Wykład 7
Semantyka - zasady semantycznego opisu zdań. Pojęcie struktury predykatowo - argumentowej
Semantyczny opis zdania
temat zdania
struktura predykatowo - argumentowa
temat i remat
modalność
Dyscyplina zajmująca się znaczeniem, tj, problemem przyporządkowywania znaków językowych szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym.
Temat zdania
Każde zdanie zawiera jakiś temat, ważniejszy od innych w strukturze dyskursu; jakiś element, o którym coś si orzeka, który stanowi punkt wyjścia dla wypowiedzi.
Temat - co to jest?
Punkt wyjścia, „bycie o”, centrum uwagi zdania
Jakie elementy składniowe zwracają uwagę na temat? W jaki sposób syntaktyczny temat się ujawnia?
Struktura predykatowo - argumentowa
Części zdania, o których coś jest orzekane - argument;
oraz te, które o czymś orzekają - predykat
Predykat
Orzeczenie w zdaniu wyrażone za pomocą formy osobowej czasownika lub zap omocą innych form, np. orzecznika z łącznikiem; także sam orzecznik.
W terminologii gramatycznej predykatom jako funktorom zdaniotwórczym odpowiadają osobowe formy czasownika
To część zdania lub wypowiedzenia, która dostarcza informacji lub komentarza na temat sprawcy czynności.
Paweł dał mi książkę.
Cz. Lachur „Zarys językoznawstwa ogólnego”, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2004.
Jednostka językowa, tj. wyraz lub grupa wyrazów, której zasadnicza funkcją jest funkcja zdaniotwórcza, czyli taka, jaką pełni w zdaniu orzeczenie.
Argument (treść) to wyraz lub wyrazy tworzące w połączeniu z funktorem zdanie.
Funktor, wyraz, który służy do wyrażania stosunku zachodzącego między jednostkami składniowymi w zdaniu.
„Życie jest piękne.”
Funktor zdaniotwórczy: „jest”
Argumenty tego funktora: „życie”, „piękne”
To termin układowy, relacyjny, czyli funkcjonalny
DLATEGO
odnosi się do funkcji jednostki językowej w układzie, czyli w strukturze zlożonej. Predykat w tym rozumieniu to czynnik zdaniotwórczy, czyli orzeczenie.
Ale predykat jest także nazwotwórczy, np. „ojciec Alicji” - „ojciec” jest funktorem nazwotwórczym od argumentu nazwowego.
Stąd szersze rozumienie predykatu jako
nazwy predykatywnej,
znaku predykatywnego
LUB wyrażenia predykatywnego
2 składniki
składnik referencyjny, czyli argumentowy,
stosowany przez mówiącego do wskazania, czyli wyróżnienia przedmiotu, o którym chce coś powiedzieć
składnik predykatywny,
który wskazuje na to, co mówiący chce o wyróżnionym przedmiocie powiedzieć
Kiedy jest kilka argumentów, jeden z nich zostaje wyróżniony jako składnik wskazujący przedmiot aktu mowy, pozostałe zaś są wchłonięte przez wyrażenie predykatywne.
Podmiot a predykat - orzeczenie
W tradycyjnej gramatyce ten wyróżniony składnik referencyjny jest znany jako podmiot i zazwyczaj identyfikowany z podmiotem gramatycznym, a składnik predykatywny odpowiada grupie orzeczenia.
Temat
Składnik konstytuujący semantyczną, konstytutywną strukturę zdania, zwaną strukturą tematyczno - rematyczną.
Temat to przedmiot, o którym się w zdaniu mówi, którego zdanie dotyczy.
Inaczej: podmiot psychologiczny, podmiot logiczny, podmiot semantyczny
Remat
To drugi element semantycznej struktury zdania.
To, co się w zdaniu mówi o wyróżnionym podmiocie.
