wstęp do językoznawstwa

pochodzenie języka:

• jako dociekania, element mitologii, filozofii

• profesjonalne zajmowanie się językiem:

• archeologia

• antropologia

• językoznawstwo

• współcześnie: badania nad sposobem porozumiewania się szympansów (nie są zdolne
  do wydawania dźwięków takich jak człowiek → gesty)

• człowiek współczesny a neardeltańczyk: dźwięki artykułowane dzięki miękkości języka; położenia krtani → analogia między noworodkiem a neardeltańczykiem

• neardeltańczyk a szympans: neardeltańczyk tworzył wspólnoty oraz chował/grzebał zmarłych, czego szympans nie robił/nie robi

• 40 tys. lat temu (nie później) pojawił się język → wskazują na to wykopaliska

• 100 tys. lat temu: język człowieka współczesnego

glottogonia: nauka zajmująca się pochodzeniem języka

Heraklit → onomatopeje, zaczątki mowy

Platon / Epikur → podważają słowa Heraklita, wskazują na ustalenia (elementy konwencjonalne)

• w średniowieczu zakładano, ze najpierwotniejszym językiem był hebrajski → zróżnicowanie miało być skutkiem zburzenia wieży Babel (Biblia)

• następnie za najpierwotniejszy język uznawano łacinę

• Condillac (XVIII w.) zakładał, że język rozwijał się z mimiki i gestów

• gesty połączone z ekspresją, silną gestykulacją [Włosi, Hiszpanie]

• badania nad kodem porozumiewania się orek, delfinów, waleni (nie rozszyfrowane)

• badania nad kodem porozumiewania się pszczół

natywizm: koncepcja, która w uczeniu się języka przypisuje większą rolę cechom dziedzicznym niż doświadczeniu nabytemu w kontakcie fizycznym i społecznym. Chomsky przyjmował, że istnienie poznania jest niezależne od doświadczenia. Argumentem za taką koncepcją języka jest wg niego fakt, że dzieci bardzo szybko uczą się języka → to, że człowiek szybko się uczy języka wynika z jego wrodzonych zdolności

język: twór społeczny, służy do porozumiewania się

• prymarnie dźwiękowy

• wtórnie graficzny

porozumiewanie się: nadawca --- język --- odbiorca

podziały języków

I ETNICZNE: są lub były używane jako rodowite przez członków jakiegoś społeczeństwa

II POMOCNICZE: języki, którymi dana społeczność nigdy nie posługiwała się jako pierwszym

I JĘZYKI ETNICZNE

1. żywe - te którymi się posługujemy

2. martwe

1. wegetujące: o tradycji ciągłej, nigdy nie wygasającej (łacina, greka)

2. odcyfrowane: znajomość zanikła, ale pozostały teksty, które zostały odszyfrowane,
   co pozwoliło odnowić ich znajomość (język egipski, język sumeryjski)

3. zrekonstruowane: po niegdyś żywym języku nie pozostały nawet teksty pisane, chociaż przekształcił się on w inne języki, co pozwoliło językoznawcom w przybliżeniu go zrekonstruować (język prasłowiański)

II JĘZYKI POMOCNICZE

1. międzyetniczne

1. sztuczne (esperanto, ido, novial, occidental, interlingua)

2. pidgin: ogólnie język mieszany, utworzony na podstawie języka angielskiego i jakiegoś innego języka; rozwija się

3. międzynarodowe: powstają wskutek wzajemnych zapożyczeń w efekcie długich
   i bliskich kontaktów różnych grup etnicznych (języki kreolskie, pidginy, które
   z różnych względów stały się językiem jakiejś społeczności), najczęściej powstałe przez uproszczenia morfologiczne języków kolonizatorów i przesycane elementami leksykalnymi języka tubylców → np. na bazie języka francuskiego mówi się na Haiti
   i Marinice, na bazie języka angielskiego mówi się na Jamajce (sabiry, preolskie, pidginy)

2. międzynarodowe: posługują się nim różne narody/plemiona w kontaktach handlowych, dyplomatycznych, naukowych

→ greka, łacina, angielski

→ angielski, francuski, hiszpański, chiński, arabski, rosyjski, suahili, perski, hausa

1. naturalne: te, które powstały w drodze naturalnego rozwoju

2. sztuczne: nie podlegają ewolucji, służą kontaktom

język jako przedmiot językoznawstwa i innych dyscyplin naukowych

• 
  antropologia

• etnologia

• logika

• psychologia

językoznawstwo/lingwistyka: nauka o języku, z uwagi na to, że język może być przedmiotem badań innych dyscyplin naukowych; językoznawstwo określa się jako naukę, w której język jest głównym przedmiotem badań

między aspektem językoznawczym i niejęzykoznawczym podejmowanych badań granice często
się zacierają

• 
  socjolingwistyka

• psycholongwistyka

1. językoznawstwo wewnętrzne: polega na badaniu samego języka bez uwzględniania związanych z nim zjawisk z zakresem innych nauk

2. językoznawstwo zewnętrzne: dział powiązany z innymi naukami empirycznymi

• językoznawstwo antropologiczne/etnolingwistyka: [Whorf] przedmiotem badań są tu wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistości, czyli związki miedzy formalną strukturą języka, a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi.

przedstawiciel: Benjamin Whorf, wg niego język jest nie tylko środkiem porozumiewania się, ale zawiera w sobie określony obraz świata

• socjolingwistyka: bada rolę języka w społeczeństwie, zajmuje się rozpatrywaniem języka
  w różnych grupach społecznych, szczególnie w jakim zakresie różnią się one od języka ogólnego, bada też stylistyczne zróżnicowanie języka

nazwa została utworzona w 1952 w U.S.A

• dialektologia: nauka o dialektach, czyli regionalnym zróżnicowaniu języka

w Polsce jest 5 dialektów: kaszubski, mazowiecki, śląski, małopolski, wielkopolski

w obrębie danego dialektu może znajdować się skupisko używanych gwar → nie da się powiedzieć ile jest gwar → są zespoły gwarowe

• psycholingwistyka: bada zachowanie mowy w aspekcie psychologicznym, jej powstanie datuje się na rok 1955.

Zajmuje się szczególnie zjawiskami psychologicznymi i fizjologicznymi zachodzącymi
u człowieka w procesie komunikacji, np. w jaki sposób odbywa się proces uczenia języka.

Niektórzy zaliczają tu także badania nad afazją, różnicami w komunikowaniu się człowieka
i zwierząt, pochodzeniem i rozwojem języka w ogóle

• glottodydaktyka: zajmuje się procesem nauczania/uczenia języków obcych, niektórzy próbują tu włączyć też naukę o procesie przyswajania i uczenia się języka ojczystego → tradycyjnie przyswajaniem języka zajmuje się psycholingwistyka, a nauczaniem języka metodyka

1. językoznawstwo teoretyczne: budowanie teorii języka

2. językoznawstwo stosowane: bada możliwości i sposoby wykorzystania językoznawstwa
   w innych dyscyplinach (np. logopedia, socjolingwistka, psycholingwistyka)

3. językoznawstwo diachroniczne: zajmuje się zagadnieniami rozwoju języka z punktu widzenia zmian, jakim on podlega w czasie; zaczęło się kształtować na przełomie XVIII i XIX wieku (jako nauka), wtedy zaczęły się kształtować filologie narodowe, a to jest zaczątek dający materiał. Najczęściej stosowaną jest metoda historyczno-porównawcza = językoznawstwo historyczno-porównawcze

4. 
   językoznawstwo synchroniczne: bada język w danym momencie jego rozwoju (nie interesuje się ewolucją języka). Przedmiotem zainteresowania jest sposób funkcjonowania języka niezależnie od pochodzenia jego elementów. Język traktuje się jako sume luźnych elementów - elementy względem siebie pozostają w określonych relacjach.

5. językoznawstwo funkcjonalne: termin stworzony przez strukturalistów praskich, którzy kładli nacisk na komunikacyjny charakter języka → zakładali, że analiza pewnych elementów języka musi być ściśle związana z ich funkcją

6. językoznawstwo taksonomiczne: jego celem jest wyodrębnianie i klasyfikacja różnych jednostek językowych. Ten typ językoznawstwa stworzył Noan Chomsky - twórca gramatyki generatywnej. W tym ujęciu wszystkie cechy istotne dla danej jednostki języka (np. fonem) oraz jej przynależność do określonej klasy można wyznaczyć na podstawie cech formalnych współwystępujących z daną jednostką w aktualnych wypowiedzeniach. Podstawową rolę odgrywają tu kryteria dystrybutywne, np. rzeczownik w języku angielskim występuje z the

7. językoznawstwo opisowe/materiałowe: bada i opisuje system języka (frazeologiczny, leksykalny, gramatyczny)

8. językoznawstwo porównawcze

• historyczne: porównuje jeden język z innym w określonym czasie - klasyfikacja historyczna języków wedle stopnia wspólności ich pochodzenia

• typologiczne: ustala klasyfikację języków wedle podobieństwa ich budowy

językoznawstwo szczegółowe: bada pojedynczy język

językoznawstwo kontrastywne: porównuje wybrane języki

narodowe i międzynarodowe funkcje języków

narodowa: jest elementem spajającym naród, będąc narzędziem komunikowania się oraz jest jednym z elementów kultury

międzynarodowa: jest narzędziem komunikowania się w różnych sytuacjach

języki dzisiejszej Europy

• rodzina praindoeuropejska → słowiańskie, germańskie, celtyckie

• rodzina indoeuropejska → łacina

• język reaktywowany → hebrajski

• rodzina ałtajska → turecki

• rodzina uralska → języki: fiński, estoński, węgierski

* niektóre języki są dziś zagrożone: szkocki (88 tys.), irlandzki, baskijski

* język umiera, kiedy ludzie przestają posługiwać się nim na co dzień; nie rozwija się

* liczba języków na świecie maleje → uwarunkowania ekonomiczne i społeczne

stosunek języka do innych rodzajów znaków

znak

znaki:

1. dotykowe

2. wzrokowe

3. słuchowe

4. dotykowe

• znaki, które się wzajemnie warunkują, tworzą system znaków - jeden bez drugiego nie może się obyć, muszą też różnić się od siebie i to przeciwieństwo nazywamy opozycją

• system znaków tworzy kod

• kanał: sposób przekazywania informacji - tyle rodzajów ile zmysłów

• funkcja i struktura kodów

subkod: kod, który można realizować za pomocą różnych kanałów

• subkod wzrokowy → „mowa” głuchoniemych

• subkod wzrokowy → pismo

• subkod wokalno-audycyjny → język mówiony

• subkod instrumentalno-audycyjny → mowa bębniona

• subkod dotykowy → alfabet Braille'a

podział znaków ze względu na strukturę i funkcję:

symptomy: mają charakter bardziej biologiczny niż znakowy, np. dziecko do 1 roku życia nie ma świadomości jak na jego płacz reaguje otoczenie; są niecelowe oraz jednostronne

sygnały: pełnią funkcję tylko znakową; są nacechowane celowo; tworzą kod dwustronny - istniejący
u odbiorcy i nadawcy

1. asemantyczne apele: nadawca nastawiony jest na wywołanie reakcji, np. dziecko upada, ale zapłacze wtedy, gdy zobaczy mamę - jest to apel „pomóż mi” (przełom 1 i 2 roku życia)

2. sygnały semantyczne: odsyłają odbiorcę do jakiegoś zjawiska z otaczającego świata,
   np. dziecko ok. 2 roku życia zaczyna naśladować dźwięki, zwykle są to głoski wargowe m, b

• sygnały umotywowane (obrazy): opierają się na podobieństwie znaku do przedstawianego zjawiska, np. pismo hieroglificzne, które jest oparte częściowo na ideogramach, fonogramach

• sygnały niemotywowane (arbitralne): nie działa tu zasada podobieństwa, lecz zasada konsekwencji i zasada diakrytyczna (odróżniająca), dlatego mogą być powtarzane
  w nieskończoność; mają charakter dwukierunkowy: odbiorca je przyjmuje, a następnie je nadaje

• jednoklasowe: tworzą system zamknięty nieproduktywny, np. krzyki gibonów - każdy
  z nich ma określoną funkcję

• dwuklasowe: tworzą system otwarty i produktywny, mogą składać się ze znaków prostych (wyrazy) i złożonych (zdania)

• bezfonemowe: np. taniec pszczół

• fonemowe: mowa człowieka

rozwój mowy u dziecka

1. symptomy: dziecko krzyczy od samego urodzenia, ale nie zdaje sobie sprawy z wpływu, jaki jego krzyk wywiera na otoczenie

2. apele: 1 / 2 rok życia: dziecko zdaje sobie sprawę, jakie reakcje wywołuje jego krzyk

3. Przy końcu 2 roku życia dziecko zaczyna pojmować funkcję semantyczną mowy, spostrzega, że pewne elementy mowy odpowiadają określonym zjawiskom z otaczającego świata; zaczyna naśladować ruchy, w tym ruchy aparatu mowy, co prowadzi do powstawania onomatopei

język w procesie porozumiewania się

mowa: porozumiewanie dźwiękowe minimum 2 osób, z których jedna nadaje komunikat, a druga go odbiera; konieczne jest porozumiewanie się tym samym językiem

cztery fazy mowy

1. mówienie jest pierwszą i podstawową fazą mowy, jest procesem indywidualnym, obejmuje procesy psychiczne nadawcy polegające na wytworzeniu pewnych treści pojęciowych związanych z określonymi przedstawieniami dźwiękowymi; proces indywidualny

2. zrozumienie jest drugą fazą mowy, odbiorca musi zrozumieć komunikat nadany przez nadawcę ; proces społeczny

3. tekst - wytwór mówienia i zrozumienia; może być utrwalony

4. język jest narzędziem, które składa się z wyrazów i reguł gramatycznych, wyabstrahowanych, zapamiętanych lub zapisanych tekstów

język jest składnikiem mowy i ma trzy podstawowe cechy:

1. jest wytworem społecznym

2. jest tworem stałym

3. jest tworem abstrakcyjnym → mówienie i rozumienie dotyczą czegoś konkretnego

rodzaje pisma / systemy pisma

RODZAJE PISM

FONETYCZNE NIEFONETYCZNE

ALFABETY PIKTOGRAFICZNE

WŁAŚCIWE

SYLABARIUSZE

IDEOGRAMY

• pierwsze próby komunikacji w formie graficznej - rysunki naskalne

• mezopotamskie żetony - być może najstarszy przykład odmiany pisma tzw. piktogramów sumeryjskich

• wykonane z gliny

• kształty: stożki, kulki, walce, spłaszczone krążki

• żetony proste - znalezione w Czogamisz (Iran), pochodzą sprzed ok. 8000 tys. lat temu; uważa się, że służyły do notowania ilości ziarna; przechowywane w glinianych kopertach

• ok. 4000 tys. lat p.n.e. żetony zostały zastąpione przez tabliczki gliniane, na których jak stemple odciskano żetony proste

• żetony złożone - posługiwano się nimi ok. 3400 lat p.n.e. w sumeryjskim mieście Uruk;
  w odróżnieniu od żetonów prostych znaczone były znakami rylca, a niektóre miały dodatkowo kształt zbliżony do liczonego towaru; przechowywane prawdopodobnie na sznurkach

• systemy pisma rozwinęły się dopiero w ciągu ostatnich 5 tys. lat

• kolebką najstarszych znanych systemów pisma był starożytny Bliski Wschód

• punktem wyjścia w systemie pisma były piktogramy → znaki graficzne → pismo obrazkowe / najprostszy system; najstarsze ideogramy oznaczały pojęcia konkretne, np. istoty żywe, przedmioty, czynności

idące nogi `iść`

oko

oko z łzą `płakać`

• kolejnym etapem było stworzenie systemu, który opierał się na ideogramach → znaki graficzne oznaczające pojęcie (egipskie, chińskie, klinowe), powstały poprzez uproszczenie piktogramów

• najstarsze ideogramy odnosiły się do realnie istniejących przedmiotów o właściwościach fizycznych

• Egipcjanie trudne pojęcia przedstawiali za pomocą pojęcia, którego nazwa brzmiała

a) identycznie jak inna nazwa np. , który wymawiano [wr], określał jaskółkę, służył on także
do oznaczenia przymiotnika wielki, który też wymawiano [wr]

b) podobnie jak inna nazwa, np. ideogram wymawiany [pr] określał dom, służył także
do oznaczenia czasownika wyjść, wymawianego podobnie [prj]

• etap pisma logograficznego: polega na ufonetycznieniu, co pomogło rozwiązać problem wieloznaczności ideogramów, poprzez wprowadzenie kolejnych znaków (znak informuje jak wymawiać); np. rysunek pary idących nóg `iść` pod znakiem domu dla zaznaczenia, że nie chodzi o wyraz pr `dom`, ale prj `wyjść`; pismo logograficzne (od gr. logos - mowa, grapho - piszę) - rodzaj pisma złożony z logogramów, odpowiadających na ogół sylabom lub spółgłoskom.
  W przeciwieństwie do pisma fonetycznego znaki pisma logograficznego mają nie tylko wartość fonetyczną, ale także wartość semantyczną; podrodzajami pisma logograficznego są pismo piktograficzne i pismo ideograficzne.

logogram: znak graficzny oznaczający cały wyraz i wyrażający jego wartość fonetyczną
(w przeciwieństwie do ideogramu, który oznacza pojęcie niezależnie od brzmienia jego nazwy); logogram to rodzaj ideogramu, w którym symbol reprezentujący obiekt nie jest wizualnie związany z tym obiektem. Przykładem zastosowania logogramów jest sumeryjskie pismo klinowe.

• do odróżniania niejednakowych pod względem wymowy logogramów służyły sylabogramy: → znaki symbolizujące sylaby, dzięki którym system pisma stał się częściowo fonetyczny → symbole zaczęły przedstawiać poszczególne kombinacje spółgłosek i samogłosek; sylabogramy nazywane wtedy komplementem fonetycznym (uzupełnieniem fonetycznym)

• jeden logogram mógł mieć kilka odrębnych wartości słownych (polifonia)

• pod względem semantycznym do odróżniania służyły determinatywy, były umieszczone przed innym symbolem albo po nim; początkowo determinatywy były zapisywane, ale ich nie wymawiano; determinatywy mogły odróżniać wartości wieloznacznych logogramów

alfabet: jest pismem opartym na podstawie fonetycznej (w odróżnieniu od pism logograficznych), posiadającym znaki odpowiadające poszczególnym spółgłoskom i samogłoskom (w odróżnieniu od sylabariuszy)

pismo: przedstawienie lub zapis języka w formie graficznej (wyłączając takie zjawiska jak prehistoryczna sztuka naskalna lub sznury z węzełkami, pełniące funkcję komunikatów u ludu Joruba)

• we wszystkich językach naturalnych spotyka się homonimię

1. sumeryjskie pismo klinowe: znak nie informował o wartości fonetycznej wyrazu

• nazwa od znaków w postaci klinów, które były wykonane rylcem w miękkiej glinie

• pismo wywodzi się od systemu piktograficznego (piktogramy uległy uproszczeniu tworząc ideogramy, następnie ufonetyczniło się tworząc sylabogramy, wskazówek semantycznych dostarczały determinatywy)

• każdy znak przedstawiał cały wyraz

• pismo stało się podstawa pisma akadyjskiego Asyryjskiego i Babilończyków

• pismo arkadyjsko-babilońskie miało mieszany charakter → korzystano z logogramów, sylabogramów i determinatywów

• akadyjski system pisma miał znaki sylabowe przedstawiające samogłoski, połączenia samogłosek ze spółgłoskami oraz wyrazy zaczynające się i kończące się na spółgłoskę.

