1. JĘZYK NATURALNY, JEDNOSTKI JĘZYKA, DZIAŁY JĘZYKOZNAWSTWA.

Poznawanie języka naturalnego:

Język jest abstrakcyjny, obiekty językowe mają charakter społeczny, a zachowania językowe mają charakter materialny i indywidualny. Zachowania językowe łączą cechy istotne i nieistotne. Różnica ta (opozycja) działa jako wielkość konstytuująca obiekty językowe.

Język naturalny w ujęciu strukturalistycznym – to wytworzony w wyniku długotrwałej ewolucji (sięgającej początków gatunku ludzkiego) system znaków konwencjonalnych, prymarnie dźwiękowych (wtórnie graficznych) oraz system reguł określających funkcjonowanie znaków, stanowiące narzędzie komunikacji społecznej. „Znakowa” natura obiektów językowych to kwestia dyskusyjna.

Podstawowe cechy języka naturalnego:

1. dwuklasowość – (teza Buhlera 1934) nie wszystkie jednostki języka są tego samego poziomu:

1. proste – morfemy Buhler 1934

złożone – połączenia jednostek języka Martinet 1949 – system fonologiczny

- system gramatyczny

1. znaczące – poziom fonemów

nieznaczące

1. otwartość – (Buhler) nie można ustalić liczby jednostek (ciągle giną i powstają nowe)

2. fonemowość – jednostki języka mają strukturę fonemową

3. produktywność – możliwość przekształcania jednostek

4. konwencjonalność – nie ma wpływu na to, że coś się nazywa tak, a tak

5. polisemiczność – jednostki mogą być interpretowane różnie przez różnych użytkowników

6. dyskretność wyrażeń językowych – elementy języka są podzielone na identyfikowalne z czymś innym części (= nieciągłość bArbAvA)

Dowody konwencjonalności:

1. istnienie wielości języków świata

2. istnienie wieloznaczności jednostek systemu

3. każde wyrażenie językowe musi być dostosowane do systemu fonologicznego tego języka

Bilateralne (dwustronne – polisemia) i unilateralne (jednostronne – homonimia) pojmowanie znaków:

Czy wyrażanie języka jest:

1. formą wraz z treścią? Bilateralność (polisemia): zamek 1. …………………… i 2. ………………………….

2. Tylko formą? (homonimia) zamek 1. ……………………

zamek 2. ……………………

Sekundarne cechy języka naturalnego:

1. zdalność – odnoszenie obiektów językowych do zdarzeń i przedmiotów bez względu na to, czy towarzyszą one bezpośrednio aktowi mowy, czy też są od niego oddalone

2. przemienność – zdolność do nadawania i odbioru komunikatu

3. całkowite sprzężenie zwrotne – nadawca jest także zdolny do korygowania wypowiedzi

4. nadużywalność – możliwość wykorzystania języka nie tylko dla celów przekazu informacji, ale też dla definizacji

Język przedmiotowy a metajęzyk (A. Tarski, E. Benveniste):

1. jednostki języka (przedmiotowego) – tworzą sam system językowy; język przedmiotowy – język jako narzędzie opisu

2. jednostki metajęzyka – tworzą aparat językoznawstwa, podstawowe jednostki metajęzyka: fonem, morfem, jednostka leksykalna (leksem sensu largo), zdanie; metajęzyk – język jako obiekt opisu

SEMIOTYKA - to nauka o znakach, Ch. Morris 1938 r. wyróżnił trzy główne działy semiotyki:

1. syntaktyka – bada relacje między znakami w systemie Zi - Zj

2. semantyka – bada relacje między znakami i światem, do którego się odnoszą Z - R

3. pragmatyka – bada relacje między znakiem a użytkownikami Z - U

Językoznawstwo bada języki naturalne i wypowiedzi w tych językach z punktu widzenia ich budowy i funkcjonowania w zbiorowościach ludzkich.

Cechy językoznawstwa z punktu widzenia ogólnej klasyfikacji nauk – lingwistyka jako:

1. nauka empiryczna

2. humanistyczno – społeczna

3. idiograficzna

4. podstawowa

Podstawowe („najwyższego poziomu”) działy językoznawstwa:

1. fonologia – zajmuje się opisem semiotycznym funkcji dźwięków mowy ludzkiej w procesie komunikacji językowej. Opozycje fonologiczne pozwalają na rozróżnienie znaczeń. Nie chodzi jedynie o opozycje segmentowe (o ilość segmentów), ale także o akcent, iloczas, pauzy, intonację

2. leksykologia – dział zajmujący się analizą słownictwa, w tym m. in. Badaniem pochodzenia i znaczenia wyrazów

3. gramatyka – podstawowym przedmiotem badań jest zbiór reguł, które określają sposoby odmiany i tworzenia jednostek słownikowych oraz łączenia jednostek w konstrukcje

4. semantyka – zajmuje się wyjaśnianiem struktury znaczeń. Dwa podstawowe aspekty badawcze:

1. semantyka translacyjna (przekładowa) – eksplikacja – czym się różnią znaczenia dwóch jednostek językowych

2. semantyka referencyjna – skierowanie wyrażeń językowych na zewnątrz języka w stronę świata zewnętrznego: jakie zachodzą relacje między jednostkami języka a konkretnymi desygnatami

1. pragmatyka – dział, którego przedmiotem są społeczne i sytuacyjne warunki funkcjonowania języka oraz cele, jakie mówiący chce osiągnąć przez użycie określonych wyrazów i wyrażeń. Na różne wyrażenia językowe nałożone są różnego ograniczenia językowe: socjolingwistyczne, psycholingwistyczne, dialektyczne, glottodydaktyka, teoria dyskursów, teoria aktów mowy, stylistyka (podstawowymi je jednostkami są akty mowy)

Główne aspekty opisu języków naturalnych – podstawowe opozycje:

1. językoznawstwo szczegółowe (konkretne języki) - językoznawstwo ogólne (funkcjonowanie języka jako zjawiska)

2. językoznawstwo teoretyczne (określony język bądź grupa języków, sposób opisu nie sprowadza się doi obserwacji i ich opisu, przyjmuje się określone tezy teoretyczne dotyczące jednego z działów) – stosowane (możliwości i sposoby wykorzystania osiągnięć językoznawstwa w różnych dziedzinach życia)

3. językoznawstwo wewnętrzne ( bada sam język jako system ,jego strukturę i funkcjonowanie) – językoznawstwo zewnętrzne (bada stosunek języka do innych zjawisk – problemy z etnolingwistyki, socjolingwistyki, dialektologii)

4. językoznawstwo synchroniczne (bada sam język w określonym ściśle czasie, w wybranym okresie jego rozwoju) – językoznawstwo diakrytyczne (ewolucja języka, zmiany w danym języku w określonym czasie lub na całej jego przestrzeni czasowej)

5. językoznawstwo typologiczne (porównywane są systemy z punktu widzenia jedynie ich budowy – bez pochodzenia i rozwoju, co łączy różne języki świata pod względem morfologii) – językoznawstwo historyczno – porównawcze (porównuje języki z punktu widzenia ich pochodzenia, rozwoju, kontaktów geograficznych, kulturowych ich użytkowników, które są używane na tym samym lub sąsiadującym obszarze)

Co mają wspólnego znaki językowe z wszelkimi innymi typami znaków? – wyrażenia językowe konstytuują pewne systemy wyższego rzędu.

1. KONWENCJE JĘZYKOWE. SPOSOBY FUNKCJONOWANIA JEDNOSTEK JĘZYKA.

KONWENCJA – to zależność między klasami stanów rzeczy w pewnym świecie konstytuowanym przez daną zbiorowość Z, polegające na tym, że każda osoba należąca doz wie o istnieniu tej zależności i jest gotowa dostosować się do niej, bo wie, że inni członkowie tej samej zbiorowości również wiedzą, że ta zależność istnieje i są gotowi dostosować się do niej. Koordynacja zachować konwencjonalnych umożliwia porozumienie w danej zbiorowości.

Główne typy konwencji językowych (wynikające z odmienności dziedzin odniesienia wyrażeń językowych):

1. gramatyczne – dostosowanie się do zależności formalnych, np.: rodzaj przymiotnika, dostosowany do rodzaju rzeczownika

2. semantyczne – dostosowanie się do znaczeń przypisywanych jednostek w danej zbiorowości (mówić w sposób niepusty: brak sprzecznych wypowiedzi)

3. referencyjne – mówienie o świecie w sposób prawdziwy

4. pragmatyczne – wyrażenia dostosowane do sytuacji, np.: dziękuję, kichanie → mówimy :na zdrowie”

Konwencje językowe odnoszą się do języków naturalnych a konwencje pozajęzykowe dotyczą: statusu imion własnych i terminologii naukowej (np.: różnie można zdefiniować pojęcie podmiotu lirycznego).

Podstawowe typy zależności między jednostkami języka (wewnątrz systemu):

1. zależności paradygmatyczne – związki między jednostkami systemu języków, które występują w identycznych lub bliskich sobie kontekstach (np.: tom, łom, dom)

2. zależności syntagmatyczne – związki między elementami współwystępującymi ze sobą w jednym ciągu, które są w jakiś sposób od siebie zależne (np.: kot – tok)

Ferdynand de Saussure 1916:

1. interdependencja – implikacja dwustronna A B

2. determinacja – implikacja jednostronna A → B

3. konstelacja – niezależność (swobodna) A − B

Jednostki języka z punktu widzenia ich odniesienia (referencji) :

Piotr Hiszpan – arcybiskup portugalski, filozof i logik, zauważył, że wyrażenia językowe mogą odnosić się do świata lub samych siebie. Autor pojęcia ‘przezroczystość semantyczna’, które pochodzi z XIII w., pojawiła się w jego „Traktacie logicznym”.

SUPOZYCJA:

1. zwykła – przedmiot zastępuje przedmiot ze świata pozajęzykowego, np.: Okno jest zamknięte.

2. materialna – wyrażenie odnosi się samo do siebie, np.: Okno jest rzeczownikiem.

PRZEZROCZYSTOŚĆ semantyczna wyrażeń językowych (używana w supozycji zwykłej) – ilekroć używamy wyrażenia językowego w zwykły sposób, to za pomocą tego wyrażenia kierujemy uwagę na coś innego niż samo ono (w odniesieniu do przedmiotów lub stanów rzeczy); zastępowanie tym wyrażeniem danego fragmentu rzeczywistości.

NIEPRZEZROCZYSTOŚC semantyczna (używana w supozycji materialnej) – ilekroć wyrażenie używane jest w zwykły sposób, to mówiący kieruje uwagę właśnie na to słowo:

• bezpośrednie przytoczenie, np.: „Ala ma kota” – jest zdaniem

• przytoczenie ze względu na treść, np.: „Matka jest kobietą” – odniesienie pozajęzykowe tu nie istnieje

• użycia figuratywne wyrażeń językowych – przedmiot odniesienia przeniesiony na dalszy plan

• wykrzykniki i onomatopeje, np.: kukuryku, gęgę – brak odniesienia

Nieprzezroczyste są:

1. zdania analityczne – koniecznie prawdziwe na mocy konwencji języka naturalnego, np.: Pies jest zwierzęciem

2. zdania metajęzykowe – dotyczące języka, język jako podmiot, np.: „Ala ma kota” jest zdaniem

3. hasła dla celów konspiracyjnych

4. licytacja w grze w karty, np.: pas

5. onomatopeje (używamy wyrażenia ze względu na nie samo – na jego brzmienie)

6. skonwencjonalizowane formuły nie mające znaczeń, np.: dzień dobry

Użycie a przytoczenie:

Użycie – świadome posługiwanie się wyrażeniem językowym, aby za jego pomocą coś powiedzieć o świecie.

Przytoczenie – przywołanie słów kogoś innego, bierne przytoczenie, ma status metatekstowy.

Wypowiedzenia metatekstowe a opozycja wypowiedzeń analitycznych i syntetycznych:

Zdanie syntetyczne – weryfikowalne empirycznie

Wypowiedzenia figuratywne – nie odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej, zwraca uwagę na samo wyrażenie

*Jednostka języka – określone wyrażenie języka naturalnego; ciąg niepodzielny na ciągi znaczące.