Inaczej: orzeczenie psychologiczne, komentarz, ośrodek wypowiedzi novum
Temat/remat
Semantyczne podkreślenie jednego z komponentów zdania to aktualne rozczłonkowanie zdania. Chodzi tu o ustanowienie nowych relacji pomiędzy podmiotem, argumentem a predykatem, orzeczeniem.
Wydzielona część zdania to remat wypowiedzenia, a pozostała - to temat.
Środkami aktualnego rozczłonkowania zdania są np. szyk wyrazów, miejsce akcentu logicznego, partykuły, rodzajniki, transformacje aktywno - pasywne (tj. środki w ramach kategorii stron czasownika).
Inaczej mówiąc, aktualne rozczłonkowanie zdania (struktura tematyczno - rematyczna zdania, funkcjonalna perspektywa zdania) to wyróżnienie w zdaniu, na płaszczyźnie semantycznej, przedmiotu, o którym się mówi (temat) oraz tego, co się o tym przedmiocie mówi (remat).
(T) Jan ® czyta.
(T) Piotr poznał ® jakąś Francuzkę
Podmiot gramatyczny = tematyczno
ALE
np. w szyku przestawnym podmiot jest wyrażeniem rematycznym.
(T) Żonaty z Marią ® jest Jan.
Modalność
Jest to kategoria wyrażająca ustosunkowanie się mówiącego do treści wypowiedzenia.
Jest wyrażana czasownikowymi formami trybu.
Modalność jest nieodrodną kategorią pragmatyki językoznawczej, ponieważ to mówiący ją definiuje, zatem zależna jest od kontekstu.
modalność epistemiczna (wartość epistemiczna): wtedy, gdy mówiący ocenia szanse realizacji wypowiedzi predykatywnej, np. „Prawdopodobnie jest już za późno.”, „Możliwe, że już nie przyjdzie.”
modalność deontyczna, tj. gdy mówiący ocenia wyrażenie predykatywne w oparciu o ustalone normy, np. „Nie wolno tu parkować.”, „Jeśli chcesz zdać egzamin, musisz się do niego przygotować.”
modalność subiektywna, która zależy od stosunku nadawcy komunikatu do odbiorcy tego komunikatu, np. „Musisz zdążyć przed 8:00.” (żądanie). „Możesz zostawić to tutaj.” (pozwolenie)
Wykład 8
Morfologia
Dział nauki o języku badający i opisujący budowę wyrazów i reguły ich tworzenia (słowotwórstwo) oraz odmianę wyrazów (fleksję).
To jeden z poziomów SYSTEMU języka, wyróżniany obok fonologii, składni i leksyki
morfem - przypomnienie
Najmniejsza niepodzielna cząstka znaczeniowa wyrazu
Najmniejsza grupa fonemów, która niesie ze sobą określone znaczenie i której nie można podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe
Jest elementarną jednostką morfologii, jednym z uniwersaliów językowych
Funkcje: semantyczna i syntaktyczna
o morfemie
Najmniejsza znacząca jednostka języka, która jest składnikiem wyrazów w słowniku (leksemów) i ich form fleksyjnych w tekstach
Każdy morfem ma określone znaczenie oraz formę (brzmienie), która może wystepować w kilku wariantach
Morfem - połączenie formy i znaczenia
Tym samym morfemem są warianty, tzw. morfy:
ręk-/rąk-/ręc-/ręcz-
Ale już nie: pręd- i szybk-,
choć znaczenie jest podobne
Morfem a morf i allomorfy
wariant morfemu - morf
Np. morfem „pies”/”las”
Warianty: „pś” (psi i zapach)/ „leś”
Leś, las - to allomorfy, to morfy odpowiadające jednemu morfemowi, inaczej - są to warianty jednego morfemu
Allomorfy
Wszystkie warianty danego morfemu charakteryzują się zespołem niezmiennych cech (tzw. inwariantem) odróżniających ten morfem od innych morfemów danego języka.
