WSPÓLCZESNA PANORAMA DZIEJÓW HUMANISTYCZNYCH

I PRZEŁOM - XIXw.

- inspiracją dla ówczesnych humanistów były nauki empiryczne(głównym źródłem poznania jest doświadczenie zmysłowe)

- język (tekst) badany za pomocą samego języka

-badanie dzieła literackiego sprowadzało się do badania jego genezy

-panowały teorie pozytywistyczne (jedyną, prawdziwą wiedzą, jest wiedza naukowa, kult nauki i pracy)

II PRZEŁOM - KRYZYS ANTYPOZYTYWISTYCZNY XIX/XXw.

-strukturalizm, semiotyka, hermeneutyka

-zwrot językowy, powstaje współczesne językoznawstwo, lingwistyka

-teoria strukturalistyczna (najważniejsza nie jest geneza, lecz struktura danego dzieła)

-zadawanie sobie pytań - Co to jest literatura? Jakie są jej granice?

-strukturaliści szukają gramatyki literatury, szablonu, wzoru, struktury

-istota literatury: oryginalność, niepowtarzalność, nie da się pochwycić tego ze strony naukowej

-dominują bardzo proste formy

-zapominanie o autorze

-literatura dla mas (bajki dla dzieci, literatura klasy b)

III PRZEŁOM - PRZEŁOM POSTSRUKTURALISTYCZNY, LATA 60' 70'

-krytyka poznania i podmiotu

-zwrot pragmatyczny, narratywistyczny, etyczny

-feminizm, kognitywizm, dekonstrukcjonizm

SAUSSURE - ISTOTA ZNAKU JĘZYKOWEGO

ZNAK JĘZYKOWY to nie rzecz i nazwa, lecz pojecie i obraz akustyczny, znak językowy to:

-signifiant - element znaczący, czyli obraz akustyczny

-signifié - element znaczony, czyli pojęcie ( „to co mam w głowie”)

Znak językowy, konkretnie signifiant jest dowolny, jest nie umotywowany czyli nie ma konkretnego związku z signifié. Przykład braku związku miedzy signifiant, a signifié-w różnych językach, te same zjawiska mają różne nazwania.

SEMIOTYKA - nauka, której przedmiotem są wszystkie systemy znakowe, wytwarzane przez ludzi. Ma korzenie starożytne. Semiotycy wyodrębnili dwa rodzaje znaków:

-naturalne oznaki

-znaki świata kultury

SEMIOTYKA

SEMIOLGIA

Rozwijała się na terenach anglojęzycznych. Przedstawiciel - Ch. S. Peirce - postać rytmiczna, wszystko układa się na 3 -3 klasy znaków: Indeksy (czyli oznaki) - forma i treść są nierozerwalnie połączone w czasie i przestrzeni. Np. ślady stóp na piasku, dym z ogniska Ikony - podobieństwo fizyczne. Np. rysunek wyobrażający jakiś przedmiot, portret Symbole - umowny związek między formą, a treścią, Np. znaki językowe Referencja ( desygnacja) - odniesienie znaku do rzeczywistości pozajęzykowej Denotacja - wskazywanie na zbiór wszystkich obiektów, które dana nazwą można objąć Konotacja - zdolność znaku do wskazywania cech wyróżniających dany przedmiot Ch. Morris, uczeń Peirce zaproponował podział: Semantyka - relacja miedzy znakiem, a rzeczywistością. Syntaktyka - relacja pomiędzy znakami Pragmatyka - relacja między nadawcą, odbiorcą, a systemem językowym

Rozwijała się na terenach romańskich, zdominowanych przez refleksje francuskojęzyczne. Przedstawiciel - F. de Saussure -postać dwuelementowa -znak jest dwuplanowy: plan wyrażania, czyli signifiant i plan treści signifié -propozycja podziału badań języka na: Synchroniczne - analiz języka tu i teraz Diachroniczne - pochodzenie języka, historia Znaczenie powstaje na wskutek różnicy i relacji (przykład z pociągiem TLK. Liczy się kierunek i godzina odjazdu, nie kolor siedzeń) Saussure uważa, że aby badać język naukowa, trzeba też synchronicznie. Langue - słownik, leksykon. System języka. Zasady, których potrzebujemy do konstruowania wypowiedzi. Ma charakter społeczny. Parole - akt mowy, ma charakter indywidualny Cechy znaku: Arbitralny - znak ma charakter umowny. Miedzy słowem PIES, a samym psem nie ma podobieństwa naturalnego. Linearny - znak nie jest punktowy, jest pewnym układem-piszemy znak, czyli dane słowo w jednej linii.

