CZĘŚĆ 1 - SZTUKA DYSKUTOWANIA - OD SOFISTÓW DO PRZEKAZU REKLAMOWEGO
Celem wykładu jest ukazanie pewniej ciągłości w sztuce retorycznej w ciągu dziejowym. Podobne umiejętności wykorzystywane były zarówno przez starożytnych sofistów, jak i współczesnych twórców treści perswazyjnych zawartych np. w reklamach.
SOFIŚCI
Gdzie i kiedy: Grecja; V wiek p.n.e.
Przedstawiciele: Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz, Prodyk
Poglądy:
1/ Nowy stosunek do nauki
a/ przedmiot badań (ludzie, a nie przyroda)
b/ praktyczne zadania nauki (przekonywanie do swojej wizji świata)
c/ empiryczne metody badań
2/ Minimalistyczna teoria poznania
- sensualizm - „co jest zjawiskiem dla ludzi, to istnieje”
- relatywizm - „wszystkich rzeczy miarą jest człowiek”
- praktycyzm - „twierdzenia są równie prawdziwe, ale skoro jedne
z nich są lepsze, należy trzymać się lepszych”
- konwencjonalizm - „prawo obowiązujące jest wytworem
większości słabych, religia wymysłem silnego
władcy dla pohamowania tłumu”
SOFIZMATY
Z greckiego sophisma=wybieg, wykręt
Funkcjonuje w co najmniej trzech znaczeniach:
1/ zwodniczy "dowód" matematyczny, pozornie poprawny, lecz faktycznie błędny, zawierający rozmyślnie wprowadzony błąd logiczny, na pierwszy rzut oka trudny do wykrycia;
Przykład:
- Jaką liczbą jest piątka?
- Nieparzystą
- Jesteś pewien?
- Tak
- A czy 5=2+3?
- Tak
- Dwa jest liczbą, parzystą, a trzy nieparzysta. Dlatego też piątka jest zarówno liczbą parzystą, jak i nieparzystą.
- :- (
2/ wypowiedź lub sformułowanie, w którym świadomie został ukryty błąd rozumowania nadający pozory prawdy fałszywym twierdzeniom;
Przykład:
Powiedz mi - zwraca się sofista do jakiegoś młodego amatora dyskusji - czy jakaś rzecz może jednocześnie posiadać jakąś własność i nie posiadać jej?
Oczywiście, że nie - odpowiada zagadnięty.
No to zobaczymy. A miód jest słodki?
Jest.
A żółty też jest?
Tak, miód jest słodki i żółty. Więc cóż z tego?
Zaraz, zaraz, mój chłopcze, nie niecierpliw się. Powiadasz, więc, że miód jest słodki i żółty jednocześnie. A żółty to słodki, czy nie?
Jak to? Żółty to żółty, a nie słodki!
Więc, żółty, powiadasz, nie słodki?
Oczywiście! - Posłuchaj, powiedziałeś o miodzie, że jest słodki i żółty. Ale skoro zgodziłeś się, że żółty znaczy nie słodki, to tak jakbyś powiedział, że miód jest słodki i nie słodki. A przecież z całym przekonaniem twierdziłeś na wstępie naszej rozmowy, że żadna rzecz nie może jednocześnie posiadać i nie posiadać tej samej własności.
3/ wszelka próba dowiedzenia swoich racji, bez względu na wartość logiczną przedstawionej argumentacji
ERYSTYKA
Jest to sztuka doprowadzania sporów do korzystnego rozwiązania bez względu na prawdę materialną. Pochodzi z klasycznego języka greckiego eristikós czyli kłótliwy,
éris oznaczający kłótnię, spór, walkę oraz imię bogini niezgody, córki Nocy, towarzyszki Aresa na polu bitwy, będącej uosobieniem waśni, niezgody i kłótni.
O tej sztuce pisał Artur Schopenhauer w „Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów”
RODZAJE ARGUMENTÓW
Argumentum ad auditorem
Argument odwołujący się do słuchacza - sposób argumentowania polegający na tym, że orator zwraca się nie do swojego przeciwnika w dyskusji, lecz albo do współuczestników dyskusji, albo do biernych słuchaczy, celem pozyskania ich sobie, lecz nie poprzez podanie logicznych racji na rzecz tezy, lecz w każdy inny sposób, najczęściej odwołując się do ich emocji.
