ZARYS HISTORII LITERATURY HISZPAŃSKIEJ
Pierwsze 5 wykładów ^^
NOTATKI BY LULU
Za pożyczenie brakujących wykładów dziękuję yanvie
NIE ponoszę odpowiedzialności za jakiekolwiek błędy. Jestem tylko człowiekiem, a nie encyklopedią, mogłam coś źle zanotować. Czytasz na własne ryzyko : ) żeby potem ktoś do pani prof. na egzaminie nie wyjechał z tekstem typu: „przecież dobrze mówię, tak było w notatkach ściągniętych z internetu!” (wierzcie, znam takie historie…) Wrzucam te notatki dla Was nie dla swojej przyjemności, ale generalnie uważam, że należy sobie pomagać, a skoro jest u nas sporo dwukierunkowców którzy nie mogą chodzić na wykłady…no to pomagam ; )
Polecam czytać notatki równocześnie patrząc na skrypt. Znaki zapytania w nawiasach, wiadomo - czegoś nie jestem pewna. Czasami pojawi się coś, czego pani prof. nie mówiła (baaardzo rzadko ; D) - to są cytaty z „Historii literatury hiszpańskiej” Angela del Rio.
Miejscami będzie chaotycznie. Ale każdy, kto był na wykładzie z ZHLH wie, że czasem się nie da inaczej ; ) Sorry za skróty myślowe i schemaciki, jeśli się pojawią - tak notuję. Ale sądzę, że będziecie wiedzieć o co cho ; )
WPROWADZENIE: MAUROWIE, ŻYDZI I CHRZEŚCIJANIE.
PIEŚŃ O CYDZIE.
POEZJA LUDOWA. ROMANCERO.
LITERATURA HISZPAŃSKA WIEKÓW XIII I XIV. GONZALO DE BERCEO, ALFONS X MĄDRY, DON JUAN MANUEL.
LITERATURA HISZPAŃSKSA WIEKU XV: LIRYKA DWORSKA I ”COPLAS DE LA MUERTE DE SU PADRE” JORGE MANRIQUE. LA CELESTINA.
8.10.2008 WPROWADZENIE: MAUROWIE, ŻYDZI I CHRZEŚCIJANIE
Literatura Półwyspu Iberyjskiego <- kultura żydowska + muzułmańska + chrześcijańska.
Na wykładzie zajmujemy się literaturą od X wieku.
587 r. - Wizygoci, którzy rządzą społecznością hispanoromańską przyjmują religię katolicką. To przełomowy moment dla hiszpańskiej społeczności, element spajający.
Św. Izydor z Sewilli, przełom V/VI wieku, skompilował całą średniowieczną wiedzę w jednym wielotomowym dziele, „Etymologie”. Patron Hiszpanii (?).
711 r - najazd arabski spowodowany złą sytuacją na PI. Następnie rekonkwista, aż do zdobycia ostatniego arabskiego bastionu - Granady.
W X wieku zaczął się nastrój przełomu milenijnego - bardzo ponury, popularna apokalipsa św. Jana, apokaliptyczna wizja końca świata. Np. Beato de Liébana, autor komentarzy do apokalipsy św. Jana.
LA MOAXAJA (muwassahas): poemat wymyślony przez arabskich poetów po zetknięciu z kulturą chrześcijańską. Napisany w języku arabskim klasycznym bądź po hebrajsku, a ostatnia zwrotka wprowadza cytat w obrębie tekstu w języku wulgarnym. (patrz: jarcha) Tematyka miłosna bądź panegiryczna.
LA JARCHA: strofa końcowa pewnych poematów arabskich lub hebrajskich (moaxajas), o charakterze lirycznym, napisana w dialekcie mozarabskim (specyficzny język romański, używany na terenach zajętych przez arabów). To najstarsze zapisane teksty w tym języku, zachowane przez arabów, odkryte w 1948 r. przez Sterna.
