoria sytuacyjna



przedstawiciel: J. R. Firth

Zakres pojęcia znaczenia jako predykatu językowego, wyznaczającego relacje między wyrażeniami językowymi:

a. „szeroki” – znaczenie W to funkcja W (J. Lyons) – wyrażenie językowe ma znaczenia jeśli można mu przypisad

jakąś funkcję (gramatyczną, referencyjną, ekspresywną)

b. „wąski” – znaczenie W to wartośd poznawcza (kognitywna) W (A. Bogusławski) - informacja komunikowana za

pomocą wyrażenia; związany z analizą składnikową w semantyce (opis znaczenia przez wyliczenie cech
należących do tego wyrażenia, powtarzających się w innych jednostkach – rozkład znaczenia wyrazu na
najprostsze elementy; znaczenia można traktowad jako iloczyny cech, np.: mężczyzna = człowiek + dorosły +
płed męska



niezbędna jest hierarchia tych cech, nie wystarczy ich wyliczenie)

Semantyka w językoznawstwie strukturalnym.
Teorie pól znaczeniowych Ipsena:
Pierwsze teorie pól wyrazowych powstawały w Niemczech i Szwajcarii w latach 20. i 30. Jako pierwszy użył terminu
pole semantyczne – Gunter Ipsen –‘ zespół wyrazów połączonych wspólną nadrzędną treścią znaczeniową’.
Pole semantyczne – to wyróżniona na podstawie wspólnych cech znaczeniowych klasa wyrazów pozostających w
określonych relacjach w słowniku (pole paradygmatyczne, inaczej parataktyczne) lub w tekście (pole syntagmatyczne,
inaczej syntaktyczne). Twórcą teorii pola parataktycznego był Jost Trier, a syntagmatycznego – Walther Porzig.
Pole semantyczne:



kierunek paradygmatyczny - pole tworzą reprezentujące te sama częśd mowy wyrazy nazywające np. kolory,
stopnie wojskowe.



kierunek syntagmatyczny - pole syntaktyczne tworzą współwystępujące ze sobą w tekście wyrazy, np. język-
lizad, piwne-oczy, potrawa-jeśd.

 Cała treśd pojęciowa języka dzieli się na sfery i pola pojęciowe, niedostępne bezpośrednio badaczowi, który może

obserwowad tylko pola wyrazowe, stanowiące językowe odbicie pól pojęciowych.

 Pole wyrazowe stanowi siatkę nakładaną na rzeczywistośd – siatka ta jest różna dla różnych kultur i w różnych

okresach rozwoju tego samego języka.

 Ani jeden wyraz nie funkcjonuje w świadomości mówiących w postaci izolowanej - jest kamykiem mozaiki wśród

innych składających się na obraz pojęcia istniejącego poza sferą języka.

 Właściwe znaczenie poznajemy wtedy, gdy odgraniczamy i odróżniamy je sąsiednich i przeciwstawnych – ma sens

tylko jako częśd całości, znaczenie bowiem występuje tylko w obrębie pola i na tle całej struktury, której jest częścią.
Znaczenia wyrazu nie można określid właściwie, jeżeli się go nie rozpatrzy na tle tej całości. Nawiązanie do idei de
Saussure’a o systemowości języka, wzajemnym uwarunkowaniu elementów językowych - wartośd elementu
językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, lecz zależy od opozycji względem innych- ma wartośd
względną.

 Jeżeli jedno z pojęd ulega zmianie – modyfikują się i inne należące do tego samego pola (konsekwencje dla innych z

tego pola).
Prace L. Weisgerbera – ideologa koncepcji pól semantycznych nawiązują do idei Humboldta, na temat wewnętrznej
formy języka organizującej widzenie świata przez daną społecznośd językową, Pole wyrazowe jest odbiciem pola
pojęciowego. Siatki pojęciowe są różne w różnych językach. Tezę te potwierdziły późniejsze badania etnolingwistyczne
(E. Sapira i B. Whorfa) Przykład: różnice w nazywaniu barw w j.polskim i navaho Indian z Arizony: polskiemu
przymiotnikowi czarny odpowiadają 2 rodzaje czerni wyróżniane w navaho; dwóm polskim wyrazom: zielony i
niebieski odpowiada jeden przymiotnik w navaho.

Analiza składnikowa w semantyce – metoda opisu znaczenia wyrażenia polegająca na rozkładzie (dekompozycji) jego
struktury na zawarte w tej strukturze elementy (cechy/pojęcia) wspólne przynajmniej dla części systemu

23

znaczeniowego danego języka. Stosowana od lat 60. w różny sposób przez wszystkie niemal (z wyjątkiem
kognitywizmu) szkoły i kierunki w semantyce językoznawczej, od teorii pól po nurty współczesne.

wiezie – jedzie i coś trzyma porusza się
niesie – idzie i coś trzyma w obu przypadkach

Sposób analizy składniowej polega na wyliczaniu cech, które należą do znaczenia danego wyrażenia:
mężczyzna

kobieta

dziecko

+dorosłośd

+dorosłośd

-dorosłośd

+bycie człowiekiem

+bycie człowiekiem

+bycie człowiekiem

+męskośd

+żeoskośd

Wzajemne oddziaływania semantyki w naukach logiczno-filozoficznych i semantyki językoznawczej (od lat 60-tych XX
w.) – wpływ:



logiczno-filozoficznej tradycji opisu znaczeo



logiki matematycznej



gramatyk generatywnych



metodologii – strukturalizmu



potrzeb leksykografii

Semantyka w językoznawstwie generatywnym



semantyka interpretacyjna – J. J. Katz, J. A. Fodor



teoria ról semantycznych – Ch. Fillmore, Jackendoff



semantyka generatywna – G. Lakoff, J. D. McCawley

Semantyka w szkole moskiewskiej – semantyka funkcji leksykalnych, operuje językiem semantycznym opartym na
jednostkach języka sztucznego; przedstawiciele: J. D. Apresjan, I. A. Melčuk, A. K. Žolkovski

Kształtowanie się koncepcji metajęzyków semantyki

Znaczenie a oznaczenie:
Znaczenie



relacja między jednostką językową a inną jednostką językową (wewnątrzwyrazowa).