POETYKA OGÓLNIE + POETYKA W ŚWIETLE JĘZYKOZNAWSTWA-JAKOBSON

POETYKA:

1. poetyka historyczną (ewolucja form literackich)

2. poetyka opisową (struktura dzieła literackiego - początki XIX w.; m.in. stylistka, kompozycja).

3. poetyka normatywną (zbiór pewnych reguł, zasad pisania XVIIw.).

CZĘŚCI SKŁADOWE POETYKI:

1. Plan wyrażania (FORMA) - relacja między tworzywem, a formą. Dialog czy narracja również należą do planu wyrażania.

2. Plan treści (TREŚĆ) - Nie ”o czym mówi tekst?”, ale „jak?” - relacje między treścią, a formą. Plan treści to również:

1. Relacje syntaktyczne - składniowe - sytuacja komunikacyjna (świat przedstawiony, czas i miejsce; motyw, postaci, fabuła, temat) np.: tematem Czerwonego Kapturka jest nieposłuszeństwo, temat Władcy Pierścieni to kuszenie.

2. Relacje semantyczne - znaczeniowe - zawartość ideowa, problem ukazany niejednoznacznie, przesłania.

JAKOBSON - oskarżał przedstrukturalistów, że zajmowali się kontekstem, psychologia, polityką, a nie sama literaturą. Jacobson-badania literatury powinny zajmować się tylko literaturą, ważna jest autoteliczność tekstu, funkcje estetyczne, moralne.

SCHEMAT KOMUNIKACYJNY WG JAKOBSONA:

NADAWCA - funkcja emotywna albo ekspresywna-wyrażenie postawy nadawcy, wobec tego, o czym mówi

ODBIORCA - funkcja konatywna-sposób odebrania komunikatu przed odbiorcę

KONTEKST - funkcja poznawcza, denotatywna. Kontekst jest konieczny dla efektywnej komunikacji, musi być zwerbalizowany.

KOD - to konwencje kulturalne, musi być taki sam dla nadawcy i odbiorcy

KONTAKT - funkcja fatyczna. Fizyczny kanał i psychiczny związek między nadawca, a odbiorcą, umożliwiający nawiązanie i kontynuowanie komunikacji

KOMUNIKAT - to właśnie funkcja poetycka

FUNKCJA POETYCKA - zwrócenie uwagi na sam w sobie komunikat, stosowanie stylistycznych środków wyrazu-rymy, przenośnie. Funkcja ta nie dotyczy jedynie poezji, jest jej dominantą, funkcja determinującą. Dotyczy także innych aktów mowy.

Funkcja poetycka stosowana w polityce: „I like Ike” slogan. Dzięki aliteracji ten slogan jest niepowtarzalny. Chodzi o powtarzalność, rym. Imię „Ike” zawiera się już w słowie „like”, to sugestia spoufałości, sympatii

MIMESIS OGÓLNIE + AUERBACH

MIMESIS to naśladowanie rzeczywistości przez sztukę - sygnalizuje relacje między dziełem sztuki, a światem zewnętrznym.

1. STAROŻYTNOŚĆ - mimesis to naśladowanie czynności natury.

-Platon oceniał taką sztukę mimetyczną negatywnie. Naśladowanie przedmiotów, które-zgodnie z jego filozofią-stanowiły tylko odbicie, cień idei, oddalało człowieka od prawdy, pogrążało w iluzji.

