Znaniecki cz.1, psychologia UŁ, I rok, I semestr, socjologia

Florian Znaniecki

Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości

Przedmowa

Powodem powstania tej ksiązki jest chęć zabadania czy i o ile istniejące w Ameryce systemy wychowawcze przygotowują należycie młodzież do coraz szybszej zmienności, jaka cechuje cywilizację współczesną. Podstawą badania są biografie jednostek, Znaniecki rozpatruje wpływ jaki wychowanie wywiera na późniejszy ich udział w życiu zbiorowym. Zbadano około 700 życiorysów i blisko 60 grup i instytucji wychowawczych. Najwazniejsze uogólnienia należało sprawdzić również na biografiach ludzi z innych krajów. Jeżeli nasza cywilizacja ma uniknąć tragicznych katastrof nastepne pokolenia muszą być zdolne do świadomego kierowania ewolucja społeczną. Znaniecki stara się dojść do tego jaki powinien być proces kształtowania ludzi aby stali się zdolni do pokierowania cywilizacją. Bazuje na socjologicznej nie psychologicznej (nieodpowiednia) teorii osoby ludzkiej (człowiek nie jako całość biopsychiczna ale jako uczestnik w życiu społecznym). Przedstawione w części drugiej typy ludzkie są jedynie “typami idealnymi” (termin od Maxa Webera) w rzeczywistości prawie każdy z nas jest mniej lub bardziej podobny do któregoś z nich ale nie spełnia ich “wymogów” w 100%.

Książka ta jest jedynie zarysem problemu którego rozwinięcie miało nastapić w kolejnych pracach.

Część pierwsza: MOŻLIWOŚCI NOWEJ CYWILIZACJI

Cywilizacja narodowa a cywilizacja wszechludzka

Żyjemy w okresie dziejowym o tak wielkich mozliwościach na przyszłość, jakich nigdy jeszcze ludzkość nie miała przed sobą. Jednak ta wielka przyszłość jest niepewna. Drugą możliwością jest rozkład lub zniszczenie znacznej części dorobku kulturalnego ostatnich paru tysiącleci itd...

Większość myslicieli uważa za ograniczone przyszłe mozliwości (na przeszkodzie stoi chocby natura ludzka) poza tym wszystko już było i przyszłość nie wniesie nic nowego. Znaniecki po części zgadza się z tym twierdzeniem jednak uważa że wszystkie powtarzalności dotyczą jedynie poszczególnych, wyodrebnionych składników kultury. Całkowity proces rozwoju kulturalnego jest niepowtarzalny. Natura ludzka jest materiałem i podłożem dla całej nieprzejrzanej różnorodności systemów kulturalnych.

W rozważaniach nad rozwojem i trwaniem kultury trzeba jednak wziąć pod uwagę nie tylko obiektywną rzeczywistość kulturalna w postaci systemów o swoistym składzie i strukturze lecz takze społeczna organizację życia kulturalnego ludzi.

Związek kulturowy - wytwarza się między ludźmi gdy wspólność systemu lub wzoru staje się łącznikiem społecznym między ludźmi którzy świadomie współdziałają w odniesieniu do tego systemu lub wzoru. (np. Związek publiczności teatralnej)

Wspólnota kulturowa - powstaje gdy cały kompleks kulturalny (wiele systemów z różnych dziedzin kultury skojarzonych z ludzkim doświadczeniem) rozpowszechniony jest wśród pewnej zbiorowości i daje powód do licznych związków społecznych między ludźmi którym jest wspólny.

Grupa społeczna - jej podstawą są wspólne systemy i wzory kulturowe, bez nich nie mogłaby istnieć. (odwrotnie niż w przypadku wspólnoty)

Grupa kulturowa - podstawą jej jedności i odrębności społecznej jest więź, którą między jej członkami wytwarza uczestniczenie w tym samym całokształcie kulturalnym.

Istnieja dwa rodzaje grup kulturowych: lud i państwo oraz odpowiadające im cywilizacje ludowe i narodowe. W społ. Ludowych jedność społeczna urzeczywistnia się za pomocą grup genetycznych (rodów, plemion); w społ. Narodowych za pomoca grup terytorialnych (gmin, państw).

Ze znacznym prawdopodobieństwem możemy stwierdzić że ludy powstały na podłożu mniejszych i prostszych zrzeszeń ludzkich i cywilizacje ludowe sa wynikiem syntezy i rozbudowy uboższych kompleksów kulturalnych. Naród powstaje z powolnego zespolenia pewnej liczby ludów przy pomocy państwa któremu udało się zjednoczyć terytorialnie zbliżone pod względem kultury społeczeństwa ludowe.