Oznaczenie



relacja między jednostką językową a światem pozajęzykowym.

Istnieją wyrażenia, które:



znaczą, ale nie oznaczają (partykuły, spójniki)



oznaczają, ale nie znaczą (imiona własne)



odnoszą się do tego samego, ale mają różne znaczenia (np.: gwiazda poranna – gwiazda wieczorna)



mają to samo znaczenie, ale wykluczające się odniesienia (wyjśd za mąż – ożenid się)

Semantyka translacyjna – (metoda analizy składnikowej) przekład w obrębie tego samego języka
Semantyka referencyjna – ustala relacje między językiem a światem

Znaczenie jako:



zbiór postulatów – R. Carnap



konsekwencje logiczne – Katz, Bellert



przekład – Jakobson

 szkoła moskiewska – Apresjan, Melčuk
 szkoła polska – Bogusławski, Wierzbicka

Denotacja a referencja

24

Denatcja – zakres odniesienia
Referencja – odniesienie przedmiotowe do rzeczywistości pozajęzykowej
Denotacja nazwy „pies” – zbiór wszystkich obiektów, o których można orzekad tę nazwę

Referencja:

1. wewnątrztekstowa – za pomocą jednego wyrażenia językowego dokonuje się odniesienia do innego

wyrażenia językowego:

a. anafora – odesłanie wstecz
b. katafora – odesłanie wprzód

2. zewnątrztekstowa:

a. werbalna



czyste indeksy

 imiona własne
 zaimki osobowe (ja, ty, to)



wyrażenia z cechami indeksowymi

 miana
 deskrypcje

 określone
 dyskursywne
 aluzyjne

 inne zaimki osobowe i wskazujące

b. mechaniczna – gesty

Czyste indeksy – pełnią funkcję tylko referencyjną:



imiona własne – służą identyfikowaniu obiektów



zaimki osobowe – służą wskazywaniu jakiegoś obiektu

Wyrażenia z cechami indeksowymi – funkcja referencyjna + wskazywanie pewnych cech:



miana – nazwy pospolite, które funkcjonują jako nazwy własne; wyznaczają obiekt, o którym mowa w sposób
ścisły, np.: dom, dyrektor, kościół. Odbiorca musi należed do pewnej pokreślonej zbiorowości i identycznie
odnosid dane wyrażenie



deskrypcje – wyrażenie, za pomocą których coś się opisuje:

 określone – obiekt, o którym mowa wyznacza się w sposób ścisły, np.: zachodnia sąsiad Polski
 dyskursywne – zdeterminowane kontekstowo, np.: Jaś został pobity. Chłopca przewieziono do

szpitala. Dla sprawdzenia deskrypcji należy dodad wyrażenie: „o którym się mówi”

 aluzyjna – zdeterminowana wspólną wiedzą nadawcy i odbiorcy, np.: Czy pan wie, że ten łajdak

znów zrobił donos? Dla sprawdzenia deskrypcji należy dodad wyrażenie: „taki, że wiesz, o którym
mówię”

 nieokreślone – np.: rzeka w Polsce

*Wyrażenia ko referencyjne – wyrażenia tekstowe, które mają jednakowe odniesienia.

KWANTYFIAKCJA – procedura, która polega na ustalaniu zakresu odniesienia predykatu użytego w danym zdaniu;
kwantyfikatory są w logice – w języku naturalnym operatory kwantyfikujące, które mogą byd podporządkowane tym
wielkościom, które są dane w języku logiki.

Kwantyfikacja – rodzaj referencji, przy którym bierze się pod uwagę zakres odniesienia predykatu użytego w zdaniu:

25

OPERATOR KWANTYFIKUJĄCY – składnik zdania jakiegoś języka naturalnego charakteryzujący zakres odniesienia (do
jakiej ilości obiektów odnosi się wypowiedzenie) predykatu tego zdania oraz sposób identyfikacji obiektu, o którym ten
predykat jest orzekany, tę funkcję pełnią: zaimek, rodzajnik, nazwa jednostkowa/ ogólna, deskrypcja określona i
nieokreślona oraz szyk.

KWANTYFIKATOR – znak o określonej postaci, należący do logiki, który poprzedza funkcję zdaniową F (x), któremu jest
przypisana wartośd zdaniowa w języku naturalnym

V – mały (ta)
Λ - duży (każda)

Kwantyfikacja numeryczna – ilośd obiektów wskazana przez liczebnik lub jego pochodną, np.: trochę soli, odrobinę

Kwantyfikacja referencyjna – jej wykładniki to operatory kwantyfikujące

Kwantyfikacja:

1. szczegółowa (V mały) – odnosi się do obiektu jednostkowego

a. określona



imiona



deskrypcje dyskursywne



zaimki osobowe



indeksy
[jota]

b. nieokreślona



zaimki – ktoś, coś



deskrypcje nieokreślone *eta+

2. ogólna (Λ duży)

a. intencjonalna – reprezentant garnku, np.: Kura jest ptakiem domowym
b. ekstensjonalna:



kolektywna – własnośd przysługuje wszystkim elementom zbioru, np.: Wszystkie dzieci
dostały zabawkę



dystrybutywna – każdemu elementowi dany predykat przysługuje, np.: Każde dziecko
dostało zabawkę

*Jota operatory – odniesienie wypowiedzi nie do wszystkich obiektów danego rodzaju, za pomocą operatorów
szczegółowych; są wykładnikami odniesieo jednostkowych.
*Eta operatory – nie są wykładnikami odniesieo jednostkowych.