15.10. 2008 PIEŚŃ O CYDZIE. ŚREDNIOWIECZNA EPIKA HISZPAŃSKA.
Cyd = ucieleśnienie cnót rycerskich i wierności im, nawet kosztem swojego życia uczuciowego (chociaż to ma miejsce akurat w innej wersji Cyda, Pierre'a Corneille'a, nie tej, którą się zajmujemy).
El Poema de Mio Cid to jeden z najstarszych tekstów w języku kastylijskim.
Problem z literaturą średniowieczną = zapis jest wtórny. To wszystko najpierw długo krążyło w przekazie ustnym.
PoC powstała prawdopodobnie około XII wieku, ale istnieją również inne hipotezy. Na pewno w czasach rekonkwisty.
Rodrigo (Ruy) Díaz de Vivar, El Cid (1043-1099). Jego życie przypadło na bardzo burdzliwy okres w dziejach Hiszpanii (Ferdynand jednoczy Kastylię, Leon i Galicję tylko po to, by dać je w spadku synom, i siłą rzeczy - znów podzielić. Sancho dostał Kastylię, miał pełnić rolę wiodącą = gotowy konflikt. Alfons VI opuścił swoje królestwo i udał się na wygnanie do Toledo. Zagrożony przez Sancha doprowadził do jego śmierci i został królem). Legenda głosi, że Cyd był bezpośrednim wasalem Sancha, i że Alfons VI musiał złożyć w kościele przysięgę, że nie jest winien śmierci brata. To zarzewie pierwszego konfliktu i pierwszego wygnania Cyda. Pieśń o Cydzie = wygnanie i powrót w łaski króla. Elementy historyczne, wzbogacone elementami fikcyjnymi.
CANTAR DE GESTA - z hiszpańskich utworów tego gatunku zachowała się tylko PoC (około 3000 wersów) i do tego jeszcze fragmenty innych dzieł, około 1000 wersów. Razem = 4000 wersów. Fragmenty zachowały się poprzez „przeniesienie” do:
późniejszych kronik (zwłaszcza z czasów Alfonsa X - kroniki tworzone na jego dworze nie po łacinie a po hiszpańsku, sprawa wyjątkowa). Skrybowie zapisywali to, co opowiedzieli i recytowali im `juglares' - śpiewacy, zwołani w tym celu na dwór
„romanc” - późniejszych pieśni.
3 CYKLE EPICKIE (patrz skrypt).
Pieśń epicka:
- asylabiczna
- rym sonantyczny (rymują się samogłoski)
- „tyrady” - tirades. Serie rymowań będące odrębnymi paragrafami. Asonans pozwala na podział poszczególnych fragmentów, 1 tyrada to jakby jedno ujęcie kamery.
- stałe epickie epitety - cecha charakterystyczna stylu formularnego, jest ich wiele w PoC.
Pieśń o Cydzie - czas powstania, autor, itp.
Legenda zaczęła powstawać tuż po śmierci Cyda. Na długo, nim została spisana.
Pieśń tworzył legion autorów, nie jest możliwe ustalenie jednego (hipoteza Ramona Menendeza Pidala). Wg badań francuskich (Joseph Bedier): pieśni epickie miały swoich autorów, ich tworzenie było inicjowane przez ośrodki religijne.
Per Abbat = Piotr Opat. Spisał? Napisał? Przepisał? Skomponował? : ) Nie wiadomo. Wiemy, że cokolwiek zrobił, zrobił to w 1207 roku (sam napisał, że w 1245 roku, ale Hiszpanie liczyli czas od wkroczenia Rzymian, od 38r n.e.).
Hipoteza 1: pieśń napisał Per Abbat. Był wykształcony, studiował na Sorbonie.
Hipoteza 2 (Smith): natrafił na sfałszowane dokumenty, był notariuszem. Skomponował z nich PoC. Po co? Uwiarygodnienie wydarzeń? PoC to rozbudowany wątek społeczno-prawno-ekonomiczny, kwestia sporu między hidalgos a ricos hombres.