Język:

• przedmiotowy – służy celom komunikacyjnym lub jest obiektem badań

• metajęzyk – służy do badania, opisywania języka przedmiotowego

1. JĘZYKI NATURALNE A SZTUCZNE. FUNKCJE JĘZYKA (NATURALNEGO) I WYPOWIEDZI.

Podstawowe rozróżnienia w klasie języków naturalnych:

1. języki etniczne – takie języki, które są lub były językami rodzimymi dl danej zbiorowości

1. żywe

2. martwe

1. języki międzyetniczne – języki powstałe z połączenia co najmniej dwóch języków etnicznych

1. sztucznie utworzone – np.: esperanto

2. nie utworzone w sposób sztuczny – powstałe w wyniku wzajemnego przenikania się języków (bez ingerencji ludzkiej), np.: języki kreolskie

Rodzaje języków sztucznych:

1. formalne – np.: język klasycznego rachunku zdań, logiki, matematyki

2. informacyjno-wyszukiwawcze – służą do opisu treści dokumentu (słowa-klucze)

3. programowania – w informatyce

4. mieszane – dyscyplin naukowych innych niż nauki formalne, nie mają swojej własnej gramatyki (na pograniczu naturalnych i sztucznych)

Opozycja języków naturalnych i sztucznych:

	Język naturalny	Język sztuczny
1	jest funkcją narodu	jest funkcją zbiorowości innych niż naród
2	służy realizacji wszelkich celów związanych z mówieniem	służy określonym celom związanym z przekazywaniem informacji
3	ukształtował się w wyniku ewolucji	wytwór ludzkiej działalności poznawczej
4	jednostki mają znaczenia z góry dane	znaczenia są nadawane jednostkom arbitralnie (narzucone z góry)
5	wieloznaczność jednostek	jednostki nie są wieloznaczne
6	okazjonalność jednostek	jednostki nie są okazjonalne
7	tworzone mimo woli człowieka	tworzone w jakimś celu

Pojęcie komunikacji. Prawdziwość jako relewantne założenie komunikacji:

W latach 30. XX w. ustalono, że podstawową funkcją języka jest komunikowanie się (porozumiewanie się), przekazywanie informacji. Wcześniej uznawano wyrażanie postaw i oddziaływanie na odbiorcę.

KOMUNIKOWANIE – celowe przekazywanie informacji za pomocą systemu sygnałów na temat tego, co nadawca uważa za prawdziwe i chce by odbiorca o tym wiedział.

Klasyczne teorie funkcji języka:

1. pierwsza teoria: K. Buhler 1934 – mowa była o funkcjach znaków językowych. Schemat opisywał akt komunikacji językowej.

Znak → wobec NADAWCY – wyraża stan psychiczny i fizyczny

→ wobec ODBIORCY – funkcja apelu

→ wobec RZECZYWISTOŚCI – funkcja symbolu (przedstawienia)

Wyodrębnił trzy podstawowe funkcje języka:

• ekspresywną

• impresywną

• komunikatywną

1. druga teoria: R. Jakobson 1960 – rozwinął koncepcję Buhlera.

Buhler Jakobson

znak → komunikat

rzeczywistość → kontekst

Wprowadza: kod, kontakt

kontekst

komunikat

NADAWCA ----------------------------- ODBIORCA

kod

kontakt

Odpowiednio funkcje:

komunikatywna

poetycka

ekspresywna ------------------------------------ impresywna

fatyczna (kontakt)

metajęzykowa (kod)

1. Leon Zawadowski 1966

Funkcje tekstu:

1. reprezentatywna wobec rzeczywistości pozajęzykowej

2. komunikatywna względem słuchacza

3. niekodowa – wyraża cechy nadawcy, wpływa na odbiorcę w sposób nie przewidziany kodem

Wpływ:

• aktów mowy

• teorii referencji

• języka generatywnego

1. Halina Kurkowska 1974

• oddzielenie funkcji systemu od funkcji tekstu

• podstawową funkcją systemy jest funkcja generatywna

• system językowy służy do tworzenia tekstów i umożliwia ich interpretację

Funkcje systemu językowego:

1. generatywna – tworzenie i interpretacja tekstów

2. poznawcza – poznawanie świata, nie ma myślenia bez języka, nie istnieją pojęcia nie posiadające formy, postaci

Funkcje tekstów (przekazują informację o rzeczywistości):

1. konwencjonalna (na mocy kodu):

• f. komunikatywna – przekazywanie informacji o świecie

• f. reprezentatywna – charakterystyka socjolingwistyczna nadawcy

1. niekonwencjonalna

• f. ekspresywna

• f. impresywna

Typologia funkcji języka (z końca XX wieku) ukształtowana pod wpływem teorii aktów mowy, teorii referencji i lingwistyki generatywnej – R. Grzegorczykowa – opozycja funkcji systemu językowego i funkcji wypowiedzi:

1. Funkcje systemu językowego:

1. generatywna – zdolność tworzenia tekstów

2. poznawcza – utrwala doświadczenie poznawcze człowieka powstałe w toku rozwoju

1. Funkcje wypowiedzi:

1. informacyjne:

• opisowe (deskryptywne)

• konstatacje: Jan przyjechał

• hipotezy: Chyba Jan przyjechał

• oceniające

1. pozainformacyjne:

• sprawcza – poprzez wypowiedź dokonuje się pewnych zmian w świecie pozajęzykowym

• na mocy wiary – bez odbiorcy – ludowe rytuały (klątwa), akty sakramentalne

• na mocy konwencji społecznej (akty preformatywne): Obiecuję, Dziękuję, Witam

• nakłaniająca

• oddziaływanie na odbiorcę w celu wywołania działań: pytania, dyrektywy, rozkazy, groźby, prośby

• oddziaływanie na odbiorcę w celu wpływania na jego stan mentalny: działanie na świadomość (perswazja), działanie bez świadomości odbiorcy (manipulacja)

• ekspresywna

• kreatywna – tworzenie określonej wizji świata w danym gatunku wypowiedzi (szczególnie wypowiedzi artystyczne)

Funkcje wypowiedzi zdeterminowane intencjami nadawcy:

1. informacyjne (można przyjąć, że są takie wypowiedzi, które mogą mieć charakter czysto językowy):

1. deskryptywna – orzekanie prawdy lub fałszu z wypowiedzi będącej osądem jakiegoś stanu rzeczy, np.: Śnieg jest biały, wtedy gdy jest biały

2. oceniająco-postulatywna – przyjmuje się określony punkt widzenia oparty na określonej normie postępowania, kiedy coś mówimy, to spełnia się funkcja, np.: Powinieneś odwiedzić swoją matkę

1. pozainformacyjne:

1. sprawcza – za pomocą języka można zrobić coś co dotyczy świata pozajęzykowego, zdeterminowana jest konwencjami społecznymi – tworzenie aktów prawnych lub aktami rytualnymi, magicznymi – klątwa

2. nakłaniająca – oddziaływanie na odbiorcę przez prośby, rozkazy, pytania, żądania

3. dyrektywalna – wypowiedzi, za pomocą których oddziaływuje się na umysł odbiorcy przez działania perswazyjne lub manipulacyjne

4. ekspresywna – wyrażanie emocji nadawcy, jego postaw emocjonalnych, życzeń

5. poetycka-kreatywna – tworzenie określonych wizji świata w tekście artystycznym przy udziale języka

Kulturotwórcza funkcja tekstów – teksty służą gromadzeniu wiedzy i doświadczeń pokoleń, jej utrwalaniu i urzeczywistnianiu.

1. RELACJE MIĘDZY JĘZYKAMI.

Relacje między językami określane są z trzech punktów widzenia: genealogicznego, geograficznego i typologicznego.

Klasyfikacja genealogiczna (generyczna) – pytanie o pochodzenie i stopień pokrewieństwa języków, wspólno przodek i podział

1. prajęzyk – wspólny przodek rodziny językowej, najczęściej niezaświadczony bezpośrednio, ale częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej

2. rodzina języków – grupa języków powstała w wyniku ewolucji

3. języki pokrewne – języki należące do tej samej rodziny, mają wspólnego przodka

Języki indoeuropejskie – przypuszczalnie między V a III wiekiem p.n.e. następował sukcesywny rozpad praindoeuropejszczyzny na liczne grupy językowe, najważniejsze z nich to: kentumowa i satemowa. Kryterium podziału na dwie grupy stanowi sposób przekształcania się spółgłosek palatalnych tylnojęzykowych (fonologia): k’, g’ i γ odpowiednio w grupach:

ZAŁOŻENIE: spółgłoski języka praindoeuropejskiego przekształcają się w twarde lub w szczelinowe!

1. języki kentumowe (peryferyczne) – (z łac. oznacza liczbę sto) dyspalatalizacja

k’ → k

g’ → g

γ → x

1. języki satemowe (centralne) – (ze staroirańskiego oznacza liczbę sto) spirantyzacja (=uszczelinowienie)

k’ →s

g’ → ś

γ → š

Języki kentumowe – podział:

1. centralne – języki Italo-celtyckie (nowożytne romańskie)

2. przekształcone – języki Italo-celtycki na języki celtyckie

Języki romańskie:

1. francuski

2. włoski

3. kataloński

4. rumuński

5. prowansalski

6. mołdawski

7. sardynki

8. hiszpański

9. portugalski

Języki celtyckie – Wielka Brytania (bez angielskiego, bo ten należy do grupy romańskich):

1. irlandzki

2. szkocki

3. walijski

4. bretoński

5. galijski – wymarły

Języki germańskie:

1. niemiecki

2. angielski

3. holenderski

4. flamandzki

5. fryzyjski

6. skandynawskie (bez fińskiego)

7. szwedzki

8. norweski

9. duński

10. islandzki

11. gocki – wymarły

Język grecki + liczne języki wymarłe

Języki tocharskie

Języki anatolijskie

Języki satemowe – podział:

1. indoirańskie:

1. indyjskie

2. irańskie

3. perski

4. afgański

5. tadżycki

6. kurdyjski

1. tracko-ormiańskie:

1. ormiański

1. albański

2. bałtosłowiańskie:

1. bałtyckie:

• litewski

• łotewski

• staropruski – wymarły

1. słowiańskie – podział na trzy grupy ze względu na kryteria geograficzne:

• grupa wschodnia: rosyjski, białoruski, ukraiński

• grupa południowa (dwa stopnie):

• bułgarsko-macedońska: bułgarski, macedoński

• serbsko-chorwacka: serbski, chorwacki, bośniacki, słoweński

• grupa zachodnia (trzy stopnie):

• lechicka: polski, połabski, słowiński – dwa ostatnie martwe

• czesko-słowacka: czeski, słowacki

• łużycka: dolnołużycki, górnołużycki

Języki nieindoeuropejskie używane na terenie Europy:

1. ugrofińskie:

1. węgierski

2. fiński

3. estoński

4. lapoński

1. baskijski

Przykłady rodzin języków nieindoeuropejskich: chiński-tybetańska, ałtajska, semito-chamicka, języki uralskie, afrykańskie, australijskie.