Związek między kwantyfikacją a opozycją zdao analitycznych i syntetycznych ogólnych:

1. analityczne – głoszą takie prawdy, którym nie da się zaprzeczyd
2. syntetyczne – dochodzid do nich można na drodze empirycznej

Dzięki operatorom kwantyfikującym dodanym do tych zdao, można rozstrzygnąd, czy zdanie jest analityczne czy
syntetyczne:

1. zdanie analityczne – Pies jest zwierzęciem.



to z obserwacji psa nie wynika, ale bycie psem, to bycie

zwierzęciem, nie może byd tak, że pies nie jest zwierzęciem

2. zdanie syntetyczne ogólne – Pies ma cztery nogi.



to wynika z obserwacji psa, chod może on mied i trzy

nogi, bo istnienie psa o trzech nogach nie kłóci się z byciem psem

3. dodanie operatorów kwantyfikujących „ten” (szczegółowy) i „każdy” (ogólny):

a. zdanie analityczne:

26

Ten pies jest zwierzęciem. – zdanie dewiacyjne, bo słowo „ten” jest wskazujące – robi się to wtedy,
kiedy łączy się ze światem, a „pies” łączy się z pojęciem
Każdy pies jest zwierzęciem. – zdanie poprawne, chod „każdy” to zdanie nadmiarowe

b. zdanie syntetyczne ogólne:

Ten pies ma cztery nogi. – to zdanie jest poprawne
Każdy pies ma cztery nogi. – całe zdanie to zdanie fałszywe (cecha typowa dla gatunku psa, chod nie
zawsze pies ma cztery nogi)

4. zanegowanie zdao:

a. zdanie analityczne:

Nieprawda, że każdy pies jest zwierzęciem. – negacja tego zdania jest wewnętrzną sprzecznością i do
operatora „każdy” i do operatora „jest”

b. zdanie syntetyczne ogólne:

Nieprawda, że każdy pies ma cztery nogi. – dwie możliwości:



negacja dodana do „każdy” – Nie każdy pies ma cztery nogi. – zdanie prawdziwe



negacja dodana do „ma” – Każdy (czyli ‘żaden’) pies nie ma czterech nóg. – zdanie fałszywe

Parametry aktu mowy:



miejsce



czas



interlokucja



dyskurs

Deiktycznośd – sposób użycia w wypowiedzi wyrażeo okazjonalnie zamiennych

27

VIII.

TEORIA JĘZYKA SEMANTYCZNEGO W POLSKIEJ SZKOLE SEMANTYCZNEJ ANDRZEJA BOGUSŁAWSKIEGO I ANNY
WIERZBICKIEJ.

Teoria języka semantycznego w ujęciu:



Bogusławskiego – badania oparte na indywidualnych warunkach filozoficzno-ideologicznych



Wierzbicka – próba o charakterze empirycznym, odniesienie do różnic kulturowych między narodami świata

Język semantyczny (metajęzyk semantyki/ język reprezentacji semantycznej):

a. zbudowany przez badacza system
b. składa się - analogicznie do języka naturalnego – ze słownika i gramatyki
c. służy do:



opisywania znaczeo wyrażeo języków naturalnych



odróżniania zdao semantycznie poprawnych od niepoprawnych

d. fundowany na językach sztucznych bądź naturalnych
e. na jego rozwój wpłynęło 5 czynników:



logiczna i filozoficzna tradycja znaku



logika matematyczna (Tarski, Russel, Quine)



językoznawstwo generatywne



tradycja semantyki językoznawczej



potrzeby leksykografii

f. właściwości:



metajęzyk



system środków ma spełniad dwojaką funkcję: umożliwiad rozróżnianie zdao sensownych od
bezsensownych (poprawnych semantycznie i niepoprawnych) oraz wyjaśniad relacje między
wszystkimi wyrażeniami językowymi (podstawowa relacja: wynikania i sprzeczności)

g. dwie koncepcje:



dążyd do budowy języka semantycznego na podstawie języków naturalnych



dążyd do budowy języka semantycznego na podstawie języków sztucznych

Koncepcja języka semantycznego opartego na języku naturalnym:

a. semantyka redukcjonistyczna – istnieje możliwośd rozkładu znaczeo na elementy prostsze, aż do elementów

najprostszych, które pojawiają się w wielu definicjach różnych wyrażeo



istnieją obiekty, które są elementami samo wyjaśniającymi (nie trzeba ich przekładad na inne
jednostki)



cząstki elementarne są uniwersalne – mają swoje odpowiedniki we wszystkich (większości) językach
świata; proces wyszukiwania elementów najprostszych jest empiryczny i intuicyjny

b. eksplikacja semantyczna – odnosi się do:



osiąganego celu (efekt, do którego się dąży)



procedury badawczej (akt, operacja)

c. teoria eksplikacji Anny Wierzbickiej – eksplikacją wyrażenia A jest takie wyrażenie B, które spełnia kilka

warunków:



B równoznaczne z A



B musi mied strukturę bardziej rozczłonkowaną (rozwiniętą) niż A



B składa się z elementów prostych (semów)



B jest zbudowane z elementarnych schematów semantycznych (prostota połączenia)



to, co jest eksplikowane, i to, co eksplikuje, to ciągi należące do tego samego języka naturalnego

Zatem: język semantyczny to minimalny zbiór jednostek koniecznych i wystarczających do wyjaśnienia
wszelkich innych wyrażeo językowych i elementy tego zbioru są proste semantycznie

28

Główne założenia teorii naturalnego metajęzyka semantycznego (NMS):

1. istnieje zbiór jednostek elementarnych (semantycznie prostych, niedefiniowalnych) tworzących słownik

języka myśli ludzkiej (lingua mentalis)

2. zbiór ten jest konieczny i zarazem wystarczający do dokonania eksplikacji semantycznej jednostek złożonych
3. elementy tego zbioru nie są dane a priori, wymagają ustalenia (metodą prób i błędów) i weryfikacji – w

wyniku opisu semantycznego wszystkich (jak największej liczby) języków świata

4. leksykalizacja jednostek języka mentalnego we wszystkich językach naturalnych (status uniwersalny

jednostek) jest argumentem na rzecz prostoty semantycznej tych jednostek

5. eksplikacja semantyczne jednostki złożonej to ciąg zbudowany z jednostek prostych za pomocą

elementarnych reguł gramatyki, mający znaczenie tożsame ze znaczeniem jednostki złożonej

6. podstawowe zadanie semantyki językoznawczej polega na tworzeniu eksplikacji jednostek (która jest główną

metodą opisu semantycznego) oraz na systematycznej weryfikacji metajęzyka

7. główne idee redukcjonistycznej analizy semantycznej wyrażeo mają wielowiekową tradycję logiczno-

filozoficzną (od Platona począwszy), niezależnie od tego wynikają z zasad poprawnego logicznie wyjaśniania