22.10.2008 HISZPAŃSKA POEZJA LUDOWA (GMINNA). HISZPAŃSKIE ROMANCERO.
Przegląd tradycyjnej liryki hiszpańskiej:
- arabsko-andaluzyjska (1000-1150) LA JARCHA (MOAXAJA). Pytania retoryczne, wykrzyknienia. Tworzone w języku wulgarnym. Stanowi jądro liryzmu całej kompozycji poetyckiej. „Ma być jak cukier, ambrozja, sól”. Moaxaja jest wymyślona przez Araba, którzy poczuł się zainspirowany zasłyszaną gdzieś strofą kobiecą w języku romańskim. „Moaxaja to pierścień, a jarcha - rubin w tym pierścieniu.”
- liryka galisyjsko-portugalska (XIII-XIV wiek). Tutaj również strofy wypowiadane przez kobiety. Jej źródło leży w poezji prowansalskiej z XII wieku, która „przetransmitowała” się na te tereny poprzez pielgrzymów zmierzających do Santiago de Compostela. Typowy gatunek: LA CANTIGA DE AMIGO - do kochanka, o kochanku, inaczej CANCIONEIRO. Pisał je między innymi król Dionizy i inni „możni” dworu. Stanowią odbicie twórczości ludowej. „Ja” liryczne = kobieta, tematyka = nieszczęśliwa miłość, wplecione rozmowy z drzewami, falami morza, ptakami. Liczne paralelizmy. Bardziej melancholijne od jarczy (inna różnica, w jarchas - kobieta zamknięta w murach domu, ogrodu, w cancioneiros - otoczona naturą).
(Dygresja: Alfons X Mądry pisał po galisyjsku, nie po kastylijsku, bo wtedy to galisyjski był nośnikiem literackim, miał już odpowiednie słownictwo do twórczości, a hiszpański nie miał jeszcze odpowiednich form artystycznych itp. Zawsze, gdy pojawia się nowy trend w twórczości literackiej, najpierw w języku, z którego „przyszedł”.)
- tradycyjna liryka kastylijska (XIV-XV wiek). EL ZĒJEL: średniowieczna forma stroficzna składająca się z początkowej zwrotki EL VILLANCICO powtarzającej się w formie refrenu, ze zwrotki o 3 wersach monorymicznych i czwartego rymującego się z następującym po nim refrenem. Aa bbba (refren aa) ccca (refren aa) etc. Adaptacja, imitacja utworu arabskiego. EL VILLANCICO: średniowieczna pieśń ludowa wieśniacza z refrenem. Głos mówiący = kobieta.
ROMANCA (ROMANCES bądź ROMENCERO)
Utwór wierszem z pewną opowieścią. Bohaterowi e fikcyjni, historyczni, zwierzęta… Powstały na bazie pieśni epickich (cantares de gesta) , które zaczęły stopniowo zanikać (i zniknęły w XIV wieku). 8 zgłoskowe, rymują się wersy parzyste, są uregulowane (nowość), asonans (element zachowany od pieśni epickich). To gatunek „imperialistyczny” ; ) - opuścił tematykę heroiczną i zaczął okupować granice poezji lirycznej, żeby wywołać emocje; stałe formuły, elementy dramatyzujące.
Romances viejos.
Początkowe nie zachowały się, pochodzą w „prostej linii” od pieśni epickich, anonimowe, o wyprawach wojennych itp., jakby pieśni epickie podzielone na krótkie części. Dopiero od XIV wieku zaczynają się pojawiać romance o bohaterach fikcyjnych czy zwierzętach, ale nadal to anonimowa pieśń gminna.
Romances nuevos.
Już nie anonimowe, mają autorów (de Vega, Lorca…) XVI wiek.
Typy romances - patrz skrypt.
