Wstęp do językoznawstwa

wykład 1. 13.10.2009r

Język, komunikacja językowa, cechy i funkcje języka. Pojęcie znaku językowego

Język:

- dla strukturalisty: system znaków wchodzących w skompilowaną sieć wzajemnych powiązań; system o pewnej strukturze i funkcjach

- dla pragmatyka: zespół środków oddziaływania na drugiego człowieka, na grupy ludzi (np. na rodzinę, naród)

- dla kognitywisty: środek kumulowania wiedzy o świecie i rzeczywistości, wiedzy wynikającej z obserwacji przyrody i relacji międzyludzkich

- dla zwykłego człowieka: środek codziennego porozumiewania się.

Język jest systemem znaków konwencjonalnych, fonicznych, służący do porozumiewania się o wszystkim (uniwersalny), charakteryzujący się tzw. udziałem gramatyki, umożliwiającej nieograniczone tworzenie nowych konstrukcji.

Język to sposób (a więc potencjał porozumiewania się ludzi między sobą, a nie samo porozumiewanie się, mówienie).

Pojęcie znaku

- znakami są wszystkie przedmioty, wydarzenia, zachowania, jeśli na zasadzie reguł znanych tym, którzy się nimi posługują, odsyłają do innych przedmiotów i zjawisk

- znak to nośnik informacji o rzeczywistości, istotny nie ze względu na swoje cechy zewnętrzne, ale na rzeczywistość, do której się odnosi.

Znak:

- ma stronę oznaczającą, czyli formę

- oraz stronę oznaczaną, czyli treść

Związek między dwoma często nie jest umotywowany. Znak ma odbiorcę, nie zawsze świadomego nadawcę.

Znaki dzielą się na:

- naturalne (symptomy, oznaki, niezamierzone, jednostronne-bez nadawcy świadomego)

- konwencjonalne

• motywowane (ikoniczne)

• niemotywowane (arbitralne)

Inne znaki w literaturze semiotycznej (semiotyka - nauka zajmująca się znakiem) (wg Grzegorczykowej)

- obrazy - ikony lub elementy ikoniczne. Sytuacja reprezentowania, przedstawiania

- dzieła muzyczne, malarstwo abstrakcyjne - znaki asemantyczne

- symbol

1. całkowicie umowny znak zastępujący określone wielkości i pojęcia lub

2. zjawisko, obraz, przedmiot, które odsyła do rzeczywistości trudnej do ujęcia w sposób bezpośredni; zmienność znaczeniowa

- indeksy - znaki tzw. okazjonalne, wskazują rzeczywistość w określonej sytuacji.

Cechy istotne języka naturalnego (wg Grzegorczykowej)

1. Konwencjonalność

-naruszają konwencjonalność pozornie np. onomatopeje i wyrażenia ekspresywne, ale jest to margines języka

pol. miauczeć, fr. miauler, ang. to mew

pol. kukułka, fr. coucou, ang. cuckoo

-poza tym - konwencjonalność, czyli istnienie jakiejś umowy - jakiej?

Raczej mówimy zatem o uzusie semiotycznym (uzus = zwyczaj)

2. Foniczność - strona dźwiękowa

Znaki językowe to znaki będące ciągami dźwięków wytwarzanymi przez narządy mowne człowieka i percypowanymi przez narząd słuchu odbiorcy. Jest to pierwotna i podstawowa postać tych znaków. Wtórnie mogą być one transponowane na bodźce działające na inne zmysły, np. na zmysł wzroku: w ten sposób znak foniczny ze swej istoty przemijający zostanie utrwalony w postaci konwencjonalnego znaku graficznego - PISMO

3. Dwustopniowość

- tzw. podwójna artykulacja języka - polega ona na tym, że znaki językowe, obdarzone znaczeniem, zbudowane są z elementów mniejszych nic nie znaczących, tzw. diakrytów

- diakrytami w języku są fonemy, najmniejsze linearne jednostki foniczne, których różne kombinacje tworzą znaki, ciągi znaczące

4. Dwuklasowość

- powoduje, że język jest systemem otwartym, produktywnym, tekstotwórczym

- 2 klasy

• słownik

• gramatyka

5. Abstrakcyjność

- cecha widoczna w zestawieniu z komunikacją zwierząt

- zdalność tj. możliwość mówienia o zjawiskach nieobecnych, pomyślanych

6. Polisemiczność - bogactwo języka

Inaczej kreatywność - posługiwanie się znakami do opisu zjawisk, które nie mają nazwy, ale ze względu na podobieństwo (lub inną relację) względem zjawisk już nazwanych mogą być określone w sposób metafizyczny lub metonimiczny

7. Uniwersalność

Granice mojego języka to granice mojego poznania (L. Wittgenstein)

Cechy dodatkowe języków naturalnych

- zdalność

-uczenie się drogą kulturową

- nadużywalność ( możliwość przekazywania treści fałszywych)