2. pismo egipskie: 4 tys. lat p.n.e. (tabliczka Narmera).; pisano na glinianych tabliczkach, kamieniach i papirusie; pisaniem zajmował się skryba

• odczytanie pisma egipskiego umożliwił (Jean Francois Champollion) umożliwił kamień z Rosetty, gdzie widnieje inskrypcja upamiętniająca wstąpienie na tron Ptolemeusza V Epifanesa (205-180 p.n.e.), napisana po egipsku i grecku (przy czym tekst staroegipski zapisany hieroglifami, powtórzony był w wersji nowoegipskiej, czyli pismem demotycznym

• kartusze - w nich zapisywano imiona, owalna ramka kartusza miała oznaczać drogę słońca po niebie i sugerować, że faraon był władcą ziemi [szenu]

• Egipcjanie używali ok. stu znaków dwuspółgłoskowych i ok. 50 trójspółgłoskowych

• hieroglify, nazwa od gr. `hieros` - święty i `glypho`- rzeźbię

• znaki nie przedstawiają samogłosek, ale 1, 2, 3 spółgłoski / w sumeryjskim znaki fonetyczne przedstawiają samogłoską albo samogłoską ze spółgłoską - wiąże się to z tym, że szkielet wyrazu stanowiły spółgłoski, a do samogłosek nie przywiązywano takiego znaczenia

• hieroglify: oparte na piktoigramach

• pismo hieratyczne kursywne: szybsze pisanie, nazwa pochodzi od gr. `hieratikos` - kapłański, ponieważ Grecy sądzili, że było to pismo kapłanów

• hieratyczne właściwe: kapłańskie

• demotyczne: ludowe (przed VII w. p.n.e. - o znakach niepodobnych ani do hieroglifów
  ani do symboli hieratycznych), nazwa od gr. `demotikós` - ludowy

1. pismo greckie: podzielone na 3 systemy

• pismo linearne A - było używane w starożytnej Krecie. Prawdopodobnie wywodzi się
  od najstarszego pisma tej cywilizacji, jakim było kreteńskie pismo hieroglificzne; pisma linearnego A prawdopodobnie używano tylko w najstarszych miastach Krety, jak Knossos
  i Fajstos. W miarę rozkwitu gospodarczego i militarnego pociągajacego za sobą ekspansję Kreteńczyków na inne ludy, pismo to zmodyfikowano i dokonano uproszczeń (pismo linearne B); zostało w zasadzie odczytane, to znaczy wiemy, jakie dźwięki reprezentują poszczególne symbole. Ponieważ jednak nie znamy języka, który przy jego pomocy zapisywano, nie możemy zrozumieć tekstów. Niektórzy językoznawcy przypuszczają, że język ten może być przodkiem starożytnej greki, nie ma na to jednak dowodów. Inna, bardziej prawdopodobna hipoteza głosi, że jest to jeden z języków azjanickich; słynny dysk z Fajstos pokryty jest pismem, które przypomina pismo linearne A i zapewne ma z nim związek. Pismo linearne A w użyciu było od XVIII w. p.n.e.

• pismo linearne B - pismo kreteńskie odczytane przez angielskich uczonych Michaela Ventrisa
  i Johna Chadwicka w 1953; w przeciwieństwie do linearnego pisma A najprawdopodobniej służyło do zapisywania języka greckiego w jego przedklasycznej fazie rozwoju; powstało jako modyfikacja pisma linearnego A w trakcie podbojów dokonywanych przez Kreteńczyków, celem stworzenia sprawnej administracji na terenach wasalnych władców i podbitych miast; zawiera około 90 znaków: sylabicznych (samogłoski i sylaby otwarte) i niewielką ilość ideogramów. Gliniane tabliczki pokryte inskrypcjami w tym piśmie znaleziono m.in. w Tebach, Mykenach i w Pylos.

• alfabet grecki - przyjmuje się, że pojawił się w VIII w. p.n.e., system wzorowany na piśmie Fenicjan; były w nim zarówno znaki dla spółgłosek jak i samogłosek (w piśmie fenickim nie było znaków dla samogłosek)

1. pismo runiczne: wykorzystuje kreskę; posługiwały się nim ludy germańskie, III wiek n.e.

• jest przykładem niełacińskiego pisma europejskiego

• nazwa pochodzi od `rūnō` - tajemnica

1. pismo Majów: pismo nierozszyfrowane, zasadniczo jest pismem hieroglificznym, ponieważ zakładano, że jest to pismo piktograficzne; hiszpańscy misjonarze wskazywali na elementy fonetyczne (ale ich nie słuchano); prawdopodobnie w piśmie Majów wykorzystywano skojarzenia; funkcjonowała zasada polegająca na modyfikowaniu jednego znaku za pomocą drugiego,
   a następnie połączeniu znaków w napis; w takiej kombinacji znaki mogły nie występować osobno, ale sklejać się w skondensowaną formę graficzną.; hieroglify Majów mogły wyrażać własne samodzielne znaczenie, ale tez mogły oddawać tylko wartość dźwiękową słowa, do którego się odnosiły zgodnie z zasadą rebusową - polega ona na modyfikowaniu jednego znaku za pomocą drugiego, a następnie połączeniu zmodyfikowanych znaków w napis, w takiej kombinacji znaki mogły nie występować osobno, ale sklejać się w skondensowaną formę graficzną.

Ocenia się, że w piśmie Majów było ok. 800 hieroglifów, które dzięki zasadzie rebusowej mogły służyć do wyrażania różnych znaczeń

2. pismo chińskie: ok. 2 tys. lat p.n.e., najstarsze zapisy mieszczą się na kościołach wróżebnych XVIII-XII w. p.n.e.

• pismo ideograficzno-fonetyczne

• powstało na bazie piktogramów; wielość znaków homonimicznych zmusiła do wykorzystywania determinatywów, które były wkomponowane w znak

• ok. 40 tys. znaków (różne sposoby pisania) → duża liczba znaków w piśmie chińskim była uzależniona od tego, że znaki te w inny sposób były zapisywane w piśmie zw. małe pieczęcie, wielkie pieczęcie, regularnym, kursywnym, kancelaryjnym

• najczęściej stosowano 6 tys. znaków; każdy znak wpisany jest w kwadrat

• logogramy homonimiczne były otrzymywane za pomocą zasady rebusowej

• pisane w kolumnach, czytane od góry do dołu począwszy od prawej

• zostało przystosowane przez Japończyków do ich języka

7) pismo perskie: zachowały się napisy w piśmie klinowym z okresu perskiej dynastii Achemenidów (550-331 p.n.e.)

• Mezopotamia została zdominowana przez Persów po upadku Babilończyków

• klinowe pismo perskie miało 41 znaków

• pismo perskie nie było wzorowane bezpośrednio na żadnym z dawniejszych systemów klinowych

• najsłynniejszy zabytek: napis na skale w Behistun - napis zawiera teksty w trzech różnych językach, z których każdy używał własnej wersji pisma klinowego: po staropersku, akadyjsku (babilońsku) i elamicku

kierunek pisma

1. poziomy z lewej do prawej, np. łacina, greka (alfabetyczne, sylabiczne)

2. poziomy z prawej do lewej, np. hebrajski, arabski

3. bustrofedon [za wołami orzącymi pole] pisze się z przemiennym poziomym pisaniem wierszy: raz z lewej do prawej, raz z prawej do lewej, np. cypijskie, lubijskie

4. pionowe kolumny z prawej do lewej, np. japoński

5. w piśmie koreańskim znaki grupowane są przez stawianie ich obok siebie lub jedne pod drugimi, wtedy są szeregowane w kolumny - poziome lub pionowe

** w niektórych systemach pisma stosuje się więcej niż jeden kierunek

językoznawstwo typologiczne = porównywanie systemów języków

języki: fonemowe

arbitralne

semantyczne

cechy prymarne to cechy wspólne wszystkich języków, tworzą ramę modelu języka, który jednak sam nie może funkcjonować, musi być uzupełniony o cechy sekundarne, które będą właściwe tylko niektórym językom

• środki mogą być w tych samych językach różne, ale mogą pełnić tę samą funkcję, np. ego, ja, moi

• języki, które posługują się środkami sekundarnymi funkcyjnie identycznymi zaliczamy do tego samego typu języka

• funkcję pewnego elementu języka sprowadza się do jego stałych stosunków jego pozycji do pozycji innych elementów tego samego języka w obrębie tekstu oraz do frekwencji innych elementów tekstu i systemu

• określeniem funkcji tych elementów zajmuje się językoznawstwo opisowe

• językoznawstwo typologiczne dokonuje porównania tych elementów

identyczność typologiczna: typologicznie identyczne są te elementy dwóch języków, które (każdy
w swym systemie) ma tę samą funkcję językową

typologia semantyczna

systemy: słownikowy → nazywające

zaimków → wskazujące

liczebników → szeregujące

wyrazy konkretne: wąski zakres np. stół = warstwa podrzędna

wyrazy abstrakcyjne: szeroki zakres np. sprzęt = warstwa nadrzędna

↓

każdy system jest zbudowany z warstw: nadrzędnej i podrzędnej

wyrazy częstsze - abstrakty - dostarczają mało informacji

wyrazy rzadsze - konkretne - dostarczają dużo informacji

analiza statystyczna tekstu: wg prawa Zipfa prowadzi do ustalenia w tekście hierarchii od wyrazów najrzadszych (bogatych w informacje) do wyrazów najczęstszych (ubogich w informacje)

typy: a) recesywny: dominują wyrazy konkretne

b) ekspresywny: dominuja wyrazy abstrakcyjne

typologia fonologiczna

• opozycje prymarne: podział na samogłoski i spółgłoski

• system samogłosek - podstawowy -i - u - a - / cechy dystynktywne: położenie języka

• system spółgłosek - podział na ustne i nosowe oraz klasyfikacja ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy

p, k, t zwarta

č afrykata

r, l półotwarte

m, n nosowe

Ω, i półsamogłoski

• w każdym systemie fonologicznym można wskazać cechy prymarne i sekundarne

• systemy fonologiczne mogą różnić się ilością fonemów i ilością morfemów

• im więcej fonemów, tym morfemy krótsze; im mniej fonemów, tym morfemy dłuższe

• typ ubogi lub bogaty w fonemy jest systemem recesywnym; tym średni (20-45 fonemów, morfem ok. 2-3 fonemy) jest systemem ekspansywnym

• języki można podzielić na samogłoskowe lub spółgłoskowe (mogą być skrajnie samogłoskowe lub skrajnie spółgłoskowe)

opozycje sekundarne: większość z nich, to opozycje miedzy samogłoskami; większość opozycji
to opozycje między spółgłoskami

cechy prozodyczne sylab

a

e

o

• spółgłoski są niezgłoskotwórcze

• sylaba zakończona na samogłoskę, to sylaba otwarta, a sylaba zakończona na spółgłoskę
  to sylaba zamknięta

sylaba: miarowe falowanie ciągu mowy wynikające z następowania po sobie elementów donośniejszych i elementów słabszych

iloczas: podział na samogłoski krótkie i długie, ale też jako cecha prozodyczna w sylabie; języki dzielą się na prozodyczne i nieprozodyczne

typologia syntaktyczna

morfemy - najmniejsze znaczące odcinki formy językowej, występują we wszystkich językach świata

morfemy semantyczne = semanty

1. 
   
   nazywające

2. wskazujące

3. szeregujące

morfemy semantyczne nie są znakami mowy, lecz ich budulcem - z nich te znaki powstają

morfemy semantyczne są łączone w całości wyższego rzędu, środki, które do tego służą, tworzą system syntaktyczny języka

cztery typy zespołów:

1. człony syntaktyczne

2. grupy nominalne

3. grupy werbalne = zdania

4. zdania złożone

człon syntaktyczny: najmniejszy zespół morfemów, spełniający równocześnie dwie funkcje

1. semantyczną - oznaczania pewnej rzeczywistości poza językowe

2. syntaktyczną - człon syntaktyczny może wchodzić w obrębie tekstu w skład wyższych całości syntaktycznych przez wyznaczanie swego stosunku do pozostałych ich elementów

człony syntaktyczne występują we wszystkich językach świata, różnią się jednak

• jedne dotyczą stopnia zawartości członów syntaktycznych

• szyku morfemów w obrębie członów

1. Grupy nominalne i zdania są to całości wyższego rzędu, w których skład wchodzą człony syntaktyczne.

2. Grupy nominalne złożone są z dwóch członów, które to połączone są stosunkiem determinacji. Grupa nominalna to złożony i rozszerzony człon syntaktyczny. Jeden z członów nazywany jest determinantem. Determinant określa człon drugi, np. ojca dom, ojca biały dom (determinant powiększa ilość cech członu drugiego i zmniejsza jego zakres znaczeniowy).

3. Zdanie posiada orzeczenie, które lokalizuje w obrębie przestrzeni (kategoria osoby i liczby) i czasu (kategoria czasu i aspektu), określa stosunek do rzeczywistości (tryb) i wyznacza mu strukturę (kategoria strony). W zdaniu nie przechodnim mamy orzeczenie i podmiot gramatyczny konotowany przez orzeczenie. W zdaniu przechodnim mamy orzeczenie i dwa człony: agens i pacjens Agens oznacza punkt wyjścia akcji, pacjens punkt dojścia, np. ojciec (agens) kopie (orzeczenie) piłkę (pacjens).

I ze względu na stopień zawartości grup syntaktycznych języki dzielą się na:

1. 
   
   języki izolujące: chiński, języku w Indochinach, języki Sudanu; języki prozodyczne,
   o rozbudowanym systemie cech dystynktywnych sylaby

sylaba = morfem semantyczny, pełny, odnosi się do rzeczywistości pozajęzykowej

sylaba = morfem syntaktyczny, pusty, wyraża stosunki miedzy morfemami pełnymi

języki izolujące są bezwyrazowe

wyraz człon syntaktyczny zbudowany na podstawie schematu, wedle którego zbudowane są wszystkie inne rodzaje członów syntaktycznych danego języka, ten schemat (stały, ogólny) jest cechą wyrazu dzięki której istnieje on jako całość hierarchicznie wyższa od morfemu

• języki izolujące: brak stałych cech wyodrębniających

• człony składowe wszystkich rodzajów bez względu na ich funkcję w zdaniu

• np. język francuski: bliski typowi izolującemu; nie ma jednolitości w budowie morfologicznej członów składowych

• grupa orzeczenia posiada końcówki dawnego typu, zbudowana jest inaczej od pozostałych członów zdania (brak końcówek)

• odgradzanie morfemów → dzięki akcentowi na ostatniej sylabie

je vois la maison de mon piere

widzę dom mojego ojca

2. języki aglutacyjne: tureckie, ałtajskie, uralskie, japoński, koreański, języki Australii, Ameryki, Afryki

• agglutino `przylepiam' - głównym środkiem tworzenia form gramatycznych jest aglutynacja, polega na dołączaniu do rdzenia afiksów, z których każdy pełni tylko jedną funkcję gramatyczną (w fleksji - końcówki mogą kumulować kilka funkcji)

• w językach tych każda funkcja znaczeniowa wyrazu związana jest z odrębnym jego morfemem, który spełnia tylko jedną funkcję znaczeniową

el-er - im -den

z moich rąk

rdzeń „el“ (ręka)

afiks oznaczający liczbę mnogą „ler”

sufiks posiadania „im” (mój)

sufiks przypadkowy „den”

wszystkie wyrazy w języku tureckim → początkowa pozycja rdzenia; harmonia wokaliczna
tj. wymowa samogłosek sufiksalnych do artykulacji samogłoski rdzennej

• tu wyraz rozpoznaje się dzięki sygnałowi, jakim jest harmonia wokaliczna

3. języki fleksyjne: rodzina indoeuropejska, języki bałtyckie i słowiańskie

wyraz składa się z tematu (funkcja schematyczna) i i końcówki (szereg funkcji składniowych)

4. języki alternacyjne: arabski, hebrajski

składnikami treści semantycznej są spółgłoski

samogłoski wymieniające się, alternujące między spółgłoskami → funkcja składniowa

q-t-l (zabijanie)

różne formy czasownikowe

qatala (zabił)

qatila (był zabity)

yu-qtahu (był zabijany

II ze względu na szyk członów języki dzielą się na:

1. Języki postpozycyjne G + P3 + P2 + P1

rodzina języków indoeuropejskich

np. język polski : dom-u dom-ek

2. języki prepozycyjne P1 + P2 + P3 + G

suahili w Afryce

np. m-tu (człowiek) (P1+G)

m - oznacza tu klasę rodzajową ludzi w licznie pojedynczej

• w zespole morfemów można zawsze wskazać morfem główny i morfem poboczny

• morfemy poboczne mogą być różne, np. w języku polskim najpierw jest morfem główny pierwiastkowy (G) + morfem utożsamiający (P3) + afiks (P2) + końcówka (P1)

III ze względu na formę wykładników syntaktycznych dzielą się na:

1. języki pozycyjne - stosunki syntaktyczne wyrażane są przez stały szyk członów składniowych, np. w języku angielskim Mark killed the lion (Marek zabił lwa) - szyk: agens - orzeczenie - pasjens

w językach pozycyjnych szyk decyduje o znaczeniu

2. języki przypadkowe - stosunki syntaktyczne wyrażane są przez końcówki, prefiksy, alternacje, akcent, np. w języku polskim i łacińskim - domus patris, dom ojc-a - rzeczownik określający ma końcówkę genetivu

SVO krowa je trawę

SOV krowa trawę je

VSO je krowa trawę

OSV trawę krowa je

OVS trawę je krowa

3. koncentryczne (inkorporujące, polisynettyczne) - stosunki syntaktyczne wyrażone są przez zaimkowych zastępców członów niekonstytutywnych inkorporowanych do członu konstytutywnego, np. w języku indiańskim odżywa grupa nominalna

māpa enimi u-wītekēmākenan `ten człowiek jego-zona' tj. żona tego człowieka

māpa - ten

enim - człowiek

u - jego

wītekēmākenan - żona

IV podział ze względu na funkcję wykładników syntaktycznych

w językach świata mamy cztery zasadnicze stosunki składniowe między członami konstytutywnymi
i nie konstytutywnymi grup werbalnych (zdań) i nominalnych:

1. między podmiotem a orzeczeniem nieprzechodnim, np. ojciec śpi

2. między agensem a orzeczeniem przechodnim, np. ojciec zabił

3. między pacjensem a orzeczeniem przechodnim, np. zabił sarnę

4. między członek określającym a określanym grup nominalnych, np. ojca dom

• żaden język nie wyraża tych czterech stosunków syntaktycznych za pomocą czterech odrębnych wykładników formalnych

• wszędzie jeden z tych wykładników (szyk, morfem, alternacja, inkorporacja) wyraża dwa a niekiedy trzy stosunki syntaktyczne spośród czterech wymienionych

• typologii języków dokonuje się zatem na podstawie kumulacji funkcji przez wykładniki syntaktyczne, wyróżnia się 6 typów kumulacji:

stosunki składniowe	1	2	4	4	5	6
podmiot do orzeczenia nieprzechodniego	a	a	a	a	a	a
agens do orzeczenia przechodniego	a	b	a	b	a	b
pacjens do orzeczenia nieprzechodniego	b	a	b	a	b	a
człon określający do członu określanego	c	c	b	b	a	a

typ 1 → należy język polski. Wykładnikiem A w j. polskim jest końcówka nominativu, charakteryzuje podmiot zdania przechodniego i nieprzechodniego. Wykładnikiem B, charakteryzującym pacjensa, jest końcówka accusativu. Wykładnikiem C, który charakteryzuje człon określający grupy nominalnej jest końcówka genetivu.

Forma tych trzech wykładników może być różna ale rozkład ich funkcji jest ten sam we wszystkich językach typu 1. Jest to typ najbardziej rozpowszechniony, ekspansywny (języki rodziny indoeuropejskiej, języki semito-hamickie, uralskie i ałtajskie, chińsko-tybetańskie). Typ 1 odróżnia trzy schematy syntaktyczne: zdanie nieprzechodnie, przechodnie i grupę nominalną.

typ 2 → Języki jafetyckie (baskijski, kaukaskie, starożytny język sumerski), język starotybetański
i języki paleoazjatyckie.