Morfem/morf
Morf jest tekstową reprezentacją morfemu, podobnie jak głoska jest reprezentacją fonemu
Różne morfy mogą reprezentować ten sam morfem, który jest jednostką abstrakcyjną
Morfem homonimiczny
proś1 pros - ić
proś2 pros - ię
proś3 pros - ie
Morfem zerowy
W wyjątkowych wypadkach morfem może mieć znaczenie, a nie mieć formy!
To morfem zerowy, np. kot -
Morfemem zerowym jest końcówka fleksyjna, która informuje na przykład (jw.), że wyraz ten wystąpił w tekście w formie M.lp.
Trzy typy morfemów
Wg funkcji
Wg łączliwości
Wg pozycji morfemu w wyrazie
Funkcje morfemów
1a Funkcja semantyczna - posiadanie znaczenia odsyłającego do rzeczywistości
1b Funkcja gramatyczna, syntaktyczna, polegająca na sygnalizowaniu roli wyrazu w zdaniu, na sygnalizowaniu relacji wewnątrztekstowych
1.a.a. Morfemy semantyczne (tj. z przewagą funkcji semantycznej)
Rdzenne, leksykalne - wnoszą znaczenie do wyrazu, stanowią najważniejszy człon wyrazu, np. „pies-”, „dziś”
Słowotwórcze - zmieniają lub modyfikują znaczenie wyrazu, np. -arz w „lekarz” czy „pod-” w „podskoczyć”. Wchodzą w skład wyrazów pochodnych. Dzielimy je na przedrostki, przyrostki i wrostki.
Podział morfemów słowotwórczych (f. semantyczna)
Prefiksy - przedrostki
występują przed rdzeniami, np. prze- (przebiec), nad- (nadbiec)
Interfiksy - wrostki
występują między rdzeniami, np. - o -
(beczkowów)
Sufiksy - przyrostki
występują po rdzeniach, np. -arz (pisarz)
Morfemy słowotwórcze są niepodzielne, związane. Tworzą konstrukcje nieregularne.
1.b. Funkcja syntaktyczna.
Inaczej fleksyjne
Informują o roli wyrazu w wypowiedzeniu
Morfemy gramatyczne
To końcówki fleksyjne lub składniki zakończeń wyrazów
(np. -a w człowiek-a, -ł w czyta-ł-yśmy)
Tworzą one formy fleksyjne wyrazów odmiennych
Typy mofremów ze względu na łączlliwość
Morfemy swobodne
Morfemy związane
ze względu na łączliwość - morfemy związane
Mogą samodzielnie występować w tekstach, nie muszą się wiązać z innymi morfemami, są wyrazy często nieodmienne, proste, np. tam, jutro
Są to morfemy rdzenne wyrazów pochodnych i wyrazów odmiennych oraz wszystkie morfemy słowotwórcze i gramatyczne
Pozycja morfemów w wyrazie
Morfem główny - rdzenny
Morfemy poboczne - słowotwórcze i gramatyczne
Do wydzielania morfemów w wyrazach stosuje się zasadę substytucji, podstawiania.
Polega ona na doborze par wyrazów, które odpowiadają sobie pod wzgledem funkcji i budowy np. malarz
Wydzielanie morfemów - przykład
mał-y duż-y mał-, duż-, -y, -ego
mał-ego duż-ego są morfemami
mal-arz pis-arz mał-, pis-, -arz/-ar, -ka
mal-a-rka pis-a-rka są morfemami
Morfologiczne środki stylistyczne
Zespół faktów językowych, a także przekształceń fleksyjnych i słowotwórczych, które pozwalają mówiącemu świadomie kształtować funkcje wypowiedzi
Operowanie końcówkami przypadków
Użycie for dawnego biernika rzeczowników męskoosobowych, np. pany, króle, chłopy
Wprowadzanie form dawnego narzędnika, np. takimi słowy, skrzydły husarskimi
Operowanie czasem
Np. stosowanie praesens historicum lub futurum historicum
Operowanie liczbą
Świadome użycie liczby pojedynczej zamiast mnogiej lub odwrotnie
Np. Gościu, siądź pod mym liściem...