Stadium pierwotne -> stadium cywilizacji ludowych -> cywilizacje narodowe (dziś przeważaja na świecie, są przedmiotem badań historyków)

Już od dłuższego czasu zachodzą jednak w życiu kulturalno-społecznym ludzkości zjawiska społecznej integracji kultury w jeszcze szerszym zakresie, niż cywilizacja narodowa. Istnieja zaczątki nowej cywilizacji - nie “miedzynarodowej”, lecz wszechludzkiej, zawierającej nie pierwiastki wspólne lecz najcenniejsze różnych cywilizacji narodowych, połączone w niebywałej dotychczas syntezie, oparte na nieznanych w przeszłości formach współżycia społecznego i rozwijające się w nieprzewidzianych kierunkach. Z drugiej strony widzimy objawy załamywania się cywilizacji narodowych. Znaniecki widzi alternatywe dla tej katastrofy właśnie w stworzeniu cywilizacji wszechludzkiej: humanistycznej z przewagą kultury duchowej, społecznie harmonijnej (wolnej od konfliktów) i płynnej (o równowadze dynamicznej).

Uduchowienie cywilizacji

Zawsze dotąd głownym zadaniem zrzeszeń ludzkich było przystosowanie się do świata przyrody, wykorzystanie środowiska naturalnego dla zadowolenia potrzeb organicznych. “Wyższe” wartości mogły znaleźć swobodny ale przelotny wyraz jedynie gdy w grę nie wchodziły równocześnie dążności związane z bytem materialnym.

Dziś po raz pierwszy w dziejach ludzkość ma środki techniczne do tego aby przy należytej organizacji wytwórczości i spożycia wszystkich raz na zawsze zabezpieczyć od niedostatku, wszystkim zapewnić bez przerwy i wahań warunki materialne, wystarczające do normalnego rozwoju i funkcjonowania pełni władz organicznych. Znaniecki uważa, że mogłoby to nastapic gdyby ludzie potrafili nalezycie rozporządzać pracą. Uwaza również, że dalszy postęp techniczny będzie szybszy niż wzrost potrzeb ludzkich, nie zgadza się tu z “naturalistycznym” twierdzeniem iż “człowiek mając to co ma zawsze chce czegoś więcej”. Z chwila gdy technika nowoczesna i planowa gospodarka społeczna usuną niepewność przyszłości, indywidualne gromadzenie wartości dla zabezpieczenia przyszłych potrzeb własnych i rodziny stanie sie zbyteczne i pożądania ekonomiczne sprowadzą się znowu do aktuwalnie odczuwanych potrzeb. Niestety dzisiaj wielkość konsumpcji staje sie jedną z najwazniejszych i najpowszechniej stosowanych miar ważności społecznej jednostki i grupy, należałoby to zmienić. Musimy pamiętać, że najwazniejszym znaczeniem rozwoju technicznego nie jest usunięcie z naszego życia głodu, zimna, brudu itd. Ale mozliwość uczestniczenia w nieograniczonym rozwoju kultury duchowej całej ludzkości.

Nie ma konieczności, aby po uzyskaniu przez ludzkość środków, umożliwiających osiagnięcie powszechnego dobrobytu, zainteresowanie kulturą materialną i poświęcenie człowieka systemom technicznym i ekonomicznym nadal trwało. Nadal nie wiemy jak będzie wyglądał dalszy rozwój kultury materialnej. Na razie człowiek traktowany jest w niej biernie jako narzędzie lub spożywca, w kulturze duchowej taka sytuacja nie mogłaby miec miejsca. W niej człowiek jest twórcą lub odtwórcą (i poprzez dzieło przybliża sie kulturalnie do poziomu twórcy). Rosnacy udział mas w rozwijającej się kulturze znaczy ogólny rozwój ludzi jako osobowości kulturalnych,rozpowszechnianie sie ideałów człowieczeństwa i w miarę ich urzeczywistniania tworzenie coraz wyższych ideałów.

Powyższe zmiany (zastapienie cywilizacji naturalistycznej humanistyczną) wymagają znacznego postępu ogólnoludzkiej solidarności społecznej. Wojny (niesamowite marnotrawstwo zasobów przyrody) w tej rzeczywistości są niedopuszczalne, także komunikacja znajduje się na znacznie wyższym poziomie - do uzyskania tego efektu potrzebne jest współdziałanie całej ludzkości. Jednak Znaniecki karze odpowiedzieć sobie na pytanie czy zharmonizowanie społeczne ludzkości jest socjologicznie możliwe, jeśli nie jest wszechludzka cywilizacja humanistyczna pozostanie niedościgłym marzeniem.

Społeczne zharmonizowanie cywilizacji

U podstaw zjawisk współdziałania i walki lub, ogólnej, łączności i antagonizmu, znajdujemy kombinację dwojakiego rodzaju czynników: ustosunkowania między systemami wartości oraz postaw społecznych ludzi względem ludzi.

Każda jednostka i zbiorowość w zetknięciu z innymi, uprzytamniając sobie istnienie wspólnej dziedziny doświadczenia, rozróżnia jednak i rozgranicza w obrębie tej wspólnej dziedziny pewne “swoje” i “cudze” systemy wartości.

Liczne osobiste sympatie i antypatie nie dają się wytłumaczyć wpływami, wywieranymi przez działalność jednego człowieka na wartości drugiego, gdyż wpływy te są skomplikowane i różnorodne. W stycznościach między zbiorowościami takie nieumotywowane, pozytywne, a zwłaszcza negatywne postawy występują nieraz bardzo jaskrawo.

Powyższe zjawiska sprowadzają się do jednego mianownika - uprzedzenia społeczno-kulturalnego.