Przykład:
Chcąc zakwestionować zasadność teorii Darwina orator zwraca się do audytorium z zapytaniem: A kto z Państwa pochodzi od małpy?
Argumentum ad auctoritate
Argument odwołujący się do autorytetu - sposób argumentowania polegający na tym, że orator, chcąc uśpić czujność swojego przeciwnika, powołuje się na jego autorytet i zasługi. Argumentum ad vanitatem
Argument odwołujący się do próżności - sposób argumentowania polegający na wykorzystaniu próżności drugiej strony w dyskusji, drogą umiejętnie dawkowanych, mniej lub bardziej zasadnych, pochlebstw, celem uzyskania akceptacji na wygłaszany pogląd. Przykład: W dyskusji padają zwroty typu: „nie ulega wątpliwości pańska głęboka i wszechstronna znajomość problemu…”, „pan jako ekspert w tej dziedzinie, doskonale wie, że…”, „jako człowiek inteligentny na pewno pan rozumie, że…”, po których następuje podanie własnego poglądu i oczekiwanie, że zjednany komplementami dyskutant bez zastrzeżeń zaakceptuje nasze stanowisko.
Argumentum ad baculinum
Argument odwołujący się do kija - sposób argumentowania polegający na tym, że grozi się przykrymi konsekwencjami, włącznie z użyciem siły, w przypadku braku zgody na przedstawioną propozycję
Argumentum ad misericordiam
Argument odwołujący się do litości - sposób argumentowania polegający na wzbudzaniu w drugiej osobie uczuć litości i współczucia, celem zjednania sobie tej osoby.
Przykład:
Student, który nie zdał egzaminu prosi wykładowcę o to, by nie stawiał mu dwói z racji na to, że straci stypendium za wyniki w nauce
Argumentum ad hominem
Argument odwołujący się do człowieka - sposób argumentowania polegający na tym, że odwołujemy się do, dobrze nam znanych, przekonań (uprzedzeń pozytywnych) osoby, którą do czegoś chcemy przekonać.
Przykład:
Chcąc uniknąć odpytywania uczniowie przekonują nauczyciela biologii do wycieczki do lasu, powołując się na głoszone przez niego poglądy o konieczności fizycznego kontaktu z naturą celem jej lepszego poznania.
Argumentum ad personam
Argument skierowany do osoby - sposób argumentowania polegający na przypisywaniu przeciwnikowi szeregu wad, lub nawet obrażaniu go celem wmówienia audytorium a nawet samemu przeciwnikowi, że jego poglądy są fałszywe. Ten sposób argumentowania utożsamiany jest niekiedy argumentum ad hominem.
Przykład:
Nie mogąc sobie poradzić z argumentami przeciwnika, orator w pewnym momencie stwierdza:
- Doprawdy pojąć nie mogę, jak Państwo możecie dawać wiarę temu idiocie?
Argumentum ad ignorantiam i onus probandi
Argument odwołujący się do niewiedzy - sposób argumentowania polegający na tym, że przeciwnik w dyskusji nie potrafi podać kontrtezy dla tezy, którą chce mu się narzucić. Fakt, że przeciwnik nie potrafi podać kontrtezy traktuje się jako argument na rzecz tezy dowodzonej.
Przykład:
- Czy potrafisz udowodnić, że duchy nie istnieją?
- Nie, nie potrafię.
- Wobec tego powinieneś uznać istnienie duchów.
Argumentum ad populum
Argument odwołujący się do upodobań ludu (tzw. demagogia) - sposób argumentowania polegający na rozbudzaniu emocji słuchaczy przez odwoływanie się do ich dumy, egoizmu narodowego czy rasowego czy instynktów lub przesądów, celem pozyskania słuchaczy dla swoich potrzeb.
Przykład:
Pójdźcie w me ślady - mówi do tłumu orator, który chce być wybrany do Sejmu - razem wypełnimy przypisaną przez Boga nam Polakom misję uczynienia Europy obszarem wartości chrześcijańskich.