Operowanie osobą
„my król”
Operowanie rodzajem
np. w celu scharakteryzowania regionu lub środowiska: ten krawat - ta krawatka
Operowanie stroną czasownika i trybem
Przekształcenia słowotwórcze
Neologizmy
Deminutiva (wyrazy zdrobniałe)
Augmentativa (wyrazy zgrubiałe, np. powieścidło, wąsiska)
Composita, np. zgniłozielony
Hipokoristikon (spieszczenia), np. chłoptyś,
Figury etymologiczne, czyli użycie blisko siebie wyrazów pokrewnych , mających wspólny morfem słowotwórczy
Fleksja a słowotwórstwo
Produkty operacji słowotwórczych, czyli derywacyjnych, pomnażają słownik (np. domek, domostwo, pies, psina)
A produkty operacji fleksyjnych, czyli formy fleksyjne, stanowią doraźnie tworzone człony wypowiedzeń (np. domkiem, domkowi, w domostwie, o psie, z psiną)
Problem powstaje, gdy pytamy dlaczego uznać jedne wyrazy za odrębne leksemy, „do nauczenia”, a inne za doraźne konstrukcje
Nie ma jasnych, :raz na zawsze” kryteriów odróżniających fleksję od derywacji
Mechanizm tworzenia jest podobny, bo morfemy fleksyjne i derywacyjne łączą w sobie kilka funkcji, np. -owie informuje o mnogości, męskości i mianownikowości, a -arz o męskości i o wykonawcy czynności
Inny przykład:
po stronie fleksji znajdują się konstrukcje o funkcji semantycznej, np. informujące o liczbie desygnatów - końcówka fleksyjna -y w wyrazie koty, psy sygnalizuje mnogośc;
a po stronie słowotwórstwa znajdują się konstrukcje, w których morfemy słowotwórcze są puste semantycznie, sygnalizują jedynie przekształcenia syntaktyczne (palenie, chudość)
inny przykład:
po stronie fleksji znajdują się konstrukcje o funkcji semantycznej, np. informujące
Jest jakaś prawidłowość!!!
Konstrukcje fleksyjne są tworzone regularnie, zatem ich cechą jest gramatyczność,
a derywaty tworzone są nieregularnie, tj. muszą być zapamiętane przez mówiących jako całość, „nauczone”
Następne zagadnienia dotyczące fleksji i derywacji
FLEKSJA
Regularność formalna fleksji, kategorialność
Regularność semantyczna fleksji
Systemowość fleksji
Kategorie gramatyczne ogólne:
Aspekt jako opozycja słowotwórcza,
Stopień przymiotników
Kategorie imienne:
Rodzajnik
Liczba
Przypadek
Kategorie werbalne:
Czas
Tryb
Osoba
Wykład 9
Fleksja a słowotwórstwo
jest jakaś prawidłowość
konstrukcje fleksyjne są tworzone regularnie, zatem ich cechą jest gramatyczność
a derywaty tworzone są nieregularnie, tj. muszą być zapamiętane przez mówiących jako całość, „nauczone”
GRAMATYCZNOŚĆ FLEKSJI
Regularność formalna fleksji, kategorialność
Konstrukcje są tworzone według ściśle określonej reguły od każdego okazu określonej klasy, np.
temat rzeczownika + om = celownik l.mn.
stołom, miotłom, dealerom, fanom
temat czasu przeszłego czasownika + ł = czas przeszły (liczba pojedyncza, rodzaj męski, np. zobaczył)
Derywaty nie posiadają takiej właściwości
różnorodność morfemów derywujących
nieregularność semantyczna
Regularność semantyczna
konstrukcja utworzona wg reguły znaczy nie więcej ani mniej niż to, co przewiduje reguła
wszelkie nadwyżki semantyczne muszą być nauczone ze słownika, a nie wprowadzane na podstawie reguły.