Klasyfikacja geograficzna – konsekwencja wtórnych związków między językami, wynika z kontaktów geograficznych i kulturalnych języków na sąsiednich obszarach

1. liga języków – grupa języków różnego pochodzenia, które na skutek długotrwałego wzajemnego oddziaływania wytworzyły wiele wspólnych cech, np.: liga bałkańska

2. cykl językowy – pewne grupy (rodzaje) lig, które należą do różnych rodzin

3. języki powinowate – języki należące do tej samej ligi

Klasyfikacja typologiczna języków – związana z budową systemową poszczególnych języków, postawienie w opozycji języków, dla których są wspólne pewne istotne cechy. Różnice w budowie języków z punktu widzenia:

• fonetyki

• syntaktyki

• morfologii

Typologia fonologiczna (dwa kryteria) :

1. stosunek ilościowy fonemów spółgłoskowych do fonemów samogłoskowych – odwoływanie się do pewnego modelu, przyjmuje się, że system fonologiczny wspólny dla wszystkich języków świata składa się z 10 fonemów: 3-spółgłosek i 7-samogłosek; każdy podstawowy system fonologiczny składa się z następujących głosek:

A: i, a, u

T: p, t, k, s, m, n,| l (r) | → alternatywnie jedna z nich;

System samogłoskowy języka – jeżeli w danym systemie fonologicznym języka liczba samogłosek przekracza 30%. (w odniesieniu do wzorca wyjściowego)

System spółgłoskowy języka – jeżeli w danym systemie fonologicznym języka liczba spółgłosek wynosi więcej niż 70%. (w odniesieniu do wzorca wyjściowego)

* Język polski to język spółgłoskowy (umiarkowanie spółgłoskowy) – stosunek fonemów samogłoskowych do spółgłoskowych: 15% do 85%.

* Język francuski to język samogłoskowy – stosunek fonemów samogłoskowych do spółgłoskowych: 45% do 55%.

1. funkcja fonologiczna cech prozodycznych (=akcent, intonacja, iloczas)

Język prozodyczny – jeżeli w danym języku cechy prozodyczne służą do odróżnienia znaczeń (spełnia funkcję odróżniającą niezależnie od cech fonologicznych, wynika z różnicy akcentu, iloczasu), np.: język rosyjski, czeski.

Język nieprozodyczny – akcent może służyć do wyznaczania granic (segmentacja wyrazów na jednostki), stabilizacja akcentu wyrazowego, np.: język polski – czynniki prozodyczne pełnią funkcę deklinacyjną – pozwalają określić granicę między wyrazami.

Typologia morfologiczna:

1. stopień zespolenia morfemów gramatycznych z leksykalnymi – podział na języki:

1. analityczne – funkcje gramatyczne są wyrażane z pomocą morfemów luźnych (funkcje gramatyczne tworzą przyimki, zaimki, słowa pomocnicze), np.: w jęz. angielskim, romańskich, bułgarskim, macedońskim

2. syntetyczne – morfemy gramatyczne są integralną częścią funkcji wyrazu (połączone), np.: w jęz. polskim, słowiańskich, bałtyckich

* przejawy języka analitycznego w polszczyźnie – sposób tworzenia czasu przyszłego od czasownika niedokonanego, jest tu słowo posiłkowe: będę pisał, i od dokonanych tworzy się futurum – napiszę

1. sposób wyrażania funkcji gramatycznych w językach syntetycznych:

• język fleksyjny – język ,w którym dany morfem gramatyczny kumuluje funkcje kilku kategorii, np.:

Pan → Panów Gen., Pl., r. męskoosobowy

• język aglutynacyjny – (zlepkowy) każdy morfem pełni odrębną funkcję, nie ma kulminacji funkcji

• języki alternacyjne – sposób wyrażania kategorii gramatycznych polega na alternacji fonemu (wymiana jednego fonemu na inny)

Typologia syntaktyczna – sposób wyrażania zależności między czasownikiem (orzeczeniem) a grupami nominalnymi:

1. sygnały zewnętrzne względem czasownika: języki ekscentryczne:

• przypadkowe – morfemy leksykalne służą do wyrażania zależności między składnikami zdania

• pozycyjne – zależności są komunikowane za pomocą szyku elementów zdania

1. elementy umieszczane wewnątrz czasownika: języki inkorporacyjne

1. JĘZYKOZNAWSTWO TRADYCYJNE A STRUKTURALNE. KLASYCZNE SZKOŁY JĘZYKOZNAWSTWA STRUKTURALNEGO. STRUKTURALIZM W JĘZYKU POLSKIM.

Paradygmat – pewien zespół przekonań i metod postępowania badawczego, który jest kształtowany przez środowiska naukowe, przez grupę badaczy i który jest w danym okresie rozwoju nauki dominujący; zestawienie poglądów z określonym czasem.

Pojęcie paradygmatu nauki wg Thomasa Kuhn 1985 r.

Paradygmaty nauki:

1. indukcjonizm – od zdań szczegółowych do zdań ogólnych

2. weryfikacjonizm (dedukcja)- potwierdzanie sądów ogólnych za pomocą szczegółowych (Rudolf Camp 1922 i L. Witlenstein 1922)

3. falsyfikacjonizm – obalenie sądów lub faktów sprzecznych z hipotezą (twórca: Popper 1934)

4. postmodernizm – jego istotą jest wyjaśnianie, dążenie do interpretowania świata

Paradygmat nauki	Czas	Paradygmat lingwistyki
indukcjonizm	XIX w.	jęz. historyczno – porównawcze
Weryfikacjonizm	początek XX w.	językoznawstwo strukturalne → uzasadnianie tezy, że język to system znaków za pomocą tez szczegółowych
falsyfikacjonizm	lata 30-te XX w.	językoznawstwo generatywne → budowanie modeli opisu języka – aprioryczne, i dążenie do ich obalania, nie ma modelu języka, który można uznać za ostateczny
postmodernizm		językoznawstwo kognitywne → nie jest traktowane jako dyscyplina autonomiczna

Weryfikacjonizm a falsyfikacjonizm – stosunek asymetryczny; pojedynczy sąd może gwarantować fałsz danej hipotezy; mówi się o wyższości weryfikacjonizmu nad falsyfikacjonizmem.

Językoznawstwo tradycyjne (XIX w. ) a strukturalne

1. można identyfikować z funkcjonalizmem (komunikatywna funkcja języka pełni główną rolę); język przede wszystkim służy do przekazywania informacji

2. uznanie języka za system znaków (język to zhierarchizowany zbiór opozycji); językoznawstwo tradycyjne traktowało język jako zbiór wyrazów, które powinno się opisywać z punktu widzenia ich znaczenia i pochodzenia; strukturalizm: stan i punkt widzenia w danym czasie

3. językoznawstwo jest nauką samodzielną, odrębną, niezależną od innych dziedzin wiedzy

4. deskryptywne podejście do języka: w językoznawstwie tradycyjnym – opis normatywny (dążenie do poprawności)

5. język mówiony jest prymarny wobec pisanego

6. tendencje do modelowania języka (dążenie do ustalania reguł językowych)

7. oddzielenie języka (=wielkość abstrakcyjna w akcie mowy) i wypowiedzi (=wielkość umocowana w akcie mowy)

8. podstawowym źródłem opisu języka są teksty

Językoznawstwo strukturalne jest:

• funkcjonalne – dominujące pytanie o cel/funkcję języka (XIX/XX w.)

• systemowe – nastawienie na badanie języka jako systemu

• autonomiczne – ujmowane jako niezależne od innych dziedzin wiedzy, bo jest samowystarczalne

Strukturalizm:

• dominacja funkcji komunikacyjnej nad innymi funkcjami

• prymat języka mówionego nad pisanym

• prymat celów opisowych nad normatywnymi

• prymat badań synchronicznych nad diachronicznymi

• prymat językoznawstwa zewnętrznego nad wewnętrznym

• rozróżnienie języka i wypowiedzi

• tendencje do modelowania języka

• badanie związków między językiem a światem zewnętrznym (kulturą)

Pojęcie tekstu, który jest źródłem badań, wprowadzili Bloomfield 1933 i Buhler 1934.

Język jest odzwierciedleniem różnych typów kultur.

Prekursorzy strukturalizmu – kazańska szkoła lingwistyczna 1875-1887, badacze: J. Baudouin de Courtenay 1845 - 1929, Mikołaj Kruszewski 1851 – 1887, stworzyli Kazańska Szkołę Polskiej Lingwistyki, jej idee:

• początki fonologii jako nauki (fonem-głoska)

• teza dotycząca społecznego charakteru języka

• różnica między dynamicznym i statycznym podejściem do opisu zjawisk językowych – podstawa dla synchronii i diachronii

• opozycja związków syntagmatycznych i paradygmatycznych

STRUKTURALIZM – zakłada rozumienie języka jako systemu (system → uporządkowany zbiór elementów w porządku hierarchicznym), świadomość leksykalna i morfologiczna.

• dążenie do uzasadniania hipotez w sposób niezależny od innych dyscyplin (test diagnostyczny – szukanie zależności wewnątrz systemu)

• autonomiczność strukturalizmu – samowystarczalność dyscypliny, hipotezy języka uzasadniane przez odwołania do języka, a nie innych nauk

• autonomiczność języka – zdyscyplinowanie języka jako nauki:

• postępowanie badawcze przedstawiane w sposób jawny

• dążenie do operowania wielkościami będącymi efektami ostrej próby delimitacyjnej

• dążenie do poszukiwania różnic między obiektami (wg brzytwy Ockhama – eliminacja z nauki bytów nie mających uzasadnienia logicznego i empirycznego)

• należy unikać tautologii w procesie wyjaśniania i dowodzenia

• zależności systemowe wyrażeń oddzielane od tego, co poza nimi (od tego, co pozajęzykowe)

Elementy systemu to wielkości funkcjonalne = pełniące daną funkcję w systemie językowym.

Analiza strukturalna – określenie pozycji elementów w systemie e celu uporządkowania, czyli systematyki.

Ferdinand de Saussure „Kurs językoznawstwa ogólnego” 1916, twórca strukturalizmu w lingwistyce, postulował rozróżnienie językoznawstwa języka od językoznawstwa mówienia (=użycia języka).

Czynniki wpływające na zmianę kierunku badań (z języka na mówienie):

• rozwój logicznych teorii referencji, świadomość odniesienia przedmiotowego mówienia

• kształtowanie się teorii funkcji języka

• kształtowanie się teorii katów mowy

• modelowanie kompetencji językowej w klasycznym generatywizmie

Szkoła PRASKA – ukształtowana przez Praskie Koło Lingwistyczne, lata 1926-1938, przedstawiciele i osiągnięcia:

• R. Jakobson, N. S. Trubeckoj – stworzenie podstaw fonologii

• R. Jakobson – twórca morfonologii

• V. Mathesius – badanie struktur tematyczno-rematycznych

• B. Havranek – kształtowanie stylistyki strukturalnej

• J. Mukařovsky – kształtowanie stylistyki funkcjonalnej: styl artystyczny

• kształtowanie się kultury języka i wypowiedzi

Szkoła KOPENHASKA – GLOSSEMATYKA – w latach 30-tych rozpoczęło kształtować się Kopenhaskie Koło Lingwistyczne z Luisem Hjelmslevem na czele (1943 „Prolegomena do teorii języka – koncepcja języka nawiązująca do de Saussure’a → rozwinięcie tezy asubstancyjnego charakteru języka, język to forma, a nie substancja)

plan wyrażania	plan treści
substancja	forma

fonetyka glossematyka = językoznawstwo semantyka

Językoznawstwo bada zależności między formą planu wyrażania a formą planu treści.

Komutacja – zmiana w zakresie stosunków paradygmatycznych, dotycząca formy planu wyrażania i pociągając a za sobą zmianę w zakresie planu treści.

Permutacja – zmiana w zakresie stosunków syntagmatycznych, polegająca na takim przestawieniu elementów planu wyrażania, które pociąga za sobą zmianę w planie treści.

Np.: on i ona – różnica z punktu widzenia formy

2 3 fonemy

Słowo „on” i słowo „ona” znaczą co innego

Warianty – kiedy zmiana na płaszczyźnie formy nie pociąga za sobą zmiany na płaszczyźnie treści, np.:

komutacja: rękami – rękoma → nie ma różnicy w sensie znaczeń

permutacja: kot – tok – kto → uszeregowanie w innej kolejności, różnica znaczeń

Badanie tych różnic było głównym celem Hjemsleva, jego nowatorstwo metodologiczne polegało na budowaniu teorii funkcji metodami dedukcyjnymi. Hjemslev dążył do tego, aby opis języka miał uzasadnienie w modelu.