Argumentum ad verecundiam
Argument odwołujący się do nieśmiałości - sposób argumentacji polegający na powoływaniu się na jakiś autorytet, którego wprawdzie druga strona nie uznaje, ale też nie może go zakwestionować, będąc skrępowana uczuciami szacunku lub nieśmiałością, czy też obawą narażenia się na zarzut zarozumiałości.
Przykład:
W dyskusji na tematy naukowe jedna osoba powołuje się na autorytet papieża i Pisma św. a strona przeciwna czuje się skrępowana obawami, że zakwestionuje powszechnie zaakceptowane autorytety
Argumentum ad crumenam
Argument odwołujący się do interesów materialnych drugiej strony
CZĘŚĆ 2 - UTOPIE
Celem wykładu jest zaprezentowanie, na wybranych przykładach, w jaki sposób człowiek realizował w historii swoją potrzebę kreowania miejsc idealnych w czasie i przestrzeni.
DEFINICJA I KLASYFIKACJE
TOPOS - miejsce
EU - EUTOPIA - dobre miejsce
OU - OUTOPIA - miejsce, którego nie ma
1/ Utopie eskapistyczne - umożliwiają ucieczkę (zwrócone ku twórcy)
Utopie miejsca (Eldorado)
Utopie czasu („za komunizmu, to były czasy”, „kiedy skończę 18 lat, będę mógł zrobić wszystko”)
Utopie ładu wiecznego (wzór świata szczęśliwego przeniesiony poza czas i przestrzeń do idei Boga, Natury, Rozumu, np. pojęcie raju)
2/ Utopie heroiczne - dają narzędzia, by zmienić rzeczywistość (zwrócone ku światu)
Utopie zakonu - zmiana elementu systemu społecznego (falanster - forma organizacji składająca się z 1620 członków (810 mężczyzn i 810 kobiet), mająca zastąpić państwo w wizji socjalisty utopisty Ch. Fouriera, XIX w.)
Utopie polityki - zakładały zmianę całego systemu (rewolucje)
PRZEJAWY MYŚLENIA UTOPIJNEGO
Utopie odrodzeniowe
Thomas More (1478-1535) UTOPIA
Francis Bacon (1561-1626) NOWA ATLANTYDA
Thomas Campanella (1568-1639) MIASTO SŁOŃCA
Utopia oświeceniowa
Jeremy Bentham (1748 -1831) PANOPTICON
Jest to projekt więzienia zaprojektowany przez tego angielskiego filozofa utylitarystę. Dotyczył on również innych instytucji typu totalnego (szpitale, przytułki, lazarety). Jego konstrukcja umożliwiałaby strażnikom obserwowanie więźniów tak, by nie wiedzieli czy i kiedy są obserwowani. Pomimo tego, że projekt wprowadzał duże oszczędności, nie udało się Benthamowi go zrealizować. Próby realizacji jego idei wykorzystano w więzieniu Pentonville w pn. Londynie, więzieniu Armagh Gaol w Pn. Irlandii czy zakładzie karnym Eastern State w Filadelfii
Współczesna koncepcja u/heterotopii
Michel Foucault HETEROTOPIE
Są to miejsca odizolowane od przestrzeni publicznej. Cechy charakterystyczne:
1/ każde społeczeństwo posiada miejsca identyfikowane jako heterotopie
a/ heterotopie kryzysu miejsca uświęcone (np. w Japonii zakaz wchodzenia do niektórych domowych pomieszczeń w obuwiu)
b/ heterotopie dewiacji (np. więzienia, miejsca, gdzie izoluje się osoby uważane za dewiacyjne)
2/ Każda heterotopia ma precyzyjnie określone i zdeterminowane funkcje, które mogą się zmieniać historycznie (cmentarz - kiedyś cmentarze zakładane były przy kościołach w centrach miast, co zapewniało łączność ze zmarłymi, obecnie buduje się je poza centrum)
3/ łączą w jednym miejscu kilka wymiarów (ogrody perskie - łączyły w sobie cztery strony świata, kino - łączy w sobie rzeczywistość realną i filmową)
4/ heterotopie związane są z jednostkami czasu i momentami przejścia
a/ kumulujące czas (biblioteka, cmentarz)
b/ związane ze świętem, przeżywaniem chwili (wakcje na wyspach Polinezji, festiwale)
5/ heterotopie posiadają określane warunki otwarcia i zamknięcia (rytuały oczyszczenia: sauna)
6/ heterotopie pozostają w określonej relacji do świata zewnętrznego
a/ kreują świat iluzji (kino, narkotyki)
b/ kreują alternatywną rzeczywistość (realną) (kolonie jezuickie w Paragwaju, które kontestują konsumpcyjny świat poprzez idealnie zaprojektowaną społecznie i przestrzennie wspólnotę)
Inne współczesne przejawy myślenia utopijnego
1/ Wolnego Miasta Christiania
Założona, w dzielnicy Hagi, na początku lat siedemdziesiątych wspólnota hippisowska.