W językach typu 1 i 2 stosunki syntaktyczne wyrażone są za pomocą trzech wykładników: A, B, C.

W językach typu 3 - 6 funkcjonują dwa wykładniki: A, B.

W językach typu 1 i 2 wykładniki A i B funkcjonują tylko w grupie werbalnej a wykładnik C tylko w grupie nominalnej.

W językach typu 3 - 6 wykładniki A i B funkcjonują w grupie werbalnej jak i nominalnej.

Typy 5 i 6 są najbardziej recesywne, funkcjonują w kilku wymierających językach amerykańskich.

Często w językach funkcjonują jednocześnie w różnych częściach ich systemów 2, 3, 4 typy i jest to wynik ewolucji, która przeważnie polega na przechodzeniu od typu 6 do typu 1 (np. dzieje północnoamerykańskiej rodziny algonkin).

Typ składniowy jest tym bardziej ekspansywny im więcej schematów syntaktycznych rozróżnia.

Struktury syntaktyczne najwyższego rzędu

1. W różnych językach łączenie dużej ilości morfemów dokonuje się różny sposób:

1. Grupy nominalne mogą przybierać postać długich wyrazów złożonych, np. w językach eskimoskich i klasycznym sanskrycie.

2. Grupy polipredykatywne występują w dwóch postaciach:

• O orzeczenie główne opierają się orzeczenia od niego zależne w obrębie tego samego zdania
  (j. polski, łacina, większość języków Indian amerykańskich, języki uralo-ałtyjskie).

• Zdanie złożone z kilku zdań, z których jedno jest zdaniem głównym a inne są podrzędne
  w stosunku do niego.

• Łączenie wielkiej ilości morfemów doprowadziło w niektórych językach do powstania zdań złożonych współrzędnych i podrzędnych.

1. Zdania współrzędne stanowią luźne zespoły, związane spójnikami współrzędnymi. Spójniki są morfemami luźnymi, nie posiadają treści semantycznej, otwierają w naszej świadomości miejsce w tekście na wyrazy i zdania.

2. Zdania podrzędnie złożone są zhierarchizowane, obejmują zdania nadrzędne i podrzędne. Zdania podrzędne są dwojakiego rodzaju: przyzdaniowe i przywyrazowe. Zdanie podrzędne przyzdaniowe zapowiadają zdania nadrzędne a zdania podrzędne przywyrazowe łączą dwa zdania w zhierarchizowaną całość.

• Konstrukcje polipredykatywne z orzeczeniami zależnymi oraz zdania współrzędnie złożone występują w olbrzymiej większości języków świata. Zdania podrzędnie złożone występują tylko w niektórych językach ale obecnie rozpowszechniają się.

Języki lewogłowowe i prawogłowowe

Jeżeli w danym języku wyraz nadrzędny poprzedza podrzędny, język określa się jako lewogłowowy, gdy natomiast typowa jest sytuacja, gdy wyraz nadrzędny następuje po podrzędnym, język jest określany jako prawogłowowy. Podział ten ma charakter względny, z kilku powodów. Po pierwsze, szyk może być w dużym stopniu swobodny, tak jak w języku polskim - wówczas pod uwagę bierze się nie obowiązujący, ale statystycznie dominujący szyk członów związku składniowego. Po drugie, w pewnych związkach może obowiązywać odmienny szyk niż w innych, i jest to sytuacja bardzo typowa w językach świata. W zasadniczo lewogłowowym języku polskim dominuje przecież prawogłowowy szyk podmiot - orzeczenie, przymiotnik - rzeczownik, jak i szyk złożeń i zrostów w rodzaju Wielkanoc, Białystok itd. W staropolskim obok charakterystycznych dla języków lewogłowowych przyimków występował też poimek dziela (zachowany w tekście „Bogurodzicy”: twego dziela chrzciciela = dla twego chrzciciela). W lewogłowowej łacinie (rzeczownik - przymiotnik!) najczęściej czasownik występował na końcu zdania, a więc w prawogłowowej pozycji.

Indeksowanie i oflagowywanie

Indeksowanie i oflagowywanie są zjawiskami zasadniczo niezależnymi od szyku. Twierdzi się jednak, że języki lewogłowowe wykazują tendencję do indeksowania (czyli oznaczania przy „głowie” - tu przykładem miałby być indiański język kicze), podczas gdy języki prawogłowowe stosują raczej oflagowywanie (oznaczanie przy „dependencie” czyli wyrazie podrzędnym - najbardziej typowym przykładem jest tu japoński). Często jednak w językach ze sztywnym szykiem nie stosuje się w ogóle znakowania członów związków syntaktycznych (właśnie dlatego szyk jest sztywny). Wśród języków z ustalonym szykiem wyrazów są też języki łamiące podaną regułę. I tak, prawogłowowy kaukaski język abchaski stosuje indeksowanie, a w lewogłowowym języku samoańskim stosuje się oflagowywanie.

Oba typy oznakowywania członów związków syntaktycznych nie są równocenne. Wyraz nadrzędny wchodzi bowiem często jednocześnie w kilka związków syntaktycznych. Samo zindeksowanie wyrazów podrzędnych przy wyrazie nadrzędnym nie umożliwia jeszcze rozpoznania, który z wyrazów wchodzi w który ze związków. Najlepiej wyjaśnić ten problem, posługując się przykładem języka angielskiego.

Rozpatrzmy słynne zdanie Peter beats Paul. Końcówka czasownika (-s) jest niczym innym jak indeksem wskazującym, że podmiot jest w 3. osobie liczby pojedynczej. Jednak czy indeks ten wskazuje, który z wyrazów Peter, Paul jest owym podmiotem? Oczywiście że nie! Dla zrozumienia treści przekazu konieczne jest dopiero zastosowanie reguły mówiącej, że podmiot w zdaniu twierdzącym stoi przed orzeczeniem, a dopełnienie po orzeczeniu. Z powodu braku oflagowania wyrazów podrzędnych rozstrzygające znaczenie ma więc szyk, a nie indeksowanie, które ma w języku angielskim jedynie funkcję pomocniczą i nie zawsze występuje.

W polskim zdaniu Piotr bije Pawła orzeczenie również indeksuje podmiot (końcówka -e informuje, że podmiot występuje w 3. osobie liczby pojedynczej), jednak dla zrozumienia treści wypowiedzi istotne jest oflagowanie obu argumentów: wyraz Piotr występuje w formie mianownika, natomiast wyraz Paweł w formie biernika Pawła. Zmiana szyku zdania nie zmieni więc jego sensu ani nie uczyni go niegramatycznym: dzięki oflagowaniu wypowiedź Pawła bije Piotr niesie dokładnie taką samą informację, jak wypowiedź Piotr bije Pawła.

Innymi słowy, oflagowanie jest „mocniejszym” rodzajem wykładnika związku składniowego niż zindeksowanie, i dlatego obok indeksowania często będzie występował ustalony szyk wyrazów, podczas gdy oflagowanie na ogół sztywnego szyku nie wymaga.

Języki akuzatywne i ergatywne

Nie wszystkie języki świata mają taką samą strukturę jak język polski. Rozpatrzmy jeszcze raz omawiane tu trzy role składniowe:

1. podmiot zdania nieprzechodniego, który oznaczymy literą S (od ang. subject),

2. podmiot zdania przechodniego czyli agens, który oznaczymy literą A,

3. dopełnienie bliższe zdania przechodniego czyli pacjens, który oznaczymy literą P.

Dla języka polskiego zachodzi równość S = A. Języki takie jak polski nazywamy akuzatywnymi (nominatywnymi, nominatywno-akuzatywnymi), gdyż biernik (accusativus) ma tylko jedną funkcję (jak przekonaliśmy się wyżej, w rzeczywistości wiele dopełnień bliższych wyrażają też inne przypadki: dopełniacz i narzędnik, ale pozostawiamy ten problem na boku).

Oprócz języków akuzatywnych istnieją języki ergatywne (ergatywno-absolutywne), w których zachodzi równość S = P. Ergatyw (ergativus) jest tu przypadkiem agensa. Pacjens i podmiot zdania nieprzechodniego występują natomiast w przypadku zwanym absolutywem (absolutivus).

Struktura języka ergatywnego

Wbrew pozorom, nie jest wcale trudno wyobrazić sobie taki język, a językotwórca nie potrzebuje w tym celu rozległej wiedzy. Nie musi nawet przyswoić sobie wszystkich tu podanych informacji, które są przeznaczone dla ciekawych i bardziej zainteresowanych tematem. Wystarcza właściwie znajomość pojęć „strona czynna” i „strona bierna”.

Otóż w języku polskim mawiamy zwykle Piotr bije Pawła, Robert pisze list, rolnik orze pole, marsz zmęczył żołnierzy, artysta udzielił wywiadu. Znacznie rzadziej natomiast mówimy Paweł jest bity przez Piotra, list jest pisany przez Roberta, pole jest orane przez rolnika, żołnierze byli zmęczeni marszem, wywiad został udzielony przez artystę. Łatwo chyba sobie wyobrazić język, w którym posługiwać się będziemy wyłącznie, niemal wyłącznie lub przynajmniej zazwyczaj „stroną bierną” - niezależnie od wszelkich pozorów i złych przestróg językoznawców, taki język będzie językiem ergatywnym!

Ergatywność w istocie polega więc na tym, że mówiący posługują się zdaniami „przechodnimi” (według Klimowa powinno się tu używać terminu „zdania agentywne”) o strukturze strony biernej. Zasadniczą różnicą nie jest wcale forma, lecz jedynie fakt, że prawdziwa strona bierna jest nacechowana, „nienormalna”, podczas gdy zdanie ergatywne jest zupełnie naturalnym i częstym sposobem wyrażania myśli. Oczywiście zdania „nieprzechodnie” („faktytywne”) wyglądają dokładnie tak samo i w językach akuzatywnych, i w językach ergatywnych.

Czy zatem gdyby z języka polskiego usunięto stronę czynną (czasowników przechodnich), to stałby się on językiem ergatywnym? O dziwo, tak! Konieczność wyrażania form czasownikowych formami opisowymi w rodzaju jest bity, jest orany nie ma tu żadnego znaczenia. Przecież Anglik w stronie czynnej też powie is beating, is ploughing, i nie ma w tym niczego niezwykłego. W rzeczywistości ergatywny język baskijski posługuje się na ogół również złożonymi formami czasownikowymi (choć o nieco innej strukturze niż polska strona bierna).

Nie ma także żadnego znaczenia, że zamiast nieistniejącego w polskim ergatywu należałoby używać wyrażenia przyimkowego. Wrażenie nierównocenności formy przypadkowej i wyrażenia z przyimkiem może być skutkiem lektury anglojęzycznych publikacji pisanych przez ludzi niepotrafiących oderwać się od spojrzenia przez pryzmat ich rodzimego, bardzo nietypowego języka. W rzeczywistości zarówno wyrażenie przyimkowe (tj. przyimek + odpowiedni przypadek), jak i forma przypadkowa, mogą być doskonałymi formami oflagowania rzeczownika. Świetnego dowodu dostarcza sam język polski, który dla sprawców osobowych używa wyrażenia przyimkowego (przez Piotra, przez rolnika itd.), ale dla sprawców nieżywotnych narzędnika (marszem). W języku rosyjskim rozróżnienia tego nie ma, i każdy sprawca w zdaniu w stronie biernej jest wyrażany narzędnikiem.

Funkcje składniowe S, A i P nie muszą oczywiście być oznaczane na argumentach czasownika. Za ergatywny uznać musimy także język, który indeksuje S i P w taki sam sposób na orzeczeniu, a więc na przykład uzgadnia formę czasownika z pacjensem, a nie z agensem. Za typową dla języków ergatywnych należy przy tym uznać sytuację, w której indeksowane są zarówno agens, jak i pacjens, a zatem zdanie rolnik orze pole przybrać może postać pole przez-rolnika jest-orane-ono-przez-niego (gdzie -ono- i -przez-niego są odpowiednimi końcówkami).

Przechodniość / agentywność czasownika nie jest jego cechą uniwersalną. Widać to już nawet przy porównaniu różnych języków akuzatywnych. Na przykład czasownik pomagać nie jest przechodni ani w języku polskim, ani w wielu innych językach (w zdaniu Robert pomaga koledze mamy dopełnienie dalsze, niepodlegające transformacji biernej), jest jednak przechodni we współczesnym angielskim (który w ogóle ma tendencję do tworzenia strony biernej nawet tam, gdzie w innych językach jest to niemożliwe). Generalnie obserwujemy, że w językach ergatywnych liczba czasowników agentywnych jest mniejsza niż liczba czasowników przechodnich w językach akuzatywnych. W ergatywnych językach Kaukazu często na przykład faktytywny jest czasownik bić, dlatego odpowiednikiem polskiego zdania Piotr bije Pawła nie będzie Paweł jest bity przez Piotra, ale Piotr bije Pawłowi (zdanie faktytywne z dopełnieniem dalszym wyrażonym celownikiem).

Języki aktywne

W językach ergatywnych klasa czasowników „przechodnich” (nazywanych tam agentywnymi) ulega ograniczeniu. Istnieją jednak także języki, w których przeciwnie, klasa czasowników „przechodnich” (nazywanych aktywnymi) ulega poszerzeniu, obejmując wiele czasowników, które w polskim są nieprzechodnie. Do klasy aktywnych należą więc na ogół czasowniki przechodnie, jak i część nieprzechodnich, zwłaszcza tzw. czasowniki unergatywne. Pojęcie to obejmuje czasowniki nieprzechodnie oznaczające czynności, wymagające aktywności podmiotu, jak iść, śmiać się, grać. Klasa czasowników nieaktywnych obejmuje natomiast czasowniki unakuzatywne, oznaczające stany, jakim podlega podmiot, np. stać, zamarzać, pękać.

W językach aktywnych S (podmiot zdania nieprzechodniego) czasem bywa wyrażany tak jak A (agent), przy pomocy przypadka aktywnego (activus, Act, o ile stosowane jest oflagowanie), innym razem jak P (pacjens), przy pomocy przypadka nieaktywnego (inactivus, Ina). Zamiast ról podmiotu zdania nieprzechodniego, agensa i pacjensa, w językach aktywnych mamy w istocie do czynienia tylko z 2 rolami: działacza (ang. actor) i doznającego (ang. undergoer).




Rozdział może być ściśle ustalony - część czasowników nieprzechodnich (czasowniki aktywne) może wymagać stale przypadka aktywnego, część (czasowniki statyczne) stale przypadka nieaktywnego. Takie języki aktywne zwane są split-S (z rozszczepionym podmiotem). Czasowniki aktywne i statyczne zazwyczaj różnią się w tych językach od siebie nawet wówczas, gdy wyrażają podobną czynność. Zjawisko to można zobrazować w języku polskim zdaniami człowiek dmucha - wiatr wieje: pierwsze zdanie odpowiada konstrukcji aktywnej, drugie statycznej.

Bywa też tak, że o doborze przypadka decyduje każdorazowo mówiący w zależności od znaczenia rzeczownika. Języki aktywne, w których rząd czasownika nieprzechodniego nie jest jednoznacznie określony, zwane są fluid-S (z płynnym podmiotem). W nowszych pracach różnicy między językami z podmiotem rozszczepionym i płynnym nie traktuje się już jako bardzo ważnej i wskazuje na fakt, że ma ona raczej charakter ilościowy niż jakościowy.

O ile klasa czasowników agentywnych istniejąca wśród języków ergatywnych jest ograniczona w stosunku do klasy czasowników przechodnich języków akuzatywnych, o tyle klasa czasowników aktywnych jest od niej szersza. Zależności te obrazuje następujący schemat:

czasowniki
języki	1	2	3	4
akuzatywne	przechodnie		nieprzechodnie
ergatywne	agentywne	faktytywne
aktywne	aktywne			statyczne

Schemat ten jest uproszczony, gdyż w rzeczywistości istnieją także czasowniki, które są przechodnie w językach akuzatywnych, a których odpowiedniki w językach aktywnych należą do klasy statycznych, jak np. otaczać, zasłaniać w zdaniach góry otaczały dolinę, mgła zasłaniała widok. Najczęściej zdania takie w językach aktywnych mają charakter nieprzechodni i odpowiadają naszym konstrukcjom biernym w rodzaju dolina była otoczona górami.

W językach aktywnych obowiązuje zwykle zasada, że tylko rzeczownik żywotny może być działaczem (a więc podmiotem czynności), natomiast wszystkie rzeczowniki mogą spełniać rolę doznającego (tj. mogą być przedmiotem czynności lub mogą doznawać określonego stanu). W związku z tym obok dwóch klas czasowników istnieją dwie klasy rzeczowników, przy czym przypadki aktywny i nieaktywny mają tylko rzeczowniki żywotne (aktywne), natomiast rzeczowniki nieżywotne (nieaktywne) mają tylko przypadek nieaktywny.

Choć języków aktywnych nie jest dużo, elementy „ustroju aktywnego” (np. pary czasowników o zbliżonym znaczeniu, z których jeden łączy się tylko z rzeczownikami żywotnymi, drugi z nieżywotnymi) są spotykane także w językach innych typów. Rodzaj nijaki w językach indoeuropejskich, w którym brak odróżnienia mianownika od biernika, jest właśnie pozostałością dawnej klasy rzeczowników nieaktywnych. Liczne elementy ustroju aktywnego (a nie ergatywnego, jak to się często błędnie podaje) zawiera język gruziński. Jako typowe języki aktywne opisano indiańskie języki guaraní (opisywany jako fluid-S), chochotec i amuzgo z rodziny oto-mangue (split-S), pomo z rodziny hokańskiej, chickasaw z rodziny muskogi, lakhota z rodziny siu, mówiony tybetański, kaukaski język bacbijski (tsova-tush), indonezyjski język aceh (Atjin, Acehnese, Achinese), a także średniowalijski.

Języki aktywne nie mieszczą się w typologii Milewskiego, gdyż w jego czasach szczegóły ich gramatyki nie były jeszcze znane. W typowych sytuacjach wykazują one jednocześnie cechy typów 1 i 2: niezależność dopełniacza od związków składniowych czasownika, wyrażanie podmiotu nieprzechodniego w taki sam sposób jak agensa (jak w typie 1) lub jak pacjensa (jak w typie 2). Dlatego też można opisać je jako typ 1/2. Poniżej będą też omówione języki aktywne innych typów (z wyżej wymienionych, typ reprezentowany przez język guaraní należałoby opisać 3/6, możliwe także jest istnienie typu 4/5).

typologia stylistyczna

języki specjalne i języki tajne

dialekt kulturalny

• języki religijne: święte, misyjne, pomocnicze

• języki kancelaryjne: łacina

• języki poetyckie - oparte na tradycji ustnej (np. język Homera)

języki

1. tajne: świadome utajenie wyrazów (języki więźniów, język flisacki)

2. specjalne

• ze względu na funkcję

• ze względu m.in. na płeć użytkownika (biolekty)

• profesjonalne: język lekarzy, prawników

Języki specjalne- ograniczają się do pewnych środowisk; charakteryzują się głównie odrębnym słownictwem; ewoluują zmieniając funkcję- wiąże się to z rozwojem kulturalnym społeczeństw.

Najwcześniejszymi językami są języki tajne i kobiece- znane były już społeczeństwom prymitywnym.

Języki tajne są systemami porozumiewania się, które grupa znających się i wtajemniczonych ludzi celowo ukrywa (grupa chłopców, kobiet, zawodowa). Języki te posługują się:

• wyrazami języka ogólnego używanymi w innym znaczeniu lub przekształconymi,

• wyrazami wymyślonymi lub zapożyczonymi z innych, niekiedy wymarłych już języków

Przykłady: więzienna grypserka, dawny język złodziejski, język flisacki.