Cechy języka:

• niesprzeczność

• uniwersalność

• prostota

Substancja planów:

1. fonetyka – nauka o substancji planu wyrażania

2. semantyka (rozumiana jako wyrażenia językowe denotujące obiekty poza językami) – nauka o substancji planu treści

Szkoła AMERYKAŃSKA – powstała w latach 30-tych, prekursorzy: L. Bloomfield – twórca behawiorystycznej teorii znaczenia i podstaw analizy składnikowej (w składni), E. Sapir i B. L. Whorf(hipoteza Sapir-Whorf) – hipoteza: język danej społeczności decyduje o jego kulturze, za pomocą języka tej społeczności budowana jest struktura jej świata (istnienie zależności: kultura – język, np.: różne nazwy śniegu i lodu na Islandii)), inne nazwy:

• deskryptywizm – od deskrypcja – rejestr i opis faktów językowych, językoznawstwo opisowe/opisujące

• dystrybucjonizm – od dystrybucja – zbiór istotnych wyrażeń

• taksonomia – podstawowy cel to systematyka form i konstrukcji językowych.

Z deskryptywizmu wyrósł transformacjonizm, którego twórcą jest kontynuator tradycji Bloomfielda Z. S. Harris, a później generatywizm.

Rozwój strukturalizmu w językoznawstwie polskim – czołowa postać to Jerzy Kuryłowicz (1895-1978), jego idee:

• kluczowa zasada analogii i proporcji w teoriach gramatycznych w odniesieniu do synchronicznego i diachronicznego opisu języka

• autor teorii grupy i zdania

• autor teorii derywacji syntaktycznej

• przejście od transformacji ze składni do transformacji w semantyce

• rozróżnienie przypadków konkretnych i relacyjnych

• izomorfizm (paralelizm różnych struktur językowych) sylaby i zdania na płaszczyźnie wyrażenia i treści

Kuryłowicz to metodolog najbliższy szkole kopenhaskiej.

Pokolenie początku XX w.:

• Leon Zawadowski „Lingwistyczna teoria języka” 1966 – referencyjna teoria znaczenia między elementami tekstu a rzeczywistością, badania nad konotacją

• Tadeusz Milewski – autor podręcznika „Językoznawstwo”

• przedstawiciele młodszych pokoleń: Andrzej Bogusławski, Stanisław Karolak, Zuzanna Topolińska, Anna Wierzbicka.

1. WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA GENERATYWNEGO

Noam Chomsky – ur. 1928, twórca językoznawstwa generatywnego, w młodości dystrybucjonista, uczeń Harrisa.

Chomsky zaproponował:

• w 1955r. model gramatyki generatywnej (struktury syntaktyczne)

• w 1965r. wersja standardowa gramatyki generatywno-transformacyjnej

Chomsky zadaje pytania o:

• naturę języka

• związek języka z umysłem

• dlaczego tylko człowiek mówi i skąd się to bierze

Źródła teorii:

• dotychczasowe teorie językoznawcze (dystrybucjonizm)

• rozwój teorii informacji i logiki matematycznej, filozofii nauki i filozofii racjonalistycznej (Kartezjusz)

Gramatyka generatywna (transformacyjno-generatywna) – formalna teoria języka, model opisu kompetencji językowej idealnego nadawcy/odbiorcy w aspektach zdolności generowania i zdolności rozumienia poprawnego tekstu w danym języku.

Generowanie – jednoznaczne wyznaczanie (neutralne z punktu widzenia opozycji: nadawca-odbiorca) nieskończonego zbioru zdań (potencjalnych) języka naturalnego za pomocą skończonej liczby reguł gramatycznych. Pojęcie ‘generowania’ po raz pierwszy wprowadził w XVII w. W. von Humboldt

Gramatyka formalna – sformułowania explicite i prognostyczna (predyktywna).

Aksjomat o twórczym charakterze języka naturalnego – każdy rodzimy użytkownik języka jest zdolny do nieświadomego produkowania nieskończonej liczby zdań tego języka i do interpretowania ich. Użytkownicy rodzimego języka w procesie produkowania i odbioru zdań nie są świadom, że stosują reguły użytkowe.

Kompetencja językowa – wiedza, świadomość językowa użytkownika w jaki sposób ze skończonego zbioru obiektów za pomocą skończonego zbioru reguł można utworzyć skończony zbiór zdań i jak je zinterpretować.

Performancja – konkretna realizacja kompetencji, czyli wypowiedzi (wykonanie językowe).

Gramatyka generatywna jako model skład się z :

1. słownika (zbiór symboli)

2. zbioru reguł

1. substytucji – zastępowanie obiektów innymi

2. kategoryzacji – klasyfikowanie leksemów do określonych klas gramatycznych

3. akomodacji – dostosowanie form jednostek

4. subkategoryzacji – wyższy stopień uszczegółowienia reguł kategoryzacji

Gramatyki generatywne a gramatyki transformacyjne (Harris):

Gramatyka transformacyjna w koncepcji językoznawstwa stworzonej przez Noama Chomsky’ego i jej kontynuatorów, to taka gramatyka, której zasadniczym celem jest dostarczenie procedur testujących dowolną kombinację słów i rozstrzygających o tym, czy ta kombinacja jest zdaniem danego języka. W teorii Chomsky’ego zakłada, że gramatyka transformacyjna powinna generować wszystkie zdania danego języka i żadnych struktur nie będących jego zdaniami. Gramatyka transformacyjna określa kompetencję językową użytkownika.

Reguła rekurencyjna (rekursywna) – dająca się zastosować nieograniczoną liczbę razy.

Powstanie gramatyki generatywno-transformacyjnej – jako reakcja na metody opisu strukturalnego w amerykańskim dystrybucjonizmie:

I model – Noam Chomsky „Syntactic Structures” 1957

• komponent syntaktyczny

• frazowy

• transformacyjny

• komponent fonologiczny – brak komponentu semantycznego

II model

• komponent syntaktyczny (=generatywny)

• komponenty interpretacyjne:

• semantyczny – umożliwia opis wieloznaczności oraz odróżnianie zdań semantycznie poprawnych od dewiacyjnych

• fonologiczny

Pozalingwistyczne aspekty gramatyki generatywno-transformacyjnej Chomsky’ego:

• racjonalizm (z filozofii Kartezjusza)

• mentalizm

• hipoteza natywistyczna – człowiek rodzi się ze znajomością gramatyki uniwersalnej

• idea gramatyki uniwersalnej

Generatywizm jako paradygmat falsyfikacjonistyczy. Kryteria oceny adekwatności modeli (gramatyk):

• niesprzeczność wewnętrzna

• adekwatność opisowa:

• słaba – modele powinny starać się opisywać pełny zbiór zdań języka i nie uwzględniać zdań nieakceptowanych

• mocna – przypisywanie zdaniom jako wytworom modelu określonej interpretacji jako zgodnej z intuicją użytkownika

Paradygmat badań nad językiem w generatywizmie:

• zdania powstają wskutek łączenia jednostek niższego rzędu w jednostki wyższego rzędu

• językoznawca powinien używać dedukcji i szukać takich modeli językowych, które doprowadziłyby do możności wyznaczenia każdego zdania (model zawierałby schemat budowy każdego zdania)

Generatywizm a strukturalizm w językoznawstwie:

R Ó Ż N I C E
strukturalizm
opis obserwowanego stanu rzeczy
weryfikacja hipotez strukturalnych
język =
język jako zbiór jednostek i system reguł
to produkt do tworzenia tekstu (system jednostek i reguł)
PODOBIEŃSTWA
oddzielenie synchronii od diachronii
nacisk na synchronię
postulat autonomiczności lingwistyki

Gramatyka formalna:

1. prognostyczna – przewidywalność zakłada, że te operacje, które są przedstawione w modelu, będą adekwatne w zdaniach potencjalnych

2. sformułowana explicite – taka gramatyka, która pokonuje w sposób jawny wszystkie operacje, które są wykorzystywane w celu przejścia jednostek (wielkości gotowych niepodzielnych) do produktów (konkretnych ludzkich wypowiedzi): dedukcja, powtarzalność → wszystkie operacje w ramach modelu są podawane jawnie i w określonej kolejności

	strukturalizm	generatywizm
język	system jednostek i reguł	zbiór zdań
gramatyka	system reguł	model opisu języka

Gramatyka generatywna jest formalna ze względu na dwie cechy:

• jest sformułowana explicite – wszystkie operacje w ramach modelu są podawane jawnie i w określonej kolejności (uporządkowana)

• jest pragmatyczna (predyktywna)

1. WSTĘP DO SEMANTYKI. TEORIE ZNACZENIA NA TLE HISTORII DYSCYPLINY.

Semantyka językoznawcza bada strukturę znaczeń wyrażeń języków naturalnych ze względu na odniesienie wyrażeń do obiektów językowych i pozajęzykowych.

Semantyka w naukach logiczno-filozoficznych i w językoznawstwie XIX i XX w.:

• XIX w. – semantyka diachroniczna – pyta o etymologię słów i rozwój znaczeń

• XX w. – semantyka w strukturalizmie:

• teoria pól znaczeniowych – grupowanie wyrażeń językowych z punktu widzenia relacji zachodzących między nimi (1924 – twórcą nazwy jest Ipsen)

• kierunek paradygmatyczny, np.: odcienie barw (1931 – Irier Wesgerber)

• kierunek syntagmatyczny, np.: pies szczeka (1934 – G. Porzig)

Semantyka bada:

• definiowanie

• wartościowanie logiczne zdań

• stosunek znaczenia do oznaczenia

Filozoficzne tradycje wyjaśniania znaczeń:

• Platon – podział na wyrazy jasne (proste) i wyrazy ciemne (złożone)

• Arystoteles

• Piotr Hiszpan

• Kartezjusz, Leibniz, Lock

Powstanie semantyki logicznej – G. Frege 1892

Analiza semantyczna języka nauki w Kole Wiedeńskim → przedstawiciele: M. Schlick, R. Carnap, L. Wittgenstein.

Analiza semantyczna wyrażeń tzw. języka potocznego w brytyjskiej filozofii antycznej → przedstawiciele: A. J. Ayer, J. L. Austin, G. Ryle, P. F. Strawson.

ZNACZENIE jako relacja dwuargumentowa reprezentowana przez zwrot „x znaczy y”, gdzie wartością zmiennej x jest wyrażenie językowe W. Wartość zmiennej y jest różna według różnych teorii (koncepcji) znaczenia. W wielu współczesnych teoriach językoznawczych zmienna y ma wartość WW (znaczenie jako zbiór postulatów/ konsekwencji, jako przykład (eksplikacja/ paralokucja)). Przedstawiciele: R. Carnap, R. Jakobson, J. J. Katz, A. Bogusławski, A. Wierzbicka.

Inne rozpowszechnione teorie znaczenia, według których zmienna y przyjmuje wartości należące do innych kategorii niż WW, np.: takich jak:

1. znaczenie jako coś zawartego w umyśle ludzkim – teoria asocjacjonistyczna → wyobrażenie człowieka towarzyszące wyrażeniu językowemu, przedstawiciele: J. Locke, K. Ajdukiewicz; np.: „lew” – dla niektórych będzie obiektem lęku, dla innych zwierzęciem do upolowania; każdemu wyrażeniu językowemu towarzyszą wyobrażenia człowieka o tym wyrażeniu

2. przedmioty i stany rzeczy pozajęzykowe – jako denotaty wyrażeń:

1. teoria konotacyjna → przedmioty i stany rzeczy poza językiem, przedstawiciel: J. S. Mill

2. teoria referencyjna → stosunek zachodzący między klasą elementów tekstu (klasa językowa) a klasą elementów rzeczywistości (klasa pozajęzykowa), przedstawiciel: L. Zawadowski

1. przedmioty idealne i abstrakcyjne – teorie fenomenologiczne → przedstawiciele: E. Husserl, R. Ingarden

2. znaczenie jako zachowania ludzkie:

1. teoria behawiorystyczna → relacja między wyrażeniem językowym a ludzkim zachowaniem, przedstawiciel: L. Bloomfield

2. teoria pragmatyczna → relacja między wyrażeniem językowym a sposobem posługiwania się nim, przedstawiciel: L. Wittgenstein

3. teoria sytuacyjna → przedstawiciel: J. R. Firth

Zakres pojęcia znaczenia jako predykatu językowego, wyznaczającego relacje między wyrażeniami językowymi:

1. „szeroki” – znaczenie W to funkcja W (J. Lyons) – wyrażenie językowe ma znaczenia jeśli można mu przypisać jakąś funkcję (gramatyczną, referencyjną, ekspresywną)

2. „wąski” – znaczenie W to wartość poznawcza (kognitywna) W (A. Bogusławski) - informacja komunikowana za pomocą wyrażenia; związany z analizą składnikową w semantyce (opis znaczenia przez wyliczenie cech należących do tego wyrażenia, powtarzających się w innych jednostkach – rozkład znaczenia wyrazu na najprostsze elementy; znaczenia można traktować jako iloczyny cech, np.: mężczyzna = człowiek + dorosły + płeć męska → niezbędna jest hierarchia tych cech, nie wystarczy ich wyliczenie)

Semantyka w językoznawstwie strukturalnym.