Ewolucja teorii MNS w ujęciu A. Wierzbickiej (od 1969):

1. wzrost liczby postulowanych jednostek elementarnych (od 14) *1972+ do następujących (61) *2004+:



ja, ty, ktoś, coś, ciało



ten, ten sam, inny



jeden, dwa, dużo, niektóre, wszystko



dobry, zły, duży, mały



myśled, wiedzied, chcied, czud, widzied, słyszed



mówid, słowo, prawda,



robid, dziad się, ruszad się,



byd, mied



żyd, umrzed



bo, jeżeli, nie, byd może, móc



kiedy, teraz, przed, po, długo, krótko, przez pewien czas, chwila, moment



gdzie, tutaj, nad, pod, wewnątrz, z (tej) strony, blisko, daleko



bardzo, więcej



rodzaj, częśd



tak (taki), jak

2. rozszerzenie badao na ogromną liczbę języków (poza europejskimi – język Azji, Afryki, Australii)
3. sukcesywne rozszerzenie zbiorów jednostek objętych analizą (m. in. na artefakty, akty mowy, stosunki

międzyludzkie, emocje)

4. rozszerzenie zakresu badao: od lingwistyki jako nauki autonomicznej po badania ogólnohumanistyczne,

interkulturowe (uwzględniające filozofię, teologię, psychologię i antropologię)

Liczba jednostek elementarnych:



Wierzbicka: 14 [1972] – 61 [2004]



Bogusławski: około 100



Obecnie: 60

Należy preferowad język semantyczny oparty na języku naturalnym, bowiem każdy znak musi byd wyjaśniony, a
wyjaśnienie znaków języków sztucznych prowadzi do przekładu na języki naturalne.

A. Wierzbicka „Ciało i umysł”



struktura semantyczna „tak, że”:
Adam jest tłusty = Adam jest taki, że jego ciało jest tłuste

29



ograniczenia selekcyjne:
włosy blond ograniczenia selekcyjne – nie da się przewidzied ograniczoności na
piwne oczy podstawie znaczenia
słowa sądu, pragnienia, myśli, uczucia – predykaty zdeterminowane znaczeniowo (da się przewidzied na
podstawie znaczenia)



zdania o percepcji:
Adam zobaczył lisa



Adam jako osoba wie coś, bo z jego ciałem coś się stało

Widzę, że nie ma tu Janka



Obserwuję to, co jest i o niczym nie można powiedzied, że to jest Janek.



identyfikacja indywiduów i relacja własności:
Identyfikacja osoby musi opierad się na identyfikacji ciała. Ciało jest znakiem osoby. Osoba „posiada” ciało
(ma „na własnośd”)



ciało ludzkie jako podmiot zdania:
Adam mówi: „smutno mi”



zależnośd ciała od umysłu:
Adam powiększył dziurę w ścianie nożem



Wola Adama powoduje, aby jego ciało poruszyło się, ruch ciała

powoduje zagłębienie noża w ścianę, kontakt noża z wewnętrzną powierzchnią ściany powoduje, że dziura
staje się większa.



zależnośd umysłu od ciała:
A zapomniał = A przestał wiedzied

Eksplikacja – parafraza znaczenia, warunki (= eksplikacją wyrażenia A jest wyrażenie B, które):



wyrażenie A jest równoznaczne z wyrażeniem B



zbudowane z jednostek prostych (semów)



ma strukturę rozczłonkowaną



zbudowane za pomocą elementarnych schematów składniowych



należed do tego samego języka naturalnego

30

IX.

KATEGORIA MODLANOŚCI W OPISIE STRUKTURY ZDANIA.

Modalnośd (z pogranicza semantyki i pragmatyki) – stosunek mówiącego do treści dictum zawartego w wypowiedzi,
ujawniający cel aktu mowy:

1. m. intradyktalna (deontyczna) – wyrażenie konieczności, możliwości; typowe predykaty deontyczne: trzeba,

należy, powinien, musi, ma, może, konieczne, możliwe (postulaty, dyrektywy, namowy)

2. m. ekstradyktalna – na zewnątrz w stosunku do tego, co jest w danym zdaniu powiedziane (intencjonalna):

a. asertoryczna (=epistemiczna):



zerowa (=amodalna) – wypowiedziana modalnie (są neutralne), np.: Pada deszcz. Piotr
zgubił okulary. Pies jest zwierzęciem. (konstatacje)



niezerowa (epistemiczna) – stosunek mówiącego do prawdziwości informacji
przekazywanej przez niego w wypowiedzeniu, np.: Ugryzł go pewnie komar (hipotezy).
Wykładniki:

 1 osoba niektórych czasowników mentalnych, np.: sądzę
 niektóre partykuły, np.: chyba, pewnie, jeśli, gdyby
 formy trybu przypuszczającego

b. interrogatywna – celem jest uzyskanie informacji od odbiorcy na dany temat, charakterystyczna

dla pytao, np.: Kiedy przyjechałeś? (pytania)

c. imperatywna – chcę, żebyś spowodował p; rozkaz, czyn ma zostad dokonany poprzez mówienie,

doprowadzid, aby adresat coś zrobił, np.: Wynoś się stąd! (rozkazy)

d. optatywna – życzenia i pragnienia (oby, żeby, niechby, bodaj), np.: Obyś żył długo i szczęśliwie!

(życząca)

e. emocjonalna – ekspresje woli, uczud, sądów, np.: Ależ co ty pleciesz! (ekspresywna)

Wykładniki modalności:



leksykalne – partykuły



gramatyczne – morfemy trybu



prozodyczne – intonacja wznosząca/ opadająca



linearne – relewantna semantycznie opozycja szyku tej samej jednostki

Wypowiedzenia deklaratywne o modalności asertorycznej zerowej to inaczej wypowiedzenia amodlane. Por. np.: Pada
deszcz. Piotr zgubił okulary. Pies jest zwierzęciem. Każdy człowiek jest śmiertelny. W zdaniach amodalnych nie ma
wykładników modalności.