- semozwrotność (język może opisywać sam siebie)

Kod

- powiązane ze sobą i uporządkowane znaki tworzą kod

- znak zyskuje znaczenie w wyniku włączenia go w pewien system znaków

Komunikacja językowa - 4 cechy

1. są odbierane za pomocą zmysłów

2. istnieje nadawca, który celowo udostępnia je komuś - odbiorcy. Nadawca tworzy komunikat, przekaz

3. w zamierzeniu nadawcy jest przekazanie jakiejś treści - znaczenia

4. konieczny warunek porozumiewania się - wspólne zasady używania danego znaku

Funkcje języka wg R. Jakobsona

NADAWCA:

- funkcja emotywna (stosunek nadawcy do komunikatu)

ODBOIRCA:

- funkcja ko natywna (stosunek odbiorcy do komunikatu)

KOMUNIKAT:

- funkcja poetycka (estetyczny stosunek komunikatu względem samego siebie)

KONTEKST (treść komunikatu):

-funkcja przedstawieniowa (denotatywna, stosunek kodu do rzeczy)

KONTAKT (kanał fizyczny i psychologiczny komunikatu)

- funkcja fatyczna (podtrzymanie lub przerwanie kontaktu, obiektywny stosunek komunikatu do samego siebie)

KOD (gramatyka i słownik)

- funkcja metajęzykowa (stosunek komunikatu do kodu)

Model aktu mowy R. Jakobsona

metajęzykowa

KONTAKT KONTAKT

fatyczna fatyczna

przedstawieniowa

Znak językowy

Ferdinand de Saussure (Kurs językoznawstwa ogólnego, 1916) doprecyzował pojęcie znaku, który w jego ujęciu ma charakter binarny (dwudzielny): złożony ze strony oznaczającej (signifiant) i oznaczanej (signifié)

Znak językowy:

- jest konwencjonalny ( oparty na ,,umowie")

- jest dowolny (arbitralny) w relacji obrazu akustycznego/graficznego (signifiant) do pojęcia (signifié)

- obraz akustyczny/graficzny znaku (signifiant) ma charakter linearny

- wartość znaku językowego jest określana w jego relacji do innych znaków

Język - system znaków, służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności

wykład 2. 20.10.2009r.

Model aktu mowy K. Bühlera

Funkcje języka wg Bühlera:

- przedstawieniowa (kognitywna, symboliczna, denotatywna, referencjalna, reprezentatywna)

- ekspresywna (emotywna)

- impresywna (apelująca, imperatywna, ko natywna)

- (Jakobson wyróżnił jeszcze funkcję fatyczną, poetycką i metajęzykową)

Podział języków - typologia morfologiczna

Morfem:

-najmniejsza niepodzielna cząstka znaczeniowa wyrazu

- najmniejsza grupa fonemów, która niesie za sobą określone znaczenie i której nie można podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe. Jest elementarną jednostką morfologii

- wyróżniamy dwa rodzaje morfemów:

• semantyczne

• synaktyczne

Fonem:

- najmniejsza jednostka mowy rozróżnialna dla użytkowników danego języka

Typologia morfologiczna - sygnalizowanie struktury składniowej:

1. języki izolujące

- inaczej analityczne lub pozycyjne, tj. funkcja morfemów zależy od szyku wyrazów w zdaniu

np. język chiński (tradycyjny) - najbardziej charakterystyczny język analityczny, wietnamski, tajski.

Języki indoeuropejskie mają cechy języków analitycznych np. j. angielski, j. francuski (stosunki gramatyczne wyrażone za pomocą luźnych morfemów w postaci form czasownika posiłkowego, przysłówków i przyimków)

- rozbudowana prozodia (często)

- poszczególne morfemy niosą znaczenie i w odniesieniu do świata zewnętrznego i do funkcji gramatycznych np. czas i liczba są wyrażone właśnie przez morfemy <- tylko chiński, tajski i wietnamski

2. języki inflektywne

- wykładnikiem znaczeń gramatycznych jest cała forma wyrazowa

1. aglutynacyjne

- znaczenie gramatyczne wyrażone jest odrębnymi morfemami, które tworzą zlepki z morfemami leksykalnymi

- morfemy są tu jednofunkcyjne

- np. j. węgierski, fiński, estoński, turecki, gruziński, baskijski, japoński, koreański i inne

Przykład z języka węgierskiego:

ember - człowiek

emberek - ludzie ( -ek pluralność)

embernek - człowiekowi (-nek ,,celownikowość"

embereknek - ludziom

2. fleksyjne

- wyrażają one funkcje i znaczenia gramatyczne za pomocą całych form wyrazowych, w których nieostro oddzielają się elementy odsyłające do świata zewnętrznego i sygnalizujące relacje składniowe

- morfemy wielofunkcyjne

- wszystkie języki słowiańskie (250 mln ludzi), j. łaciński oraz np. j. czeczeński