Swoje istnienie opierała na zasadach równości i wolności, przy swobodnym dostępie o narkotyków. Pomimo wielu zastrzeżeń ze strony administracji miasta, istnieje do dziś.
Fragment nieoficjalnej deklaracji z 24.09.1971r.
Celem projektu jest stworzenie samostanowiącej się społeczności, gdzie każda jednostka jest odpowiedzialna za siebie, będąc jednocześnie integralną częścią naszej wspólnoty. Jej członkowie zamierzają w tym celu osiągnąć ekonomiczną niezależność. Równie ważnym zamiarem jest utwierdzanie w przekonaniu, że ogólnie pojęta nierówność międzyludzka może zostać poprzez naszą działalność zażegnana.
2/ Ekowioski
Wspólnoty oparte na zasadach współistnienia z naturą, współpracy, samowystarczalności, kontestacji nadmiernej konsumpcji. Znajdują się na terenie USA, Wielkiej Brytanii, Izraela, a także w Polsce.
CZĘŚĆ 3
FUNKCJONOWANIE ARCHETYPÓW W SPOŁECZEŃSTWACH
Wykład ma na celu przedstawienie sposobów w jaki struktury archetypiczne przenikają życie jednostkowe i ponadjednostkowe w wybranych społeczeństwach (od starożytnych cywilizacji po współczesne działania związane z kreowaniem marki).
POJĘCIE ARCHETYPU
Archetypy wg C.G. Junga są to czynniki i motywy, które porządkują pewne elementy psychiczne nadając im formę obrazów. Wyprzedzają świadomość (a priori - przed doświadczeniem), stanowią pattern of behaviour, który wszelkim istotom żywym nadaje ich specyficzny charakter. Przejawy archetypu mogą się zmieniać w toku jego rozwoju. W innym rozumieniu: reprezentują wrodzone i występujące u wszystkich ludzi dyspozycje przeżywania sytuacji psychologicznej i ujmowania ich w konkretne struktury. Wynika z tego, że ludzie wyposażeni są w pewne struktury myślowe, predyspozycje do myślenia, odbierania świata w określony sposób. Są one niejako wpisane w wyposażenie genetyczne człowieka. Choć mogą różnicować się kulturowo i historycznie, są elementem łączącym ludzi.
ARCHETYPY WG C.G. JUNGA
Rozwinięcie koncepcji archetypów zawdzięczamy C. G. Jungowi. Wg niego archetypy pojawiają się w społeczeństwach pod postacią symboli, a ich nośnikami jest kultura. Jung wyróżnił sześć podstawowych archetypów, które uaktywniają się na różnych etapach życia człowieka. Są to: Wielka Matka, Stary Mędrzec, Anima, Animus, Cień oraz Jaźń.
Wielka Matka, czyli Magna Mater (łac.), występowała w historii pod różnymi postaciami: Kybele w Egipcie, Bogini Matka, Matka Ziemia, Gaia, Biała Bogini, u Azteków Centcolta, u Chińczyków Yin, u Hindusów Prthivi, u Rzymian Tellus i Ceres, u Słowian Belisana. Kult Magna Mater sięga swoimi korzeniami okresu matriarchatu i stanowi dziedzictwo religii rozwijającej się w mezolicie i neolicie. W kulcie Magna Mater można wyróżnić dwa aspekty: 1/ macierzyński, związany z rozrodczością, miłością opiekuńczą; 2/ demoniczny, związany z żądzą ofiar ludzkich, niszczący, ale jednocześnie odnawiający życie.