Wierzbicka: nie ma zdao amodalnych.



Bogusławski: tylko takie zdania zawierają modalnośd, w których istnieją jej wykładniki

Reguła ogólna:

1. wykładniki poszczególnych typów modalności ekstradyktalnej wykluczają się nawzajem



próba ich

połączenia prowadzi do dewiacji, np.: pytanie i wyrażenie żalu:
*(Czy) Anna się (niestety) pomyliła? – modalnośd interrogatywna i modalnośd epistemiczna



nie jest

możliwe wyrażenie dwóch postaw w tym samym wypowiedzeniu
*(Prawdopodobnie) (wyjdź stąd)! – modalnośd epistemiczna i modlanośd imperatywna

2. wykładniki modalności ekstradyktalnej i modalności intradyktalnej nie wykluczają się:

(Oby) Piotr (mógł wyjechad). – modalnośd optatywna i modalnośd intradyktalna (możliwośd)



dopuszczalne jest współwystępowanie modalności

Pytanie – wypowiedzenie o intonacji wznoszącej, z fakultatywnym wykładnikiem leksykalnym w postaci operatora czy
lub zaimka.

31

Klasyfikacja pytao ze względu na wolę uzyskania informacji (tak/nie):

1. pyt. niewłaściwe – służą do wyrażania różnych postaw mentalnych, wolitywnych, emocjonalnych mówiącego:

a. pyt. retoryczne : Któż nie kocha swojej matki?
b. pyt. ekspresywne: Chcesz oberwad?
c. pyt. deliberatywne: Co ona teraz ze sobą zrobi?

2. pyt. właściwe – ich celem jest uzyskanie odpowiedzi (wyznaczają schemat odpowiedzi: tak/nie):

a. pyt. zamknięte – wyznaczają dwie wykluczające się odpowiedzi



pyt. rozstrzygnięcia – pyt. wyboru, z wykładnikiem typu czy

 jednoczłonowe – wyznaczają dwie możliwe odpowiedzi wzajemnie sprzeczne Czy

Toruo leży nad Wisłą? (tak/nie)

 wieloczłonowe – wyznaczają jedną możliwośd odpowiedzi: Czy Toruo leży nad

Wisłą, czy nad Odrą, czy nad Wartą…? (Wisła/ Odra/ Warta)



pyt. uzupełnienia – pyt. wprowadzone przez zaimki typu: kto (odpowiedź może byd
substytutem odpowiedzi):, np.: Kto przyjechał?



Ktoś przyjechał.; Kto odkrył Amerykę?

b. pyt. otwarte – nie wyznaczają schematu odpowiedzi, np.: Co wiesz o systemie podatkowym w

Niemczech?

Pytania poza rozpowszechnioną typologią:

1. tzw. A-pytania – można je zadad dopiero, gdy ktoś coś wcześniej powiedział, np.: X: Maria wyjeżdża w

poniedziałek. Y: A Stefan? X: Stefan – w piątek.

2. pozorne pytania rozstrzygnięcia – można odpowiedzied na pytanie, ale nic z tego nie wynika, np.: Czy ktoś z

was nie zna się na ptakach?

3. pyt. dyskusyjne – pozostają z sobą w relacji dysjunkcji (dwa zdania połączone spójnikiem „albo” – lub

strukturą podobną – prawdziwe tylko wtedy, kiedy zachodzi jedna z podanych możliwości), np.: Czy Piotr śpi
czy nie?

4. pyt. wielokrotne – kiedy człon jest pytaniem o co innego, np.: Kto z kim i kiedy taoczyła balu?

Pytania:

1. niezależne – bezkonstektowe
2. zależne – konspektowe – wypowiedzenie podrzędne wprowadzone przez czasownik mówienia, np.: Zapytał

mnie, czy przyjdę. Nie powiedział nam, kiedy wróci.

Wypowiedzi:



deklaratywne – mogą byd poddane wartościowaniu logicznemu, można do nich odnieśd negację



niedeklaratywne – nie mogą byd poddane wartościowaniu logicznemu, nie można do nich odnieśd negacji,
np.: *Nieprawda, że chodź tu.

32

X.

WPROWADZENIE DO PRAGMATYKI JĘZYKOZNAWCZEJ. HISTORIA PRAGMATYKI (W ZARYSIE). SEMANTYKA A
PRAGMATYKA.

Pragmatyka językoznawcza



definicja intensjonalna – pragmatyka bada użycie języka, funkcje wypowiedzi niż inne kodowe, pozajęzykowe
uwarunkowania struktur językowych (socjalne, kulturowe). Zajmuje się wyjaśnianiem użytych w kontekście
wyrażeo językowych z punktu widzenia ich relacji do nadawcy



definicja ekstensjonalna (czyli wyliczanie zagadnieo) nauka o aktach mowy, warunkach użycia wyrażeo
językowych, o sposobach komunikacji za pomocą języka naturalnego i jej społecznych i psychologicznych
uwarunkowaniach.

Główne działy pragmatyki (sensu largo):

1. nauka o aktach mowy
2. socjolingwistyka – bada zróżnicowanie języków etnicznych zdeterminowane strukturą społeczeostwa
3. psycholingwistyka - bada psychologiczne, fizjologiczne i fizyczne aspekty przyswajania i rozwoju

mowy

4. stylistyka – bada style, odmiany funkcjonalne, użycie środków stylistycznych
5. etnolingwistyka – bada zależności między typem kultury a językiem
6. dialektologia – bada terytorialne zróżnicowanie języków narodowych
7. glottodydaktyka – nauka o metodach nauczania języków jako języków obcych

Akt mowy – zachowanie polegające na użyciu wypowiedzenia w danej sytuacji (na tym, że ktoś powiedział o czymś coś
do kogoś), składa się z:



aktu lokucji – zwracając się do kogoś, powiedzied o czymś, składa się z:

 aktu fonetycznego – wydawanie dźwięków mowy
 aktu fatycznego – wypowiadanie wyrazów zgodnie z ich znaczeniem i regułami gramatyki
 aktu retycznego – powiedzenie czegoś o czymś w określonym odniesieniu



aktu illokucji – zrobid coś mówiąc (wygłosid wypowiedź o konwencjonalnej mocy)



aktu perlokucji – osiągnąd skutek (w innej sferze niż mówienie) przez powiedzenie czegoś

Teoria performatywów – pierwsza wersja teorii aktów mowy; są czynności, które muszą byd wykonane z udziałem
języka, w wyniku tego, że się mówi – nie da się ich wykonad bez mówienia, np.: przepraszanie, powitanie, gratulacje,
podziękowanie.
Austin doszedł do wniosku, że niektórym konstatacjom może przysługiwad wartośd per formatywna: ‘jutro przyjdę’ –
obietnica, groźba

PERFORMATYW – wypowiedź spełniająca; wypowiedź, za pomocą której dokonuje się czynu innego niż samo
mówienie; czynnośd ta nie mogłaby byd bez udziału języka wykonana.