Np. siedzący (imiesłów przymiotnikowy czynny) - chłopiec siedzący pod oknem
ale: przedział „siedzący” - dla siedzących
Systemowość fleksji
to istnienie zamkniętego układu abstrakcyjnych pozycji, które mają charakter potencjalny, muszą być wypełnione w określony sposób, choćby nigdy nie było takiej praktycznej potrzeby
Np. w systemie przypadków wołacz jest zawsze możliwy, choć może nigdy w tekstach nie wystąpić, np. „O nasz monitoringu!”
derywaty natomiast nie tworzą się według systemu z góry narzuconego
Np. odmiana wg przypadków rzeczownika „ręka” i derywatów tego rzeczownika
Zjawiska z pogranicza fleksji i derywacji
fleksja - reguły, derywacja - doraźnie tworzone konstrukcje do nauczenia ze słownika
ale: często wielość wyjątków w regułach odmian, czasem sporo regularności w derywacji
przykłady
to m.in. regularnie tworzone rzeczownikowe nazwy czynności, np. bieganie, gryzienie. Nieliczne są tu wyjątki, np. możność od móc (a nie musienie) albo brak derywatów (np. od iść).
za zaliczeniem ich do derywatów przmawiają tzw. nadwyżki semantyczne, np. ogrodzenie to nazwa i czynności, i rzeczy. Ale np. J. Tokarski zalicza je do fleksji, podobnie jak i przysłówki odprzymiotnikowe. („Fleksja polska”, 1973)
Inne regularności w derywacji:
czasowniki prefiksalne
deminutywa (zdrobnienia)
Kategorie gramatyczne
Kategorie gramatyczne ogólne:
Aspekt jako opozycja słowotwórcza,
Stopień przymiotników
Kategorie imienne
Kategorie gramatyczne ogólne
Aspekt czasownika jest traktowany jako opozycja słowotwórcza, a jedynie samo posiadanie aspektu jest właściwością gramatyczną czasownika, kategorią klasyfikującą
Podobnie stopień przymiotników - to zjawisko z pogranicza fleksji i słowotwórstwa
Kategorie imienne
Rodzaj - dla rzeczowników kategoria syntaktyczna, dla pozostałych części mowy to kategoria fleksyjna, sygnalizująca podrzędność składniową względem nadrzędnego rzeczownika
(męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy)
Liczba - dla rzeczowników to kategoria semantyczna, a dla innych wyrazów - fleksyjna (pojedyncza, mnoga, podwójna, pluralia tantum, singularia tantum, np. abstrakta, zbiory)
Przypadek - kategoria syntaktyczna
Kategorie werbalne
czas
służy aktualizacji wypowiedzi, tj. usytuowania zdarzenia, o którym mowa, w czasie w stosunku do momentu aktu mowy
tryb
istotą tej kategorii jest przekazywanie informacji o ustosunkowaniu się nadawcy wypowiedzi do zdarzenia, o którym mówi. Informację tę nazywamy modalnością
osoba
istnieje duża gerupa predykatów, które nie mogą być orzekane o osobach; najczęściej też nie można odnieść tej formy do jakiegokolwiek gramatycznego podmiotu. Przykłady: mdli go, można, trzeba, mży, zmierzcha się.