Przekonanie, że cudzy system jest sprzeczny lub zgodny z naszym, wypływa z dodatniej lub ujemnej oceny jednostki lub zbiorowości, która ten system tworzy, utrzymuje lub rozwija - oceny, wywołanej przez jej postępowanie względem naszych wartości.

Przychylne lub nie, obiektywne uprzedzenie jest zawsze nieuzasadnione, wbrew mniemaniu samego podmiotu. Tworzy się błędne (wręcz paranoidalne) przeświadczenie o tym, że czyjakolwiek działalność, dążąca do tworzenia systemu (do którego jest sie uprzedzonym) musi być działalnościa na korzyść lub szkodę podmiotu.

Z góry przygotowani jesteśmy na to, że w dalszych stycznościach z daną jednostką lub zbiorowością wszelkie jej zainteresowania kulturalne będą harmonizowały z naszymi, lub przeciwnie, będą z nimi w konflikcie aksjologicznym. Uprzedzeniom społeczno-kulturalnym towarzyszy wyolbrzymianie doświadczeń, potwierdzającech uprzedzenie, a ignorowanie lub bagatelizowanie tych których obiektórna interpretacja wykazałaby bezzasadność uprzedzenia. Z uprzedzeniem idzie w parze skłonność do działania na korzyść lub szkodę systemu lub człowieka względem którego uprzedzenie istnieje.

Jedyną drogą do wytworzenia harmonijnej cywilizacji jest rozwój pozytywnych i zanik negatywnych uprzedzeń względem systemów i ludzi. Odrzucenie jakiegoś systemu jako nieważnego jest zawsze dowolnym aktem podmiotu bez możności obiektywnego uzasadnienia, gdyż implikuje, że podmiot zastosował do odrzucenia systemu jakieś zewnętrzne sprawdziany, które wcale nie dotyczą tego systemu, tylko jakiegoś innego. (np. Dwie teorie naukowe nie mogą być logicznie sprzeczne między sobą, bo albo należąc do ogolniejszej teorii dopełniają się albo dotyczą zupełnie różnych problemów. Przyjęcie jednej zupełnie nas nie upoważnia do odrzucenia drugiej.)

Wszelkie konflikty kulturalne maja swe źródło nie w wewnętrznej istocie systemów, lecz w rywalizacji ludzi o ekspansję tych systemów, których są uczestnikami a mniemają się “posiadaczami”, które uważają jako “swoje” kosztem innych “cudzych” systemów.

Znane są odwieczne i nieustające walki religijne. Wszystkie one mają podłoże w dążeniu wyznawców jednej religii do ekspansji kosztem innej religii.

Późniejszą formą ekspansji jest prozelityzm - odbieranie zwolenników (czynności religijnych, skłanianie ludzi by dążności którym dawali ujście w jednej religii, przenosili do innej).

W obrębie społeczeństwa ludowego dążenia do ekspansji ekonomicznej kosztem cudzej własności trzymane są (jeszcze) w karbach przez normy obyczajowe.

Przekonanie, że aby coś stworzyć należy coś innego zniszczyć i że skłaniając ludzi do przyjęcia czegoś, trzeba sprawić, by coś innego odrzucili, przenika wszystkie aktywne cywilizacje narodowe.

“Usprawiedliwienie” powyższego rozumowania i postepowania mogłoby mieć miejsce jedynie w momencie gdy ogólny dorobek kultury był ograniczony i stały, czyli gdyby w każdej dziedzinie kultury istniejący zasób wartości i czynności, dających się zużytkować do budowy systemów, mógł być w każdym czasie wyczerpany i nie mógł się absolutnie powiększać. Tak nie jest, jednak ze względu na brak pełnej realizacji swoich możliwości biologicznych ludzie moga odnosić takie wrażenie (wydaje się, że dóbr wciąż zbyt mało a wystarczyłoby lepiej zagospodarować swoją pracą by zaspokoić potrzebę materialnego bezpieczeństwa).

Istnieją dwa rodzaje ekspansji:

łupieżcza - odbieranie uczestników innym systemom przez działanie na istniejące ich dążności (“nawracanie”)
produkcyjna - wprowadzanie systemu w życie kolejnych uczestników poprzez rozbudzanie nowych zainteresowań i rozwijanie nowych dążności

“rzut okiem” na dwa historyczne procesy: rewolucję przemysłową oraz ekspansję konkurencyjną przedsiębiorstw kapitalistycznych. Wnioski powyżej...

Sa liczne dowody, że okres przewagi ekspansji łupieżczej, która towarzyszyła przełamaniu odosobnienia i stałoście systemów, cechujących cywilizacje ludowe, już mija. Coraz częściej spotykamy się z sytuacją “kompromisu” który jakkolwiek nie zastapi ekspansji łupieżczej przez wytwórczą to jednak znacznie ją ogranicza.

Ważniejsze ze względu na przyszłość są coraz liczniejsze próby celowego, pozytywnego, wytwórczego współdziałania grup, reprezentujących różne systemy.

W niektórych dziedzinach kultury duchowej zastąpienie konfliktów współdziałaniem rozszerzających się twórczo i dopełniajacych się nawzajem systemów jest już prawie doskonałe.