- przykłady z j. polskiego: jedna końcówka - wiele funkcji np. morfem -e

palce - mianownik l.mn, Boże - wołacz l.p, kobiecie - celownik i miejscownik l.mn

Jedna funkcja - wiele końcówek np. ,,celownikowość": ptakowi, chłopu, kobiecie, kobietom

3. alternacyjne (alternacja - naprzemienność)

- funkcję leksykalną pełnią połączenia spółgłosek, a alternacje samogłosek sygnalizują funkcje gramatyczne

- języki semickie: arabski i hebrajski oraz języki berberyjskie (np. na Wyspach Zielonego Przylądka)

- przykład z języka arabskiego:

rdzeń d-r-s oznacza ,,uczenie się". Poprzez alternację samogłosek otrzymujemy następujące wyrazy:

dars - lekcja

adrus - uczę się

mudarris - nauczyciel

madrasa - szkoła

3. języki polisyntetyczne

- wykładniki znaczeń gramatycznych są inkorporowane (wtłaczane) w syntetyczne struktury i doraźnie tworzone zdania - wyrazy

- mówiący tworzy nazwę całej sytuacji, jednocześnie musi wziąć pod uwagę sporą ilość znaczeń zgramatykalizowanych, i to niezależnie od swej woli

- języki: niektóre (ponad połowa) języki Indian północnej Ameryki, języki eskimoskie, niektóre języki kaukaskie

- przykład z języka sachalińskiego

an - e - raj - ki - śći ,,oni cię zabiją"

an - 1. i 3. osoba; e - ty; raj - umrzeć; ki - spowodować; śći - liczba mnoga (podmiot jest mnogi)

Inne typologie języków ze względu na cechy morfologiczne

- najważniejsze grupy języków świata (powiązanie terytorialne), np. języki indoeuropejskie, chińsko-tybetańskie, semito-chamickie, itd.

- typologia fonologiczna, np. języki wydechowe i wdechowe, języki prozodyczne i nieprozodyczne

wykład 3 27.10.2009r

Uniwersalia językowe

Syntaktyczna typologia j. naturalnych.

Co odróżnia ludzką mowę od zdolności komunikacyjnych zwierząt?

Co jest istotne, wspólne wszystkim językom?

Co tworzy wspólny rdzeń języka?

Komponenty (składniki) tworzące twardy rdzeń wszystkich języków:

- fonologiczny (str. dźwiękowa)

-leksykalny (słownictwo)

-gramatyka

Uniwersalia językowe:

Wg J. Artichston są to takie zjawiska/ cechy, które pojawiają się we wszystkich (zbadanych) językach.

Lista uniwersaliów (nie trzeba znać pkt. po pkcie)

1. istnieją spółgłoski/ samogłoski

2. z głosek tworzą się większe jednostki

3. istnieją rzeczowniki - określenia ludzi, rzeczy, zjawisk etc.

4. istnieją czasowniki - określenia czynności

5. można zestawiać słowa ze sobą

6. można opowiadać o czymś - co kto komu zrobił

7. istnieją wypowiedzi zaprzeczone

8. można zadawać pytania

9. istnieje zależność strukturalna między członkami wypowiedzi

10. istnieje rekursja - ciągi znaków mogą być nieskończone.

Krytyka/ dopełnienie listy uniwersów

- cecha 2. Jest bardziej podstawowa niż cecha pierwsza gdyż stanowi ona fundamentalną właściwość języka (diakrytyk, dwustopniowość znaków), natomiast cecha pierwsza to pewna szczegółowa właściwość zbioru diakrytów.

- cechy 3,4 (również 6) to właściwości słownika (odnoszenia się do typów zjawisk świata)

- cechy 5,9 i 10 to właściwości składni- łączenie jednostek w ramach określonych struktur, nieograniczoność wypowiedzi.

- zasygnalizowano operacje modalne- pytanie/ przeczenie, ale w każdym języku jest też po/twierdzenie.

Pełna lista uniwersaliów (trzeba umieć)

• składanie się znaków z elementów fonicznych

• odróżnienie w obrębie systemów fonologicznych samogłosek i spółgłosek (tonów i szmerów)

• istnienie leksykonu (słownictwa) złożonego ze znaków odsyłających do pojęć

• odróżnienie w obrębie leksykonu nazw przedmiotów i czynności

• istnienie reguł umożliwiających tworzenie z jednostek leksykonu zdań (wypowiedzi) mających strukturę, nie będących tylko stawianiem obok siebie jednostek. Ciągi wypowiedzi są teoretycznie nieskończone.

• Najogólniejsza struktura wypowiedzi to orzekanie czegoś o czymś (przypisanie cechy jakiemuś przedmiotowi) np. niebo jest niebieskie

• Istnienie wyrażeń wskazujących na uczestników aktu mowy, obiekty, okoliczności, towarzyszące aktowi mowy.