Teorie pól znaczeniowych Ipsena:

Pierwsze teorie pól wyrazowych powstawały w Niemczech i Szwajcarii w latach 20. i 30. Jako pierwszy użył terminu pole semantyczne – Gunter Ipsen –‘ zespół wyrazów połączonych wspólną nadrzędną treścią znaczeniową’.

Pole semantyczne – to wyróżniona na podstawie wspólnych cech znaczeniowych klasa wyrazów pozostających w określonych relacjach w słowniku (pole paradygmatyczne, inaczej parataktyczne) lub w tekście (pole syntagmatyczne, inaczej syntaktyczne). Twórcą teorii pola parataktycznego był Jost Trier, a syntagmatycznego – Walther Porzig.

Pole semantyczne:

• kierunek paradygmatyczny - pole tworzą reprezentujące te sama część mowy wyrazy nazywające np. kolory, stopnie wojskowe.

• kierunek syntagmatyczny - pole syntaktyczne tworzą współwystępujące ze sobą w tekście wyrazy, np. język-lizać, piwne-oczy, potrawa-jeść.

• Cała treść pojęciowa języka dzieli się na sfery i pola pojęciowe, niedostępne bezpośrednio badaczowi, który może obserwować tylko pola wyrazowe, stanowiące językowe odbicie pól pojęciowych.

• Pole wyrazowe stanowi siatkę nakładaną na rzeczywistość – siatka ta jest różna dla różnych kultur i w różnych okresach rozwoju tego samego języka.

• Ani jeden wyraz nie funkcjonuje w świadomości mówiących w postaci izolowanej - jest kamykiem mozaiki wśród innych składających się na obraz pojęcia istniejącego poza sferą języka.

• Właściwe znaczenie poznajemy wtedy, gdy odgraniczamy i odróżniamy je sąsiednich i przeciwstawnych – ma sens tylko jako część całości, znaczenie bowiem występuje tylko w obrębie pola i na tle całej struktury, której jest częścią. Znaczenia wyrazu nie można określić właściwie, jeżeli się go nie rozpatrzy na tle tej całości. Nawiązanie do idei de Saussure’a o systemowości języka, wzajemnym uwarunkowaniu elementów językowych - wartość elementu językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, lecz zależy od opozycji względem innych- ma wartość względną.

• Jeżeli jedno z pojęć ulega zmianie – modyfikują się i inne należące do tego samego pola (konsekwencje dla innych z tego pola).

Prace L. Weisgerbera – ideologa koncepcji pól semantycznych nawiązują do idei Humboldta, na temat wewnętrznej formy języka organizującej widzenie świata przez daną społeczność językową, Pole wyrazowe jest odbiciem pola pojęciowego. Siatki pojęciowe są różne w różnych językach. Tezę te potwierdziły późniejsze badania etnolingwistyczne (E. Sapira i B. Whorfa) Przykład: różnice w nazywaniu barw w j.polskim i navaho Indian z Arizony: polskiemu przymiotnikowi czarny odpowiadają 2 rodzaje czerni wyróżniane w navaho; dwóm polskim wyrazom: zielony i niebieski odpowiada jeden przymiotnik w navaho.

Analiza składnikowa w semantyce – metoda opisu znaczenia wyrażenia polegająca na rozkładzie (dekompozycji) jego struktury na zawarte w tej strukturze elementy (cechy/pojęcia) wspólne przynajmniej dla części systemu znaczeniowego danego języka. Stosowana od lat 60. w różny sposób przez wszystkie niemal (z wyjątkiem kognitywizmu) szkoły i kierunki w semantyce językoznawczej, od teorii pól po nurty współczesne.

wiezie – jedzie i coś trzyma porusza się

niesie – idzie i coś trzyma w obu przypadkach

Sposób analizy składniowej polega na wyliczaniu cech, które należą do znaczenia danego wyrażenia:

mężczyzna	kobieta	dziecko
+dorosłość	+dorosłość	-dorosłość
+bycie człowiekiem	+bycie człowiekiem	+bycie człowiekiem
+męskość	+żeńskość

Wzajemne oddziaływania semantyki w naukach logiczno-filozoficznych i semantyki językoznawczej (od lat 60-tych XX w.) – wpływ:

• logiczno-filozoficznej tradycji opisu znaczeń

• logiki matematycznej

• gramatyk generatywnych

• metodologii – strukturalizmu

• potrzeb leksykografii

Semantyka w językoznawstwie generatywnym

• semantyka interpretacyjna – J. J. Katz, J. A. Fodor

• teoria ról semantycznych – Ch. Fillmore, Jackendoff

• semantyka generatywna – G. Lakoff, J. D. McCawley

Semantyka w szkole moskiewskiej – semantyka funkcji leksykalnych, operuje językiem semantycznym opartym na jednostkach języka sztucznego; przedstawiciele: J. D. Apresjan, I. A. Melčuk, A. K. Žolkovski

Kształtowanie się koncepcji metajęzyków semantyki

Znaczenie a oznaczenie:

Znaczenie → relacja między jednostką językową a inną jednostką językową (wewnątrzwyrazowa).

Oznaczenie → relacja między jednostką językową a światem pozajęzykowym.

Istnieją wyrażenia, które:

• znaczą, ale nie oznaczają (partykuły, spójniki)

• oznaczają, ale nie znaczą (imiona własne)

• odnoszą się do tego samego, ale mają różne znaczenia (np.: gwiazda poranna – gwiazda wieczorna)

• mają to samo znaczenie, ale wykluczające się odniesienia (wyjść za mąż – ożenić się)

Semantyka translacyjna – (metoda analizy składnikowej) przekład w obrębie tego samego języka

Semantyka referencyjna – ustala relacje między językiem a światem

Znaczenie jako:

• zbiór postulatów – R. Carnap

• konsekwencje logiczne – Katz, Bellert

• przekład – Jakobson

• szkoła moskiewska – Apresjan, Melčuk

• szkoła polska – Bogusławski, Wierzbicka

Denotacja a referencja

Denatcja – zakres odniesienia

Referencja – odniesienie przedmiotowe do rzeczywistości pozajęzykowej

Denotacja nazwy „pies” – zbiór wszystkich obiektów, o których można orzekać tę nazwę

Referencja:

1. wewnątrztekstowa – za pomocą jednego wyrażenia językowego dokonuje się odniesienia do innego wyrażenia językowego:

1. anafora – odesłanie wstecz

2. katafora – odesłanie wprzód

1. zewnątrztekstowa:

1. werbalna

• czyste indeksy

• imiona własne

• zaimki osobowe (ja, ty, to)

• wyrażenia z cechami indeksowymi

• miana

• deskrypcje

• określone

• dyskursywne

• aluzyjne

• inne zaimki osobowe i wskazujące

1. mechaniczna – gesty

Czyste indeksy – pełnią funkcję tylko referencyjną:

• imiona własne – służą identyfikowaniu obiektów

• zaimki osobowe – służą wskazywaniu jakiegoś obiektu

Wyrażenia z cechami indeksowymi – funkcja referencyjna + wskazywanie pewnych cech:

• miana – nazwy pospolite, które funkcjonują jako nazwy własne; wyznaczają obiekt, o którym mowa w sposób ścisły, np.: dom, dyrektor, kościół. Odbiorca musi należeć do pewnej pokreślonej zbiorowości i identycznie odnosić dane wyrażenie

• deskrypcje – wyrażenie, za pomocą których coś się opisuje:

• określone – obiekt, o którym mowa wyznacza się w sposób ścisły, np.: zachodnia sąsiad Polski

• dyskursywne – zdeterminowane kontekstowo, np.: Jaś został pobity. Chłopca przewieziono do szpitala. Dla sprawdzenia deskrypcji należy dodać wyrażenie: „o którym się mówi”

• aluzyjna – zdeterminowana wspólną wiedzą nadawcy i odbiorcy, np.: Czy pan wie, że ten łajdak znów zrobił donos? Dla sprawdzenia deskrypcji należy dodać wyrażenie: „taki, że wiesz, o którym mówię”

• nieokreślone – np.: rzeka w Polsce

*Wyrażenia ko referencyjne – wyrażenia tekstowe, które mają jednakowe odniesienia.

KWANTYFIAKCJA – procedura, która polega na ustalaniu zakresu odniesienia predykatu użytego w danym zdaniu; kwantyfikatory są w logice – w języku naturalnym operatory kwantyfikujące, które mogą być podporządkowane tym wielkościom, które są dane w języku logiki.

Kwantyfikacja – rodzaj referencji, przy którym bierze się pod uwagę zakres odniesienia predykatu użytego w zdaniu:

OPERATOR KWANTYFIKUJĄCY – składnik zdania jakiegoś języka naturalnego charakteryzujący zakres odniesienia (do jakiej ilości obiektów odnosi się wypowiedzenie) predykatu tego zdania oraz sposób identyfikacji obiektu, o którym ten predykat jest orzekany, tę funkcję pełnią: zaimek, rodzajnik, nazwa jednostkowa/ ogólna, deskrypcja określona i nieokreślona oraz szyk.

KWANTYFIKATOR – znak o określonej postaci, należący do logiki, który poprzedza funkcję zdaniową F (x), któremu jest przypisana wartość zdaniowa w języku naturalnym

V – mały (ta)

Λ - duży (każda)

Kwantyfikacja numeryczna – ilość obiektów wskazana przez liczebnik lub jego pochodną, np.: trochę soli, odrobinę

Kwantyfikacja referencyjna – jej wykładniki to operatory kwantyfikujące

Kwantyfikacja:

1. szczegółowa (V mały) – odnosi się do obiektu jednostkowego

1. określona

• imiona

• deskrypcje dyskursywne

• zaimki osobowe

• indeksy

[jota]

1. nieokreślona

• zaimki – ktoś, coś

• deskrypcje nieokreślone [eta]

1. ogólna (Λ duży)

1. intencjonalna – reprezentant garnku, np.: Kura jest ptakiem domowym

2. ekstensjonalna:

• kolektywna – własność przysługuje wszystkim elementom zbioru, np.: Wszystkie dzieci dostały zabawkę

• dystrybutywna – każdemu elementowi dany predykat przysługuje, np.: Każde dziecko dostało zabawkę

*Jota operatory – odniesienie wypowiedzi nie do wszystkich obiektów danego rodzaju, za pomocą operatorów szczegółowych; są wykładnikami odniesień jednostkowych.

*Eta operatory – nie są wykładnikami odniesień jednostkowych.