Wiele objawów czynnego antagonizmu na tle kulturalnym ma swe źródlo w nieporozumieniach, które daja się usunąć.

Obok konfliktów kulturalnych mające swe żródło w ekspansji łupieżczej dokonywanej w interesie systemu kulturalnego przez jego uczestników,jest inny rodzaj konfliktów, wypływających z irracjonalnego, wrogiego uprzedzenia względem ludzi. Istnieje jednak czynnik, który już spowodował ogólne zmniejszenie się częstości i gwałtowności tego irracjonalnego antagonizmu - ruchliwość społeczna osobników ludzkich, polegająca na przenoszeniu się z jednego środowiska do drugiego, czy to przez zmianę miejsca zamieszkania, czy też przez rozluźnianie dawnych a nawiązywanie nowych stosunków społecznych.

Pozostawione własnej inicjatywie jednostki i grupy skłonne są unikać styczności społecznych z ludźmi, względem których są ujemnie uprzedzone. Dopiero gdy dążność do odosobnienia jest udaremniona, uprzedzenie prowadzi do czynnych objawów wrogości (np. Nienawiść sąsiedzka powstaje w skutek bliskości terytorialnej).

Również pewne formy solidarności społecznej prowadza do rozpowszechniania się antagonizmów (np. powinność nienawidzenia przechodzi z ojca na syna). Dzisiaj jednak sytuacja prezentuje się nieco inaczej. Po pierwsze coraz więcej grup pozostawia swoim członkom coraz szerszy zakres swobody (kto nie chce, nie potrzebuje sam uczestniczyć w konfliktach o sprawy grupowe). Po drugie istnieje możliwość opuszczania jednych grup dla innych lub tworzenie nowych grup, łączących między sobą jednostki niezależne od ich dotychczasowej przynależności grupowej.

Ekspansja produkcyjna jakkolwiek unika konfliktów zewnętrznych jednak natrafia na wewnętrzne: rozszerzanie systemu o nowe wartości lub wprowadzanie coraz nowszych ludzi z odmiennymi od dawnych dążnościami prowadzi do kryzysu kulturalnego.

Upłynnienie cywilizacji

Kryzys kulturalny - wszelka zmiana w składzie systemu sprowadzająca zmianę jego struktury, czyli zmuszająca do jego przebudowy.

Znaniecki ogranicza powyższe pojęcie do zmian, które z punktu widzenia danych systemów oceniane są ujemnie, z punktu widzenia humanistycznego traktowane są jako ważne dla życia indywidualnego lub zbiorowego.

Zbliżamy się do granicy, odległej lecz osiągalnej, gdy - pomijając kataklizm międzyplanetarny - kryzysy zbiorowe z przyczyn naturalnych znikną, z kryzysów osobistych zaś na podłożu naturalnym pozostanie tylko jeden ostateczny - śmierć.

Na równi z tymi zmianami powiększa się niebezpieczeństwo, które sama twórczość kulturalna w sobie niesie: kryzys jest zjawiskiem nieodłącznym wszelkim innowacjom kulturalnym. (innowacja = zmiana ->przebudowa systemu=kryzys)

Cały okres od tw. Rewolucji przemysłowej pojmowany bywa jako okres ogólnego kryzysu cywilizacyjnego, dotykającego wszystkich dziedzin kultury.

W psychologii również zauważa się że coraz szybsze tempo życia nowoczesnego pomnaża kryzysy i czyni coraz niebezpieczniejszymi, gdyż ludzki system nerwowy nie wytrzymuje zbyt licznych zakłóceń równowagi.

Znaniecki stawia pytanie czy innowacje z konieczności wywołują kryzysy czy też tylko w pewnych swoistych warunkach. By kryzys został przezwyciężony trzeba czasu i wysiłku, system musi być przebudowany w dostosowaniu do nowych warunków i nowe wartości przetworzone odpowiednio do jego wymagań, jednak w dobie dzisiejszych innowacji permanentne przetwarzanie systemu wprowadza w nim chaos, nie nadąża się za kolejnymi zmianami. Potrzebny jest system, który nie będzie dostosowywać się do zmian ale niejako je motywować. Do stworzenia jego struktury potrzebni są ludzie posiadający swoista postawę umysłową, którą można określić jako wynalazczą. Osobnik intelektualnie wykształcony, to osobnik, który umie myśleć, czyli stawiać i rozwiązywać problemy kulturalne za pomocą metod poznawczych, zamiast przyjmować gotowe rozwiązania problemów.

Wzrost innowacji twórczych jest wynikiem pewnych sił kulturalnych, kulminacyjnie się potęgujących. Obok wykształcenia siła kulturalna, to coraz wieksza zachęta, jaką zbiorowości ludzkie dają różnego rodzaju wynalazkom. Jednak nowe pomysły mogą liczyć na zainteresowanie jakichś wspólnot albo grup jedynie gdy nie wymagają od razu zbyt wielkich przekształceń istniejącej rzeczywistości. Także ich nieumiejętne wykorzystanie przez ludzi nastawione na szybki i znaczny zysk ogranicza ich prawdziwe możliwości. Znaniecki uważa, że nie przetrwa żadne państwo które chce tylko “przystosowywać się do nowych prądów” zamiast samo je inicjować.