• Istnienie wyrażeń informujących o czasie i przestrzeni komunikowanych zdań

• Istnienie wyrażeń informujących o postawie modalnej nadawcy (twierdzenie, przeczenie, pytanie).

• Istnienie wyrażeń oceniających (dobre/ złe) i wskazujących na ilość (dużo/ jeden/dwa…) oraz wskazujących na intensywność ( bardzo/ mało).

Inne (kwestionowane) uniwersalia:

- istnienie morfemów; o ile morfem jest pojęciem uniwersalnym, to wyraz już nie. W językach polisyntetycznych morfemów tworzących zdanie w żaden sposób nie można podzielić na wyrazy

- czas przeszły, teraźniejszy, przyszły (ale j. japoński ma 2 czasy: przeszły oraz teraźniejszo- uniwersalno - przyszły; j. hopi - południowo-wschodnia Arizona - ma czasy: obiektywny tj. przeszło- teraźniejszy, subiektywny oraz uniwersalny.

- osoby czasownika; podział czasownika na dwie liczby i 3 osoby nie jest uniwersalny (niektóre języki Indian mają cztery osoby - bliższą i dalszą osobę trzecią.

- liczba pojedyncza i mnoga; w każdym języku można wyrazić ilość ale nie wszędzie przyjmuje to postać osobnej kategorii gramatycznej (w staropolskim istniała liczba pojedyncza, podwójna i mnoga).

(trzeba wiedzieć dlaczego druga lista neguje pierwszą oraz uniwersalia kwestionowane)

Typologia syntaktyczna języków ze względu na składnie.

Kryterium syntaktycznie wykładniki.

• Języki pozycyjne - decyduje szyk wyrazów, są zazwyczaj izolujące.

Przykład: psy gonią koty vs koty gonią psy.

• Języki przypadkowe - (od przypadków- mianownik, dopełniacz etc) decyduje f. wyrazów określających, są zazwyczaj aglutynacyjne bądź fleksyjne np.:

Marek zabił lwa vs Lwa zabił Marek

• Języki koncentryczne (inkorporujące) - są zazwyczaj polisyntetyczne; decyduje forma wyrazu określanego np.

Dom zasłania drzewa.

Drzewa zasłania dom.

Drzewa zasłaniają dom.

Typologia syntaktyczna języków

Kryterium: szyk wyrazów w zdaniu

W większości języków istnieją zdania, które można podzielić na:

- Podmiot S (subiectum)

-Orzeczenie V (verbum)

-Dopełnienie O (obiectum)

Podmiot, orzeczenie, dopełnienie (SVO) - jeden z dwóch najpopularniejszych szyków

Podmiot, dopełnienie, orzeczenie (SOV)

Dla chętnych na dodatkowe 5 pkt:

- j. nominatywne

-j. ergatywne

- pojęcia: czasownik przechodni, nieprzechodni, agens, pacjent, mianownik, biernik

Odp:

Czasownik przechodni: może być zamieniony na stronę bierną np. trzymać; może mieć dopełnienie

Czasownik nieprzechodni: nie może być zamieniony na stronę bierną np. iść

Agens- sprawca czynności

Pacjens - odbiorca czynności

Języki nominatywne - np. polski, indoeuropejskie, te języki w których podmiotem jest agens

Języki ergatywne - np. gruziński - podmiot zdania nie jest w mianowniku lecz w bierniku.

wykład 4. 3.11.2009r

• Antropologiczne, społeczne i historyczne uwarunkowania towarzyszące narodzinom mowy u homo sapiens

• Genetyczne źródła języka

• Źródła: J. Aitchison ,,Ziarna mowy. Początki i rozwój języka", Warszawa 2002

• Tzw. hipoteza monogenetyczna

1. Około 100 tys. lat temu wśród homonidów (człekokształtnych, człowiekowatych) dokonała się skokowa mutacja, co doprowadziło do wyodrębnienia się homo sapiens

2. Mutacja ta miała miejsce najprawdopodobniej w północno-wschodniej Afryce po zajściu ruchu tektonicznego, w wyniku którego powstał tzw. Rów Afrykański

3. Część homonidów znalazła się po stronie wschodniej Rowu. Szczątki pierwotnego człowieka odkrywane są po stronie wschodniej, natomiast szczątki pierwotnych szympansów po stronie zachodniej

4. Warunki klimatyczne wymagały polowania i odżywiania się mięsem co wpływało na rozwój mózgu

- Pierwszy człowiek wytworzył podstawowe zalążkowe umiejętności myślenia i mówienia, rozwijane dalej już w zróżnicowanych warunkach środowiskowych i biologicznych

5a. Z Afryki przejściem między M. Czerwonym a M. Śródziemnym, pierwsi ludzie przedostali się do Azji Mniejszej, gdzie na podstawie wykopalisk wiadomo, że ludzie zamieszkiwali te tereny ok. 50 tys. lat temu