W różnych częściach świata występuje także rozróżnienie między językami kobiet i mężczyzn. Rozróżnienia te występują ze szczególna wyrazistością w wielu językach Ameryki i sąsiadującej z nią części Azji. Obie płci doskonale znają obydwie formy i używają form przeciwnej płci przy cytowaniu obcych wypowiedzi.

Charakter pisanych dialektów kulturalnych przybierają nowe języki specjalne powstające na wyższym poziomie kulturalnym. Dialekty kulturalne nie reprezentują ogólnonarodowej tradycji języka pisanego, lecz tradycję języka mówionego, a potem pisanego poszczególnych grup zawodowo- stanowych.

Wyróżniamy trzy główne rodzaje dialektów kulturalnych:

• języki religijne

• języki święte- powoli narastają w obrębie rodzimego stanu kapłańskiego (np.wedyjski w Indiach),

• języki misyjne- ustalone przez misjonarzy na p[odstawie dialektu, który nie miał dotąd żadnej tradycji kulturalnej, dla propagandy obcej religii (np. starosłowiański, gocki),

• pomocnicze języki religijne

• staro- wysoko- niemiecki

• staropolskie dialekty kulturalne (służyły do przekładów i parafraz różnych części Biblii, pieśni kościelnych, modlitw, katechizmów, reguł zakonnych).

• języki kancelaryjne- ich tradycję przechowują korporacje urzędnicze, redagując przy ich pomocy oficjalne obwieszczenia i dokumenty państwowe (takie języki miały greckie miasta- państwa, takim językiem jest tez łacina)

• języki poetyckie- oparte na tradycji ustnej, która utrzymuje się w obrębie korporacji śpiewaków recytatorów; taki język funkcjonuje przez pewien czas jako tworzywo poezji o tradycyjnej wersyfikacji;

Przykładem jest język Homera- początkowo była to poezja ustna uprawiana przez śpiewaków, z czasem stała się także poezja pisaną.

Istniejący w społeczeństwie dialekt kulturalny z czasem rozszerza swój zakres użycia, wzbogaca słownictwo, modernizuje system semantyczny i składniowy i staje się językiem literackim. Wynika to z podnoszenia się poziomu cywilizacyjnego społeczeństw i z potrzeby ogólnonarodowego języka, który stałby się narzędziem całego narodu.

• w Rzymie z języka kancelaryjnego senatu rozwinął się łaciński język literacki,

• w Polsce z krakowskiego dialektu kulturalnego rozwinął się w XVI w. pod wpływem reformacji i odrodzenia polski język literacki.

W każdym społeczeństwie istnieje pewien system języków specjalnych, czyli językowych społecznych subkodów, ograniczonych do pewnych środowisk, które kojarzą się z treściami emocyjnymi, ekspresywnymi i impresywnymi.

geografia lingwistyczna

geografia lingwistyczna: opiera się na badaniach dialektologicznych, czyli na gromadzeniu danych dotyczących właściwości dialektalnych danego systemu językowego oraz rozprzestrzeniania się pewnych cech językowych

dialekt: typ języka odznaczający się zespołem cech dialektalnych, jakie koncentrują się w pewnej części terytorium językowego i współdecydują o wyodrębnieniu się etnicznej grupy ludnościowej od jej pobratymców

pojęciem podrzędnym jest gwara: mowa chłopów zamieszkujących określoną okolicę kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych → cechy gwarowe: fonetyczne, gramatyczne, słownikowe

narzecza: zespoły gwar, które charakteryzują się pewną ilością cech wspólnych

dialektologia: nauka, która zajmuje się dialektem; w oparciu o dane stwierdzone i opisane przez dialektologię, posługując się metodą historyczno-porównawczą objaśnia procesy różnicowania się cech gwarowych: ich przyczyny, warunki oraz rezultaty

dialektografia: bada, gromadzi, przedstawia w sposób opisowy lub kartograficzny cechy gwarowe danego obszaru

• geografia lingwistyczna zaczyna się rozwijać w XIX wieku, ale pewne pojęcia lingwistyczne pojawiają się na początku XX wieku

• zainteresowanie badaniami dialektologicznymi zawdzięczamy młodogramatykom, którzy
  w dialektologii szukali potwierdzenia swojej tezy o bezwyjątkowości praw językowych

Jules Gilliéron, - stworzył pierwszy atlas dialektologii

założenia geografii lingwistycznej (które stały się podstawą współczesnej dialektologii)

1. różnice dialektalne występujące najczęściej w słownictwie i fonetyce, rzadziej we fleksji
   i składni

2. czynniki społeczno-historyczne mają decydujące znaczenie w procesie dyferencjacji (różnicowania) językowej

3. warunki geograficzne wpływają na dyferencjację językową

4. tempo zmian dialektów zwiększyło się z wielu względów:

1. czynniki ekonomiczne i psychologiczne

2. wpływ mediów

konflikt homonimiczny

Wg Gilliéron'a są dwa momenty warunkujące innowacje w zasobie leksykalnym danego języka lub dialektu. Jeden z nich dotyczy konfliktu homonimicznego, który należy rozumieć jako sytuację, w której dwa homonimy zazwyczaj rozróżniane pod względem znaczenia dzięki różnicom w kontekście zaczynają być używane w tym samym kontekście, co utrudnia porozumiewanie się.

W takiej sytuacji tworzy się nowy wyraz, który przejmuje jedno ze znaczeń.

Wg Gilliéron'a struktura fonetyczna wyrazu ulega zmianom pod wpływem czasu. Zdarza się, że wyraz, który na początku nadawał się do pełnionej funkcji, z czasem staje się zbyt krótki lub zbyt długi, ewentualnie zmienia się jego brzmienie, co może wywoływać nieoczekiwane skojarzenia. W takim wypadku wyraz taki należy zastąpić innym.

Dialektologia na gruncie polskim

• pierwsze dane dialektograficzne dostarcza Oskar Kolberg (materiały częściowo zapisane fonetycznie) [11-12 tomów]

• materiały publikował w czasopiśmie „Wisła” redagowanym przez Jana Karłowicza

• pierwsza praca naukowa z dialektologii Malinowskiego pochodzi z 1873 roku i dotyczy gwar wsi opolskich

• rozkwit polskiej dialektologii zawdzięczamy Kazimierzowi Nitschowi

Kazimierz Nitsch


„Próby ugrupowania gwar polskich” 1910


„Mowa ludu polskiego” 1911


„Dialekty języka polskiego” 1915


„Dialekty polskie Śląska” 1939


„Wybór polskich tekstów gwarowych” 1916

16. 04. 2008

Karol Dejna


„Dialekty polskie” 1973


„Atlas polskich innowacji dialektalnych” 1981


„Atlas gwar polskich”


t. 1 Małopolska


t. 2 Mazowsze


t.3 Śląsk


t. 4 Wielkopolska i Kaszuby

atlasy regionalne:

K. Nitsch „Atlas językowy polskiego Podkarpacia”

Z. Stiber „Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich”

A. Zaręba „Atlas językowy Śląska”

A. Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba, H. Horodyska-Gadkowska „Atlas gwar mazowieckich”

Słowniki gwarowe:

J. Karłowicz „Słownik gwar polskich”

B. Sychta „Słownik gwar kaszubskich”

Od momentu pojawienia się strukturalizmu w językoznawstwie zmienia się metodologia badań dialektologicznych → coraz częściej powstają opisy dialektalnych systemów, co oznacza, że nie ujmuje się cech dialektalnych jako prostego zbioru elementów, ale skupia się uwagę na zasadach według których cechy te wchodzą w określone relacje. Następnie zestawia się systemy różnych dialektów, co pozwala rzucić nowe światło na pokrewieństwo miedzy dialektami i różnice między nimi.

wraz z dialektologia strukturalną wprowadza się nowe pojęcia:

• diasystem: sposób przedstawiania dwóch systemów uwydatniających zachodzące między nimi podobieństwa czy różnice

• idiolekt: całokształt właściwości mowy jednostki, obejmujący wszystkie indywidualne właściwości języka

• w ramach dialektologii można mówić o badaniach, które skupiają się nie tylko na poszczególnych systemach dialektu, ale i badania dotyczące kontaktów języków w środowisku bilingwialnym (dwujęzycznym)

• dialektolodzy amerykańscy zainteresowali się specjalnym zróżnicowaniem języka

• dzisiejsza dialektologia bardzo często wykorzystuje w swych badaniach metody matematyczne (szczególnie statystykę)

***

koncepcja profesora Doroszewskiego, który rozwinął metodę izoglos kwantatywnych, wg której izoglosy miały charakteryzować frekwencję pewnych zjawisk językowych

***

dialektologia strukturalna: nie bada się przypadkowych zjawisk; bada się system dialektu w fonetyce, morfologii i składni

[Dejna, Nitsch, Doroszewski]

transfer / przeniesienie: przenoszenie wzorów z języka ojczystego na język obcy w procesie jego opanowywania

np. przeniesienie właściwości polskich t, d (przedniojęzykowe) na t, d angielskie (dziąsłowe)

niektórzy rozróżniają transfer pozytywny i transfer negatywny

pozytywny	negatywny
przenosimy wzory z języka ojczystego na język obcy i powstaje struktura poprawna; jest to możliwe wtedy, gdy oba języki są podobne pol. faza (r. ż) => fr. phase (r. ż)	przeniesienie powoduje powstanie formy niepoprawnej

superstrat językowy: język ludności, która nawarstwiała się na ludność tubylczą na danym terytorium, np. języki celtyckie i germańskie

adstrat językowy: język z którego na teranie dwujęzycznym lub wielojęzycznym inny język czerpie zapożyczenia, np. język niemiecki względem języka łużyckiego

substrat językowy: język ludności pierwotnej na który nawarstwił się język ludności napływowej w wyniku podboju lub imigracji; przejmując język ludności napływowej ludność tubylcza wprowadza do niego rozmaite elementy własnego języka

pidgin i języki kreolskie powstają, gdy dochodzi do kontaktu miedzy ludźmi, którzy potrzebują środka porozumienia, ale nie mają wspólnego języka

pidgin - jest dla użytkowników językiem drugim, pomocniczym

język kreolski - przyswajany przez dzieci jako pierwszy

języki kreolskie:	pidginy:
na bazie angielskiego kreolski jamajkański kreolski gujański na bazie francuskiego haitański	melanezyjskie - oparte na angielskim taupisin - Papua - Nowa Gwinea

etnolekt: język charakterystyczny dla określonej grupy etnicznej

badania językowe

szkoła Starożytnej Grecji

• teoretycy języka → pierwsi, którzy stworzyli zasady klasycznej gramatyki europejskiej, a ich dokonania w tym zakresie wykorzystywane były w wiekach późniejszych

• zainteresowanie gramatyką → baranie tekstów

• normatywność: zajmowali się nią w zakresie języka greckiego

• natywizm (cechy dziedziczne, a nie kontakt z otoczeniem)

• zainteresowania filozoficzne → geneza języka; jaki jest proces uczenia się języka; bezpośredni stosunek struktury dźwiękowej i odpowiadającego jej znaczenia

• teoria physei - teoria fizycznego pochodzenia wyrazu głosząca, że nazwy należą do od świata i od przedmiotu;

• teoria thesei - twierdzi, że nazwy nie należą od przedmiotu, ale są konwencjonalne, czyli należą do ludzi;

dyskusja wokół kwestii, czy istnieje jakaś głęboka, bezpośrednia więź logiczna między tym, co wyrazy znaczą, a ich budową dźwiękową, czy też ta wieź jest dowolna

analogiści i anomaliści:

• grupy uczestników jednego z pierwszych znanych sporów teoretycznych o metodologię opisu gramatycznego

• prawdopodobnie II wiek p.n.e.; wśród filozofów greckich

• analogista: Arystofanes z Bizancjum - język ma charakter regularny i w jego opisie należy dążyć do wykrycia paradygmatów (modeli tworzenia form)

• język jest darem natury, a nie wytworem ludzkiej konwencji

• w swej istocie jest prawidłowy i logiczny, między dźwiękowym składem wyrazu a znaczeniem istnieje harmonia

• pierwsi etymolodzy

• anomalista: Krates z Mallos - zwraca uwagę na anomalie w języku, tj. wyjątki od reguł
  i konieczność ich uwzględnienia w opisie językowym

• nie wierzyli w idealną korelację między formalną i semantyczną strukturą wyrazu

Arystoteles: wszedł do historii nauki o języku jako twórca klasycznej gramatyki europejskiej

• zawdzięczamy mu podział języków na rzeczowniki i czasowniki

• jego nauka kategoriach gramatycznych była później modyfikowana jedynie w szczegółach, nie w podstawowej koncepcji

• klasyfikując formy gramatyczne wg tego, co oznaczają: substancję, jakość, ilość, relację, egzystencję, zmianę itd. wprowadził w rozważania o języku kryteria właściwe dociekaniom filozofów → to dziedzictwo koncepcji filozoficznych okazało się niezwykle trwałe i dalekosiężne w późniejszej historii lingwistyki




onoma: rzeczowniki

rhema: czasowniki

uznał, że tylko te dwa typy wyrazów mogą coś znaczyć same z siebie

syndesmoi: wskaźniki zespalające

czasowniki: wyróżnikiem jest ich odniesienie do czasu należy do niego funkcja orzeczenia (wg Arystotelesa orzeczenie to wszystko za pomocą którego komunikuje się coś o podmiocie; orzeczeniem nie musi być czasownik, ale np. przymiotnik, tzn. zdanie może istnieć bez czasownika)

zdanie: zespół kompleksów dźwiękowych, mający samodzielnie określoną treść, taki, którego części składowe również znaczą coś same przez się → powiązanie teorii zdania z teorią rozumowania → wyznaczenie centralnej roli predykatywności


szkoła aleksandryjska (głównie morfologia i składnia)

• badania leksykograficzne

• glosatorystyka → objaśnianie trudnych terminów / glosatorzy

• retoryka → sztuka oratorska / retorzy

• scholastyka → komentowanie tekstów / scholaści

• leksykografia → gromadzenie zasobu leksykalnego / leksykografowie

• biblioteka aleksandryjska (II w. p.n.e. - II w. n. e.

• filologia jako dyscyplina naukowa → Arystach z Samotraki

szkoła indyjska (doskonali językoznawcy )

• rozróżnienie głoski i litery

• precyzyjna i konsekwentna klasyfikacja głosek

• wykrycie zasad kombinatoryki fonologicznej

• ścisły opis zmian zachodzących na styku morfemów i wyrazów

• rozróżnienie fleksji i słowotwórstwa

• wyróżnienie rdzenia i afiksu

• systematyczny opis kompozycji i derywacji uwzględniającej również afiks zerowy

• wszystkie te i wiele innych właściwości sprawiły, że Ośmioksiąg przyswojony przez naukę europejską w XVIII-XIX w. stał się istotnym bodźcem do rozwoju badań fonetycznych i morfologicznych

• ścisłość i obiektywność w badaniach nad językiem (zastosowanie matematycznych zasad)

• sanskryt: święty język hindusów

• zainteresowanie językiem wynikało z potrzeb religijnych → dbanie o czystość języka

• teksty wedyjskie - pierwsze wzmianki o zainteresowaniu Hindusów językiem

• pytania o genezę języka

Pᾶnini - początek IV wieku p.n.e. - pierwszy, który przystąpił do normowania klasycznego sanskrytu

• miał świadomość tego, że język jest systemem

• zdawał sobie sprawę z istnienia morfemu zerowego

Patanjali - II wiek p.n.e. / Bhartṛhari - VII wiek n.e.

sphota: stały, niezmienny substrat wszystkich wariantów tekstowych danego systemu języka; w odniesieniu do fonologii odpowiadałby definicji fonemu, tj. inwariantnej wartości dźwiękowej, która istnieje jako jednostka określonego systemu, służąca do różnicowania znaczenia wyrazu

• Hindusi stosowali w gramatyce statystykę występowania wyrazów i sylab w tekstach, co wiązało się z szeroko zakrojonymi badaniami nad leksyką

• badania Hindusów koncentrowały się także dookoła fonetyki → jako pierwsi obok Chińczyków zwrócili uwagę na rolę momentów artykulacyjnych

• niewiele osiągnęli na polu badań etymologicznych

• zarówno Grecy jak i Hindusi zajmowali się językami narodowymi

• Indie: zainteresowania religijne → sanskryt → święty język, dbanie o czystość języka

• Grecja: zainteresowania filozoficzne

okres rzymski

• Rzymianie nie wnieśli wiele nowego, ale bardzo rozwinęli to, co zostało już osiągnięte

• Gramatyka Varro: I wiek p.n.e. De lingua latina → nacisk na zjawiska morfologiczne

• w zakresie gramatyki Rzymianie zwrócili uwagę na zjawisko rekcji czasownikowej i jej roli dla ustalenia znaczeń przypadków

ortoepia: dział językoznawstwa obejmujący zagadnienia poprawności i kultury języka; reguły poprawnego używania form językowych

metryka: nauka o rytmicznych formach wiersza regularnego, tzw. numerycznej organizacji rytmiczno-ilościowej mowy wiązanej; tadycyjnie utożsamiana z wersyfikacją.