Forma bezosobowa - konstrukcje typu robi się, wciągnięto służą do ukrycia osoby
Składnia
znajomość systemu językowego, a więc słownictwa i reguł gramatycznych, stanowi podstawę tworzenia wypowiedzi czy też tekstów
znać język to nie reprodukować gotowe zdania, ale umieć tworzyć nowe teksty według określonych reguł
wśród reguł gramatycznych najważniejsze są reguły składni i podporządkowane jej reguły fleksji
modele słowotwórcze nie uczestniczą w wielkim stopniu w konstruowaniu wypowiedzi
Składnia - definicja
Składnia - nauka o budowie wypowiedzeń, określa sposób służący do łączenia wyrazów w zdania w całość gramatyczno - komunikatywną
! Budowa języka jest hierarchiczna!
Konstruowanie wypowiedzi
Wybór określonego schematu zdania, będący konsekwencją wyboru głównego czasownika lub wypowiedzi niezdaniowej
Przyjęcie określonej postawy modalnej nadawcy i wybór odpowiedającego jej wykładnika (np. ekspresji, sądu, apelu)
Zastosowanie zasad rozwijania grup i przyporządkowywania sobie członów składniowych, sygnalizowanego za pomocą form fleksyjnych
Różnorakie przekształcenia schematów
Stosowanie zasad budowy zdań złożonych.
Przykład
Wczoraj odwiedził mnie niespodziewanie dawny kolega mojego młodszego brata, który...(stwierdzenia)
wyjątkowo istnieją konstrukcje składniowe należące do słownictwa, odtwarzane, inaczej: nietworzone doraźnie. Są to frazeologizmy, np. iść komuś na rękę, pleść duby smalone, lub przysłowia
Składnia a system językowy
Do systemu językowego należą w zakresie składni:
Schematy zdań i wypowiedzi niezdaniowych oparte przede wszystkim na właściwościach składniowo - semantycznych czasowników
Reguły rozwijania grup (podporządkowywania sobie członów podrzędnych i sygnalizowania tej podrzędności)
Reguły przekształcania konstrukcji (np. ściąganie zdań w konstrukcje niezdaniowe = widzę chłopca, który idzie ulicą = widzę chłopca idącego ulicą)
Schematy zdaniowe - zdanie minimalne
Osią konstrukcyjną schematów zdań są właściwości (wymagania) semantyczno - składniowe (konotacyjne, walencyjne) CZASOWNIKA (oznaczanego zawsze jako V)
Schemat zdaniowy uzyskuje się poprzez odrzucenie elementów zdania nieistotnych dla treści, pozostawiając tzw. zdanie minimalne
Schematy zdaniowe - jeden z wniosków gramatyki generatywnej
zauważenie faktu, że ogromna mnogość wypowiedzeń da się sprowadzić do ograniczonej liczby schematów, leżących u ich podłoża, pochodzi z teorii języka zawartej w gramatyce generatywnej (Noam Chomsky)
jego spojrzenie na język jako zamknięty, skończony model generujący niezliczoną liczbę zdań umożliwiło wykrycie mechanizmów tworzenia wypowiedzi. W generatywnej teorii języka mechanizm ten jest opisywany za pomocą przyjęcia wyjściowego zbioru zdań i zbioru reguł przekształcania i rozwijania tych zdań.
Zdania złożone - schemat
Zdania łączone na zasadnie semantycznej
1a) zdania parataktyczne, współrzędnie złożone: zachorował i nie poszedł do pracy
1b) zdania hipotaktyczne, podrzędnie złożone: Nie poszedł do pracy, bo zachorował
Zdania relatywne - określnik (zastępnik) grupy imiennej zdania nadrzędnego: Kto pyta, nie błądzi
Zdania dopełniające, konotowane przez predykat zdania nadrzędnego: Widzę, że Jan przyjechał
Zdania łączone na zasadzie semantycznej
Parataktyczne Hipotaktyczne
zestawianie Porównawcze Przyczynowo-skutkowe Temporalne
przeciwstawianie (podobieństwo, - przyczyna niedostateczna
alternatywa przeciwieństwo) - przyczyna zwykła
wnioskowanie - przyczyna hipotetyczna
doprecyzowanie - cel
- warunek
- zdania skutkowe