- Arystoteles - Mimesis to nie wierne kopiowanie natury, ale naśladowanie oparte na zasadzie prawdopodobieństwa i konieczności. Naśladowanie = kreowanie nowej rzeczywistości

-Cyceron - mimesis = naśladowanie mistrza i jego dzieł

2. ŚREDNIOWIECZE - porzucono starożytne wzory mimesis,

3. RENESANS - powrót do antyku

4. WIEK XX ERICH AUERBACH - Przedstawia on różne pojmowanie rzeczywistości, związane z ewolucją światopoglądów.

Pojmuję ją bardziej jak Platon - poszukuje możliwości utworów, które pozwalają ukazać rzeczywistość taką, jak ukazuję się przed naszymi oczami.

„BLIZNA ODYSEUSZA” - Dialogi: teksty biblijne dialogi wskazują na treści, które pozostają niewypowiedziane. U Homera mowa służy ujawnieniu wewnętrznych treści. W tekstach biblijnym najważniejsza jest religijność, doktryna wiary, zawiera naukę i obietnicę, zawierają ukryty sens. Teksy Homera chcą nam się przypodobać, walczą nasze względy. Biblia składa się z wielu, różnych fragmentów, które łączą się w historię świata i jej interpretację. Biblia ma charakter historyczny. -Bohaterowie Homera nie podlegają zmianom czasu, biblijne postacie są marionetkami w rękach Boga. Homer = legenda, mit

5. KRYZYS MIMESIS W XXw.

Literatura zakwestionowała istnienie mimesis. Wiek XX nie potrafi odpowiedzieć na pytanie, czym, jest rzeczywistość.

MIMESIS JĘZYKOWA - literatura, jako twór językowy nie może naśladowac rzeczywistości realnej, która nie ma natury językowej. Twórcy naśladują nie tyle rzeczywistość, co sposoby mówienia o niej.

MICHAŁ BACHTIN - dialogiczność - literatura naśladuje doświadczenie językowe, utrwalone w tekstach, gatunkach… Słowo nigdy nie jest pierwsze. Każde słowo ciągnie za sobą swoje pierwsze użycia, konteksty.

INTERTEKSTUALNOŚĆ - każdy tekst to wchłonięcie poprzednich tekstów i ich modyfikacje. Przykłady na itnertekstualność: aluzja, parodia, plagiat. Quo Vadis zawiera np. odniesienia do Biblii. Każdy tekst jest mozaiką cytatów.

JACQUES DERRIDA - DEKONSTRUKCJONALIŚCI - niemożliwy jest kontakt pomiędzy człowiekiem, a realną rzeczywistością. Ta, z którą już się stykamy jest rzeczywistością znakową, stworzona przez człowieka. Podział na kraje, miasta, województwa itp., kalendarz, czas… to konwencje, kontekst, sieć znaków i interpretacji.

POWIEŚĆ, NARRATOLOGIA

NARRACJA I NARRATOR - obecność narratora = podstawowa cecha epiki.

• Narracja jednopłaszczyznowa - narracja jest ukryta - powieść realistyczna

• Narracja dwupłaszczyznowa - narracja jest widoczna - powieść wieku XVIII

Po za tym narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa.

1. WŁADIMIR PROPP - przedstawiciel Narratologia, autor dzieła „Morfologia bajki” - 1928 r.

Porównywał 450 rosyjskich bajek ludowych, wyłowił wśród nich wiele podobnych struktur, motywów. Wyodrębnił 31 funkcji fabularnych, które składają się na sekwencję lub kilka sekwencji konstruujących fabułę każdej baśni. Obok funkcji pojawiło się też 7 typów działających postaci (przeciwnik magiczny pomocnik, fałszywy bohater…)

2. CLAUDE LEVI-STRAUSS - etnolog, zaczął badać mity - „Struktura mitów” 1955 r.

• Mitem - podstawowa jednostka mitu, jednostka struktury rozumienia. W ten sposób dowiódł podobieństwo między mitami z różnych kultur.