świat arabski

• w znacznej mierze przejęli osiągnięcia Greków

• z Hindusami i Grekami łączy ich to, że zajmowali się tylko językiem narodowym

• język Koranu to język święty (analogicznie do sanskrytu w Indiach)

* Koran nie mógł ulec zmianie → zwiększenie zainteresowania pochodzeniem takiego, a nie innego języka

• poznanie i chronienie języka przed napływem elementów plebejskich

• leksykografowie

• tolerancja zachowania odrębności leksykalnej → zachowanie zróżnicowania dialektalnego → nie był to przedmiot badań, ale było to rejestrowane (słowniki)





• Szkoła Basri

• Szkoła Kufi

„Alkitab”: system gramatyki arabskiej

świat żydowski

• jako pierwsi podjęli badania komparatystyczne (porównawcze) → mieszkali wśród ludności arabskiej → dostrzegali podobieństwo / pokrewieństwo

od renesansu do końca wieku XVIII

• poszukiwanie uniwersum

• rozwijanie logicznej koncepcji języka

Port-Royal - szkoła odegrała dużą rolę w kształtowaniu myśli językoznawczej

• portroyalowcy kontynuowali badania nad teorią gramatyki budowaną w oparciu o koncepcje logiki zakładając, że logika jest uniwersalna → poszukiwali jej uniwersalności w gramatyce

• z badaniami gramatyki wiążą się badania nad normatywnością języka

• portroyalowcy zauważyli, że języki świata muszą być oparte na podobnej strukturze gramatyki, zatem rolą gramatyków jest poszukiwanie uniwersaliów → w tym celu
  np. w fonetyce pojawia się rozróżnienie na głoskę i literę

w oświeceniu podejmowano też nadania zmierzające do ustalenia odpowiedzi: skąd pochodzi język → w tym celu sięga się nie tylko po języki grecki i łaciński, ale także inne języki starożytne, np. sanskryt

• pierwszym sanskrytologiem był William Jones (był pierwszym, który dał podwaliny dla gramatyki historyczno-porównawczej) → utrzymywał on, że sanskryt, greka, gocki i (prawdopodobnie) celtyckie są ze sobą spokrewnione i powstały ze wspólnego, nie istniejącego już dziś języka

język, jakim zajmowano się do końca wieku XVIII, to badania nad poszukiwaniem uniwersum → badania te miały charakter synchroniczny → zajmuje się językiem w danym okresie

przełom XVIII / XIX wiek

Wilhelm von Humboldt (1767 - 1835)

• ojciec językoznawstwa ogólnego

• znał języki takie jak: węgierski, hebrajski, arabski, kawi, sanskryt

• badania synchroniczne

• język traktował jako energię organizmu, który funkcjonuje na zasadzie analogii

• poszukuje tego, co jest uniwersalne, ogólnoludzkie, ale z drugiej strony dostrzega w nim to, co jest indywidualne

• język może być źródłem poznania rzeczywistości, ale bezpośrednio tylko subiektywnej, natomiast pośrednio rzeczywistości obiektywnej

• językoznawstwo Humboldt`a wiąże się ściśle z antropologią, odchodzi od logiki ku psychologii → język wyraża ducha narodu → nie można badać języka w oderwaniu od kultury narodu

• wg Humboldt`a języki narodowe są wariantami realizacyjnymi języka w ogóle

język w ogóle + duch = duch narodowy

• Humboldt zastanawiał się nad tym, skąd biorą się różnice między językami - uznał, że indywidualne różnice między językami to wynik wzajemnego oddziaływania języków na siebie → język wyraża światopogląd danego narodu

• nauczanie nowego języka wg Humboldt`a jest poznaniem siatki pojęciowej, tj. światopoglądu + pierwiastka mistycznego (który pojawia się tam, gdzie pojawia się psychologizowanie w języku)

• im więcej języków z różnych epok poznamy, tym bardziej zbliżymy się do poznania języka w ogóle w jego idealnej postaci

siatka pojęciowa = światopogląd + pierwiastek mistyczny

Benjamin Lee-Whorf

• zajmował się badaniem języków indiańskich

• wspólnie z Edwardem Sapirem stworzyli koncepcję natury semantycznej, zw. koncepcją Sapira i Whorfa (neohumboltyzm)

• wg ich hipotezy nie ma języków doskonałych, każdy język jest wyrazem określonego widzenia i pojmowania świata, z tym, że język nie tyle służy do wyrażania pojęć, co do ich kształtowania i w ogóle warunkuje ich istnienie (w ramach danej społeczności językowej

• różny sposób partycypowania rzeczywistości znajdzie swój wyraz nie tylko w języku, ale i w kulturze → różnorodność języków jest wynikiem różnego partycypowania rzeczywistości

XIX wiek - rozwój językoznawstwa historyczno-porównawczego

XIX wiek to czas przejścia od badań synchronicznych do badań diachronicznych, co wiąże się z odkryciem metody historyczno-porównawczej

metody badawcze językoznawstwa historycznego

1. metoda filologiczna: zestawianie tekstów pisanych w tym samym języku, ale zróżnicowanych chronologicznie

2. metoda rekonstrukcji wewnętrznej: polega na ustaleniu, który z dwóch elementów obocznych tego samego języka jest starszy

1. wnioskowanie na podstawie oboczności fonologicznych, np. w języku polskim mamy na końcu wyrazu typ oboczności dźwięczna : bezdźwięczna

2. metoda form wyjątkowych, przy czym formy nieregularne uznaje się za starsze

3. metoda form ginących, forma ginąca uznawana jest za starszą

3. metoda historyczno-porównawcza: rozszerzenie metody rekonstrukcji wewnętrznej, ponieważ sprowadza się ona do wyboru elementu starszego spośród języków różnych, ale sobie pokrewnych (wywodzących się ze wspólnego prajęzyka)\

• za prekursora badań historyczno-porównawczych uznaje się Williama Jonsa → jego teoria dotycząca pokrewieństwa łaciny, greki, gockiego i języków celtyckich legła u podstaw językoznawstwa porównawczego (→ w praktyce okres językoznawstwa porównawczego przychodzi znacznie później)

Rasmus Kristian Rask - zasługi

1. wykazanie w sposób naukowy pokrewieństwa części języków indoeuropejskich

• odkrył pokrewieństwo staronordyckiego z językami skandynawskimi i germańskimi oraz greką, łaciną, językami słowiańskimi i litewskim

• negował pokrewieństwo między językami celtyckimi i albańskim (co później skorygował)

• dopuszczał pokrewieństwo między sanskrytem i językiem irańskim

2. nadanie charakteru naukowego metodzie historyczno-porównawczej poprzez sprowadzenie tej metody na tory gramatyczne (wcześniej badania miały raczej charakter filozoficzny niż filologiczny), czego wyrazem było uznanie pierwszeństwa tejże metody (historyczno-porównawczej)

• w porównywaniu za ważniejsze uznaje elementy gramatyczne, a nie leksykalne; uznał, że mieszanie się języków w pierwszym rzędzie dotyczy wyrazów czyli elementów izolowanych, a w mniejszym stopniu (lub w ogóle) dotyczy formacji gramatycznych jako faktów kategorialnych

• nadaje zasadzie regularności (wykorzystywanej w analizie podobieństw między językami) rangi teoretycznego postulatu; sama metoda/zasada porównywania głosek w różnych językach nie była nowością

• oparcie programu gramatyki porównawczej nie na apriorycznych spekulacjach filozoficznych lecz na założeniach empirycznych i metodzie indukcyjnej

• dokonał pierwszych ustaleń dotyczących wpółgłosek germańskich, pochodzących z praindoeuropejskich głosek zwartych

Franz Bopp → uznawany za ojca metody porównawczej

• 
  zasadniczy teoretyczny cel badań Boppa był natury filozoficznej → chodziło mu o ustalenie początków mowy, czyli początków ludzkiego myślenia i ducha; cel chciał osiągnąć od strony języka poprzez:

1. 
   przedstawienie w sposób systematyczny stosunków pokrewieństwa języków

2. zbadanie rządzących ewolucją języka fizycznych i mechanicznych praw

3. ustalenie początków głównych kategorii morfologicznych

• gwarancją osiągnięcia celu miało być traktowanie języka biologicznie jak organizm - rodzi się, rozwija i obumiera wg określonych praw ewolucji → istnieje dopóty, dopóki istnieje rzeczywistość, którą oznacza

• od celów filozoficznych Bopp dość szybko odchodzi i zaczyna badać języki same dla siebie

• głosił postulat ścisłości i regularności, odpowiedniości językowych, tak by dały się one ujmować w określone prawa naukowe o charakterze obiektywnym i sprawdzalnym

• te prawa nie są absolutne i powszechne, co tłumaczy różnorodność języków → ich rola polega na tym, że pozwalają wytłumaczyć i uzasadnić różnice między językami, tym samym sprowadzić je do historycznej identyczności (różnice tracą moc z chwilą odkrycia praw, które pozwalają sprowadzić języki do wspólnego mianownika)

• Bopp postulował, aby skupić się na podobieństwach z zewnątrz niewidocznych

• jego teoria nie była pozbawiona romantycznego idealizowania, ponieważ uważał, że ewolucja polegała na stopniowo postępującym rozwoju pierwotnego, harmonijnego systemu w system ulegający degeneracji

• skupia się na najstarszych językach: łacinie, grece, sanskrycie, ponieważ one uznawane były za najbliższe językowi doskonałemu (szczególnie sanskryt)

• od strony materiałowej celem Boppa było:

1. ustalenie prajęzyka

2. ustalenie warunków ewolucji

3. poszukiwanie wyrazów najbardziej pierwotnych, które nazywał pierwiastkami → pierwiastki wg niego miały postać jednosylabową, pozbawione były motywacji semantycznej → sprowadza je do jednego dźwięku

• werbalne: pierwotne, oznaczające czynność

• nominalne: oznaczające rzeczy i jednostki

• pronominalne: wyrażające relacje między werbalnymi i nominalnymi

zasługi Boppa

1. podstawowe elementy jego koncepcji znane były wcześniej, ale zespolił, rozbudował i bliżej zinterpretował

2. stworzył gramatykę historyczno-porównawczą

3. stworzył gramatykę indoeuropejską w ten sposób, że powszechnie znane koncepcje przeniósł ze sfery teorii na grunt konkretnej, realnej analizy materiałowej

4. zapoczątkował w analizie morfologicznej zasadę porównywania nie całych wyrazów, ale poszczególnych morfemów (pierwiastków i afiksów) w językach pokrewnych na podstawie regularnych odpowiedniości stanowiących ich formę jednostek fonicznych, dających się ująć w określone prawa fonetyczne → podstawę stanowiły tu zgodności natury semantycznej (funkcjonalnej)

5. respekt dla bazy materiałowej, zamiłowanie do szczegółowych, sumiennych badań

Jacob Grimm (prawo Grimma: dotyczy przesuwek spółgłoskowych)

• przesuwki spółgłoskowe, to szereg bezpośrednio z sobą związanych zmian - opozycji fonologicznych pomiędzy poszczególnymi klasami spółgłosek, prowadzącymi w konsekwencji do przebudowy systemu konsonantycznego języka

• prawo językowe może dotyczyć różnych dziedzin języka → u Grimma przesuwka spółgłoskowa zaliczana jest do prawa głosowego (związanego z fonetyką)

• prawo Grimma jest pierwszym prawem głosowym, które dotyczy przesuwek spółgłoskowych w pragermańskim i staro-wysoko-niemieckim, wg Grimma w języku germańskim doszło do 2 rodzajów przesuwek

1. w pragermańskim

• przejście t → th oraz k → kh, te zmiany mogły się dokonać tylko w określonym otoczeniu

• przejście indoeuropejskich zwartch bezdźwięcznych p, k, t → przydechowe ph, tk, kh lub indoeuropejskich dźwięcznych b, d, g → p, k, t, następnie indoeuropejskie aspirowane przydechowe → bh, dh, gh lub nieaspirowane → b, d, g

• objęła tylko staro-wysoko-niemiecki (zaszła w V wieku n.e. ), w jej wyniku p, t, k w śródgłosie po samogłoskach przeszły w długie, bezdźwięczne spiranty zz, ff, hh

zasługi Grimma

• stworzył model gramatyki historyczno-porównawczej w ramach jednej rodziny językowej i tym samym model gramatyki czysto historycznej poszczególnych języków

• badał proces ewolucji w systemie fonologicznym języka

czym się różni prawo głosowe od prawa przyrodniczego?

• nie działa zawsze i wszędzie

• działa tylko przez pewien okres i w danej społeczności

• w danym czasie i na danym terenie jest bezwyjątkowe, tzn. wywołuje zmienę językową w danej pozycji we wszystkich wyrazach i u wszystkich członków danej społeczności

pozorne wyjątki: po wygaśnięciu praw głosowych do języka mogą wejść wyrazy bądź formy nowe, które będą wyjątkami od danego prawa, bo powstały po jego wygaśnięciu

• w ustalaniu stosunków podobieństwa opieramy się na systemie morfologicznym, ponieważ ma on do pewnego stopnia charakter zamknięty i nie przenikają do niego tak łatwo formy obce (w przypadku słownictwa bardzo często dochodzi do przenikania wyrazów z jednego języka do drugiego)

• porównując morfemy różnych języków bierzemy pod uwagę:

• podobieństwo funkcji

• zgodność z prawami głosowymi

biologizm i naturalizm w językoznawstwie XIX wieku

• osiągnięcia naukowe w zakresie biologii w której wykorzystywano metodę porównawcza lub historyczno-porównawczą prowadzące do systematyzacji świata fauny i flory, powstanie paleontologii i teorii ewolucji Darwina przyczyniły się do przeniesienia metodologii badań także na grunt językoznawstwa

• teorie biologizmu i naturalizmu wywodzą się z filozofii empirycznej (doświadczalnej)

• biologizm w języku przejawia się w traktowaniu go jak organizm, a naturalizm w traktowaniu go jak wytwór natury

• teorie te odnajdujemy u Franz Bopp`a, August Schleicher'a

• pod wpływem odkryć Darwina Schleicher stworzył koncepcję drzewa genealogicznego




• biologiczny naturalizm wg tej teorii język jest zjawiskiem natury (organizmem) wytworzonym w prehistorii, niezależnym od człowieka, którego drogę rozwoju wyznaczają ogólne prawa biologiczne w ewolucji; język rodzi się, żyje jakiś czas, aż w końcu ustępuje miejsca. Wg tej teorii prajęzyk, to praprzodek, a języki pokrewne, to potomstwo.

• Teorię Augusta Schleicher'a podważa Johnes Schmidt

• Schmidt swoja teorię nazywa teorią falową, zakłada, że zmiany językowe rozchodzą się w terenie koncentrycznie, częściowo zachodzą na siebie niczym fale - jak na powierzchni wody, gdy wrzucane są kamyki, a kamyki to innowacje

• Teoria Schmidt`a nie do końca tłumaczy proces ewolucji języków, ale ważne jest to,
  że uwzględnia kontakt między językami




• Zarzuty Schmidt`a wobec Schleicher'a

1. Języki ewoluują ze wspólnego pnia, nie rozwijają się w izolacji, lecz stykają z sobą, a tym samym wywierają na siebie wpływ. Początkowo nie było granic językowych, np. między językami A i F istnieje szereg języków pośrednich B, C, D, E. Wskutek okoliczności zewnętrznych jeden wariant F zyskiwał przewagę nad najbliższym otoczeniem, a więc z jednej strony G, H, z drugiej E, D, w wyniku czego F zaczyna graniczyć z C, a z drugiej strony z I, fakt ten oznaczał równocześnie powstanie wyraźniej granicy między językami C, F, I

2. Rozszczepienie języka nie nastąpiło bezpośrednio, ale poprzedził je okres dyferencjacji dialektycznej (zmiana w wyniku której powiększa się różnica między głoskami)

3. Prajęzyk indoeuropejski oraz poszczególne fakty tego języka oznaczane * należy traktować nie jak to czynił Schleicher jako byty realne, ale jako konstrukcje hipotetyczne, reprezentujące aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie

• August Leskien obie teorie usiłował uściślić; w swych badaniach dochodzi do wniosku, że obie teorie się nie wykluczają, ale uzupełniają. Teoria drzewa ilustruje wspólne pochodzenie i moment czasowy, a teoria falowa ilustruje mieszanie się języków i moment przestrzenny

• współcześnie językoznawcy uważają, że żadna z teorii nie tłumaczy do końca ewolucji języka

• za ewolucję języka odpowiedzialne są dwa czynniki

1. wewnątrzjęzykowe jako rezultat stykania się z sobą elementów językowych w tekście

2. pozajęzykowe jako wynik właściwości psychofizjologicznych jednostki i grupy

Młodogramatycy (grupa lipska)

• Wilhelm Scherer: język jest dla niego wyrazicielem narodowej psychiki, kultury, etyki (podobnie jak u Humbolta); usiłuje w sposób systematyczny tłumaczyć określone konkretne fakty językowe, głółwnie fonetyczne (np. przesuwkę spółgłoskową) na płaszczyźnie związków przyczynowych, jako przejawy (skutki), odpowiadających im charakterystycznych cech psychiki niemieckiej

• język podlega ciągłej ewolucji, nie rozgranicza się (jak u Schleichera) w języku jego etapu prehistorycznego i historycznego upadku → koncepcje mentalistyczne

prawo Grimma: pierwsze prawo głosowe dotyczące przesuwek spółgłoskowych w pragermańskim i starowysokoniemieckim

1. przesuwka pragermańska polegała na przejściu indoeuropejskiego p, t, k w przydechowe ph (f), th (h), kh (h), a indoeuropejskie b, d, g w p, t, h, a aspirowanych bh, gh, dh w dźwięczne nieaspirowane b, d, g

2. druga przesuwka objęła tylko starowysokoniemiecki (V w. n.e.); germańskie p, t, k w śródgłosie po samogłosce przeszły w długie bezdźwięczne spirantu ff, zz, hh; w nagłosie i po spółgłoskach przeszły w arfykaty tf, ts, kh

prawo głosowe: to odmiana prawa językowego (prawo fonetyczne)

prawo językowe: stwierdzenie ustalające regularny stosunek miedzy elementami tego samego języka lub różnych jęz., ale należących do tej samej rodziny, np. odpowiedniość: polskie g = czeskie h; stwierdzenie odpowiedniości może mieć charakter synchroniczny lub diachroniczny; prawo językowe jest ograniczone czasem i przestrzenią

prawo najmniejszego wysiłku: (jedyna prawo językowe nie ograniczone czasem i przestrzenią → osiągnięcie efektu przy najmniejszym wysiłku

Szkoła młodogramatyczna: powstała w Lipsku, w latach '70 XIX wieku, w otoczeniu Augusta Leskiena, należeli do niej: Herman Osthoff, Karl Brugman, Herman Paul

• Leskien uznał, że teoria falowa i teoria drzewa genealogicznego uzupełniają się; Heinz uważa natomiast, że te teorie nie do końca tłumaczą ewolucję języka; są dwa warunki:

1. wewnątrzjęzykowe - jako rezultat stykania się pewnych elementów w tekście

2. pozajęzykowe - wynik właściwości psycho-fizjologicznych jednostki i grupy

założenia młodogramatyków:

• poszukiwanie praw językowych, głównie głosowych

odkrycia szkoły młodogramatyków

• prawo dysymilacji (odpodobnienia) spółgłosek przydechowych w języku staroindyjskim i greckim

• Karl Werner: odkrył, że zjawiska traktowane dotąd jako nieregularne w stosunku do prawa Grimma wiążą się z tym. że w śródgłosie pie. p, t, k przechodziły w szczelinowe fph, w pewnych zaś wypadkach przechodziły w b, d , g; Werner odkrył, że ta nieregularność jest pozorna, ponieważ p, t, k po akcencie dają f, p, h, a przed akcentem dają b, d, g

• Karl Brumgann wykazał w pie. sonanty n, m,

• H. Osthoff sonanty płynne r, l dla indoeuropejskiego, na postawie ich odpowiedniości do łaciny, greki, sanskrytu

• F. de Suassure, K. Werner, J. Schmidt → niezależnie od siebie odkryli tzw. prawo palatalizacji indyjskiej: dotąd sądzono, że w pie. było tak jak w sanskrycie, czyli, że były 3 samogłoski podstawowe, a trzem samogłoskom europejskim o, a, e odpowiadała jedna samogłoska w sanskrycie, uważano, że anatomia wokaliczna jest wyrazem archaiczności języka, a różnorodność europejska ma charakter innowacji. Okazało się, że jest odwrotnie - to, co w sanskrycie jest innowacją, to w języku europejskim nosi znamiona archaizmu

wnioski do odkrytych praw fonetycznych

1. przyczyną wielu wyjątków i nieregularności są nie dość dokładnie sformułowane prawa językowe, dlatego trzeba dążyć do uściślenia językoznawstwa

2. nie należy traktować sanskrytu jako najbardziej archaicznego języka, powinien być traktowany na równi z innymi językami starożytnymi, ponieważ obok cech archaicznych może zawierać szereg innowacji

szkoła kazańska (Kazań - Podole)

jej przedstawiciele, nowatorskie tezy i ich znaczenie dla językoznawstwa XX wieku

• szkoła kazańska: teorie językoznawcze, które w latach '70 XIX wieku rozwijało dwóch polskich uczonych

1. Baudouin de Courtenay  

2. Mikołaj Kruszewski

wcześniej: klasyfikacja języków, diachronia, pokazywanie ewolucji

młodogramatycy: metoda historyczno-porównawcza

prawo o bezwyjatkowości: jeśli nawet jest jakiś wyjątek, to jest to wyjątek pozorny albo to, co zdaje się być wyjątkiem jest w systemie

• koncepcje de Courtenay'a i Kruszewskiego wyprzedzają ramy XIX wieku i były bliższe teoriom późniejszych strukturalistów, brakowało im jednak systematyczności i ścisłości, które cechowały strukturalizm

do nowatorskich idei można zaliczyć:

• odróżnienie języka zbiorowości od języka jednostki → odpowiada ono późniejszemu rozróżnieniu Ferdinanda de Saussure'a - na język i mówienie

zbiorowość - język

indywidualna jednostka - mówienie

• różnicę między rozpatrywaniem faktów językowych w ich ewolucji, a rozpatrywaniem ich w jednym określonym przekroju czasowym - postulat synchronicznego opisu języka

znaczenie dla rozwoju językoznawstwa

znaczenie koncepcji szkoły kazańskiej polega na tym, że znali ją i czerpali z niej pomysły lingwiści ze szkoły praskiej oraz Ferdinand de Saussure (ojciec strukturalizmu)

główne założenia strukturalizmu

postać Ferdinanda de Saussure'a i jego dzieło

epokę strukturalizmu datuje się na początek XX wieku, za jej ojca uznaje się Ferdinanda de Saussure'a

podstawowe założenia strukturalizmu:

1. język jest systemem i jako system trzeba go badać, nie opisywać pojedynczych faktów w izolacji, ale zawsze w całokształcie

2. język jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym (służy porozumiewaniu się) i tak trzeba go badać. Nie należy opisywać oddzielnie dźwiękowej lub znaczeniowej strony języka, ale uwzględniać zawsze ich wzajemny stosunek, ponieważ właśnie ten stosunek jest istotny w procesie porozumiewania się

3. ewolucja języka i jego stan aktualny to dwa różne zjawiska, posługiwanie się kryteriami historycznymi w interpretacji aktualnego stanu językowego jest metodologicznie niedopuszczalne

4. w języku trzeba poszukiwać tego, co jest inwariantne, rozróżniać rzeczy istotne (relewantne) od nieistotnych (nierelewantnych, irrelewantnych)

5. poszukiwano odejścia od materialistycznego (psychologicznego) podejścia do języka

6. wyróżniamy strukturalizm amerykański i europejski (szkoła genewska, szkoła praska, szkoła glossemantyków)

Ferdinand de Saussure (1857 - 1913)

indoeuropeista, wywodzący się ze szkoły młodogramatycznej, zapoczątkował nową epokę w językoznawstwie - epokę strukturalizmu, w którym wiodącą rolę odgrywa synchronia

język: system znaków (prymarnie fonicznych, wtórnie graficznych), służący do przekazywania myśli, czyli porozumiewania się między członkami danej społeczności, jest więc urządzeniem znakowym, społecznym

nauka o języku wchodzi w zakres szerszej nauki o znakach - semiologii

teoria znaków

na strukturę znaku (signe) składają się

• strona oznaczająca signifiant [signifą]

• strona oznaczana signifie [signifie]

• obie te strony wzajemnie się warunkują, jedna nie może istnieć bez drugiej, lecz każda liczy się na zasadzie przyporządkowania do drugiej

• jak widać dwudzielna koncepcja znaku uwzględnia tylko język i rzeczywistość; człowiek istnieje tu pośrednio w stwierdzeniu, że w signifie chodzi o pojęcie, a w signifiant o wyobrażenie dźwięku

• ogólnie biorąc, koncepcja znakowa nie była nowa, znał ją już Arystoteles czy Św. Augustyn, w nowożytności kontynuował ją Condillac

zasługi Ferdinanda de Saussure'a

1. znak językowy jest arbitralny (narzucający coś) co do swojej formy, ale poza nią jest proporcjonalny w stosunku do oznaczanej rzeczywistości (nie dostrzegali tego stoicy);

→ zasada arbitralności dotyczy relacji znak ↔ rzeczywistość, natomiast w relacji znak signifiant ↔ jednostka ludzka i społeczność, jest w pełni arbitralny, bo jednostka pozostaje pod naciskiem społeczności, a społeczność pod wpływem tradycji

2. znak językowy ma strukturę linearną, opartą na następstwie czasowo-przestrzennym elementów składowych struktur językowych; zatem mamy tu opozycję języka do mówienia (langage - parole)

3. znak językowy obok znaczenia posiada również wartość - valeur

o pierwszym (czyli znaczeniu) decyduje relacja między signifiant a signifie

o wartości decyduje relacja do innych znaków w systemie (np. signe X do signe Y)

arbitralny charakter znaku językowego oznacza, że związek miedzy signifiant i signifie nie jest konieczny i naturalny

* język → funkcja społeczna










substancja: doświadczenie, zgromadzone pojęcia

forma: to o czym w danym momencie myślimy

* nie da się oddzielić psychologii od języka

język = system relacji → forma

myślę o stronie oznaczanej signifie, kontynuuję to myśląc o stronie oznaczającej signifiant

→ nie da się myśleć bez dźwięków → nie trzeba artykułować tych dźwięków, wystarczy „je myśleć”

referencja: wyróżnianie

forma pojęciowa w drodze referencji staje się dźwiękiem

| | | | | | .

| | | | | | .


A | | | a | | | .

| | | | | | .

| | | | | |

| | | | | | .

| | | | | | .

B | | | b | | | .

| | | | | | .

związki paradygmatyczne i syntagmatyczne

związki syntagmatyczne: istnieją w wypowiedzi np. w wyrazie dom-ek, wyrażeniu piękny dom, w zdaniu Janek idzie spać

• związki, które istnieją między elementami dom i ek, wyrazami piękny i dom lub Janek i idzie i spać, są związkami syntagmatycznymi

• elementy budujące wyraz, wyrażenie, zdanie - są syntagmami

• zadaniem związków syntagmatycznych jest szeregowanie elementów języka i tworzenie bardziej złożonych struktur

związki paradygmatyczne (asocjacyjne): zachodzą między elementami systemu języka, który ma abstrakcyjny charakter (nie dotyczą konkretnej wypowiedzi)

• jeśli porównamy zdania:

Janek idzie spać

On idzie spać

• to relacja między wyrazami Janek i On jest związkiem paradygmatycznym - oba wyrazy pełnią funkcję podmiotu i znajdują się w identycznym związku z wszystkimi innymi wyrazami, które zajmują miejsce podmiotu w abstrakcyjnym schemacie zdania

• podobnie w wyrazach dom-ek i kot-ek

• elementy dom i kot znajdują się w związku paradygmatycznym w stosunku do siebie, bo tworzą pewna klasę elementów, które mogą łączyć się z sufiksem -ek

synchronia i diachronia

język funkcjonuje w synchronii, ale powstał w diachronii - nie da się oddzielić synchronii od diachronii

• nadrzędną rolę stanowi funkcja synchronii, diachronia jest na drugim miejscu

• język można badać w dwóch płaszczyznach: synchronii i diachronii

• synchronia ujmuje stan językowy w pewnym przekroju czasowym

• diachronia zajmuje się fazami ewolucji języka

• język z punktu widzenia synchronicznego, to zorganizowany system istniejący w świadomości danej społeczności

• badanie diachroniczne dotyczy natomiast kolejnych zjawisk językowych, które nie tkwią w świadomości językowej tych samych osób mówiących danym językiem i ustępują jedne drugim, nie tworząc systemu

• Ferdinand de Saussure postulował oddzielenie synchronii od diachronii

parole: mówienie

lange: język

langage: mowa

język (lange) można porównać do gry w szachy, w której istotne jest rozmieszczenie i liczba figur, a nie to z czego zostały zrobione; mówienie (parole) odpowiada realizacji tych abstrakcyjnych zasad konkretnej partii szachowej.

język manifestuje się na płaszczyźnie parole w postaci fonicznej lub graficznej; dźwięki zapisujemy za pomocą graficznych odpowiedników; zapis opiera się na konwencji

język możemy rozpatrywać:

1. jako schemat: czystą formę zdeterminowaną niezależnie od jej społecznej realizacji i od przejawów materializmu

2. jako normę: formę materialną, zdefiniowaną z uwzględnieniem realizacji społecznej, ale wciąż jeszcze niezależnie od jej szczegółowych przejawów

3. jako uzus: zespół zwyczajów przyjętych w danym społeczeństwie i zdefiniowanych na podstawie obserwacji ich przejawów

praskie koło lingwistyczne

Mikołaj Trubiecki

Roman Jacobson

Vilem Mathesius

1929 - prażanie przedstawili swój program

1. język jest narzędziem komunikacji, służy do porozumiewania się, zatem ważne jest co się komunikuje, komu się komunikuje i w jaki sposób się komunikuje

2. język jest rzeczywistością (konkretnym, fizycznym zjawiskiem), której typ warunkują momenty społeczne (nie językowe), np. środowisko socjalne, audytorium

→ prażanie skupiają się na funkcjach języka

3. w języku uzewnętrzniamy intelektualne i emocjonalne aspekty naszej osobowości

4. głównym zadaniem lingwisty jest analiza synchroniczna, ale nawet w synchronii nie można pominąć diachronii, ponieważ we wszelkiej synchronii można zauważyć procesy na wpół zakończone oraz nowe zarysowujące się tendencje → nie ma w dziejach rozwoju języka momentu, w którym można skupić się tylko na synchronii - zawsze coś się kończy i coś się zaczyna → łagodne przechodzenie jednego procesu w drugi

5. analiza porównawcza ma rację bytu jeśli nie dotyczy tylko pewnych izolowanych zjawisk

6. w badaniach fonologicznych postuluje się w pierwszym rzędzie ustalenie typów opozycji fonemicznych

7. zajmując się odmianą mówioną języka, prażanie zwracali uwagę na elementy towarzyszące, takie jak intonacja i gesty

8. jako jedni z pierwszych, prowadząc badania nad typologią języków stworzyli termin liga językowa → badali zbieżność języków sąsiadujących ze sobą, ale nie należących do tej samej rodziny językowej → wyznaczyli jedną z pierwszych lig językowych: bałkańską (rumuński, bułgarski, macedoński, grecki, albański)

9. zajmując się badaniem roli fonemów stworzyli nowy dział: morfonologię

Jacobsonowska zasada binaryzmu w opisie kategorii fonologicznych i morfologicznych

fonem: wiązka cech dystnktywnych

cecha dystynktywna: ta część pojedynczego dźwięku, dzięki której dźwięk ten pozostaje w opozycji fonologicznej w stosunku do innych fonemów np. /t/ : /d/ (bezdźwięczna : dźwięczna)

• od prawidłowej analizy cech dystynktywnych zależy ustalenie samej natury fonemu.

• cechy dystynktywne mają swoje źródło w konkretnych artykulacyjno-akustycznych właściwościach dźwięku, a te możemy poznać dzięki metodom eksperymentalnym

• w swojej koncepcji fonemu Jacobson zwraca uwagę na rolę binarności (dwudzielności) w strukturze opozycji cech dystynktywnych

• zasada binarności (dychotomii) przejawia się w ustawieniu jednostek językowych w pary po dwa człony, miedzy którymi zachodzi opozycja pod względem obecności : nieobecności cechy fonologicznej

• zasadę binarności Jacobson wykorzystuje w morfologii, zauważa, że kategorie morfologiczne także przeciwstawiają się sobie na zasadzie binarności

• kategorie nacechowane : kategorie nienacechowane

• np. w opozycji czas przeszły : czas teraźniejszy czas przeszły jest nacechowany, określa akcję, która miała miejsce, czas teraźniejszy jest nienacechowany, ale może odnosić się do przyszłości jako praesens historicum w opisach i narracjach

strukturalistyczne ujęcie zjawisk w diachronii Jacobsona

• Jacobson pierwszy podszedł do historii języka z dążeniem do odkrycia wewnętrznej logiki ewolucji języka

• zakładał, że logika miałaby się przejawiać w traktowaniu diachronii systemowo

• analizując stosunek między synchronią a diachronią, stworzył tzw. fonologię diachroniczną

• wg niego historia języka polega nie tyle na ewolucji wszystkich elementów wziętych pojedynczo, ile na zmianie systemu

• lingwistyka strukturalna stoi na stanowisku, że ewolucja języka nie może być ujęta jako ciągłe, stopniowe przejście jednego definitywnie ukształtowanego systemu w inny

• punkty rozwoju: centralne znaczenie mają te punkty w rozwoju, w których dochodzi do zmiany struktury

• przykład dwóch fonemów, w których realizacja fonetyczna się do siebie zbliża → zlewają się w jeden

• np. na Mazowszu i Kaszubach doszło do usunięcia trzyklasowości systemu samogłoskowego, ponieważ jedna z cech stała się redundantna, mianowicie zaokrąglenie / spłaszczenie warg, a na plan pierwszy wysunęło się przednie / tylne położenie języka, przez co fonem /y/ znalazł się w tej samej klasie co fonem /i/ → w rezultacie doszło do neutralizacji opozycji /y/ : /i/

• na obszarze, gdzie udział warg stał się cechą redundantną mniejsze lub większe spłaszczenie warg nie pomogło utrzymać się różnicy między fonemami /y/ i /i/

• wg Jacobsona zmiany w języku nie są gradualne (nie dokonują się stopniowo), z drugiej strony bezpośrednio przed okresem „zwycięstwa” nowych zjawisk językowych, występuje okres, kiedy są one w języku fakultatywne - pojawiają się równolegle obok zjawisk starszych, niekiedy nawet u tej samej osoby (jako wariant swobodny lub zależny od stylu), czasem jako cechy charakterystyczne dwóch pokoleń (starsi przestrzegają form archaicznych, młodsi przyswajają sobie nowe)

obserwacje Jacobsona dotyczące strukturalistycznych metod w analizie zjawisk synchronicznych

1. decydującą rolę w rozwoju języka odgrywa powstanie kolizji miedzy inkogwatywilnymi (wykluczającymi się) tendencjami w języku, np. na pewnym etapie rozwoju języków słowiańskich inkogwatywilne były tendencje do rozwijania zasady opozycji miedzy dźwiękami palatalnymi i niepalatalnymi (jak w języku rosyjskim) i tendencje do rozwijania przeciwstawień intonacyjnych (np. język serbo-chorwacki), w żadnym z tych języków nie zostały urzeczywistnione obie zasady lecz tylko jedna lub druga

2. systemy dążą do paralelnych , systematycznych serii fonemów, jeśli w trakcie rozwoju jakiś fonem wypadnie z rozwoju, jego miejsce zostanie puste (zostanie naruszona zasada systematyczności), język będzie dążył do tego, aby ta luka została usunięta

3. zdarza się czasami, że dochodzi do przeciążenia systemu fonologicznego, czyli istnieje zbyt dużo fonemów, a niektóre z nich pod względem artykulacji nie różnią się zbytnio, przez co możemy ich nie rozróżniać słuchem, wtedy może dojść do zlania się tych fonemów w jeden fonem




trzy szeregi:

š ž č ǯ

ś ź ć ʒ

s z c ʒ

4. każdy język ma przejściowe okresy rozwojowe, kiedy wystepują dźwięki, które przestały być fonemami, albo które właśnie powstają

Mikołaj Trubiecki

- Ferdinand de Saussure

• język jest systemem

• dźwięk jest jednostką systemu językowego

Trubiecki zajmował się gramatyką historyczną

• zajmował się językiem połabskim

• we wszystkich językach dźwięki mają się do drugich tak, jak człony jednej zorganizowanej całości do systemu

• stosunki te można przedstawić w postaci symetrycznych schematów

• fonem: znak językowy, który służy do rozpoznawania znaczenia wyrazu, fonemu nie można dowolnie zmieniać

• Trubiecki zwraca uwagę na to, że dźwięki posiadają cechy akustyczno-artykulacyjne, nie wszystkie cechy danego fonemu są relewantne, istotne w procesie mówienia są cechy relewantne

• fonem to minimum cech artykulacyjno-akustycznych, potrzebne do rozróżniania wyrazów, czyli w procesie porozumiewania

• cechy relewantne są jednocześnie substancjonalne i formalne i należą do fonologii

• cechy nielerewantne są tylko substancjonalne i należą do fonetyki

• warianty uzależnione → fakultatywne np. n tylkojęzykowe w wyrazie sarenka

• warianty kombinatoryczne → mogą zanikać lub zmienić formę

• wariant fonemu: allofon

opozycje fonologiczne

1. prywatywne: jeden fonem posiada cechę odróżniającą, a drugi jej nie posiada

dama : tama → /d/ posiada cechę dźwięczności

1. prywatywne proporcjonalne

2. prywatywne izolowane

2. gradualne (stopniowe) → samogłoskowe

3. ekwipolentne (równoległe): każdy człon jest pozytywnie nacechowany inną cechą

Glossematycy - Szkoła kopenhaska

• (koniec lat '30 XX wieku)

• za jej twórców uznaje się Vigo Brondala i Louisa Hjelmsleva

• to, co ich łączyło, to stosowanie procedur logistycznych „naukowych” do oświetlania faktów językowych, tzn. łączy ich podstawowa koncepcja strukturalna, ale już nie dalsze rozwinięcie teorii i metody

• zasadniczo ich zainteresowania naukowe były inne

Vigo Brondal

• skupiał się wokół zagadnienia w jaki sposób w faktach językowych przejawiają się podstawowe kategorie logiki

• domagał się zastosowania kryterium opozycji, wypracowanego w badaniach fonologicznych również do analizy zjawisk morfologicznych i semantycznych

• problemy języka były dla niego w zasadzie problemami fizjologicznymi i jako takie je rozstrzygał

• późniejsi strukturaliści zarzucali mu ugodowość wobec językoznawstwa tradycyjnego

Louis Hjelmslev

• pierwszy, który głosił, że do wielkich zadań lingwistyki należy zbudowanie metajęzyka → logicznego narzędzia definicji naukowej języka naturalnego

• budując swoje teorie naukowe podkreślał ich genetyczny związek z teoriami de Saussure'a → jego lingwistyka opiera się na Saussure'owskiej w dwóch tylko zasadniczych punktach

1. de Saussure zwracał uwagę na psychologiczną wartość dźwięku w procesie komunikacji; Hjelmslev bada dźwięk tylko jako jednostkę abstrakcyjną, nie interesuje się materialną stroną jęz.

2. de Saussure pierwszy zwrócił uwagę na funkcję jednostek dźwiękowych w porozumiewaniu się i na potrzebę badania dźwięków pod kątem tej funkcji, Hjelmslev całą swoją lingwistykę sprowadził do teorii znaku funkcjonującego w komunikacji (znak ten nie musi mieć z resztą charakteru językowego; może być po prostu sygnałem należącym do systemu znaków obowiązujących w ruchu drogowym czy czymkolwiek, co służy do przekazywania informacji)

• takie podejście do języka zbliża Hjelmsleva do przedstawicieli empiryzmu logicznego XXw, → skłaniał się on ku gramatyce logicznej, tj. takiemu opisaniu języka, który byłby maksymalnie precyzyjny i naukowy, logiczny „jak algebra”

• przedmiot glossematyki stanowi semantyczne porównywanie struktury istniejących języków z podstawowymi strukturami wszystkich systemów semiotycznych, tzn. wszystkich środków za pomocą których odbywa się komunikacja (nie tylko językowa)

• te podstawowe struktury wykrywa analiza logiczna, którą przeprowadza się metodą matematyczną

• rezultaty tego typu badań są przydatne przy konstruowaniu metajęzyka, np. do przekładu maszynowego

• do najważniejszych zdobyczy Hjelmsleva należy wprowadzenie do nauki o języku następujących nowych dystynkcji rozróżniania treści i wyrażenia oraz formy i substancji

treść: to sama żywa rzeczywistość, o której się coś komunikuje

wyrażenie: to wszelkie środki za pomocą których komunikuje się coś o treści, tj. o rzeczywistości

→ zarówno w treści jak i w wyrażeniu trzeba wyróżnić substancję i formę

substancja treści: oznacza żywą rzeczywistość samą w sobie (przedmioty, ludzie, to co nas otacza)

forma treści: oznacza nasz psychiczny obraz substancji treści czyli sposób w jaki my odbieramy, rozumiemy otaczającą nas rzeczywistość

substancja wyrażenia: to fizyczna, dźwiękowa strona języka

forma wyrażenia: to psychiczny obraz substancji wyrażenia, tj. sposób w jaki my odbieramy, rozumiemy znak językowy w procesie porozumiewania się

→ Hjelmslevowskie dystynkcje mają niewątpliwie wartość dla teorii leksykografii

• przy badaniach z zakresu samego wyrażenia Hjelmslev celowo zostawia na boku substancję, ponieważ uważa, że zmienia się ona nieustannie, a on poszukuje tego, co jest stabilne, niezmienne, dopóki istnieje dana struktura językowa

• glossematycy (formiści) dążą do wykrycia tego, co w strukturze językowej jest podstawowe → tym czymś są relacje między znakami językowymi, które istnieją, istniały i będą istnieć

• dlatego właśnie nigdy nie interesowało ich czy opowiedzieć się za synchronią czy diachronią → czas ich nie interesuje w badaniach

• w badaniach posługują się abstrakcjami, tj. każdą konkretną jednostkę językową oznaczają umownym symbolem, np. samogłoska - V, spółgłoska - C, każdą relację - R, każde zdanie -
  F, itp. → w ten sposób opisują całą strukturę języka

Strukturalizm amerykański

(referat Magdy Sowińskiej)

STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI

AMERKAŃSKIE SZKOŁY LINGWISTYCZNE

• Druga połowa XIX w. ― zaczyna się wytwarzać tradycja badań lingwistycznych w Ameryce

• prace Williama Dwighta Whitneya - prof. Uniwersytetu Jelskiego

(ale jego prace nie odbiegały w sposób istotny od językoznawstwa europejskiego, nie oddziałały na kształt typowej lingwistyki amerykańskiej)

• FRANZ BOAS

• prof. na uniwersytecie Columbia

• zajmował się badaniem języków indiańskich

• ! jego prace rozpoczynają lingwistykę amerykańską

Języki indiańskie były badane już przed Boasem, ale w tych badaniach opierano się na klasycznej gramatyce indoeuropejskiej ― a to nie dawało pożądanych rezultatów.