Przeciwstawienie performatywów i konstatacji:

1. konstatacje (=stwierdzenia) mają wartośd logiczną (są prawdziwe lub fałszywe), a performatyw nie podlegają

kryterium prawdziwości

2. konstatacja służy do opisywania świata (informuje, sprawozdaje), a performatyw do wykonywania czynności
3. za pomocą konstatacji stwierdza się, że czynnośd została wykonana

Klasyfikacja aktów mowy ze względu na funkcję (Austin):

1. wypowiedzi werdyktywne (osądzeniowce) – osądy, wyroki, czasowniki: uniewinnid, skazywad, oceniad,

orzekad

33

2. wypowiedzi autorytatywne (sprawcze) – wyrażają sprawowanie władzy, wywieranie wpływu, czasowniki:

mianowad, rozkazywad, pomagad, radzid

3. wypowiedzi komisyjne (zobowiązaniowce) – zobowiązania mówiącego, czasowniki: przyrzekad, przysięgad,

deklarowad, zobowiązad

4. wypowiedzi konduktywne (zachowaniowce) - dotyczą postaw i zachowao społecznych, czasowniki:

gratulowad, przepraszad, dziękowad

5. Wypowiedzi ekspozytywne (wykładniowce) – przekonania, czasowniki: wątpid, podkreślad, przypominad.

Postulowad, twierdzid, zakładad

Akty mowy w ujęciu Searle’e:

1. asertywa – służy do przedstawiania sądów zgodnych z przekonaniami nadawcy (twierdzę, wnioskuję, wątpię)
2. dyrektywa – akt nakłaniający odbiorcę do działao zgodnych z intencjami nadawcy (prośby, nakłanianie,

pytanie)

3. komisywa – akt zapowiadający to, że nadawca będzie wykonywał pewne określone czynności (działania),

które będą skierowane na odbiorcę (obietnice, oferty, groźby)

4. ekspresywa – akt, za pomocą którego nadawca wyraża swój stan emocjonalny, psychiczny (przeprosiny,

gratulacje, kondolencje, podziękowanie, powitanie)

5. deklaratywna – za jej pomocą dokonuje się zmian instytucjonalnych, aktów prawnych (mianowanie na

stanowisko, nadanie tytułu, stopnia, wyroki, wypowiadanie wojen)

Zasada kooperacji P. Grice’a (teoria implikatur konwersacyjnej)
Paul Grice – w latach 60. Prof. na Harvardzie; stworzył: intencjonalną teorię znaczenia, zasadę kooperacji, teorię
implikatur konwersacyjnych; zasada kooperacji – w „Logika a konwersacja” 1975r.

ZASADA KOOPERACJI – zasada współdziałania językowego uczestników konwersacji; zbiór praw regulujących
zachowanie konwersacji.

TEORIA IMPLIKATUR KONWERSACYJNYCH – teoria dekodowania ukrytych aktów mowy (nie można jej widzied bez
zasady kooperacji).

Typy informacji zawarte w wypowiedzi:

1. przekazywane wprost – to, co nadawca mówi w wypowiedzi w sposób jawny (to, co ktoś twierdzi)
2. przekazywanie nie-wprost – wnioskowane, nie dane wprost

a. konwencjonalnie: Maria zaszła w ciążę, ale Jan się ucieszył.



nadawca zakładał, że Jan nie będzie

się z tego cieszył (presupozycji są również przekazywane w sposób konwencjonalny, nie-wprost)

b. niekonwencjonalnie – dodatkowo opierają się na innych przesłankach, np.: dochodzenie do konkluzji

na podstawie dialogu



konwersacyjnie – do wniosków tego rodzaju stosuje się termin implikatura konwersacyjna
(dwaj panowie A i B rozmawiają o panu C



wnioski dialogu mogą byd niezależne od tego,

gdzie się dialog odbywa)

Zasadzie kooperacji podporządkowane są cztery maksymy:

1. ilości – mów tyle, ile trzeba
2. jakości – mów prawdę (prawda, uzasadnienie prawdy)
3. odniesienia – mów na temat
4. sposobu – mów zrozumiale i zwięźle

Zasada kooperacji to zasada współpracy rozmówców, jeśli jedna z czterech maksym jest naruszona, dochodzi do
implikatury konwersacyjnej.

34

Te cztery maksymy tworzą idealistyczny model konwersacji.
Jeśli w dialogu co najmniej jedna maksyma zostaje naruszona, to powstają niejasności, tworzy się implikatura
konwersacyjna.

Cel zasady kooperacji: by można było traktowad maksymy jako model oceny konkretnych zachowao językowych ludzi.