Nawet w pierwotnej religii plemion izraelskich istniał kult Magna Mater - "królowej nieba" - Anat-Aszery. Jeszcze Jeremiasz był jego świadkiem w świątyni jerozolimskiej, skąd usunął go dopiero Jozjasz w końcu VII w. p.n.e. Kult Magna Mater przetrwał w różnych postaciach bardzo długo, czego dowodem była bulla papieża Innocentego VIII nakazująca walkę z nim i prześladowanie czarownic. Kościół katolicki widział również w kulcie Magna Mater niebezpieczeństwo dla istniejącego kultu maryjnego. Ludowa pobożność starała się jednak oba te kulty ze sobą pogodzić.
Od początku XX w. poszerza się krąg ludzi pragnących nawrotu do kultu, a raczej mocniejszego związku z Magna Mater. We Francji powstał ruch nazywający siebie Nową Prawicą, który wzywa do odrzucenia judeo-chrześcijaństwa i powrotu do europejskich tradycji politeizmu na czele z Magna Mater. M. Murray doprowadziła do odrodzenia ruchu kapłanek Magna Mater. W Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej określa się go mianem ruchu czarownic. Jego zwolenniczki posługują się białą magią, uczą oddawania czci Bogini Matce i Młodemu Bogu.
Stary Mędrzec stanowi symbol pierwiastka duchowego, mądrości kultury, uosobienia mędrca, wewnętrznego, duchowego przewodnika. Przykładem może być Ongo-tho w buddyzmie japońskim. Bóg Ojciec w ikonografii chrześcijańskiej jest również przedstawiany jako mądry starzec.
Anima i Animus stanowią obraz drugiej płci, który nosimy jako jednostki i jako przedstawiciele gatunku, są pewnymi matrycami wg których postrzegamy płeć przeciwną i wg których kształtujemy swoje oczekiwania. Anima jest obrazem kobiety w mężczyźnie, a Animus mężczyzny w kobiecie.
Cień jest uosobieniem zwierzęcej strony natury człowieka. Odpowiada za pojawienie się w jego świadomości i w jego zachowaniu treści nieakceptowanych społecznie.
Jaźń stanowi obraz pełni i doskonałości człowieka. Archetyp jaźni stanowi cel działań ludzkich, motywuje człowieka do dążenia ku pełni i jedności. W postaci symbolu archetyp ten może być przestawiany jako mandala, czyli element symbolizujący koło śmierci i odrodzenia, będącym odwzorowaniem rytmów przyrody, magicznym podtrzymywaniem ładu kosmicznego zapewniającym wspólnocie poczucie bezpieczeństwa i sens istnienia. Przedstawiany jest w postaci koła, w które wpisany jest kwadrat.
ARCHETYPY W REKLAMIE
Znaczenie archetypów jest także wykorzystywane w tworzeniu osobowości marki produktu. Firma Y&R zaproponowała model Y&Rchetypes, który oparty jest na jungowskiej teorii archetypów, pracach J. Campbella, Ch. Voglera, wykorzystuje również literaturę klasyczną oraz indywidualne wywiady z konsumentami. Dzięki wykorzystaniu barwnego języka opowieści, analizy marzeń ludzi wywodzących się z różnych kultur oraz terminologii i skojarzeń z pogranicza mitów, baśni i legend, analiza marki może stać się procesem kreatywnym. Osobowość i charakter marki da się łatwo zwerbalizować i opisać.
Wyodrębniono dwanaście pozytywnych archetypów, do których należą:
Towarzysz, Kusicielka, Dziewica, Czarodziej, Strażnik, Matka Ziemia, Błazen, Mędrzec, Patriarcha, Rycerz, Kochanek i Odkrywca. Każdemu z archetypów przyporządkowane są atrybuty i znaczenia, np. Dziewica jest bezinteresowna, czysta i niewinna, Błazen -
oryginalny, zabawny i kpiący, a Strażnik - zorganizowany, systematyczny i mentorski.
BIBLIOGRAFIA:
Tatarkiewicz Wł., Historia filozofii, cz.1 dowolne wydanie
Schopenhauer A., Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa 1993
Szacki J., Historia myśli socjologicznej, PWN 2002
Cybulska A., Archetypy a komunikacja. W: Brie 62/11/2004
C.G. Jung, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, Czytelnik 1993
Źródła internetowe