5b. Stamtąd rozeszli się w różnych kierunkach: część migrowała na wschód w kierunku Austronezji, część na północny-wschód w kierunku terenów zamieszkałych obecnie przez ludność chińsko-tybetańską. Duża fala zalała Europę, basen M. Śródziemnego. Wiadomo, że zachodnia Francja jest terenem wykopalisk sprzed 35 tys. lat. Północno-zachodnia migracja dotarła zapewne do Skandynawii i dalej na północ

5c. Nie jest jasne zasiedlenie Ameryki. Na pewno dokonało się ono najpóźniej, zapewne przez Cieśninę Beringa i Alaskę. Nastąpiły migracje do Ameryki Północnej, a dalej aż do Ameryki Południowej

6. Warunki klimatyczne wpłynęły ostatecznie na wytworzenie się ras, różnic w kulturach i językach, mimo ogromnej bliskości biologicznej, przede wszystkim genetycznej, gatunku ludzkiego

Jakie są drogi ewolucji prowadzące do powstania języka ludzkiego?

• Rekonstrukcja hipotetycznych mechanizmów wykształcenia się zdolności mownych homo sapiens

1. Warunki neurofizjologiczne wytworzenia się mowy.

- W organizmie człowieka nie ma odrębnego ,,narządu" służącego mowie, który odróżniałby go od zwierząt

- Wytwarzanie różnorodności dźwięków w jamie ustnej (a więc jakby zasobu morfemów) stało się możliwe wskutek obniżenia(w porównaniu np. z szympansami) krtani co było konsekwencją przyjęcia postawy pionowej

- Rozwój mięśni języka, oddzielenie jamy ustnej od nosowej, stworzyły warunki dla artykulacji wielu odrębnych dźwięków ( odróżnianych następnie słuchem)

- Podobnie mózg człowieka mówiącego ma rozwinięte części, których nie ma np. mózg szympansa. Ośrodek Broca (czołowy) odpowiedzialny za tworzenie wypowiedzi i ośrodek Vernickego (tylny), odpowiada za percepcję wypowiedzi, nie są rozwinięte u szympansa

2. Sytuacja komunikacyjna, która mogła być punktem wyjścia dla rozwoju mowy ludzkiej.

- Przede wszystkim istnienie wspólnoty społecznej wymagającej współpracy

- Wspólnota działała na obszarach, w których porozumiewanie odbywało się na odległość

3. Hipotetyczne antropogeniczne mechanizmy prowadzące do wykształcania się mowy.

- Przede wszystkim potrzeba ekspresji uczuć, bardziej rozwinięte u ludzi niż u zwierząt

- Potrzeba nawoływania do współpracy

- Potrzeby nazewnicze, konieczne zwłaszcza przy porozumiewaniu się na odległość, a także do mówienia o zjawiskach nieobecnych i przyszłych; nazwanie informacji oderwanej od sytuacji, zwłaszcza kiedy nazwy przestawały być onomatopeiczne i zaczęły mieć charakter arbitralny (niemotywowany)

- Rozrost słownictwa wymusił dwustopniowość znaku językowego, a więc składanie się z powtarzalnych diak rytów - najmniejszych odróżnialnych elementów fonicznych wytwarzanych przez narządy mowne człowieka

Ukształtowały się zatem podstawowe uniwersalne właściwości języka:

leksykon (słownik) złożony ze znaków nazywających klasy zjawisk, składanie się ogromnej liczby znaków z ograniczonej liczby elementów fonicznych i zasady łączenia jednostek leksykalnych w zdania będące już komunikatami odnoszącymi się do nowych sytuacji.

Genetyczne źródła języka

- Język w rozumieniu współczesnej nauki jest produktem, który powstał w wyniku ewolucji biologicznej

- Mechanizmy ewolucji oparte są na zmienności naturalnej.

Zmienność ta wynika ze zmian w kodzie genetycznym - zmian w informacji

-Język też jest kodem, różni się oczywiście od kodu biologicznego, ale powstał dzięki zmianom, które zaszły w informacji zapisanej w kolejnych trójkach nukleotydów(składnika DNA i RNA) w czasie trwania teorii ewolucji

- Język ma podłoże genetyczne ponieważ wszystkie społeczności i ludzie posługują się językiem fonemowo-morfemowym, o skończonej liczbie reguł

- Postulat Gramatyki Generatywnej - Noam Chomsky

- O genetycznym podłożu języka świadczy też fakt, że dzieci potrafią nauczyć się KAŻDEGO JĘZYKA (gramatyka uniwersalna), jeśli tylko w czasie akwizycji języka znajdzie się w kręgu kulturowym danego języka mówionego

- Inny uczony, Steven Pinken uważa również, że mechanizm nauki języka jest wrodzony i wynika z ewolucji. Mamy genetycznie uwarunkowany moduł fonologiczny automatycznie składający fonemy w trakcie tworzenia wypowiedzi lub podczas odbioru przekazu językowego - rozbijający morfemy na elementarne składniki fonologiczne