LITERATURA WIEKÓW XIII i XIV: GONZALO DE BERCEO, ALFONS X MĄDRY, DON JUAN MANUEL
To nadal średniowiecze, ale przekaz już ustny nie pisany.
A propos: szkolnictwo. W 1240r oddech od rekonkwisty - można zająć się nauką. Powstał pierwszy uniwersytet - studium generale - w Palencii.
MESTER DE CLERECíA - grupa anonimowych twórców. Odróżniali się od kuglarzy, osoby kształcone (po łacinie, w studium generale). Pierwsza świadoma szkoła poetycka. Identyfikowali się ze wspólnym programem, opozycja dla sztuki mówionej - odcinają się odeń, ale i tak używają podobnych chwytów, by zainteresować publikę (bo przecież nadal wszystko jest pisane po to, by być czytane na głos - niewielu ludzi umie czytać). Posiadali umiejętność kompozycji i chwytów retorycznych.
CUADERNA VíA- 4wersowa strofa pisana aleksandrynem - 14zgłoskowiec, regularny z cezurą, inny tym niż w canatares de gesta- konsonantyczny. Zachowano około 30 utworów, 1 - „Księga o Aleksandrze” (tematyka antyczna, stąd nazwa: aleksandryn, to jest wolne tłumaczenie z łaciny, dlaczego przełożył? - bo trzeba się z ludźmi dzielić umiejętnościami, inaczej się grzeszy), potem „Księga o Apoloniuszu”. Potem tę formę zaadaptowano do opowiadania o historii Hiszpanii, tematyki religijnej, dogmatycznej, hagiograficznej.
GONZALO DE BERCEO - pierwszy twórca znany z imienia i nazwiska. Urodzony pod koniec XII wieku, mógł być studentem w Palecii. Pisał cuaderna vía. Mógł pracować przy monasterio de San Millán de la Cogolla jako notariusz. Pisał po hiszpańsku o świętych - Żywot św. Dominika Pustelnika, Żywot św Emiliana, żywot św. Orii Pustelniczki, oparte na źródłach łacińskich (miał dostęp do klasztornej biblioteki). Jego żywoty miały urozmaicić pobyt pielgrzymkom w klasztorze, w którym pracował. Również po to, by rozpropagować to, że każda miejscowość ma płacić trybut klasztorowi (Bercelo uczestniczył w fałszerstwie papierów, które to nakazywały : ) ).
Drugi cykl - maryjny (Maryja jako pośredniczka między Bogiem a grzesznikami)
Trzeci - cykl dogmatyczny -> ewangelizacja
JUAN RUIZ - KSIĘGA DOBREJ MIŁOŚCI
W większości - cuaderna vía. Zbiór debat, dyskursów, np. czy lepiej być rycerzem czy duchownym. 7000 wersów, 1728 strof. Heterogoniczna forma, w zasadzie autobiografia, mimo, że Ruiz jest duchownym - mowa o swoich miłościach i miłostkach ; ) - łącznie 14 związków. Także egzempla. Brak stałego wątku narracyjnego. Autor ucieka się do tekstów religijnych, adaptuje je, by mówić o sprawach przyziemnych. KDM - osoba wykształcona pisze dla osoby wykształconej. My nie mamy kontekstu, więc nie jest łatwo się doszukać tego 2,3 dna. Wciąż próbuje się znaleźć klucz do tej książki - reformy laterańskie? - Lateranie uchwalają celibat wśród księży, zaczynają się wizytacje u księzy. Wizytatorzy mieli instrukcję wewnętrzną - o co pytać, jak. KDM wydaje się być odbiciem takiego podręcznika - czy jest ona złożona z epizodów zasłyszanych podczas takich wizytacji? ; )
ALFONS X MĄDRY
Postanowił stworzyć kodeks - Siete Partidas - wykładnia dla wszystkich, którzy chcieliby założyć uniwersytet.