Boas zrozumiał, że ma do czynienia z zupełnie innymi strukturami gramatycznymi: języki mają swoją wewnętrzną logikę, która wyklucza zastosowanie jakiejś uniwersalnej zasady metodologicznej; sam materiał narzuca odpowiednią metodę analizy.

• Języki indiańskie:

― nie mają tradycji piśmiennictwa = właściwie nie mają historii = więc historyzm, na którym opierała się gramatyka klasyczna, nie mógł być tutaj metodą badawczą

― badanie musiało być skoncentrowane na opisie aktualnych zjawisk językowych = SYNCHRONIA!

Boas:

• Jako pierwszy postawił w centrum językoznawstwa opis synchroniczny (który do dziś pozostaje głównym przedmiotem zainteresowania lingwistyki amerykańskiej)

• Ogłosił monumentalne dzieło Handbook of American Indian Languages ― zawiera materiał z dziewiętnastu języków Indian północnoamerykańskich + stanowi istotny wkład w teoretyczne zagadnienie rozbudowy metody deskryptywnej

• EDWARD SAPIR

• Uczeń Boasa

• Pionier strukturalizmu w Ameryce

• Zaczął niezależnie od de Saussure'a propagować idee o języku jako zorganizowanym systemie

• Postulował zbudowanie lingwistyki deskryptywnej

• Wysunął teorię wzorców językowych (ang. pattern) ― każdy człowiek nosi w sobie podstawowe schematy organizacji języka, tj. modele rzeczywistych możliwości, których mu jego język dostarcza dla zapewnienia komunikacji

(wg psychicznych wzorców językowych ― wyrażanie myśli ­ poprzez używanie konkretnych środków językowych)

! aby zrozumieć organizację tych wzorców ― należy poznać kulturę środowiska, którego język się bada

(to atmosfera kulturalna kształtuje z reguły typ komunikacji językowej)

∇ To był bodziec do włączenia „antropologicznych” badań nad językiem do programu studiów lingwistycznych

• FONEM dla Sapira/psychologiczna (mentalistyczna) koncepcja fonemu/ - kompleks asocjacji psychicznych zlewających się w „idealny dźwięk” = w określone wyobrażenie tkwiące w podświadomości jako wzorzec, wg którego realizowane są konkretne okazy danego dźwięku

• Kryterium dystrybucyjne ― dla określenia natury fonemu decydujące znaczenie mają m.in. realne możliwości kombinatoryczne w tekście (wszystkie pozycje…)

LINGWISTYKA ANTROPOLOGICZNA ― etnolingwistyka

• Bada stosunek między językiem a kulturą = czy i w jakiej mierze istnieje zależność między danym typem kultury a odpowiadającym mu typem języka

• Zagadnieniami języka zaczęli zajmować się także przedstawiciele nielingwistycznych dyscyplin ― etnografowie, psychologowie, filozofowie = współpraca międzydyscyplinarna.

Warunki pracy lingwistyki amerykańskiej sprzyjały jej orientacji na studia antropologiczne:

• Niejednorodna ludność, mówiąca rozmaitymi językami.

Badacze zadali sobie pytanie ― czym są IDIOMY? Dlaczego porównania jednej grupy etnicznej różnią się od rozwiązań metaforycznych innego środowiska?

• Zaczęła się narzucać potrzeba poznania tradycji kulturalnej dla zrozumienia kategorii językowych.

• Kontakt z językami indiańskimi = główny bodziec do kierowania zainteresowań naukowych ku zjawiskom antropologicznym;

• Gromadzenie słownictwa; słownictwo = odzwierciedlenie typu kultury ― potrzebne były wiarygodne informacje o życiu i obyczajach danego środowiska etnicznego

STRUKTURA JĘZYKÓW INDIAŃSKICH:

• Różni się w sposób istotny od struktur indoeuropejskich = zupełnie specyficzna psychika.

• Język plemienia Hopi ― nie rozróżnia czasu czynności, posiada natomiast środki do kategoryzacji zjawisk z zakresu trwania:

― krok, fala, czynność chodzenia = zjawiska przemijające, nietrwałe;

― kamień, drzewo, człowiek = zjawiska trwałe;

― chmura = m-ce pośrednie; zjawisko na wpół trwałe.

• Indianie Idaho ― system rozróżniania pośredniości w posiadaniu cechy:

― śliwka = słodka sama w sobie;

― kawa = nie jest słodka, przejmuje słodycz od cukru;

― ciastka z syropem = „pośrednio” słodkie - słodycz nadaje im syrop, który sam czerpie ją od cukru.

• Indianie z południowego Meksyku ― język zapotecki:

― różnicuje formy czasownikowe nie wg czasu czynności, ale wg tego, czy czynność w danym wypadku wykonana jest po raz pierwszy, czy po raz któryś z rzędu.

• BENIAMIN LEE WHORF

• Uczeń Sapira

• Badał języki indiańskie

• Zaczął głosić pogląd:

świat myślowy człowieka powiązany jest jak najściślej ze strukturą jego języka (neohumboltyzm)

• Nie ma języków prymitywnych

• Wszystkie języki są doskonałe i równie zaawansowane w rozwoju

Jednak:

• Każdy język faworyzuje jeden, określony sposób pojmowania świata

• 
  Ramy psychologiczne człowieka uformowane są przez jego język

• Teoria Whorfa wykazuje zależność TYPU KULTURY OD TYPU JĘZYKA, wpływ języka na psychikę.

Język dla Whorfa = wyraz określonego widzenia i pojmowania świata; służy nie tylko do wyrażania pojęć, ale także do ich kształtowania i w ogóle warunkuje ich istnienie.

Podstawa różnorodności języka = różny sposób widzenia rzeczywistości przez jego twórców/użytkowników.

ANTROPOLOGIA = (w krajach anglosaskich) nauka o kulturze różnych narodów, zwłaszcza pierwotnych;

ETNOLOGIA=nauka zajmująca się studiami porównawczo-teoretycznymi nad kulturami ludów gł. pierwotnych;

ETNOGRAFIA=nauka o początkach kultury,kierunkach rozwoju, współczesnym zróżnicowaniu kultur różnych ludów

ETNOLINGWISTYKA (lingwistyka antropologiczna) = bada związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistością.

(koniec)

rola antropologii i etnologii w początkach językoznawstwa amerykańskiego


Benjamin de Whorf

Edward Sapir

Franz Boas

• jezykoznawstwo amerykańskie to językoznawstwo strukturalne, badania zapoczątkowane na uniwersytecie w Yale

antropologia: nauka o kulturze różnych narodów
(w pocz.XXw. interesowano się gł. ludami pierwotnymi)

etnologia: studia porównawczo-teoretyczne nad kulturami różnych ludów, zwłaszcza pierwotnych

etnografia: nauka zajmująca się początkami kształtowania kultury, jej rozwoju i współczesnym zróżnicowaniu kultur różnych ludów

etnolongwistyka (lingwistyka antropologiczna): bada związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka, a rzeczywistością

**na powstanie etnolingwistyki i jej ukształtowania miały wpływ badania nad językiem Indian

Benjamin Le Whorf

• stworzył koncepcję języka natury semantycznej (wraz ze Spairem) → neohumboldtyzm

• wg tej hipotezy nie ma języków bardziej lub mniej doskonałych, każdy język jest wyrazem określonego widzenia i pojmowania świata, z tym, że język służy nie tyle do wyrażania pojęć, co do ich kształtowania i w ogóle uwarunkowuje ich istnienie (w ramach danej społeczności językowej)

• u podstaw różnorodności języków leży różny sposób widzenia rzeczywistości przez jego twórców i użytkowników, wyrażający się przede wszędzie tam, gdzie do głosu dochodzi strona oznaczana, a więc w semantyce, w kategoriach morfologicznych

• świat myślowy człowieka powiązany jest jak najściślej ze strukturą jego języka

• różny sposób partycypowania rzeczywistości znajduje swój wyraz nie tylko w języku, ale w całokształcie kultury danej społeczności

Edward Sapir

• stworzył podstawy klasyfikacji języków indiańskich

• jego koncepcja nawiązuje do Humboldta i de Suassera

• twierdził, że człowiek nosi w sobie schematy sposobu organizowania wypowiedzi; widzimy, słyszymy lub w inny sposób odbieramy rzeczywistość, dlatego, że normy językowe naszej społeczności określają selekcję naszych interpretacji

• światy w których żyją różne społeczności są oddzielnymi światami, a nie jednym światem opatrzonym innymi etykietkami

Franz Boas

• jako badacz języków indiańskich, doszedł do wniosku, że nie można przenosić europejskich metod badawczych do badania języków indiańskich

• kultury europejskie i amerykańskie za bardzo się różnią, co wpływa na odmienność języków

• w związku z tym, że badając języki indiańskie nie mógł oprzeć się na tekście, postulował stosowanie opisu synchronicznego

• języki różnią się nie tylko pod względem fonologicznym i morfologicznym, ale też pod względem grup idei wyrażanych poprzez nie

antymentalizm Bloomfielda

główne cechy strukturalizmu amerykańskiego

• zapoczątkowała go działalność uniwersytetu w Yale, za prekursora uznaje się Leonarda Bloomfielda

• szkoła funkcjonowała pod różnymi nazwami: Szkoła Jelska, blomfildowcy, dystrybucjoniści

• na ukształtowanie się strukturalizmu amerykańskiego wpływ miały dwa czynniki

• praktyczna potrzeba opisania języka Indian

• wpływ behawioryzmu, który głosił, że przedmiotem badań psychologicznych człowieka może być tylko dostrzegalne zachowanie, nie zaś to, co jest niedostępne dla obserwacji - świadomość człowieka; behawioryzm opiera się na poglądzie, że wszystkie różnice miedzy ludźmi są uwarunkowane środowiskiem i całe ich zachowanie ogranicza się do reakcji, jest odpowiedzią na bodziec

• strukturaliści amerykańscy badali tekst a nie system

• analizy dokonywali na płaszczyźnie synchronicznej

• w opisie języka posługiwali się metodą dystrybucyjną, która polega na ustalenia zbioru otoczeń (kontekstów),w których dany element może wystąpić - elementy językowe nie występują w dowolnych kontekstach lecz wykazują pewne ograniczenia, bp. dystrybucja j pozwala scharakteryzować tę głoskę jako głoskę, która zawsze występuje w sąsiedztwie samogłoski

• kryterium dystrybucyjne stosowano m.in. w fonologii (Sapir)

• w opisie językowym dystrybucjoniści pomijają semantykę, np. rzeczownik w języku angielskim definiowano jako klasę wyrazów, które mogą wystąpić po rodzajniku

• pomijanie semantyki w opisie jednostek językowych nazywamy antymentalizmem Bloomfielda

antymentalizm: opierając się na mechanistycznych założeniach behawioryzmu twierdził, że język należy opisywać jako część zachowania się człowieka w kategoriach bodźca i reakcji

• znaczenie wyrażenia językowego, to sytuacja w której dany użytkownik je wypowiada oraz reakcja wywołana u odbiorcy

• definicja języka musi zatem uwzględniać wiedzę o użytkowniku języka (mówiącym i odbiorcy) w szczególności o procesach neurologicznych, doświadczeniu życiowym, wiedzę o fragmentach rzeczywistości do której dane wyrażenia się odnosi

• wg Bloomfielda na obecnym etapie rozwoju nauki nie jest to możliwe, zatem semantykę należy ograniczyć do minimum - do stwierdzenia, że formy językowe mają różne znaczenia

• uważał, że w ustalaniu strony znaczeniowej języka jest zbyt wielka doza subiektywizmu

strukturalistom amerykańskim byli bliżsi glossematycy, ponieważ też interesowali się dystrybucją jednostek językowych i w opisie języka pomijali semantykę

to, co różniło strukturalizm amerykański od strukturalizmu kopenhaskiego, to to, że Amerykanie zajmowali się konkretnym zjawiskiem językowym, a glossematycy pomijali konkretną (dźwiękową) stronę języka

składnia w ujęciu Bloomfielda

• rozumiana jest jako dystrybucja relatywna morfemów (najmniejszych jednostek formalno-znaczeniowych) realizowana w konkretnych wypowiedzeniach

• najmniejszą jednostką formy syntaktycznej jest taksem (cecha gramatyczna), pozbawiona znaczenia i odpowiadająca fonemowi, np. końcówka biernika: morfem gramatyczny, tylko z funkcją syntaktyczną)

• obok niego jest tagmem (najmniejsza jednostka znacząca)

• dalej jest forma językowa, która może być prosta np. morfem pis- lub złożona pisarz, -pisarz pisze, o charakterze kategorialnym i regularnym pod względem formy lub znaczenia

• w formie złożonej możemy wyodrębnić:

• składnik bezpośredni (bezpośrednio tworzy konstrukcję)

• składnik końcowy (dalej się nie dzieli)

• składnik należy rozumieć jako konstrukcja wchodząca w skład większej konstrukcji (np. rdzeń w wyrazie pisarz)

• narzędziem, które pozwala wskazać składniki bezpośrednie i końcowe jest metoda substytucji

• każdą strukturę złożoną można rozłożyć na składniki bezpośrednie

substytucja: podstawianie lub zastępowanie elementów konstrukcji złożonej, elementami prostymi

Mój młodszy brat dostał wczoraj wysoką ocenę z wypracowania pisemnego.

• Młodszy brat dostał wczoraj szóstkę z wypracowania

• Adam dostał szóstkę z wypracowania

• Adam dostał szóstkę

lingwistyka dystrybutywna

metoda opisu formalnego elementów budujących tekst

zapoczątkowana przez Bloomfielda, dystrybucjonistów nazywa się też bloomfieldystami

Bernard Bloch, Zelling Sabbatai Harmis

Harris jako pierwszy dokonał syntezy osiągnięć dystrybucjonizmu, doprowadził do perfekcji metodę dystrybucyjną, wprowadził metodę łańcuchową i transformacji

jego koncepcje były podstawą dla Chomsky'ego - twórcy gramatyki generatywnej

metoda łańcuchowa (rządków): dotyczy składni → jest to etap pośredni między teorią składników bezpośrednich Boomfielda a metodą transformacji

• punktem wyjścia tej metody była potrzeba analizy formalnej tekstu do zaprogramowania komputera

• w jej ujęciu każde zdarzenie składa się z określonego jądra wypowiedzeniowego do którego dochodzą sukcesywnie z prawej i z lewej różnego rodzaju składniki uzupełniające (nie będące zdaniami)

• w ten sposób całe zdanie przedstawia się jako ciąg ogniw w postaci wzajemnie ze sobą połączonych, wg określonych reguł, wyrazów

• jednocześnie każdy wyraz reprezentuje określoną kategorię czy klasę, wobec tego można zastąpić go symbolem algebraicznym

• samoanaliza łańcucha polega na wydzielaniu poszczególnych ogniw ich relacji dystrybucyjnych

dystrybucja to inaczej zbiór otoczeń, kontekstów w jakich dany element może wystąpić

transformacja: kontynuacja dystrybucjonizmu; logiczne uzupełnienie

• oznacza przekształcenie jednej konstrukcji tekstowej w drugą, ale przy zachowaniu wartości semantycznej obu konstrukcji np. zachód Słońca → Słońce zachodzi

• przy przekształcaniu zmienia się budowa gramatyczna, czasami wartość stylistyczna (wartość semantyczna bez zmian)

• o identyczności strony semantycznej decyduje zewnętrznie identyczność ich otoczenia syntaktycznego np. widzę, że Słońce wschodzi za lasem → widzę wschód Słońca za lasem

zespół operacji formalnych (gramatycznych) prowadzących do przekształcenia struktury A w strukturę B w tamach tej samej koourencji (?)

rodzaje transformacji

nominalizacja zdaniowa: wprowadzenie struktury zdaniowej do innej struktury zdaniowej do innej struktury zdaniowej w pozycję składniową charakterystyczną dla struktury imiennej

np. Zaskoczyło nas to, że Janek tak wcześnie wyjechał → Zaskoczył nas wczesny wyjazd Janka

pronominalizacja: zastępowanie składników nominalnych lub adwerbalnych zaimkiem

np. Widziałem olbrzymie drzewo. To drzewo rosło na skraju lasu

pasywizacja: przekształcenie struktury czynnej na bierną: mama czesze Zosię → Zosia jest czesana przez mamę

* ilość transformacji jest ograniczona, ale transformacje pozwalają na tworzenie ze skończonej ilości zdań jądrowych tworzyć nieskończone ilości nowych zdań

zdania jądrowe: są to zdania, których struktura tłumaczy strukturę innych zdań, które jednak nie mogą być wytłumaczone poprzez strukturę innych zdań. Ilość zdań jądrowych jest ograniczona; zdanie jądrowe straciło na znaczeniu na rzecz rozróżnienia struktury powierzchniowej i głębokiej

Francis Hackett

formalizm Hacketta jest nieco umiarkowany, ponieważ stojąc na gruncie strukturalizmu dystrybucyjnego unika wszelkiej jednostronności

• w swojej teorii łączy on zdobycze lingwistyki amerykańskiej z niektórymi teoriami lingwistyki europejskiej

• w swoim założeniu unika jednostronności i aprioruzmu

typy dystrybucji wg Encyklopedii Językoznawstwa Ogólnego

identyczna: mówimy o niej, gdy zbiór otoczeń w jakich występują dane elementy nie różni się niczym istotnym; elementy, które charakteryzują się taką dystrybucją tworzą klasę, np. rzeczowników męskoosobowych

komplementarna (uzupełniająca): mówimy o niej wtedy, gdy jakieś elementy nie występują w takich samych otoczeniach; elementy tworzą warianty pozycyjne należące do jednej klasy nadrzędnej

krzyżująca: elementy należące do dwu różnych klas mają wspólny zasięg występowania, np. rzeczowniki i bezokoliczniki po czasowniku lubić, głoska ń przed samogłoskami i spółgłoskami nieszczelinowymi oraz w wygłosie wyrazu po samogłoskach i spółgłoskach

inkluzywna: ma miejsce wtedy, gdy dystrybucja jednej klasy jest szersza i zawiera w sobie dystrybucję innej klasy, np. spółgłoska zwarto-wybuchowa bezdźwięczna ma taką samą dystrybucję jak spółgłoska zwarto-wybuchowa dźwięczna, ale ponad to może występować w wygłosie

gramatyka generatywna (gramatyka transformacyjno-generaltywna)

ten typ gramatyki powstał w opozycji do amerykańskiego dystrybucjinizmu, ale ten był inspirowany przez dystrybucjonizm

gramatyka generatywna:

• opis języka sformułowany eksplicytnie (wyjaśniająco), traktujący język jako nieskończony zbiór zdań, w przeciwieństwie do dystrybucji, gdzie nie zakładano nieskończoności zbioru zdań, ponieważ pracowano na tekście → dystrybucjonizm był mniej abstrakcyjny

• opis nazywany jest także opisem formalnym

• zadaniem gramatyki generatywnej jest wyjaśnienie w jaki sposób za pomocą skończonych środków tworzyć i rozumieć nieskończony zbiór zdań

• różnica między generatywizmem a tradycyjną gramatyką europejską polega na tym, że ta pierwsza ma charakter dedukcyjny i aksjomatyczny, jest bardziej sformalizowana, posługujemy się w niej pojęciami fraza nominalna, fraza werbalna, rzeczownik, czasownik itp.

generowanie: [termin matematyczny - wyznaczanie i określanie]: wyznaczanie nieskończonego zbioru zdań za pomocą reguł gramatycznych

gramatyka transformacyjno-generatywna (właściwa)

• powstała w połowie lat '50, twórcą był N. A. Chomsky

• istotną rolę odgrywają dwa pojęcia: generowanie i transformacja

• celu swojej teorii Chomsky upatruje w sformalizowaniu opisu języka i nadaniu mu takiej postaci, żeby mógł zdawać sprawę z faktu, że każdy użytkownik języka ma zdolność do tworzenia i rozumienia nowych zdań

• tak rozumiana gramatyka tworzy jakby model kompetencji językowych użytkowników języka

• celem jest nie tylko generowanie zdań, ale także ich opis, np. syntaktyczny, również wyznaczenie interpretacji semantycznej

• gramatyka ma rozstrzygać o gramatyczności bądź niegramatyczności, a zatem: poprawności lub niepoprawności

• dla Chomsky'ego taki opis języka jest jakby pośrednim etapem do wykrycia tych cech umysłu ludzkiego, które wiążą się z przyswajaniem języka i jego użyciem, dlatego swoją teorię określa jako mentalistyczną i traktuje jako gałąź psychologii

etapy rozwoju gramatyki transformacyjno-generatywnej

I

w początkowej fazie wyróżnia się następujące komponenty

1. komponenty składniowe

1. komponent frazowy

2. komponent transpormacyjny

2. komponent morfonemiczny

na tym etapie brakuje komponentu semantycznego

• Chomsky pojecie transformacji zaczerpnął od Harrisa → zmiana jednego znacznika frazowego w drugi

rodzaje transformacji

1. transformacja permutacyjna - zmiana szyku, np. Chłopiec lubi dziewczynę → Chłopiec dziewczynę lubi

2. transformacja przenosząca -dodaje się jakiś element, np. Basia wyjechała? → Czy Basia wyjechała?

3. transformacja wycierająca jakiś element, np. ja idę → idę

4. transformacja zastępująca element, który pojawia się po raz drugi, np. Można założyć, że „się” w zdaniu „kot myje się” jest rezultatem tego typu transformacji zastępującej drugie pojawienie się leksemu „kot” → kot myje kot (brak akomodacji)

5. dodająca - najrzadziej spotykany rodzaj transformacji - dodaje się jakiś element do struktury wyjściowej, np. jako dodany transformacyjnie jest przyimek „przez” w zdaniu biernym „kot jest głaskany przez Alę”

transformacje można też podzielić ze względu na charakter

1. obligatoryjne - muszą wystąpić w derywacji każdego zdania

* jeśli w zdaniu jest tylko ta transformacja, to jest to zdanie jądrowe, np. podmiot i orzeczenie - związek zgody - jeśli nie spełni się tego warunku, to w ogóle nie będzie to zdanie

2. fakultatywne - mogą, ale nie muszą być zastosowane, np. zamiana strony z czynnej na bierną

3. pojedyncze - opierają się na jednym znaczniku frazowym, np. odpowiada zdaniu pojedynczemu i polega na przekształceniu - z twierdzenia w przeczenie, z oznajmienia w pytanie

4. zbiorcze - operują więcej niż jednym znacznikiem frazowym, transpozycje zbiorcze są fakultatywne i możemy je podzielić na

1. zanurzające np. Janek przyznał, że nie powiedział prawdy

2. łączące np. Asia wróciła do domu i natychmiast położyła się spać

II

w drugim etapie dochodzi od wprowadzenia semantyki

• J. Katz, J. Fodor wprowadzają do gramatyki transformacyjno-generatywnej semantykę, która jest podporządkowana składni

• semantyka rozumiana jest tu jako słownik i reguły projekcyjne

• każdy język dysponuje określonym zasobem leksykalnym, a każde hasło powinno zawierać wyznaczniki fonologiczne, czyli informacje o wymowie; wyznaczniki syntaktyczne, które określają kategorie syntaktyczne do których wyraz należy (np. części mowy) oraz znaczniki semantyczne decydujące o znaczeniu wyrazu

III

etap, który tworzy bezpośrednio Chomsky

• ten model nazywa się modelem aspektowym lub teorią standardową

• składnia nadal zajmuje tu centralne miejsce, składa się z części bazowej i transformacyjnej

• cześć bazowa generuje struktury głębokie, które mają charakter abstrakcyjny i powinny zawierać wszystkie informacje semantycznie relewantne, a tym samym powinny dawać podstawę interpretacji semantycznej zdania

• za pomocą transformacji (semantycznie neutralnych) ze struktur głębokich otrzymuje się struktury powierzchniowe, a te analizuje się już pod kątem fonologicznym

• transformacja pośredniczy pomiędzy strukturą głęboką (warstwą semantyczno-logiczną) i strukturą powierzchniową (warstwą fonetyczno-fizyczną języka)

• dla Harrisa transformacja miała charakter jednostkowy, konkretny, czysto formalny

• dla Chomsky'ego transformacja ma charakter systemowy, abstrakcyjny, a także formalno-semantyczny w tym sensie, że zespół transformacji tworzy określony, zwarty układ relacji formalno-logicznych, pośredniczących między strukturą głęboką i powierzchniową

• struktura głęboka wyłania się dopiero w drodze analizy lingwistycznej

• wprowadzenie podziału na strukturę głęboką i powierzchniową wynika z tego, że ta sama struktura może być rozumiana na różne sposoby → ważna jest semantyka → polisemia

zasady budowania modelu generatywnego

fraza: grupa składniowa powiązana ze sobą syntaktycznie

symbole terminalne (końcowe) odpowiadają wyrazom, morfemom, nie mogą występować po lewej stronie strzałki

symbole nieterminalne (pomocnicze) reprezentują abstrakcyjne kategorie frazowe jako części składowe zdania, mogą występować po lewej i po prawej stronie strzałki

substytucja - podstawianie

N	A	V
student nauczyciel profesor	miły przystojny znajomy	kocha lubi spotyka




miły student lubi koleżankę

miły student kocha koleżankę

miły student spotyka koleżankę

przystojny student lubi koleżankę

przystojny student kocha koleżankę

przystojny student spotyka koleżankę

miły nauczyciel lubi koleżankę

miły nauczyciel kocha koleżankę

miły nauczyciel spotyka koleżankę

itd.

Student kocha koleżankę




oznaczanie symbolami: kategoryzacja

obok kategoryzacji i akomodacji generatywiści wprowadzają pojęcie subkategoryzacji

subkategoryzacja polega na wniesieniu dodatkowej informacji o kwalifikacji danego leksemu do określonej podkategorii, np. leksemy, które należą do kategorii V mogą łączyć się z leksemami z kategorii C F, ale jeśli zajmą określoną pozycję przy leksemie V

zły pies idzie dobrego chłopca

rekurencja dotyczy generatywności zdań złożonych

Chłopiec czyta, że pies myśli




Paweł kupił nowy samochód

[S[NP[N[Paweł]]N]NP[VP[V[kupił]]V[NP[A[nowy]]A[N[samochód]]N]NP]VP]S.

Ładny ogródek wymaga dużo pracy

[S[NP[A[ładny]]A[N[ogródek]]N]NP[VP[V[wymaga]]V[NP[AP[dużo]]AP[N[pracy]]N]VP]S.


rozłam w gramatyce transformacyjno-generatywnej (lata `60-70)

• generatywiści ograniczają rolę transformacji i swój model nazywają rozszerzoną teorią standardową

• semantycy generatywni zasadniczo zgadzają się z założeniami generatywizmu, uważają jednak, że nie składnia a semantyka powinna być głównym komponentem gramatyki generatywnej i poprzez semantykę powinno się dochodzić do składni

klasyczne szkoły lingwistyki strukturalnej i ich stosunek do teorii F. de Saussure'a

• praska

• kopenhaska

• amerykańska

szkoła praska: gł. badanie związków paradygmatycznych

• funkcjonalne podejście do strukturalizmu

• opis języka powinien zaczynać się od wskazywania funkcji danego elementu w języku

szkoła amerykańska: gł. skupia się na tekście i związkach syntaktycznych

szkoła kopenhaska

• rozbudowuje koncepcję znaku językowego F. de Saussure'a

• wprowadza pojęcia: wyrażenie i treść

• szuka w języku tego, co abstrakcyjne

• w swoich badaniach zajmuje się zarówno związkami paradygmatycznymi jak i syntagmatycznymi

Esperanto - międzynarodowy język pomocniczy, stworzony przez Ludwika Zamenhofa w 1887. Twórca języka początkowo nazwał je po prostu lingvo internacia. Esperanto (dosł. mający nadzieję) było początkowo pseudonimem Ludwika Zamenhofa.

Ido (-ides - grecki przyrostek patronimiczny = odojcowski) - sztuczny język opracowany w 1908 na bazie esperanto, stąd jego druga nazwa: esperanto reformita = 'esperanto reformowane'. Jego autorami byli Louis Couturat i Leopold Leau. Celem reformy było usunięcie niektórych krytykowanych cech esperanta, jak końcówka biernika czy tabela korelatywów, a także poprawienie brzmienia języka. Ido jest zasadniczo językiem schematycznym z pewnymi cechami naturalistycznego.

Novial (nowial) to język pomocniczy opracowany w 1928 roku przez duńskiego lingwistę Otto Jespersena
i zaprezentowany w książce An International Language. Był próbą pogodzenia cech schematycznych i naturalistycznych
w językach sztucznych. W latach 1930, 1934 i 1948 był kilkakrotnie modyfikowany.

Occidental, później nazwany interlingue, jest sztucznym językiem utworzonym przez bałtycko-niemieckiego oficera marynarki i nauczyciela Edgara de Wahla (1867-1948) i opublikowanym w 1922 roku.

Interlingua (Interlingua de IALA, z łac. międzyjęzyk) to sztuczny międzynarodowy język pomocniczy, opublikowany 15 stycznia 1951 roku przez International Auxiliary Language Association (IALA)

Pismo egipskie - trzy rodzaje pisma używane w starożytnym Egipcie:

Hieroglify - pismo używane do zapisu najważniejszych spraw państwa i świętych tekstów. Ostatni zapis tym rodzajem pisma pochodzi z 24 sierpnia 394 roku z wyspy File

Hieratyka - uproszczone pismo hieroglificzne używane początkowo przez kapłanów do szybkiego zapisu. Później stało się pismem skrybów. Używane od epoki tynickiej po czasy rzymskie. W schyłkowym okresie używane tylko do zapisywania tekstów religijnych

Demotyka - pismo wywodzące się z hieratyki powstałe w VII wieku p.n.e. służące do zapisu różnorodnych tekstów od umów handlowych, przez dokumenty państwowe po literaturę piękną i formuły magiczne. Obecną nazwę nadał mu Herodot, podczas gdy oficjalne dokumenty z epoki ptolemejskiej nazywały je "pismem ksiąg". Ostatni zapis tym rodzajem pisma pochodzi z 450 roku n.e. z wyspy File

Koptyjski - do zapisu używano alfabetu greckiego z zachowaniem siedmiu znaków ze starożytnego pisma egipskiego. Najstarsze zapisy pochodzą z I i II wieku n.e. - są to egipskie pisma magiczne. W znacznym stopniu zostało wyparte po podboju arabskim w VII wieku n.e.

Prawo Zipfa (ang. Zipf's law) - w korpusie języka naturalnego, częstotliwość występowania słów jest odwrotnie proporcjonalna do pozycji w rankingu. Jest to równoważne występowaniu wśród słów pewnego dyskretnego rozkładu prawdopodobieństwa zwanego rozkładem Zipfa; ranking powstaje w wyniku zliczenia częstotliwości występowania słów oraz posortowania malejąco powstałej listy. Pierwsze słowo występować będzie około dwa razy częściej niż drugie słowo z rankingu. Podobna reguła dotyczy też np. liczby ludności miast.

Kazimierz Ignacy Nitsch (ur. 1 lutego 1874 w Krakowie, zm. 26 września 1958 w Krakowie), polski językoznawca slawista, historyk języka polskiego, dialektolog. Założył Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego i redagował jego organ "Język Polski".

predykacja wiąże się z łączeniem lub rozdzielaniem dwóch pojęć. Podstawa predykacji tkwi w czasowniku być; kiedy się mówi człowiek maszeruje, w istocie odpowiada to sądowi logicznemu: człowiek jest w stanie marszu. Ta teoria Arystotelesa dotycząca sądu i predykacji stała się klasyczna w historii logiki

Warron Reatyński Marcus Terentius Varro - zwany też Warronem z Reate (łac. Reatinus), w odróżnieniu od poety Warrona z Ataksu. Uczony i pisarz rzymski, urodził się (przypuszczalnie) w Reate (obecnie Rieti) w 116 p.n.e., zmarł w 27 p.n.e. W 67 p.n.e. brał udział w walkach z piratami, u boku Pompejusza. Z polecenia Cezara organizował bibliotekę publiczną w Rzymie. Prawdziwy erudyta uważany był za jednego z najlepiej wykształconych ludzi w historii antycznego Rzymu. Historycy podają, że napisał 74 dzieła w 620 księgach. Zajmował się różną tematyką: filozofią, historią, literaturą, gramatyką, etyką, pedagogiką, rolnictwem, teatrem, religią itd.

Do naszych czasów zachowały się:rozprawa Res rusticae (O gospodarstwie wiejskim), obszerne fragmenty (kilka ksiąg) dzieła poświęconego łacinie De lingua Latina (O języku łacińskim), fragmenty satyr Menipejskich,a także mniejsze szczątki innych dzieł.

Zaginione, monumentalne dzieło Warrona Disciplinarum libri IX (Dziewięć ksiąg naukowych), pierwsza rzymska encyklopedia, jest źródłem dwustopniowego podziału późniejszego szkolnictwa oraz wszechnauk na trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka), co razem daje siedem sztuk wyzwolonych (łac. septem artes liberales).

opisał spór analogistów i anomalistów → zwolennik analogisty Arystarcha

Prawo Grimma mówi, iż indoeuropejskie spółgłoski zwarte bezdźwięczne przechodzą w językach starogermańskich (zob. język pragermański) przed akcentem - w zwarte dźwięczne, po akcencie - w przydechowe. Indoeuropejskie zwarte dźwięczne w starogermańskich ubezdźwięczniają się. Indoeuropejskie przydechowe przechodzą w starogermańskie zwarte dźwięczne. Starogermańskie spółgłoski zwarte bezdźwięczne po samogłoskach w śródgłosie przechodzą w staro-wysoko-niemieckie długie bezdźwięczne szczelinowe a po spółgłoskach i w nagłosie - w zwarto-szczelinowe. Starogermańskie zwarte dźwięczne na ogół ulegają w staro-wysoko-niemieckim ubezdźwięcznieniu.

August Leskien (1840-1916) - językoznawca niemiecki, profesor języków słowiańskich na uniwersytecie w Lipsku, jeden z twórców szkoły młodogramatycznej. Wybitny badacz języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, autor gramatyki tego języka. Dokonał podziału rzeczowników staro-cerkiewno-słowiańskich na deklinacje na podstawie kryterium morfologicznego - pierwotnego przyrostka tematycznego (deklinacje -o/-jo, -a/-ja, -u, -i, spółgłoskowa) oraz czasowników na koniugacje na podstawie dawnego praindoeuropejskiego zakończenia tematu (koniugacje -e/-o, -ne/-no, -je/-jo, -i, atematyczna).

chyba, nie mogę się doczytać...

to samo słowo co przypis 1, też nie mogę się doczytać

inne słowo niż 1 i 2, ale też nie mogę się doczytać ^^

chodzi o „dź”, ale nie widzę tego znaczka

sposób definiowania przez Arystotelesa jest semantyczny

→ nie wprowadzili nic nowego

pierwsza w historii starożytnego świata Zachodu ośrodek systematycznych badań językowych

najbardziej znane szkoły świata arabskiego

różne dyscypliny zajmują się językiem → jest to jeden z elementów badań

dąży się do integracji tych dyscyplin

forma oznaczająca

(coś, co odsyła do czegoś)

rozgraniczenie między synchronią a diachronią wprowadził Ferdynand de Suasoure

treść oznaczana

(to, na co zwracana jest uwaga)

• drogowe

• kolejowe

• mimika twarzy

• dym

prymarne

mają funkcję zgłoskotwórczą

sylaba: odcinek wyrazu, posiada samogłoskę

składają się na system semantyczny języka

luźne człony składowe

samogłoski tworzą szereg alternacji

a : u: i : zero

zespół elementów morfologicznych

G → człon główny

P → człon poboczny

rzeczownik określający enimi `człowiek' jest tu wskazany przez zaimek -u `jego', który tkwi w członie konstytutywnym

5. smakowe

6. zapachowe

sposoby metody działania

strona oznaczająca

signifiant

dźwięk

strona oznaczana

signifie

pojęcie

forma

forma

substancja

substancja

A substancja dźwiękowa

B substancja pojęciowa

a strona oznaczająca - forma dźwiękowa

b strona oznaczana - forma pojęciowa

widoczne w dialektach

mazurzenie: brak š ž č ǯ

jabłonkowanie: brak ś ź ć ʒ

kaszubienie: brak ś ź ć ʒ

!

Hipoteza Sapira-Whorfa

Teoria wg której język jest czynnikiem kształtującym wyobrażenia ludzi o świecie: język danej społeczności organizuje jej kulturę, ponieważ klasyfikuje i porządkuje wrażenia ludzi odbierane ze świata, ustrukturowując niejako konkretną rzeczywistość

• teorie rozwinął językoznawca amerykański B.L. Whorf, opierając się na koncepcjach E. Sapira i doprowadzając je do skrajności

• wg niej nie ma języków bardziej lub mniej doskonałych

• Whorf twierdził, że kategorie językowe bezpośrednio odzwierciedlają nasze wyobrażenie o świecie, które u różnych społeczności językowych jest różne - język służy bowiem nie tylko do wyrażania pojęć, ale także do ich kształtowania w obrębie danej społeczności językowej

• u podstaw różnorodności językowej leży różny sposób widzenia rzeczywistości, przejawiający się we wszystkich częściach systemu językowego, które są związane ze znaczeniem, tzn. w słownictwie, składni i w morfologii

• poglądy Sapira były mniej skrajne; podkreślał on konieczność ostrożnej interpretacji swoich twierdzeń: nie można widzieć w każdej kategorii gramatycznej bezpośredniego przejawu jakiegoś aspektu kultury

---