- Kolejny dowód na genetyczne źródło komunikacji dotyczący przekazów niewerbalnych. Badania nad niewidomymi od urodzenia przeprowadzone przez Iverson i Goldin-Meadow (1998)

- Kolejny dowód - zjawisko dysfazji występuje w rodzinach, decyduje o nim gen dominujący, nie jest związane z płcią

Dysfazja - zaburzenie procesu nabywania zdolności mówienia lub/i rozumienia bądź częściowa utrata wcześniej nabytych zdolności ekspresji i/lub percepcji mowy

- Inny dowód - badania nad zaburzeniami w genotypie u osób dotkniętych np. tzw. zespołem Williamsa.

wykład 5. 17.11.2009r

Semantyka - filozoficzna i językoznawcza koncepcja znaczenia

Znaczenie w najogólniejszym znaczeniu to pojęcie, które łączy to, co rejestrujemy naszymi zmysłami z jakimś symbolem.

Znak, zdanie, gest czy dźwięk nie mają znaczenia, jeśli nie odnoszą się do czegoś co jest nam znane

1. Filozoficzne koncepcje znaczenia

1. Podejście psychologiczne - znaczenie jako element myśli

• konceptualizm (w średniowieczu, w konceptualizmie znaczenie=pojęcie)

- Wg Arystotelesa słowa są znakami modyfikacji umysłowych

- Tzw. spór filozoficzny o uniwersalia: w ujęciu subiektywnym pojęcia są cechą umysłu, istnieją tylko w umyśle, obiektywnie istnieją tylko w umyśle, obiektywnie istnieją tylko indywidualne rzeczy i nazwy odnoszące się do indywiduów.

W wersji obiektywnej pojęcia mają status obiektywny w postaci odrębnie bytujących idei lub też są częścią nazywanych rzeczy, tkwią w nich

• asocjacjonizm

- Do subiektywistycznej wersji konceptualizmu nawiązuje XIX-wieczny asocjacjonizm

pojęcie(jako typ myśli)

- znaczenie

znak (wyraz) przedmiot (desygnat)

- W asocjanizmie znaczeniem jest indywidualna myśl użytkowników języka kojarzona z danym wyrazem (kompleksom dźwiękowym)

• behawioryzm

- Ujęcie behawiorystyczne: zachowanie się człowieka to jedyny obiektywny wskaźnik rozumienia wyrażenia

- Wg behawerystów wyrazy wywołują takie same reakcje jak zastępowane przez nie przedmioty (doświadczenie Pawłowa z psem i dzwoneczkiem)

- Znaczeniem wyrażenia jest zatem zachowanie się ludzi reagujących na posłyszenie tego wyrażenia ->tylko krok do opisywania znaczeń jako użyć

2. Znaczenie jako przedmiot idealny i znaczenie intencjonalne

• ujęcie denotacyjno-konotacyjne

- Myśl, że wyrazy (nazwy) wiążą się wprost z przedmiotami (a nie z naszymi myślami o nich) wyraził po raz pierwszy J. S. Mill

- Przedmiotem ludzkich wypowiedzi nie są wyobrażenia o rzeczywistości, ale sama rzeczywistość

- Mill wyróżnił szereg typów nazw ze względu na sposób odnoszenia się do rzeczy nazywanej, wśród nich przede wszystkim tzw. nazwy konotujące tzn. takie, które nie tylko denotują=nazywają, ale i implikują pewne cechy przedmiotów

- Konotacja wg Milla sugeruje współoznaczanie, czyli informowanie o przedmiotach i ich cechach

- Znaczenie jest więc tu konotacją - zespół cech charakterystycznych dla danej klasy

- Wyrazy denotują konkretne przedmioty (klasy tych przedmiotów), a konotują ogólne, obiektywnie przysługujące im cechy

- Np. ta sama denotacja (tu: Napoleon), różna konotacja (różny sens)

Zwycięzca spod Jeny/ Zwyciężony spod Waterloo

- Stosunki między treścią nazwy, czyli jej konotacją, a referencją, czyli denotacją, mogą być różne (->Russell)

- Ta sama konotacja, różne referencje „mój mąż”

- Nazwy bez referencji: „obecny król Polski”

konotacja	denotacja
intensja treść znaczenie sens sygnifikacja	ekstensja zakres oznaczanie referencja desygnacja

• znaczenie (sens) jako związek między wyrażeniami

- Znaczenie wyrażeń (sens) ustala się przez relacje do innych wyrażeń

- Dwa wyrażenia są równoznaczne, jeśli mają ten sam zbiór wniosków

Jan jest kawalerem = Jan jest nieżonaty

- Opis sensu wyrażeń to proces rozkładania go na relacje semantyczne, w jakie wyrażenie to wchodzi z innymi wyrażeniami

- Tzw. oxfordzka filozofia języka: opis użycia to opis znaczenia (II połowa XIX w)