Jest jednak możliwość całkowitego usunięcia kryzysów kulturalnych, a to przez upłynnienie pewnych systemów, nadanie im takiej struktury wewnętrznej, przy której zmienność twórcza byłaby zjawiskiem normalnym i z góry zamierzonym, oraz przez zasadniczą zmianę postaw ludzkich wobec systemów, które nie mogą być tak upłynnione. Pierwsza droga otwarta jest w kulturze duchowej druga w materialnej.

ad.1 najwyraźniej objawia się w rozwoju nowoczesnych nauk indukcyjnych. Każde studium specjalne, próba syntezy nie jest zakończeniem, tylko początkiem nowych usiłowań. Każdy fragment rzeczywistości jest niewyczerpanym żródłem nowych odkryć. Prawda jest działalnością twórczą, procesem, nie jest statyczna.

Znaniecki zwraca również uwagę na pojęcie grup społecznych. Na zagadnienie ich powstawania i trwania. Do tej pory jedynie ta druga kwestia była badana, nikt nie zajmował się analizą procesu powstawania grup społ. W którym zarysowuje się swoista, dynamiczna prawidłowość, funkcjonalna organizacja, zupełnie odmienna od organizacji grupy już gotowej i trwającej jako system statyczny. Istnieją także grupy które świadomie nigdy nie przechodzą w stan statycznego systemu wciąż podlegając zmianom. Dzięki temu nie przechodzą kryzysów, gdyż z góry pobudzają nowe twórcze inicjatywy i płynność ich struktury umożliwia im włączanie nowych elementów.

Ewolucja systemów kulturalnych do tej pory dokonywała się w olbrzymiej większości przypadków albo w ten sposób, że przy odtwarzaniu systemu według gotowego wzoru wprowadzano jakieś modyfikacje, “adaptowano” wzór do różnych warunków, albo też tak, że przetwarzając system po kryzysie zmieniano go z konieczności. Jest to przykład systemów zamkniętych, nam potrzebne są otwarte systemy czynności, zorganizowanych tak, że coraz nowe czynności z nich się wyłaniają.

Znaniecki uważa, że istnieja fakty świadczące o możliwości twórczego upłynnienia całej kultury duchowej. Teorie naukowe, dzieła sztuki, grupa społeczna, system wierzeń mogą w płynnej cywilizacji trwać nieograniczenie w charakterze jądra twórczego postępu, żródła natchnień, do którego ludzie wciąż powracają (np. filozofia Platona).

Czy proces upłynniania kultury nastąpi dopiero po szeregu głębokich kryzysów, sprowadzających rozkłady poszczególnych grup państwowych, czy też dokona się bez kryzysu przez stopniowe przekształcanie się państw, zależy to od postaw, jakie ludzie zajmować będą względem systemów materialnych w ogóle.

W przeszłości ludzie uczestniczący w systemie materialnym starali się go jak najdłużej utrzymać przy istnieniu. Różne ideologie religijne i etyczne od wieków usiłowały zmienić te postawy ludzkie jednak nie mogły odnieść powodzenia dopóki zasób dóbr materialnych był zbyt mały. Teraz gdy zdaje sie być wystarczający, do głosu mogą dojść również inne zainteresowania ludzi, które do tej pory były tłumione przez twardą rzeczywistość. Możliwe jest więc, że dalsza ewolucja życia materialnego doprowadzi do tego, że gotowe systemy materialne traktowane będą nie jako cenne same w sobie przedmioty czynnych zainteresowań, lecz jako niezbędne narzędzia cywilizacji humanistycznej, umożliwiające ludziom przez zadowolenie ich potrzeb materialnych oddanie się czynnemu życiu duchowemu. Budowanie nowych systemów materialnych przestaje być pracą dla kierowników, a staje się sztuką uprawianą tak samo jak sztuki piękne.

Ustrój cywilizacji przyszłości (optymistycznie) zapowiada się jako oparty na zasadzie równowagi dynamicznej procesów rozwojowych - tej równowagi, która występuje w syntezie czynności twórczych, dopełniających się i zespalających w dążeniu do wielkich ideałów.

Płynność nowej cywilizacji będzie płynnością ciągłego powstawania coraz większych i doskonalszych dzieł twórczych, rosnących i dojrzewających w miarę możliwości ich twórców.

Sprawa urzeczywistnienia powyższych możliwości

Najgłębszą istotą cywilizacji wszechludzkiej, jeśli zaistnieje, będzie twórczość ludzka, więc przebieg jej powstawania musi być twórczym przebiegiem, zaprzeczeniem wszelkiej konieczności dziejowej, wynikiem wysiłków ludzkich, wytwarzających w sposób nieprzewidzialny rzeczywistość nową, nie wypływającą z dawnej.

Jednostki ludzkie, działąjąc indywidualnie, lecz w związku z działalnością innych jednostek, tworzą systemy kulturalne, zatem to dążności czynne jednostek są siłami kulturalnymi, od których zależy powstawanie i trwanie każdej cywilizacji.