Na swoim dworze założył skryptorium, zaprojektował program naukowy - zarządził stworzenie historii Hiszpanii (potem również historii powszechnej) - nigdy nie powstała do końca, ale jej ślady pozostały, dziś znamy to jako „Primera crónica general” (po hiszpańsku, nie po łacinie!).
Inne, oprócz Siete Partidas, kodeksy prawne: „Setenario”, „Fuero real”. + tłumaczenie z arabskiego na hiszpański, dzieła astrologiczne, traktaty (np. o grze w szachy). Pisał też wiersze, pieśni - w galisyjsko-portugalskim (nawiązanie do trubadurów).
DON JUAN MANUEL, infant
Siostrzeniec Alfonsa. Autor b. wielu dzieł, nie zachowało się ich wiele. Wiemy, ile było ich dokładnie. Stworzył bowiem kodeks ze wszystkimi dziełami i zdeponował w ufundowanym przez siebie klasztorze. W Prologu (który się zachował w przeciwieństwie do reszty) wymienił wszystkie tytuły i wyjaśnił, by nie obwiniano go o ewentualne błędy kopistów - każdy, kto znalazł jakiś uszczerbek w tekście powinien najpierw sprawdzić autoryzowany kodeks, żeby nie oskarżyć o błąd Don Juana.
Naśladował stryja, choć ich relacje były napięte.
„KSIĘGA HRABIEGO LUKANORA” - 5 części, dużo mówi w tym dziele o sobie samym i o tym, jak pisze. Jedna z części to 50 egzempli (literatura egzempcjonalna = zachęcająca do dobrego postępowania). To rozmowy między Lukanorem a Patroniuszem, Patroniusz jest służącym - nie może niczego radzić wprost, więc przytacza opowieści - więc dwa poziomy narracji (to właśnie egzempla, które są adaptacjami Ezopa, opowieściami ze wchodu np. Indii, opowieściami funkcjonującymi jako anegdoty, przypowieściami ludowymi). Don Juan, chcąc nadać wiarygodności, wplatał w opowieści postaci historyczne w sytuacjach fikcyjnych, wyraźnie przy tym pokazując, którą z tych postaci ceni, a której nie ; )
Don Juan Manuel to pierwszy bardzo ważny opowiadacz historii w dziejach literatury hiszpańskiej. Jest prekursorem techniki prozatorskiej Cervantesa.
5.11.2008 LITERATURA WIEKU XV: LIRYKA DWORSKA. „COPLAS A LA MUERTE DE SU PADRE” JORGE MANRIQUE. LA CELESTINA.
XV wiek: pierwszy raz do głosu dochodzi liryka w języku hiszpańskim, głównie dworska. „Szał” pisania wierszy - cała szlachta. Rozkwit, popularność tradycji rycerskiej (opowieści rycerskie) - rytuały, zwyczaje (na dworach królewskich i magnackich). Romanse rycerskie - ogromna popularność na pograniczu XV i XVI wieku.
W XV wieku w rękach Maurów już tylko Granada, Kastylia i Aragonia już połączona przez Izabelę i Fryderyka. Aragonia obejmowała też tereny na Płwp Apenińskim = wzajemne przenikanie, bardzo wyraźny wpływ literacki włoskich humanistów.