Implikatura konwersacyjna – taki sąd, który wyprowadza się z dialogu na podstawie wnioskowania uwzględniającego:



konwencjonalne znaczenia słów użytych w wypowiedzi przez interlokutorów



zasadę kooperacji i podporządkowane jej maksymy



językowy i pozajęzykowy kontekst dialogu wraz z całościową wiedzą rozmówców o świecie



liczba implikatur dla danego dialogu jest liczbą otwartą



implikatury mogą powstad nawet, gdy do wszystkich maksym będziemy się stosowad



implikatury służą do interpretacji figur retorycznych, które powstają w wyniku naruszenia zasady kooperacji i
podporządkowania jej maksym

Efekt naruszania maksym bądź samej zasady:



mogą byd to wypowiedzenia, które są figuratywne



figury nie muszą jednak wcale powstad – mogą to byd zwykłe błędy



powstanie figury to minimalny rezultat implikatury

Przykłady:
A: Jan wyjechał z kraju
B: Wyjechał, to wyjechał - informacja pusta, nie dostosowuje się do rozmowy; osobę B nie obchodzi, co
powiedziała osoba A – naruszona maksyma ilości

A: Teheran jest w Turcji
B: A Londyn w Armenii - implikatura konwersacyjna; osoba A i B nie mają wiedzy w zakresie geografii –
naruszona maksyma jakości

A: Pani X to stara torba
B: Mieliśmy piękną pogodę tego lata - implikatura – stwierdzenie A jest nietypowe – naruszona maksyma
odniesienia

A: Jak się udał recital panu X
B: Pan X wydawał z siebie ciągi dźwięków odpowiadające zapisowi partytur - pan B – przegadane, mało
komunikatywne – naruszona maksyma sposobu

Informacje konwersacyjne:

1. implikatury szczegółowe – da się je utworzyd tylko, jeżeli zna się sytuację, kontekst dialogu (zależy od

kontekstu i wypowiedzi)

2. implikatury ogólne – da się je wyprowadzid tylko na podstawie dialogu (nie zależy od kontekstu i wypowiedzi)

Implikatura konwersacyjna a presupozycji semantyczna: i jedno i drugie jest pewnym osądem, rezultatem
wnioskowania, ale przesłanki są różne – wyprowadza się wnioski na innej podstawie.
Implikatura jest narzędziem do interpretowania figur retorycznych, wtedy, kiedy stanowią one następstwa
lekceważenia maksym.
Presupozycji semantyczna – można poddad testowi negacji; zdanie i stwierdzenie, że taki sąd prawdziwy, który daje się
wyprowadzid ze zdania prawdziwego i fałszywego jednocześnie, presupozycji wynikają tylko z konwencji językowych.

Zachowania:

35

1. werbalne (mowne) – a – niewerbalne
2. służące – a – niesłużące komunikacji
3. kontrolowane – a – niekontrolowane

Werbalne: użycie a przytoczenie:



zdanie jest użyte, jeśli odnosi się do świata; wypowiedzi użyte mają siłę sprawczą



zdanie jest przytoczone, jeśli odnosi się do samego siebie; wypowiedzi przywołane nie mają mocy illokucyjnej
– siły sprawczej

Podobnie: supozycja zwykła i materialna

Zachowania:

1. wewnętrzne – kodowe, tj. niezależne od woli mówiących (gramatyczne i semantyczne)
2. zewnętrzne (sytuacyjne) właściwości zachowao werbalnych

Wpływ sytuacji społecznej na zachowania werbalne – wybory językowe (pragmatyczne):



socjolektalny (w tym terytorialny i środowiskowy)



psychofizjologiczny



stylistyczny



gatunkowy (wybór gatunku mowy podporządkowany jest wyborowi stylistycznemu)

Użycia niekontrolowane:



mówienie przez sen



halucynacje



skrajne upojenia alkoholowe



przejęzyczenia



przytoczenia



przyzwyczajenia

Kompetencja komunikacyjna (idealnego) nadawcy/ odbiorcy (



abstrakt, wielkośd możliwa do wyobrażenia)

obejmuje wiedzę o wewnętrznych i zewnętrznych właściwościach zachowao werbalnych.

1953 – Wittgenstein „Dociekania filozoficzne”– znaczenia bezkonstektowe nie istnieją (znad znaczenie wyrażenia, to
wiedzied jak się nim posługiwad



do kognitywizmu).

Fazy rozwoju pragmatyki językoznawczej:

1. połowa lat 60-tych – połowa lat 70-tych XX w.



pragmatyka jest częścią semantyki



rozszerzenie zakresu obu dyscyplin

 badania presupozycji
 struktura tematyczno-rematyczna
 teoria performatywów i illokucji
 teoria implikatur konwersacyjnych

1963 – Katz Fodor – semantyka interpretacyjna, oddzielenie znaczeo od użycia

2. połowa lat 70-tych – połowa lat 80-tych



pragmatyka i semantyka jako oddzielne dyscypliny



ograniczenie zakresu semantyki



rozszerzenie zakresu pragmatyki

 badanie deisis
 badanie metatekstu

36

1979 – Gazdar „Pragmatyka” – dąży do precyzyjnego oddzielenia pragmatyki od semantyki. U podstaw leżało
założenie, że semantyka wykorzystuje podstawy logiki, a pragmatyka bada te aspekty, których nie da się opisad
metodami logicznymi.
Pragmatyka= znaczenie (pomijając warunki prawdziwości)

3. od połowy lat 80-tych



nie ma wyraźnej granicy między semantyką a pragmatyki

1985 – Jackendoff – realizuje opozycję między pragmatyką a semantyką; pragmatyka = znaczenie (czyli
semantyki nie ma)

Semantyka a pragmatyka – różnice:

semantyka

pragmatyka

1. cele i skutki działao językowych

badanie znaczenia, komunikowanie

wyrażanie, komunikowanie

2. sytuacyjna motywacja użycia wyrażeo językowych

wyrażenia przezroczyste nie są motywowane
sytuacyjnie

wyrażenia

nieprzezroczyste

są

motywowane

sytuacyjnie

3. możliwośd wartościowania logicznego wypowiedzi

możliwe wartościowanie logiczne

brak możliwości wartościowania logicznego

37

XI.

PRAGMATYCZNE

MOTYWACJE

UŻYCIA

WYRAŻEO

JĘZYKOWYCH.

OPOZYCJE

PRAGMATYCZMNE

LEKSTYKALNYCH JEDNOSTEK JĘZYKA (LJJ). ETYKIETA JĘZYKOWA JAKO ZAGADNIENIE PRAGMATYCZNE.