Aby nowa cywilizacja wszechludzka wyrosła i żyła, trzeba nowych ludzi i nowych grup społecznych. Jedyną skuteczna działalnością, która doprowadzić może do zaistnienia nowej cywilizacji, jest świadome rozwijanie, dziś i bezustannie w przyszłości, tych właśnie sił kulturalnych, których ta cywilizacja potrzebuje do zaistnienia. Na to zaś trzeba znać ludzi teraźniejszych i społeczeństwa teraźniejsze. Należy wynaleźć metody tworzenia tych nowych społeczeństw już w ramach i na podłożu teraźniejszego życia kulturalnego.

Znaniecki w drugiej części swojej książki przedstawia analizę socjologiczną najpowszechniejszych w świecie nowoczesnym, zwłaszcza w społeczeństwach zachodnich, typów osobowości, o ile te typy są uwarunkowane przez czynniki specyficznie społeczne oraz wyciąga z tej analizy pewne ogólne wskazania praktyczne.

Część druga: LUDZIE TERAŹNIEJSI

Osobowość społeczna

Osobowość kulturalna - wszystkie czynności, które człowiek spełnia, i wszystkie dane, których doświadcza w swym życiu, biorąc istotny udział w systemach kulturalnych, obiektywnie istniejących w cywilizacji. Istnieje w niej bardzo wiele powiązań, częściowych układów, w których doświadczane przez człowieka wartości i wykonywane czynności sa mniej lub więcej trwale uporządkowane. Owe częsciowe układy, z których się buduje osobowość kulturalna człowieka nie są od siebie odosobnione, zachodzą między nimi liczne i różnorodne związki. Dla celów naukowych można wyróżnić dwa rodzaje integracji (zawsze niezupełnej).

Ad1. Wynik związków strukturalnych i genetycznych, jakie zachodzą między systemami kulturalnymi, należącymi do tej samej obiektywnej dziedziny kultury.

Osobowość poznawcza - kompleks dynamiczny na który składają się wpływy jednostronne i zależności wzajemne między fragmentami zdobywanej przez człowieka wiedzy.

Ad2. Między częściowymi ukłądami naszych wartości i czynności, które zaliczyć by trzeba do różnych dziedzin kultury, również zachodzą wpływy i zależności wzajemne. (np.udział w teorii naukowej może wpłynąć na nasz system religijny)

Osobowość społeczna - część konkretnej osobowości kulturalnej człowieka, której źródłem i podstawą jest jego uczestnictwo w unormowanych systemach społecznych: grupach i stosunkach osobistych.

Człowiek uczy się przy pomocy innych umyślnie organizować swą osobowość społeczną w swoiste odrębne systemy, kształtuje samego siebie jako istotę społeczną. Wyniki tej organizacji maja ogromny (największy ze wszystkich czynników) wpływ na życie kulturalne człowieka.

Badania nad osobowością społeczną pozwalają w znacznej mierze i przewidywać i wyjaśniać stopień i kierunek ogólnego rozwoju kulturalnego każdego człowieka.

Pedagogowie od wieków kładli głowny nacisk na osobowość poznawczą. Rozwój umysłowy zależny jest w dużej mierze od czynników społecznych. W ogóle całe życie kulturalne jednostki jest nimi uwarunkowane. Człowiek jest taki jak traktuje go środowisko. Jeszcze do niedawna uważano, że to sposób w jaki człowiek pozyskuje środki dla swego utrzymania warunkuje całokształt osobowości jednak gdy nastapi usunięcie dotychczasowej przewagi tej strony życia kulturalnego bądź przez zredukowanie u wszystkich ludzi zajęć techniczno-ekonomicznych do minimum, bądź też przez powierzenie mniejszości wyszkolonych i zamiłowanych specjalistów (tych którzy pracują dla przyjemności;) dostarczania środków utrzymania dla całej ludzkości.

Kręgi społeczne - upływa w nich znaczna część życia znacznej ilości jednostek. Są względnie trwałe i mniej lub więcej zwarte. Jednostki odgrywają w nich mniej lub więcej wyznaczone role osobiste.

Rozwija się gdy osobnik będący ośrodkiem zainteresowania z jednej strony podlega pewnym wymogom grupy społecznej z drugiej strony ma dzięki niej zapewnione pewne świadczenia. (np. Krąg rodzinny, krąg sąsiedzki)

Wpływ kręgu społecznego na osobnikamoże być wywierany w rozmaity sposób: przez opinie publiczną, samorzutne pomoce i przeszkody, zbiorowe wystąpienia, za pośrednictwem specjalnych instytucji i sankcji grupowych.

Odgrywanie roli osobistej - ujmowanie i kształtowanie przez jednostke i krąg w którym się znajduje jej osoby według pewnego uznanego typu czy wzoru osobowego, który to wzór jest jej narzucony i przyjęty przez nią jako jej własny. Oczywiście nikt nie jest w stanie spełniac roli osobistej wzorowo, zawsze zachodzą rózne faktyczne odstępstwa.

Sprawą pierwszorzędną i zasadniczą jest to, że w życiu społecznym osoba ludzka jest całkowicie tworem ludzkim, jak dzieło sztuki lub teoria naukowa; jest taka jak sie ludziom przedstawia i jak ją ludzie kształtują.