NARRATOLOGIA - tzw. gramatyka narracyjna - strukturalistyczna próba opisania fabuły w kategoriach swoistego języka. Narratolodzy dzielili utwór na historię (historie - relacjonowane zdarzenia) i dyskurs (discours - sposób relacjonowania zdarzeń)

Narratologia próbuje opisać tę historię w kategoriach gramatycznych = wyodrębnienie funkcji fabularnych: aktantów (postacie działające lub role narracyjne) i reguły ich łączenia.

2 POZIOMY NARRACYJNE:

• I ekstradiegetyczny (heterodiegetyczny) - na zewnątrz historii, narrator jest na zewnątrz opowiadanej historii

• II intradiegetyczny - (homodiegetyczny) - narrator jest wewnątrz opowiadania, sam jest bohaterem, świadkiem, opowieść w opowieści

FOKALIZACJA (OGNISKOWANIE):

1. zerowa - gdy narrator jest wszechwiedzący

2. wewnętrzna - punkt widzenia jakiejś postaci

3. zewnętrzna - nie otrzymujemy wszystkich informacji o świecie

ZWROT NARRATYWISTYCZNY - Uświadomienie sobie natury języka, liczy się nie tylko struktura, ale i autor i czytelnik, zacieranie granic pomiędzy tym co jest literackie, a teoretyczne I - lata 20, 30; II- lata 50, 60.

UMBERTO ECO - CZYTELNIK MODELOWY, TEKSTY OTWARTE I ZAMKNIĘTE

Tekst jest pełen niedopowiedzeń, domysłów,. To, co jest wypowiedziane w planie wyrażania(relacja tworzywo, forma), jest aktualizowane przez czytelnika w planie treści (co mówi tekst). Autor ma swoje intencje i wyobrażenie czytelnika (Intentio autoris), Czytelnik również ma swoje intencje (intentio lectoris)

-kompetencje autora nie zawsze pokrywają się z kompetencjami czytelnika

-autor potrzebuje strategii(jak dotrzeć do czytelnika)

-przewidywanie kompetencji czytelnika, nadzieja na czytelnika modelowego - który zrozumie daną idee w odpowiedni sposób

-czytanie tekstów to nie aktualizacja zamiarów autora, lecz aktualizacja zawartych w tekście intencji

-każdy czytelnik może odbierać tekst na swój własny sposób, w ten właśnie sposób czytelnik tworzy tekst

-interpretacja ma swoje granice - nadinterpretacja

TEKSTY OTWARTE - tekst dopuszcza wiele interpretacji

TEKSTY ZAMKNIĘTE - zakłada jedną, konkretną interpretację

RETORYKA

ARYSTOTELES - sztuka perswazji, umiejętność odkrywania tego, co może być przekonywujące

CYCERON - przemowa, która ma perswadować

KWINTYLIAN - nauka dobrej wymowy

STYLE:

• Docere - uczyć, nauczać = styl prosty

• Delectare - podobać się = styl powściągliwy

• Movere - poruszać się = styl wysoki

RODZAJE DYSKURSÓW:

-dyskurs doradczy, polityczny (pozostał dziś w postaci parlamentu)

-dyskurs epideiktyczny (pochwały, podniosłe mowy, publiczne nagany)

-dyskurs sądowy (język skodyfikowany)

ETAPY TWORZENIA WYPOWIEDZI:

I inventio - pomysł, koncept, dobranie pewnych toposów retorycznych

II dispoditio - ułożenie kolejnych części wypowiedzi

III elocutio - dobór środków stylistycznych, mowa ozdobna

IV memoriał - uczenie się na pamięć (w starożytności)

V actio - wypowiedzenie

FIGURA RETORYCZNA - środek ekspresji językowej, wszelkiego rodzaju środki: apostrofa, ironia, metafora, przekształcenie bądź odstępstwo od normalnego języka. Nowe znaczenia powstają poprzez zestawienie figur.

TROP -zastąpienie jednego słowa innym

*Figuratywność języka, czyli figuratywne (przenośne) użycie języka. Opozycją do tego jest użycie dosłowne, literalne. Zanika granica pomiędzy tym, co jest literalne, a tym, co jest figuratywne.