Motywacje użycia wyrażeo językowych (Bogusławski 1973):

1. komunikatywna (ma na celu przekazanie informacji):

a. obligatoryjna (nie ma wyboru między kilkoma wyrażeniami)
b. fakultatywna (może wybierad):



środowiskowo – wybór zależy od tego do jakiej grupy społecznej przynależy – żargony, slangi



komunikatywna-społeczana – zależy od stylu w jakim jest wypowiedź, np.: urzędowy



społeczno-relacyjna - zależy od relacji między rozmówcami, np.: pan/pani lub „ty”

2. pozakomunikatywna (inny cel niż informacyjny):

a. instrumentalna (przechodzenie od wyrażeo językowych do powiedzenia czegoś poza nimi):



emocjonalna – informacja o stanie emocjonalnym nadawcy



praktyczna – apelatywna funkcja języka

b. kontemplacyjna (tekst dziwny i różne sposoby komizmu)

Charakter opozycji pragmatycznych:

1. „czysto” pragmatyczne między synonimami

a. prywatne: śmierd – zgon (oficjalnie)
b. ekwipolentne: kociak (przestarzałe) – laska (nowe)
c. gradualne: Poszedł do Abrahama na piwo. (żartobliwie, potocznie)

2. nie „czysto” pragmatyczne między plezjonizmami: butelka – flaszka, dziewczyna – dzióbasek

Typologia opozycji pragmatycznych (typy właściwości jednostek językowych):

1. właściwości akomodacyjne – przystosowanie jednostek języka do zakresu użycia w sposób niezależny

od intencji mówiącego:

a. zasięgu: impreza – młodzieżowe, dawne, przestarzałe, dziecięce; spotkanie towarzyskie

(młodz.)

b. sytuacyjne: uroczyste, pospolite, książkowe, ordynarne; bezwłocznie (urzęd.) – napalony

(pot.)

c. relacyjnie: familiarne, familiarne, oględne, pokornościowe, godnościowe Vip – osobistośd

(godn.); wschodzące – słabo rozwinięte rynki (oględ.)

2. właściwości emotywne: (motywacja emocjonalna) pieszczotliwie, rubasznie, pogardliwie, lekceważąco;

bobasek – niemowlę; jajcarz – dowcipniś

3. właściwości praktyczne: (motywacja praktyczna) performatyw – nieperformatyw; w porządku! –

zgadzam się

4. właściwości poetyzacyjne: (motywacja kontemplacyjna) żartobliwe, obrazowa, archaiczne, ironiczne,

wyszukane; słodka idiotka (rytmiz.); latorośl – dziecko; kajtek – chłopiec

Etykieta językowa – zbiór przyjętych w danej zbiorowości wzorów (językowych) zachowao grzecznościowych,
przyporządkowanym określonym sytuacjom pragmatycznym. Typowe sytuacje: witanie, żegnanie, pozdrawianie,
przepraszanie, dziękowanie; wyrażanie prośby, zapraszanie, składanie życzeo, gratulacji, kondolencji; wznoszenie
toastów.

Ogólne zasady polskiej etykiety (skromnośd, szacunek dla interlokutora, zobowiązanie do wzajemności) są
kształtowane przez:

a. sytuację społeczną:



oficjalną



publiczną

38



prywatną

b. relacje między partnerami - ich status społeczny, wiek, poziom kultury, stopieo zażyłości:



adresatywnośd – sposób zwracania się do siebie: ty, pan/pani



honoryfikatywnośd – wyrażone językowo relacja między nadawcą a odbiorcą, słuchaczem-
świadkiem, osobą-obiektem wypowiedzi, ujawniająca opozycje: dystans – poufałośd; grzecznośd –
brak grzeczności; szacunek - deprecjacja

Opozycja zwrotów grzecznościowych podlegających lub nie podlegających ocenie z punktu widzenia konwencji
językowych (analogicznej do performatywów) jest pochodną opozycji wyrażeo przezroczystych/ nieprzezroczystych
semantycznie. Np.: zwroty grzecznościowe:



performatywne: witam, żegnam, przepraszam, dziękuję



nieperformatywne: hej, siemasz, cześd, serwus, czołem, pochwalony, kopę lat

39

XII.

WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA KOGNITYWNEGO.

Językoznawstwo kognitywne jako paradygmat postmodernistyczny



rezygnacja z wyjaśniającej na rzecz

interpretacyjnej funkcji nauki, relatywizm metodologiczny.

Krytyka podstaw metodologicznych strukturalizmu, generatywizmu i semantyki logicznej – odrzucenie:



wyjaśniania na rzecz interpretacji



nieciągłości (nie da się ustalid granic między obiektami)



dyskretności obiektów i kategorii językowych



zakwestionowanie autonomii struktur znaczeniowych i ich redukcjonistycznej analizy składniowej



zakwestionowanie możliwości opisu pojęd za pomocą zbiorów koniecznych i wystarczających cech
definitywnych

Podstawowe założenia kognitywizmu:



znaczenie jako rodzaj bytu, który ma strukturę pojęciową, ustaloną indywidualnie (zależy od postawy i
poglądów badacza – każdy może w inny sposób rozumied znaczenie wyrażenia językowego)

*Znaczenie jest niezamknięte – do opisu wykorzystuje narzędzie pozalingwistyczne.



poznawanie oparte na percepcji zmysłowej



akceptacja gradualnej (oparte na skali a nie opozycji) kategoryzacji pojęd opartej na teorii podobieostwa
rodzinnego (l. Wittgenstein) i teoriach prototypów



metaforyzacja jako kreatywny składnik zdania

Prototypowe i peryferyjne reprezentacje kategorii pojęciowych (E. Rosch):

prototypowe – ptak



lata

peryferyjnie – struś

Jednostki różnią się stopniem natężenia właściwości – nie ma granic między tym, co językoznawcze, a tym, co
pozajęzykoznawcze.
Wiedza o świecie i języku – integralna całośd.
Są matki:

prototypowe – biologiczna
mniej prototypowe – po adopcji
peryferyjne – macocha

Twórcy kierunku:



R. Langacker 1987



G. Lakoff



R. Jackendoff



M. Johnson



T. P. Krzeszowski



R. Kalisz w Polsce



H. Kardela



E. Tabakowska