LIRYKA DWORSKA: rozwijała się niezwykle aktywnie. Znamy z imienia i nazwiska 700 poetów tamtego okresu. Tematyka miłosna, kody zachowań rządzących w miłości godnej (dama „panem” zakochanego w niej, on jej „wasalem”), cierpienie miłosne. Ewidentne naśladownictwo poezji ludowej. VILLANCICOS - forma wierszowa naśladująca lirykę ludową. SERRANILLAS - pieśni góralskie, czy raczej pieśni o góralkach ; )
np. Marqués de Santillana (Markiz Santillana) - tworzył seranillas. Stworzył ich cały cykl, czy był to rodzaj zabawy dworskiej? Za każdym razem gdy wyjeżdżał, wracał i recytował o kolejnej napotkanej góralce. Jest to dialog między rycerzem a góralką, sytuacja zawsze taka sama: rycerz w podróży, informacja skąd dokąd (prawdziwe nazwy miejscowości w obrębie jego posiadłości), komplement w kierunku napotkanej dziewczyny, jej - wyraźna bądź mniej ; D - odmowa. Nie wiem y, jakie jest zakończenie, więc można się czasem tylko domyślać ; D
Tworzył też w tematyce alegorycznej jak włosi, sonety jak Petrarka - ale to wszystko mu kiepsko wychodziło, najlepsze były seranillas.
KANCJONARZE: liryka dworska jednego autora bądź antologie wielu. Zawierały też teksty teoretyczne. Często komponowane na dworach. Najpierw zapisywane po galisyjsku, potem stopniowo po kastylijsku.
CANCIONES: do śpiewania, o miłości
DECIRES: do recytacji, o charakterze alegorycznym. Sława, satyra, polityka - wówczas aktualne.
Juan de Mena - z dworu Jana II. Tworzył lirykę, próbował naśladować Dantego. „Labirynt fortuny” - poemat opisujący to co było, co jest, i będzie.
Nowa forma narracyjna - novela sentimental - romans sentymentalny. Powieść protopsychologiczna: szczątkowa fabuła. Nieszczęśliwa platoniczna miłość, stan uczuciowy bohaterów - szczegółowa analiza, tło alegoryczne (np. „Więzienie miłości” Diega de San Pedro). Często sytuacja nieakceptowana w społeczeństwie chrześcijańskim - samobójstwo. Czasem nurt tematyki zaczerpniętej ze średniowiecza, wówczas bardzo popularnej - mizoginicznej: kobiety powodują wszystkie nieszczęścia świata ; ) - czasem dialog między zwolennikami a przeciwnikami tej teorii.
Powieści rycerskie: jedna z pierwszych książek beletrystycznych wydanych drukiem - „Amadis z Galii” - 1508 r. (były popularne przez cały XV wiek). Bohaterowie: osoby szlachetnie urodzone, motor działań - miłość do kobiety, ale skupienie się raczej na naturze uczucia. Najważniejsze są przygody, zdecydowanie fikcyjne pod każdym względem.
„Celestyna” - łącznik między średniowieczem a renesansem. Nie ma nic wspólnego z kulturą dworską, raczej humanistyczną, akademicką, uniwersytecką. Wydawana pod różnymi tytułami (patrz skrypt). Krytyka wzoru miłości dworskiej - o tym, jakie nieszczęścia niosą za sobą szalone miłości i złę kobiety ; D. Tekst był bardzo popularny, skoro aż tyle wydań w krótkim okresie czasu.
Wersja z 1499 roku - 16 aktów, wydana w Burgos anonimowo. Autor znalazł pierwszy akt, spodobał mu się, więc napisał kontynuację.
1500 rok - wydanie w Toledo, 1501 r. - w Sewilli.
Wersja z 1502 roku - zmieniony tytuł, wersja poszerzona i kanoniczna - 21 aktów. W jednym z kolejnych wydań pojawił się wiersz, gdzie akrostychem jest zapisane imię i nazwisko autora. Utwór pisany dialogiem, nawiązuje do humanistycznej literatury średniowiecznej, która adaptowała łacińskie dramaty.
Jorge Manrique -połowa XVI wieku - liryka dworska, głównie tematyka miłosna. Ale również „Strofy na śmierć ojca” (skrypt) - pemat, kazanie pogrzebowe, pochwała cnót ojca, śmierć pojawia się osobiście (alegoria śmierci) - rozmowa z ojcem Manrique - spokojne umieranie. Napisana „copla de pie quebrado” - strofa o złamanej stopie.