MAX BLACK wyróżnia 3 teorie metafor:

1. teoria substytucyjna - dowolna metafora może być przełożona na język dosłowny

2. teoria porównaniowa - metafora = skrócone porównanie, metaforę można rozwinąć w porównaniu

3. teoria interakcyjna - w metaforze dochodzi do transakcji znaczeniowej

PODZIAŁ FIGUR:

- metafora (podobieństwo) - np. ukochana =mój skarb

- metonimia (omownia) - np. ukochana = miłość mojego życia; dobre oko = dobry gust; lekkie pióro = umiejętność pisania;

- synekdocha -(zastąpienie nazwy całości nazwą części)- np. usta jak korale

- ironia - powiedzenie czegoś z odwrotnym znaczeniem - np. no pięknie!

HERMENEUTYKA

HERMENEUTYKA to sztuka i teoria interpretacji, której celem jest rozumienie. Ożywia się szczególnie w momentach zwrotów i przełomów. Z początku hermeneutyka ograniczała się do interpretacji tekstów świętych, religijnych - np. w starożytności interpretacja tego, co powiedziała wyrocznia, aby było to lepiej zrozumiane. Później również interpretacja Biblii.

HANS GREGOR GADAMER:

-logocentryzm - czyli język i umysł w centrum

-czytanie tekstów powinno prowadzić do eksplozji horyzontów

-hermeneutyka to przyswajanie obcości, mogę zrozumieć tekst, jeśli zrozumiem inność, obcość można przyswoić

-objaśnić teksty oznacza ujawnić to, co ukryte

-struktura mowy to struktura wewnętrzna hermeneutyki

EGZEGEZA - wyprowadzenie sensu z tekstu

EIZEGEZA - wprowadzenie znaczeń do tekstu

SENSY BIBLII:

1. literalny

2. alegoryczny

3. tropologiczny - moralny

4. anagoliczny

KOŁO HERMENEUTYCZNE - założenie: rozumienie ma strukturę kolistą.

1. Schleiermacher - jest tak dlatego, że żaden fragment nie może być interpretowany w oderwaniu od innych,

2. Heidegger - rozumienie nie ma punktu zero, nigdy nie czytamy od zera, zawsze jest „przedrozumienie” (mamy już jakąś wiedzę)

HERMENEUTYKA PODEJRZEŃ - hermeneutyka zakłada człowieka wolnego, jednakże podaje, że żaden człowiek nie jest wolny:

1. Karol Marks (człowiek jest zdeterminowany przez system ekonomiczny)

2. Fryderyk Nitzsche (człowiek jest zniewolony)

3. Zygmunt Freud (popędy nieuświadomione nami rządzą)

WSPÓŁCZESNA HERMENEUTYKA:

• Tradycjonaliści wierzą, że sens można poniekąd odkryć, tekst coś do nas mówi, język jest mediacją

• Druga grupa mówi, że jest tylko interpretacja, sensu się nie odkrywa, lecz konstruuje, jesteśmy uwięzieni w języku

CULLER - RETORYKA, POETYKA, POEZJA

GENOLOGIA - Dział zajmujący się gatunkami literackimi, rodzajami; rodzaje mają charakter ahistoryczny, gatunki zmieniają się w czasie

KRYTERIUM KLASYFIKACJI TEKSTU:

• Sposób manifestacji podmiotu - kto mówi? Jak mówi?

• Prezentacja świata przedstawionego i kompozycji

• Zjawisko językowe w warstwie stylistycznej

KRYZYSY ANTYGATUNKOWE:

1. romantyzm - dotychczasowe gatunki nie wystarczają, powstają nowe: powieść poetycka, powieść grozy, poemat dygresyjny, odnawia się ballada i listy z podróży.

2. awangarda antygatunkowa - jednostkowe wydarzenie literackie zamiast gatunków

3. Postmodernizm - kucharskie, biografie, książki wielu autorów - nieokreśloność gatunków.

TEKST, PRZEDSTAWIENIE - A. UBERSFELD

DRAMAT - jeden z trzech obok epiki i liryki rodzaj literacki - źródło starożytna Grecja, Dionizje, od początku związany z wystawianiem na scenie. Od starożytności do XVIII w. dominują dwa gatunki - komedia i tragedia. Romantyzm - nowe gatunki, dramat epicki, obyczajowy. Następnie zatarcie gatunków.