Związek między kwantyfikacją a opozycją zdań analitycznych i syntetycznych ogólnych:

1. analityczne – głoszą takie prawdy, którym nie da się zaprzeczyć

2. syntetyczne – dochodzić do nich można na drodze empirycznej

Dzięki operatorom kwantyfikującym dodanym do tych zdań, można rozstrzygnąć, czy zdanie jest analityczne czy syntetyczne:

1. zdanie analityczne – Pies jest zwierzęciem. → to z obserwacji psa nie wynika, ale bycie psem, to bycie zwierzęciem, nie może być tak, że pies nie jest zwierzęciem

2. zdanie syntetyczne ogólne – Pies ma cztery nogi. → to wynika z obserwacji psa, choć może on mieć i trzy nogi, bo istnienie psa o trzech nogach nie kłóci się z byciem psem

3. dodanie operatorów kwantyfikujących „ten” (szczegółowy) i „każdy” (ogólny):

1. zdanie analityczne:

Ten pies jest zwierzęciem. – zdanie dewiacyjne, bo słowo „ten” jest wskazujące – robi się to wtedy, kiedy łączy się ze światem, a „pies” łączy się z pojęciem

Każdy pies jest zwierzęciem. – zdanie poprawne, choć „każdy” to zdanie nadmiarowe

1. zdanie syntetyczne ogólne:

Ten pies ma cztery nogi. – to zdanie jest poprawne

Każdy pies ma cztery nogi. – całe zdanie to zdanie fałszywe (cecha typowa dla gatunku psa, choć nie zawsze pies ma cztery nogi)

1. zanegowanie zdań:

1. zdanie analityczne:

Nieprawda, że każdy pies jest zwierzęciem. – negacja tego zdania jest wewnętrzną sprzecznością i do operatora „każdy” i do operatora „jest”

1. zdanie syntetyczne ogólne:

Nieprawda, że każdy pies ma cztery nogi. – dwie możliwości:

• negacja dodana do „każdy” – Nie każdy pies ma cztery nogi. – zdanie prawdziwe

• negacja dodana do „ma” – Każdy (czyli ‘żaden’) pies nie ma czterech nóg. – zdanie fałszywe

Parametry aktu mowy:

• miejsce

• czas

• interlokucja

• dyskurs

Deiktyczność – sposób użycia w wypowiedzi wyrażeń okazjonalnie zamiennych

1. TEORIA JĘZYKA SEMANTYCZNEGO W POLSKIEJ SZKOLE SEMANTYCZNEJ ANDRZEJA BOGUSŁAWSKIEGO I ANNY WIERZBICKIEJ.

Teoria języka semantycznego w ujęciu:

• Bogusławskiego – badania oparte na indywidualnych warunkach filozoficzno-ideologicznych

• Wierzbicka – próba o charakterze empirycznym, odniesienie do różnic kulturowych między narodami świata

Język semantyczny (metajęzyk semantyki/ język reprezentacji semantycznej):

1. zbudowany przez badacza system

2. składa się - analogicznie do języka naturalnego – ze słownika i gramatyki

3. służy do:

• opisywania znaczeń wyrażeń języków naturalnych

• odróżniania zdań semantycznie poprawnych od niepoprawnych

1. fundowany na językach sztucznych bądź naturalnych

2. na jego rozwój wpłynęło 5 czynników:

• logiczna i filozoficzna tradycja znaku

• logika matematyczna (Tarski, Russel, Quine)

• językoznawstwo generatywne

• tradycja semantyki językoznawczej

• potrzeby leksykografii

1. właściwości:

• metajęzyk

• system środków ma spełniać dwojaką funkcję: umożliwiać rozróżnianie zdań sensownych od bezsensownych (poprawnych semantycznie i niepoprawnych) oraz wyjaśniać relacje między wszystkimi wyrażeniami językowymi (podstawowa relacja: wynikania i sprzeczności)

1. dwie koncepcje:

• dążyć do budowy języka semantycznego na podstawie języków naturalnych

• dążyć do budowy języka semantycznego na podstawie języków sztucznych

Koncepcja języka semantycznego opartego na języku naturalnym:

1. semantyka redukcjonistyczna – istnieje możliwość rozkładu znaczeń na elementy prostsze, aż do elementów najprostszych, które pojawiają się w wielu definicjach różnych wyrażeń

• istnieją obiekty, które są elementami samo wyjaśniającymi (nie trzeba ich przekładać na inne jednostki)

• cząstki elementarne są uniwersalne – mają swoje odpowiedniki we wszystkich (większości) językach świata; proces wyszukiwania elementów najprostszych jest empiryczny i intuicyjny

1. eksplikacja semantyczna – odnosi się do:

• osiąganego celu (efekt, do którego się dąży)

• procedury badawczej (akt, operacja)

1. teoria eksplikacji Anny Wierzbickiej – eksplikacją wyrażenia A jest takie wyrażenie B, które spełnia kilka warunków:

• B równoznaczne z A

• B musi mieć strukturę bardziej rozczłonkowaną (rozwiniętą) niż A

• B składa się z elementów prostych (semów)

• B jest zbudowane z elementarnych schematów semantycznych (prostota połączenia)

• to, co jest eksplikowane, i to, co eksplikuje, to ciągi należące do tego samego języka naturalnego

Zatem: język semantyczny to minimalny zbiór jednostek koniecznych i wystarczających do wyjaśnienia wszelkich innych wyrażeń językowych i elementy tego zbioru są proste semantycznie

Główne założenia teorii naturalnego metajęzyka semantycznego (NMS):

1. istnieje zbiór jednostek elementarnych (semantycznie prostych, niedefiniowalnych) tworzących słownik języka myśli ludzkiej (lingua mentalis)

2. zbiór ten jest konieczny i zarazem wystarczający do dokonania eksplikacji semantycznej jednostek złożonych

3. elementy tego zbioru nie są dane a priori, wymagają ustalenia (metodą prób i błędów) i weryfikacji – w wyniku opisu semantycznego wszystkich (jak największej liczby) języków świata

4. leksykalizacja jednostek języka mentalnego we wszystkich językach naturalnych (status uniwersalny jednostek) jest argumentem na rzecz prostoty semantycznej tych jednostek

5. eksplikacja semantyczne jednostki złożonej to ciąg zbudowany z jednostek prostych za pomocą elementarnych reguł gramatyki, mający znaczenie tożsame ze znaczeniem jednostki złożonej

6. podstawowe zadanie semantyki językoznawczej polega na tworzeniu eksplikacji jednostek (która jest główną metodą opisu semantycznego) oraz na systematycznej weryfikacji metajęzyka

7. główne idee redukcjonistycznej analizy semantycznej wyrażeń mają wielowiekową tradycję logiczno-filozoficzną (od Platona począwszy), niezależnie od tego wynikają z zasad poprawnego logicznie wyjaśniania

Ewolucja teorii MNS w ujęciu A. Wierzbickiej (od 1969):

1. wzrost liczby postulowanych jednostek elementarnych (od 14) [1972] do następujących (61) [2004]:

• ja, ty, ktoś, coś, ciało

• ten, ten sam, inny

• jeden, dwa, dużo, niektóre, wszystko

• dobry, zły, duży, mały

• myśleć, wiedzieć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć

• mówić, słowo, prawda,

• robić, dziać się, ruszać się,

• być, mieć

• żyć, umrzeć

• bo, jeżeli, nie, być może, móc

• kiedy, teraz, przed, po, długo, krótko, przez pewien czas, chwila, moment

• gdzie, tutaj, nad, pod, wewnątrz, z (tej) strony, blisko, daleko

• bardzo, więcej

• rodzaj, część

• tak (taki), jak

1. rozszerzenie badań na ogromną liczbę języków (poza europejskimi – język Azji, Afryki, Australii)

2. sukcesywne rozszerzenie zbiorów jednostek objętych analizą (m. in. na artefakty, akty mowy, stosunki międzyludzkie, emocje)

3. rozszerzenie zakresu badań: od lingwistyki jako nauki autonomicznej po badania ogólnohumanistyczne, interkulturowe (uwzględniające filozofię, teologię, psychologię i antropologię)

Liczba jednostek elementarnych:

• Wierzbicka: 14 [1972] – 61 [2004]

• Bogusławski: około 100

• Obecnie: 60

Należy preferować język semantyczny oparty na języku naturalnym, bowiem każdy znak musi być wyjaśniony, a wyjaśnienie znaków języków sztucznych prowadzi do przekładu na języki naturalne.

1. Wierzbicka „Ciało i umysł”

• struktura semantyczna „tak, że”:

Adam jest tłusty = Adam jest taki, że jego ciało jest tłuste

• ograniczenia selekcyjne:

włosy blond ograniczenia selekcyjne – nie da się przewidzieć ograniczoności na

piwne oczy podstawie znaczenia

słowa sądu, pragnienia, myśli, uczucia – predykaty zdeterminowane znaczeniowo (da się przewidzieć na podstawie znaczenia)

• zdania o percepcji:

Adam zobaczył lisa → Adam jako osoba wie coś, bo z jego ciałem coś się stało

Widzę, że nie ma tu Janka → Obserwuję to, co jest i o niczym nie można powiedzieć, że to jest Janek.

• identyfikacja indywiduów i relacja własności:

Identyfikacja osoby musi opierać się na identyfikacji ciała. Ciało jest znakiem osoby. Osoba „posiada” ciało (ma „na własność”)

• ciało ludzkie jako podmiot zdania:

Adam mówi: „smutno mi”

• zależność ciała od umysłu:

Adam powiększył dziurę w ścianie nożem → Wola Adama powoduje, aby jego ciało poruszyło się, ruch ciała powoduje zagłębienie noża w ścianę, kontakt noża z wewnętrzną powierzchnią ściany powoduje, że dziura staje się większa.

• zależność umysłu od ciała:

A zapomniał = A przestał wiedzieć

Eksplikacja – parafraza znaczenia, warunki (= eksplikacją wyrażenia A jest wyrażenie B, które):

• wyrażenie A jest równoznaczne z wyrażeniem B

• zbudowane z jednostek prostych (semów)

• ma strukturę rozczłonkowaną

• zbudowane za pomocą elementarnych schematów składniowych

• należeć do tego samego języka naturalnego

1. KATEGORIA MODLANOŚCI W OPISIE STRUKTURY ZDANIA.

Modalność (z pogranicza semantyki i pragmatyki) – stosunek mówiącego do treści dictum zawartego w wypowiedzi, ujawniający cel aktu mowy:

1. m. intradyktalna (deontyczna) – wyrażenie konieczności, możliwości; typowe predykaty deontyczne: trzeba, należy, powinien, musi, ma, może, konieczne, możliwe (postulaty, dyrektywy, namowy)

2. m. ekstradyktalna – na zewnątrz w stosunku do tego, co jest w danym zdaniu powiedziane (intencjonalna):

1. asertoryczna (=epistemiczna):

• zerowa (=amodalna) – wypowiedziana modalnie (są neutralne), np.: Pada deszcz. Piotr zgubił okulary. Pies jest zwierzęciem. (konstatacje)

• niezerowa (epistemiczna) – stosunek mówiącego do prawdziwości informacji przekazywanej przez niego w wypowiedzeniu, np.: Ugryzł go pewnie komar (hipotezy). Wykładniki:

• 1 osoba niektórych czasowników mentalnych, np.: sądzę

• niektóre partykuły, np.: chyba, pewnie, jeśli, gdyby

• formy trybu przypuszczającego

1. interrogatywna – celem jest uzyskanie informacji od odbiorcy na dany temat, charakterystyczna dla pytań, np.: Kiedy przyjechałeś? (pytania)

2. imperatywna – chcę, żebyś spowodował p; rozkaz, czyn ma zostać dokonany poprzez mówienie, doprowadzić, aby adresat coś zrobił, np.: Wynoś się stąd! (rozkazy)

3. optatywna – życzenia i pragnienia (oby, żeby, niechby, bodaj), np.: Obyś żył długo i szczęśliwie! (życząca)

4. emocjonalna – ekspresje woli, uczuć, sądów, np.: Ależ co ty pleciesz! (ekspresywna)

Wykładniki modalności:

• leksykalne – partykuły

• gramatyczne – morfemy trybu

• prozodyczne – intonacja wznosząca/ opadająca

• linearne – relewantna semantycznie opozycja szyku tej samej jednostki

Wypowiedzenia deklaratywne o modalności asertorycznej zerowej to inaczej wypowiedzenia amodlane. Por. np.: Pada deszcz. Piotr zgubił okulary. Pies jest zwierzęciem. Każdy człowiek jest śmiertelny. W zdaniach amodalnych nie ma wykładników modalności.