„Nie pytajcie o znaczenie, pytajcie o użycie”

„Znać znaczenie wyrażenia to znać zasady jego użycia” tzn. wiedzieć w jakich

warunkach, na jakich zasadach można danego wyrażenia użyć

Kierunek ten stanowi zwrot ku badaniom nad językiem potocznym, nad użyciem języka w różnych celach i różnych sytuacjach

- Opisywanie różnorodnych działań językowych (forma zachowania językowego) jako tzw. akt mowy

- Nazwiska: John Austin, John Searle

- Działanie językowe jest szczególnym typem społecznego zachowania człowieka; różnorodne akty mowne współgrają z zachowaniami pozajęzykowymi. Np. niektóre zachowania językowe, tzw. per formatywne, stwarzają nowe sytuacje w rzeczywistości pozajęzykowej np. obietnica czy formuła prawna

2. Lingwistyczne koncepcje znaczenia

1. De Saussure

Strukturalistyczna koncepcja znaku i znaczenia ->

Znak ma charakter psychiczny - łączy nie rzecz i nazwę, ale pojęcie i obraz akustyczny. Pojęcie to element znaczony (signifié) a obraz akustyczny to element znaczący (signifiant)

2. Leon Zawadowski

Sprzeciw wobec psychologicznego traktowania znaczenia.

Nie istnieje odrębny byt, który stanowiłby znaczenie znaku. Znaczenie to zbiór cech istotnych, przysługujących rzeczywistym przedmiotom, oznaczanym danym znakiem.

Znaczenie w tym ujęciu sytuuje się więc w rzeczywistości pozajęzykowej.

Jakobson - Koncepcja jako zbiór konsekwencji wynikających z użycia wyrażenia.

3. Znaczenie wyrażenia.

Znaczenie wyrażenia jako jednostki słownikowej jeszcze nie użytej w tekście to

wyróżnionych myślowo i wyobrażeniowo

4. Teoria Putnama

- Znaczenie jako świadomość ekstensji i potoczna wiedza o obiektach

- Intensja - zespół c ech decydujących o przynależności do klasy denotowanych obiektów

- Ekstensja - zakres wyrażenia, zjawiska, do których wyrażenia się odnoszą

- Hilary Putnam 1975

- Intensja - wiedza o cechach zjawisk. Wiedza ta jest różna u różnych ludzi - co więc przyjąć za podstawę ustalania znaczenia?

Putnam proponuje przyjęcie tzw. zasady współpracy społecznej połączonej z pojęciem stereotypu.

Stereotypy klasy obiektów K dla mówiącego M to zbiór takich cech, o których mówiący sądzi, opierając się na autorytecie specjalistów, że większość elementów K cechy te przysługują.

Stereotyp pomija cechy marginalne, właściwe zjawiskom pogranicznym.

Znaczenie wyrazów zależy od rozumienia mówiących, a rozumienie to ma charakter subiektywny.

Opisując znaczenie wyrazów opisujemy bowiem kompetencję semantyczną mówiących danym językiem, a nie fakt wiązania przez nich określonych ciągów językowych z określonymi klasami zjawisk.

W definicjach wyrażeń powinny być uwzględnione dwa elementy:

• wiedza przeciętna obejmująca cechy typowe

• opis naukowy, pozwalający na identyfikację desygnatów

- Czy włączać treści konotacyjne do definicji leksykalnej?

W ujęciu kognitywistycznym wszelkie asocjacje i wyobrażenia są włączane w opisie znaczenia jako językowy obraz przedmiotu. Stąd słowniki stereotypów, symboli ludowych.

5. Humboldt. Językowy obraz świata

„Widzimy świat przez okulary nałożone przez język”

Zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników życia, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości.

wykład 6 (7?) 8.12.2009 r.

Semantyka - zasady semantycznego opisu zdań. Pojęcie struktury predykatowo-argumentowej.

Semantyka - dyscyplina zajmująca się znaczeniem tj. problemem przyporządkowania znaków językowych szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym.

Semantyczny opis zdania:

1. Temat zdania

Każde zdanie zawiera jakiś temat, ważniejszy od innych w strukturze dyskursu i jakiś element, o którym coś się orzeka, który stanowi punkt wyjścia dla wypowiedzi.

2. Struktura predykatowo-argumentowa

Części zdania, o których coś jest orzekane (o których mówimy) - argument, oraz te, które o czymś orzekają - predykat.

Predykat:

- orzeczenie w zdaniu wyrażone za pomocą formy osobowej czasownika lub za pomocą innych form, np. orzecznika z łącznikiem; także sam orzecznik (np. Krzysztof jest lekarzem)

- w terminologii gramatycznej predykatom jako funktorom zdaniotwórczym odpowiadają osobowe formy czasownika

- to część zdania lub wypowiedzenia, która dostarcza informacji lub komentarza na temat sprawcy czynności (np. Paweł dał mi książkę)

- jednostka językowa, tj. wyraz lub grupa wyrazów, której zasadniczą funkcją jest funkcja zdaniotwórcza, czyli taka, jaka pełni w zdaniu orzeczenie

- to termin układowy, relacyjny, czyli funkcjonalny

DLATEGO

odnosi się do funkcji jednostki językowej w układzie, czyli w strukturze złożonej.