Osoba społeczna - indywidualny człowiek w roli osobistej, którą faktycznie odgrywa w odpowiednim kręgu społecznym.

Rola społeczna jako wzór osobowy może być ta sama dla wielu osób. (np.rola matki)

Podobieństwa i różnice wzorów osobowych, wyznaczających role jednostek, są sprawa obiektywnego zasobu kulturalnego zbiorowości ludzkich.

Realizacja każdego wzoru,odegranie roli jest sprawą samego człowieka, zależy od jego czynnych dążności społecznych, które częściowo wnosi do danego kręgu, częściowo rozwija w sobie pod wpływem wzajemnego oddziaływania społecznego.

Na osobowość społeczna składają się liczne osoby społeczne. (w różnych kręgach odgrywa się różne role)

Tożsamość ciała jako przedmiotu jej własnych i cudzych doświadczeń i działań jest głównym stałym łącznikiem różnych uosobień jednostki. Z kulturalnego punktu widzenia znacznie ważniejszym jest związek dynamiczny między tymi uosobieniami, polegający na tym, że doświadczenia zdobyte i czynne dążności rozwinięte w jednym uosobieniu wpływają na inne.

Dążności społeczne rozwinięte w pierwszym okresie życia nadają główny kierunek ewolucji życia społecznego człowieka, o ile ten kierunek od samego osobnika zależy.

“Natura wrodzona” w znaczeniu organicznie uwarunkowanych usposobień i uzdolnień nie ma w ogóle żadnego znaczenia dla socjologii osobowości, gdyż nie istnieją wrodzone dążności lub skłonności społeczne.

Osobowość społeczna indywiduum dostępna jest naukowemu badaniu tylko przez jego biografię społeczną, która rozpoczyna się już w wieku niemowlęcym i jest historia rozwoju jego dążności społecznych przez odtwarzanie danej mu rzeczywistości zgodnie z kulturalnymi wzorami, a zarazem i nierozdzielnie z historią przetwarzania danej mu rzeczywistości przez działanie jego dążności społecznych. Biograficznie ujęta osobowość jest wypadkową tego co typowe i powtarzalne z jedynym niepowtarzalnym pierwiastkiem nazywanym indywidualnością.

Dążności osobotwórcze - dążności do kształtowania własnej osoby według wzoru osobowego.

Każdy wzór osobowy zawiera cztery składniki:

Jaźń odzwierciedlona - inaczej jaźń społeczna, to osobnik ujęty tak, jak przedstawia się sobie samemu, gdy uświadami lub wyobraża sobie, że jest przedmiotem zainteresowania pewnego kręgu społecznego. Jaźń odzwierciedlona obejmuje uprzedmiotowione społecznie ciało i psychikę osobnika. Społeczne zainteresowania i oceny niekiedy wywierają większy wpływ niż najsilniejsze popędy biologiczne (dobrowolne głodzenie się dla uzyskania odpowiedniej figury)

Osobnik uczy się ujmować siebie jako całość psychiczną, uprzytamniając sobie, że środowisko społeczne odnosi jego zachowanie sie do jego “wewnętrznej” istoty i przypisuje tej wewnętrznej istocie pewne cechy (zasoby, zdolności, skłonności).

Stan socjalny - całokształt tych praw, które osobnikowi przyznaje i zapewnia dany krąg społeczny. Prawom tym odpowiadaja obowiązki względem osobnika ze strony uczestników kręgu. Do stanu socjalnego należą:

*stanowisko moralne - prawo osoby społecznej do tego, aby być traktowaną jako mniej lub więcej ważny przedmiot czynnych obowiązkół moralnych. Stanowiska moralne różnych ludzi uzależnione sa od siebie nawzajem.

*pozycja ekonomiczna - przyznane osobnikowi przez dany krąg społeczny prawo do utrzymania bytu materialnego na pewnym poziomie.

*sfera bezpieczeństwa - wartości człowieka, które dany krąg społeczny uznaje za słusznie do niego należące i które chroni od uszkodzenia przez ujemne działanie innych. Potrzeba obrony jest jednym z ważnych czynników przekształcania się niezorganizowanych zespołów w zorganizowane grupy.

*sfera prywatności - czynności osobnika, które dany krąg świadomie wyłącza z zakresu regulacji społecznej, traktuje jako sprawy ściśle osobiste, “prywatne”. Sfera ta różni się znacznie co do zakresu w różnych rolach osobistych.

Funkcja społeczna - ogół obowiązków, jakie posiada w danym kręgu osoba. Obowiązki te są dwojakiego rodzaju: zadania rzeczowe (dotyczą systemów kulturalnych wspólnych danej osobie i kręgowi) i aktywność moralna (dotyczą osobistych stosunków między osobą a uczestnikami jej kręgu). Moralna część funkcji społecznej osoby jest odpowiednikiem jej stanowiska moralnego. Aktywność moralna może być indywidualistyczna lub zespołowa w zależności od tego czy osobnik ma obowiązki tylko względem poszczególnych uczestników kręgu czy też wobec kręgu jako zespołu.
Znaczenie życiowe - wpływ jaki odgrywanie roli przez osobnika wywiera bądź na jego życie, bądź na życie kulturalne i społeczne jego środowiska.