• Wierzbicka: nie ma zdań amodalnych.

• Bogusławski: tylko takie zdania zawierają modalność, w których istnieją jej wykładniki

Reguła ogólna:

1. wykładniki poszczególnych typów modalności ekstradyktalnej wykluczają się nawzajem → próba ich połączenia prowadzi do dewiacji, np.: pytanie i wyrażenie żalu:

*(Czy) Anna się (niestety) pomyliła? – modalność interrogatywna i modalność epistemiczna → nie jest możliwe wyrażenie dwóch postaw w tym samym wypowiedzeniu

*(Prawdopodobnie) (wyjdź stąd)! – modalność epistemiczna i modlaność imperatywna

1. wykładniki modalności ekstradyktalnej i modalności intradyktalnej nie wykluczają się:

(Oby) Piotr (mógł wyjechać). – modalność optatywna i modalność intradyktalna (możliwość) → dopuszczalne jest współwystępowanie modalności

Pytanie – wypowiedzenie o intonacji wznoszącej, z fakultatywnym wykładnikiem leksykalnym w postaci operatora czy lub zaimka.

Klasyfikacja pytań ze względu na wolę uzyskania informacji (tak/nie):

1. pyt. niewłaściwe – służą do wyrażania różnych postaw mentalnych, wolitywnych, emocjonalnych mówiącego:

1. pyt. retoryczne : Któż nie kocha swojej matki?

2. pyt. ekspresywne: Chcesz oberwać?

3. pyt. deliberatywne: Co ona teraz ze sobą zrobi?

1. pyt. właściwe – ich celem jest uzyskanie odpowiedzi (wyznaczają schemat odpowiedzi: tak/nie):

1. pyt. zamknięte – wyznaczają dwie wykluczające się odpowiedzi

• pyt. rozstrzygnięcia – pyt. wyboru, z wykładnikiem typu czy

• jednoczłonowe – wyznaczają dwie możliwe odpowiedzi wzajemnie sprzeczne Czy Toruń leży nad Wisłą? (tak/nie)

• wieloczłonowe – wyznaczają jedną możliwość odpowiedzi: Czy Toruń leży nad Wisłą, czy nad Odrą, czy nad Wartą…? (Wisła/ Odra/ Warta)

• pyt. uzupełnienia – pyt. wprowadzone przez zaimki typu: kto (odpowiedź może być substytutem odpowiedzi):, np.: Kto przyjechał? → Ktoś przyjechał.; Kto odkrył Amerykę?

1. pyt. otwarte – nie wyznaczają schematu odpowiedzi, np.: Co wiesz o systemie podatkowym w Niemczech?

Pytania poza rozpowszechnioną typologią:

1. tzw. A-pytania – można je zadać dopiero, gdy ktoś coś wcześniej powiedział, np.: X: Maria wyjeżdża w poniedziałek. Y: A Stefan? X: Stefan – w piątek.

2. pozorne pytania rozstrzygnięcia – można odpowiedzieć na pytanie, ale nic z tego nie wynika, np.: Czy ktoś z was nie zna się na ptakach?

3. pyt. dyskusyjne – pozostają z sobą w relacji dysjunkcji (dwa zdania połączone spójnikiem „albo” – lub strukturą podobną – prawdziwe tylko wtedy, kiedy zachodzi jedna z podanych możliwości), np.: Czy Piotr śpi czy nie?

4. pyt. wielokrotne – kiedy człon jest pytaniem o co innego, np.: Kto z kim i kiedy tańczyła balu?

Pytania:

1. niezależne – bezkonstektowe

2. zależne – konspektowe – wypowiedzenie podrzędne wprowadzone przez czasownik mówienia, np.: Zapytał mnie, czy przyjdę. Nie powiedział nam, kiedy wróci.

Wypowiedzi:

• deklaratywne – mogą być poddane wartościowaniu logicznemu, można do nich odnieść negację

• niedeklaratywne – nie mogą być poddane wartościowaniu logicznemu, nie można do nich odnieść negacji, np.: *Nieprawda, że chodź tu.

1. WPROWADZENIE DO PRAGMATYKI JĘZYKOZNAWCZEJ. HISTORIA PRAGMATYKI (W ZARYSIE). SEMANTYKA A PRAGMATYKA.

Pragmatyka językoznawcza

• definicja intensjonalna – pragmatyka bada użycie języka, funkcje wypowiedzi niż inne kodowe, pozajęzykowe uwarunkowania struktur językowych (socjalne, kulturowe). Zajmuje się wyjaśnianiem użytych w kontekście wyrażeń językowych z punktu widzenia ich relacji do nadawcy

• definicja ekstensjonalna (czyli wyliczanie zagadnień) nauka o aktach mowy, warunkach użycia wyrażeń językowych, o sposobach komunikacji za pomocą języka naturalnego i jej społecznych i psychologicznych uwarunkowaniach.

Główne działy pragmatyki (sensu largo):

1. nauka o aktach mowy

2. socjolingwistyka – bada zróżnicowanie języków etnicznych zdeterminowane strukturą społeczeństwa

3. psycholingwistyka - bada psychologiczne, fizjologiczne i fizyczne aspekty przyswajania i rozwoju mowy

4. stylistyka – bada style, odmiany funkcjonalne, użycie środków stylistycznych

5. etnolingwistyka – bada zależności między typem kultury a językiem

6. dialektologia – bada terytorialne zróżnicowanie języków narodowych

7. glottodydaktyka – nauka o metodach nauczania języków jako języków obcych

Akt mowy – zachowanie polegające na użyciu wypowiedzenia w danej sytuacji (na tym, że ktoś powiedział o czymś coś do kogoś), składa się z:

• aktu lokucji – zwracając się do kogoś, powiedzieć o czymś, składa się z:

• aktu fonetycznego – wydawanie dźwięków mowy

• aktu fatycznego – wypowiadanie wyrazów zgodnie z ich znaczeniem i regułami gramatyki

• aktu retycznego – powiedzenie czegoś o czymś w określonym odniesieniu

• aktu illokucji – zrobić coś mówiąc (wygłosić wypowiedź o konwencjonalnej mocy)

• aktu perlokucji – osiągnąć skutek (w innej sferze niż mówienie) przez powiedzenie czegoś

Teoria performatywów – pierwsza wersja teorii aktów mowy; są czynności, które muszą być wykonane z udziałem języka, w wyniku tego, że się mówi – nie da się ich wykonać bez mówienia, np.: przepraszanie, powitanie, gratulacje, podziękowanie.

Austin doszedł do wniosku, że niektórym konstatacjom może przysługiwać wartość per formatywna: ‘jutro przyjdę’ – obietnica, groźba

PERFORMATYW – wypowiedź spełniająca; wypowiedź, za pomocą której dokonuje się czynu innego niż samo mówienie; czynność ta nie mogłaby być bez udziału języka wykonana.

Przeciwstawienie performatywów i konstatacji:

1. konstatacje (=stwierdzenia) mają wartość logiczną (są prawdziwe lub fałszywe), a performatyw nie podlegają kryterium prawdziwości

2. konstatacja służy do opisywania świata (informuje, sprawozdaje), a performatyw do wykonywania czynności

3. za pomocą konstatacji stwierdza się, że czynność została wykonana

Klasyfikacja aktów mowy ze względu na funkcję (Austin):

1. wypowiedzi werdyktywne (osądzeniowce) – osądy, wyroki, czasowniki: uniewinnić, skazywać, oceniać, orzekać

2. wypowiedzi autorytatywne (sprawcze) – wyrażają sprawowanie władzy, wywieranie wpływu, czasowniki: mianować, rozkazywać, pomagać, radzić

3. wypowiedzi komisyjne (zobowiązaniowce) – zobowiązania mówiącego, czasowniki: przyrzekać, przysięgać, deklarować, zobowiązać

4. wypowiedzi konduktywne (zachowaniowce) - dotyczą postaw i zachowań społecznych, czasowniki: gratulować, przepraszać, dziękować

5. Wypowiedzi ekspozytywne (wykładniowce) – przekonania, czasowniki: wątpić, podkreślać, przypominać. Postulować, twierdzić, zakładać

Akty mowy w ujęciu Searle’e:

1. asertywa – służy do przedstawiania sądów zgodnych z przekonaniami nadawcy (twierdzę, wnioskuję, wątpię)

2. dyrektywa – akt nakłaniający odbiorcę do działań zgodnych z intencjami nadawcy (prośby, nakłanianie, pytanie)

3. komisywa – akt zapowiadający to, że nadawca będzie wykonywał pewne określone czynności (działania), które będą skierowane na odbiorcę (obietnice, oferty, groźby)

4. ekspresywa – akt, za pomocą którego nadawca wyraża swój stan emocjonalny, psychiczny (przeprosiny, gratulacje, kondolencje, podziękowanie, powitanie)

5. deklaratywna – za jej pomocą dokonuje się zmian instytucjonalnych, aktów prawnych (mianowanie na stanowisko, nadanie tytułu, stopnia, wyroki, wypowiadanie wojen)

Zasada kooperacji P. Grice’a (teoria implikatur konwersacyjnej)

Paul Grice – w latach 60. Prof. na Harvardzie; stworzył: intencjonalną teorię znaczenia, zasadę kooperacji, teorię implikatur konwersacyjnych; zasada kooperacji – w „Logika a konwersacja” 1975r.

ZASADA KOOPERACJI – zasada współdziałania językowego uczestników konwersacji; zbiór praw regulujących zachowanie konwersacji.

TEORIA IMPLIKATUR KONWERSACYJNYCH – teoria dekodowania ukrytych aktów mowy (nie można jej widzieć bez zasady kooperacji).

Typy informacji zawarte w wypowiedzi:

1. przekazywane wprost – to, co nadawca mówi w wypowiedzi w sposób jawny (to, co ktoś twierdzi)

2. przekazywanie nie-wprost – wnioskowane, nie dane wprost

1. konwencjonalnie: Maria zaszła w ciążę, ale Jan się ucieszył. → nadawca zakładał, że Jan nie będzie się z tego cieszył (presupozycji są również przekazywane w sposób konwencjonalny, nie-wprost)

2. niekonwencjonalnie – dodatkowo opierają się na innych przesłankach, np.: dochodzenie do konkluzji na podstawie dialogu

• konwersacyjnie – do wniosków tego rodzaju stosuje się termin implikatura konwersacyjna (dwaj panowie A i B rozmawiają o panu C → wnioski dialogu mogą być niezależne od tego, gdzie się dialog odbywa)

Zasadzie kooperacji podporządkowane są cztery maksymy:

1. ilości – mów tyle, ile trzeba

2. jakości – mów prawdę (prawda, uzasadnienie prawdy)

3. odniesienia – mów na temat

4. sposobu – mów zrozumiale i zwięźle

Zasada kooperacji to zasada współpracy rozmówców, jeśli jedna z czterech maksym jest naruszona, dochodzi do implikatury konwersacyjnej.

Te cztery maksymy tworzą idealistyczny model konwersacji.

Jeśli w dialogu co najmniej jedna maksyma zostaje naruszona, to powstają niejasności, tworzy się implikatura konwersacyjna.

Cel zasady kooperacji: by można było traktować maksymy jako model oceny konkretnych zachowań językowych ludzi.