Predykat w tym rozumieniu to czynnik zdaniotwórczy, czyli orzeczenie.

- ale predykat jest także nazwotwórczy, np. „ojciec Alicji” - „ojciec” jest funktorem nazwotwórczym od argumentu nazwowego.

Stąd szersze rozumienie predykatu jako

nazwy predykatywnej

znaku predykatywnego

wyrażenia predykatywnego

Argument (treść) to wyraz lub wyrazy tworzące w połączeniu z funktorem zdania

Funktor - wyraz, który służy do wyrażania stosunku zachodzącego między jednostkami składniowymi w zdaniu

Przykład: „Życie jest piękne”

- funktor zdaniotwórczy: „jest”

- argumenty tego funktora: „życie”, „piękne”

Struktura predykatowo-argumentowa → 2 składniki

I składnik referencyjny, czyli argumentowy, stosowany przez mówiącego do wskazania, czyli wyróżnieniu przedmiotu, o którym chce coś powiedzieć

II składnik predykatywny, który wskazuje na to, co mówiący chce o wyróżnionym przedmiocie powiedzieć

- kiedy jest kilka argumentów, jeden z nich zostaje wyróżniony jako składnik wskazujący przedmiot aktu mowy, pozostałe zaś są wchłonięte przez wyrażenie predykatywne

- w tradycyjnej gramatyce ten wyróżniony składnik referencyjny jest znany jako podmiot i zazwyczaj identyfikowany z podmiotem gramatycznym, a składnik predykatywny odpowiada grupie orzeczenia

3. Temat i remat

Temat:

- składnik konstytuujący (tworzący) semantyczną, konstytutywną strukturę zdania, zwaną strukturą tematyczno-rematyczną

temat to przedmiot, o którym się w zdaniu mówi, którego zdanie dotyczy

- inaczej: podmiot psychologiczny, podmiot logiczny, podmiot semantyczny

Remat:

- to drugi element semantycznej struktury zdania

- to, co się w zdaniu mówi o wyróżnionym podmiocie

- inaczej: orzeczenie psychologiczne, komentarz, ośrodek wypowiedzi, novum

• Semantyczne podkreślenie jednego z komponentów to aktualne rozczłonkowanie zdania. Chodzi tu o ustanowienie nowych relacji pomiędzy podmiotem, argumentem a predykatem, orzeczeniem

• Wydzielona część zdania to remat wypowiedzenia, a pozostała - to temat

• Środkami aktualnego rozczłonkowania zdania są np. szyk wyrazów, miejsce akcentu logicznego, partykuły, rodzajniki, transformacje aktywno-pasywne (tj. środki w ramach kategorii stron czasownika)

• Inaczej mówiąc, aktualne rozczłonkowanie zdania (struktura tematyczno-rematyczna zdania, funkcjonalna perspektywa zdania) to wyróżnienie w zdaniu na płaszczyźnie semantycznej przedmiotu, o którym się mówi (temat) oraz tego, co się o tym przedmiocie mówi (remat)

• Przykłady:

→ (T) Jan (R) czyta

(T) Piotr poznał (R) jakąś Francuzkę

podmiot gramatyczny = temat

ALE np. w szyku przestawnym podmiot jest wyróżnieniem rematycznym

→ (T) Żonaty z Marią (R) jest Jan

4. Modalność

- jest to kategoria wyrażająca ustosunkowanie się mówiącego do treści wypowiedzenia

- jest wyrażana czasownikowymi formami trybu (tryby: oznajmujący, przypuszczający, rozkazujący, bezokolicznik)

- modalność jest nieodrodną kategorią pragmatyki językoznawczej, ponieważ to mówiący ją definiuje, zatem zależna jest od kontekstu

3 typy modalności:

→ m. epistemiczna (wartość epistemiczna): wtedy, gdy mówiący ocenia szanse realizacji wypowiedzi predykatywnej, np. „Prawdopodobnie jest już za późno”, „Możliwe, że już nie przyjdzie”

→ m. deontyczna, tj. gdy mówiący ocenia wyrazenie predykatywne w oparciu o ustalone normy, np. „Nie wolno tu parkować”

→ m. subiektywna (wartość subiektywna), która zależy od stosunku komunikatu do odbiorcy tego komunikatu, np. „Musisz zdążyć przed 8.00” (żądanie), „Możesz zostawić to tutaj” (pozwolenie)

19

KOD

KOMUNIKAT

KONTEKST

NADAWCA

ODBIORCA

pojęcie (signifié)

obraz akustyczny (signifiant)

drzewo

mmm

---