WIELKA REFORMA TEATRU - Stanisławski, Craig, Meyerhold, Appia, Osterwa, Schiller - Walka o autonomię teatru, nie związanie z literaturą. Lata 1890-1940.

UBERSFELD:

• nie ma jednego języka teatralnego, nie musimy znać wszystkich kodów spektaklu, by go zrozumieć

• widz musi obserwować kilka poziomów jednocześnie: stroje, scenografia, gra aktorska, mimika itp.

• teatr operuje różnymi kodami - kod gestu, kod stroju…

• w zasadzie tylko tekst w przedstawieniu trwa nienaruszalny, wszystko inne się zmienia, dlatego każde przedstawienie jest wyjątkowe, sztuka jest jednorazowa.

• dobitne znaki w sztuce pojawiają się tak, aby wszyscy je zrozumieli

• istnieje przepaść między tekstem, który jest sam w sobie literaturą, a tym, co sprawia, że przedstawienie jest czytelne

• przedstawienie to współgranie widza i aktora, fizyczny i psychiczny udział

ZWIĄZEK PARADYGMATYCZNY - powtórzenie lub opozycja

ZWIĄZEK SYNTAGMATYCZNY - związek z innymi znakami w dalszym ciągu przedstawienia

NEGACJA - stan nierzeczywistości - krzesło na scenie = znak minus, nie jest przeznaczone dla nas, widz nie może na nim usiąść

ILUZJA - nie istnieje iluzja teatralna, tak jak widz nie może ingerować w spektakl, tak tez nie może ingerować w swoje życie

TEATRALIZACJA - aktorzy grają aktorów, teatr w teatrze

PRAKTYKA CZYTANIA

POSTSTRUKTURALIZM - wszystko, co przekracza granice strukturalizmu (feminizm, dekonstrukcjonizm, kognitywizm)

FEMIZNIZM - Nurt sięgający korzeniami XVIII w., socjo-polityczny nurt akademicki

1. I fala feminizmu - przełom XIX i XX w. do alt 60' - prawo do głosowania, równość płci, równość praw przede wszystkim

2. II fala - lata 60', 70', 80' - pytanie o inność, odmienność, poprawność polityczna

3. III fala - lata 90', trwa cały czas - postfeminizm - należy zdekonstruować pojęcie kobieta, najbardziej radykalni. Odzywają się nowe feministki-kolorowe, homoseksualne (różnorodność). Wcześniej feministki były białe, pochodziły z dobrych sfer.

NAZWISKA: E. Showalter, H. Cixous, G. Ch. Spivak, L. Igaracy, N. Miller, J. Kristeva

N. MILLER - kobieca twórczość jest jak sieć pająka - arachnologia, organiczny związek twórczyni z tym, co robi, jak u pająka

-zatarcie dystansu między autorem, a dziełem

GENDER - płeć kulturowa, gender (płeć kulturowa) ≠ sex (płeć biologiczna)

KONSTRUKCJONIŚCI	ESENCJALIŚCI
Płeć biologiczna nie ma znaczenia, pierwszy jest gender Samą opozycje gender ≠ sex trzeba zdekonstruować	Biologia jest pierwsza i na jej podstawie buduje się gender

PRAGMATYZM - Nowoczesny pogląd na czytanie, wywodzi się od Williama Jamesa-pierwszy przedstawiciel, wprowadził pojęcie doświadczenia, przełom XIX/XX w. PRZEDSTAWICIELE: R. Rorty, Stanley Fish

ZAŁOŻENIA:

Poznanie - tworzenie znaczeń i tworzenie sensu-nie można poznać rzeczywistości będącej po za umysłem i językiem

-rzeczywistość jest tworzona przez język

-nie ma gotowych sensów, są one tworzone, nie ma żadnej `podszewki' świata

-tekst nic nam nie powie

-Pragmatycy - to my mówimy, nie świat, tekst, rzeczywistość

---