Implikatura konwersacyjna – taki sąd, który wyprowadza się z dialogu na podstawie wnioskowania uwzględniającego:

• konwencjonalne znaczenia słów użytych w wypowiedzi przez interlokutorów

• zasadę kooperacji i podporządkowane jej maksymy

• językowy i pozajęzykowy kontekst dialogu wraz z całościową wiedzą rozmówców o świecie

• liczba implikatur dla danego dialogu jest liczbą otwartą

• implikatury mogą powstać nawet, gdy do wszystkich maksym będziemy się stosować

• implikatury służą do interpretacji figur retorycznych, które powstają w wyniku naruszenia zasady kooperacji i podporządkowania jej maksym

Efekt naruszania maksym bądź samej zasady:

• mogą być to wypowiedzenia, które są figuratywne

• figury nie muszą jednak wcale powstać – mogą to być zwykłe błędy

• powstanie figury to minimalny rezultat implikatury

Przykłady:

A: Jan wyjechał z kraju

B: Wyjechał, to wyjechał - informacja pusta, nie dostosowuje się do rozmowy; osobę B nie obchodzi, co powiedziała osoba A – naruszona maksyma ilości

A: Teheran jest w Turcji

B: A Londyn w Armenii - implikatura konwersacyjna; osoba A i B nie mają wiedzy w zakresie geografii – naruszona maksyma jakości

A: Pani X to stara torba

B: Mieliśmy piękną pogodę tego lata - implikatura – stwierdzenie A jest nietypowe – naruszona maksyma odniesienia

A: Jak się udał recital panu X

B: Pan X wydawał z siebie ciągi dźwięków odpowiadające zapisowi partytur - pan B – przegadane, mało komunikatywne – naruszona maksyma sposobu

Informacje konwersacyjne:

1. implikatury szczegółowe – da się je utworzyć tylko, jeżeli zna się sytuację, kontekst dialogu (zależy od kontekstu i wypowiedzi)

2. implikatury ogólne – da się je wyprowadzić tylko na podstawie dialogu (nie zależy od kontekstu i wypowiedzi)

Implikatura konwersacyjna a presupozycji semantyczna: i jedno i drugie jest pewnym osądem, rezultatem wnioskowania, ale przesłanki są różne – wyprowadza się wnioski na innej podstawie.

Implikatura jest narzędziem do interpretowania figur retorycznych, wtedy, kiedy stanowią one następstwa lekceważenia maksym.

Presupozycji semantyczna – można poddać testowi negacji; zdanie i stwierdzenie, że taki sąd prawdziwy, który daje się wyprowadzić ze zdania prawdziwego i fałszywego jednocześnie, presupozycji wynikają tylko z konwencji językowych.

Zachowania:

1. werbalne (mowne) – a – niewerbalne

2. służące – a – niesłużące komunikacji

3. kontrolowane – a – niekontrolowane

Werbalne: użycie a przytoczenie:

• zdanie jest użyte, jeśli odnosi się do świata; wypowiedzi użyte mają siłę sprawczą

• zdanie jest przytoczone, jeśli odnosi się do samego siebie; wypowiedzi przywołane nie mają mocy illokucyjnej – siły sprawczej

Podobnie: supozycja zwykła i materialna

Zachowania:

1. wewnętrzne – kodowe, tj. niezależne od woli mówiących (gramatyczne i semantyczne)

2. zewnętrzne (sytuacyjne) właściwości zachowań werbalnych

Wpływ sytuacji społecznej na zachowania werbalne – wybory językowe (pragmatyczne):

• socjolektalny (w tym terytorialny i środowiskowy)

• psychofizjologiczny

• stylistyczny

• gatunkowy (wybór gatunku mowy podporządkowany jest wyborowi stylistycznemu)

Użycia niekontrolowane:

• mówienie przez sen

• halucynacje

• skrajne upojenia alkoholowe

• przejęzyczenia

• przytoczenia

• przyzwyczajenia

Kompetencja komunikacyjna (idealnego) nadawcy/ odbiorcy (→ abstrakt, wielkość możliwa do wyobrażenia) obejmuje wiedzę o wewnętrznych i zewnętrznych właściwościach zachowań werbalnych.

1953 – Wittgenstein „Dociekania filozoficzne”– znaczenia bezkonstektowe nie istnieją (znać znaczenie wyrażenia, to wiedzieć jak się nim posługiwać → do kognitywizmu).

Fazy rozwoju pragmatyki językoznawczej:

1. połowa lat 60-tych – połowa lat 70-tych XX w.

• pragmatyka jest częścią semantyki

• rozszerzenie zakresu obu dyscyplin

• badania presupozycji

• struktura tematyczno-rematyczna

• teoria performatywów i illokucji

• teoria implikatur konwersacyjnych

1963 – Katz Fodor – semantyka interpretacyjna, oddzielenie znaczeń od użycia

1. połowa lat 70-tych – połowa lat 80-tych

• pragmatyka i semantyka jako oddzielne dyscypliny

• ograniczenie zakresu semantyki

• rozszerzenie zakresu pragmatyki

• badanie deisis

• badanie metatekstu

1979 – Gazdar „Pragmatyka” – dąży do precyzyjnego oddzielenia pragmatyki od semantyki. U podstaw leżało założenie, że semantyka wykorzystuje podstawy logiki, a pragmatyka bada te aspekty, których nie da się opisać metodami logicznymi.

Pragmatyka= znaczenie (pomijając warunki prawdziwości)

1. od połowy lat 80-tych

• nie ma wyraźnej granicy między semantyką a pragmatyki

1985 – Jackendoff – realizuje opozycję między pragmatyką a semantyką; pragmatyka = znaczenie (czyli semantyki nie ma)

Semantyka a pragmatyka – różnice:

semantyka	pragmatyka
cele i skutki działań językowych
badanie znaczenia, komunikowanie	wyrażanie, komunikowanie
sytuacyjna motywacja użycia wyrażeń językowych
wyrażenia przezroczyste nie są motywowane sytuacyjnie	wyrażenia nieprzezroczyste są motywowane sytuacyjnie
możliwość wartościowania logicznego wypowiedzi
możliwe wartościowanie logiczne	brak możliwości wartościowania logicznego

1. PRAGMATYCZNE MOTYWACJE UŻYCIA WYRAŻEŃ JĘZYKOWYCH. OPOZYCJE PRAGMATYCZMNE LEKSTYKALNYCH JEDNOSTEK JĘZYKA (LJJ). ETYKIETA JĘZYKOWA JAKO ZAGADNIENIE PRAGMATYCZNE.

Motywacje użycia wyrażeń językowych (Bogusławski 1973):

1. komunikatywna (ma na celu przekazanie informacji):

1. obligatoryjna (nie ma wyboru między kilkoma wyrażeniami)

2. fakultatywna (może wybierać):

• środowiskowo – wybór zależy od tego do jakiej grupy społecznej przynależy – żargony, slangi

• komunikatywna-społeczana – zależy od stylu w jakim jest wypowiedź, np.: urzędowy

• społeczno-relacyjna - zależy od relacji między rozmówcami, np.: pan/pani lub „ty”

1. pozakomunikatywna (inny cel niż informacyjny):

1. instrumentalna (przechodzenie od wyrażeń językowych do powiedzenia czegoś poza nimi):

• emocjonalna – informacja o stanie emocjonalnym nadawcy

• praktyczna – apelatywna funkcja języka

1. kontemplacyjna (tekst dziwny i różne sposoby komizmu)

Charakter opozycji pragmatycznych:

1. „czysto” pragmatyczne między synonimami

1. prywatne: śmierć – zgon (oficjalnie)

2. ekwipolentne: kociak (przestarzałe) – laska (nowe)

3. gradualne: Poszedł do Abrahama na piwo. (żartobliwie, potocznie)

1. nie „czysto” pragmatyczne między plezjonizmami: butelka – flaszka, dziewczyna – dzióbasek

Typologia opozycji pragmatycznych (typy właściwości jednostek językowych):

1. właściwości akomodacyjne – przystosowanie jednostek języka do zakresu użycia w sposób niezależny od intencji mówiącego:

1. zasięgu: impreza – młodzieżowe, dawne, przestarzałe, dziecięce; spotkanie towarzyskie (młodz.)

2. sytuacyjne: uroczyste, pospolite, książkowe, ordynarne; bezwłocznie (urzęd.) – napalony (pot.)

3. relacyjnie: familiarne, familiarne, oględne, pokornościowe, godnościowe Vip – osobistość (godn.); wschodzące – słabo rozwinięte rynki (oględ.)

1. właściwości emotywne: (motywacja emocjonalna) pieszczotliwie, rubasznie, pogardliwie, lekceważąco; bobasek – niemowlę; jajcarz – dowcipniś

2. właściwości praktyczne: (motywacja praktyczna) performatyw – nieperformatyw; w porządku! – zgadzam się

3. właściwości poetyzacyjne: (motywacja kontemplacyjna) żartobliwe, obrazowa, archaiczne, ironiczne, wyszukane; słodka idiotka (rytmiz.); latorośl – dziecko; kajtek – chłopiec

Etykieta językowa – zbiór przyjętych w danej zbiorowości wzorów (językowych) zachowań grzecznościowych, przyporządkowanym określonym sytuacjom pragmatycznym. Typowe sytuacje: witanie, żegnanie, pozdrawianie, przepraszanie, dziękowanie; wyrażanie prośby, zapraszanie, składanie życzeń, gratulacji, kondolencji; wznoszenie toastów.

Ogólne zasady polskiej etykiety (skromność, szacunek dla interlokutora, zobowiązanie do wzajemności) są kształtowane przez:

1. sytuację społeczną:

• oficjalną

• publiczną

• prywatną

1. relacje między partnerami - ich status społeczny, wiek, poziom kultury, stopień zażyłości:

• adresatywność – sposób zwracania się do siebie: ty, pan/pani

• honoryfikatywność – wyrażone językowo relacja między nadawcą a odbiorcą, słuchaczem-świadkiem, osobą-obiektem wypowiedzi, ujawniająca opozycje: dystans – poufałość; grzeczność – brak grzeczności; szacunek - deprecjacja

Opozycja zwrotów grzecznościowych podlegających lub nie podlegających ocenie z punktu widzenia konwencji językowych (analogicznej do performatywów) jest pochodną opozycji wyrażeń przezroczystych/ nieprzezroczystych semantycznie. Np.: zwroty grzecznościowe:

• performatywne: witam, żegnam, przepraszam, dziękuję

• nieperformatywne: hej, siemasz, cześć, serwus, czołem, pochwalony, kopę lat

1. WPROWADZENIE DO JĘZYKOZNAWSTWA KOGNITYWNEGO.

Językoznawstwo kognitywne jako paradygmat postmodernistyczny → rezygnacja z wyjaśniającej na rzecz interpretacyjnej funkcji nauki, relatywizm metodologiczny.

Krytyka podstaw metodologicznych strukturalizmu, generatywizmu i semantyki logicznej – odrzucenie:

• wyjaśniania na rzecz interpretacji

• nieciągłości (nie da się ustalić granic między obiektami)

• dyskretności obiektów i kategorii językowych

• zakwestionowanie autonomii struktur znaczeniowych i ich redukcjonistycznej analizy składniowej

• zakwestionowanie możliwości opisu pojęć za pomocą zbiorów koniecznych i wystarczających cech definitywnych

Podstawowe założenia kognitywizmu:

• znaczenie jako rodzaj bytu, który ma strukturę pojęciową, ustaloną indywidualnie (zależy od postawy i poglądów badacza – każdy może w inny sposób rozumieć znaczenie wyrażenia językowego)

*Znaczenie jest niezamknięte – do opisu wykorzystuje narzędzie pozalingwistyczne.

• poznawanie oparte na percepcji zmysłowej

• akceptacja gradualnej (oparte na skali a nie opozycji) kategoryzacji pojęć opartej na teorii podobieństwa rodzinnego (l. Wittgenstein) i teoriach prototypów

• metaforyzacja jako kreatywny składnik zdania

Prototypowe i peryferyjne reprezentacje kategorii pojęciowych (E. Rosch):

prototypowe – ptak → lata

peryferyjnie – struś

Jednostki różnią się stopniem natężenia właściwości – nie ma granic między tym, co językoznawcze, a tym, co pozajęzykoznawcze.

Wiedza o świecie i języku – integralna całość.

Są matki:

prototypowe – biologiczna

mniej prototypowe – po adopcji

peryferyjne – macocha

Twórcy kierunku:

• R. Langacker 1987

• G. Lakoff

• R. Jackendoff

• M. Johnson

• T. P. Krzeszowski

• R. Kalisz w Polsce

• H. Kardela

• E. Tabakowska