Obiektywne znaczenie osoby społecznej wytwarza się stopniowo w miarę jak jego działania wchodzą w sferę doświadczenia innych ludzi z jego środowiska i wywierają na ich życie wpływ.

Wzór osobowy pozostawałby martwym schematem, gdyby człowiek nie dążył do jego urzeczywistnienia we własnej osobie. Każdy człowiek od czasu gdy sobie uświadomi, że jego osoba jest przedmiotem czynnego zainteresowania kilku innych ludzi, zaczyna się czynnie interesować sam sobą, i zainteresowanie to rośnie w miarę zrozumienia, że ogólny bieg jego życia w społeczeństwie, zależy od tego jak i jakie odgrywa role.

Rozróżniamy dążności do przystosowania osobistego (człowiek stara się dostosować do wymagań kręgu społecznego) i do samodzielności społecznej (człowiek urzeczywistnia własne sprawdziany osobowe).

Z poczuciem dużej wartości swojej osoby łączą się dążności o charakterze ekspansyjnym, czyli dążności do rozszerzania swej roli, z poczuciem własnej małowartościowości - dążności restrykcyjne, usiłujące zacieśnić, ograniczyć zakres doświadczeń i działań objętych w danej roli. Mamy zatem cztery główne klasy dążności osobotwórczych do:

*ekspansyjnego podporządkowania się

*ekspansyjnej samodzielności

*restrykcyjnego podporządkowania się

*restrykcyjnej samodzielności

*Pewne kręgi społeczne narzucając człowiekowi w dzieciństwie i młodości określone role i powodując przyjęcie tych ról, wpływaja pozytywnie na rozwój pewnych rodzajów dążności osobotwórczych, hamują zaś rozwój innych.

*Ludzie, u których wpływy kręgów społecznych w dzieciństwie i młodości rozwinęły pewien rodzaj dążności, poszukują później takich kręgów i ról, w których dążności tego rodzaju mogą się w pełni zadowolić.

*Człowiek objawia przeważnie dążności, najbardziej rozwinięte w poprzednich uosobieniach, o ile nie natrafi na przeszkody, zmuszające do ich modyfikacji.

Prawdopodobnie w całym świecie cywilizowanym rozpowszechnione jest kilka zasadniczych typów biograficznych. Mamy w każdym społeczeństwie trzy główne klasy kręgów, w których jednostki spędzają dzieciństwo i młodość: wychowawcze (rodzina lub szkoła), pracy (gospodarstwa rolne, warsztaty), zabawy. Każdy z tych kręgów wytwarza zupełnie inny typ biograficzny. W drugiej części książki Znaniecki rozróżnia trzy rodzaje ludzi biograficznie typowych, którzy swą typowość zawdzięczają kręgom społecznym, w jakich wyrośli.

*Ludzie dobrze wychowani - dzieciństwo i młodość przeżyli pod wpływem przemożnym kręgów wychowawczych, nie pracując lub tylko praktykując

*Ludzie pracy - ludzie których okres wychowawczy trwał zbyt krótko aby wywrzeć silny i trwały wpływ na ich przyszłość, natomiast pracy przynajmniej pomocniczej zaczął się wcześnie i trwał nieprzerwanie.pozostawiając mało czasu na zabawe

*Ludzie zabawy - mogli znaczną część czasu spędzać w kręgach rówieśników bez kontroli starszych

Ludzie zboczeńcy - ich biografie nie podpadają pod żadną z powyższych klas.

Ludzie dobrze wychowani

Kręgi wychowawcze wyróżniają sie spośród wszystkich kręgów społecznych tym, że wyraźnie lub domyślnie usiłują przygotować osobnika do przyszłego odgrywania ról społecznych w innych kręgach.

Kręgi społeczne oczekują od wychowanka zgodności z typem, czyli postepowania według ustalonego wzoru osobowego. Jest kilka znanych odmian kręgów wychowawczych: rodzinny, szkolny, kościelny, starszych znajomych i sąsiadów, praktycznego przygotowania zawodowego.

Kiedyś wychowanek traktowany był jak materiał na człowieka dzisiaj dostrzega się, że nie tylko jest kims kogo przygotowuje się do przyszłych ról, ale kimś kto już dziś odgrywa pewną rolę. John Dewey “szkoła to nie jest przygotowanie do życia: to jest życie” posunął się trochę za daleko ponieważ jakkolwiek uczeń w szkole nie przygotowuje się do myślenia, a już myśli to w sferze społecznej przeżywa dwa procesy: “przygotowania” do przyszłego życia i teraźniejszego życia społecznego.

Najpowszechniejszą i najbardziej uderzającą cechą wszelkich kręgów wychowawczych jest przeważny, bezustanny nacisk, który kładą na ciało i psychikę osobnika jako przedmiot działalności wychowawczej. To jedyne składniki, które przetrwają okres wychowawczy (tak się zwykło uważać). Definiowane są jako byty o specyficznych, “typowych cechach”, niektórych dodatnich, innych ujemnych; zadaniem wychowania jest usuwanie cech ujemnych i wyrabianie dodatnich. Wychowanek uświadamia sobie swoje “powinności” co prowadzi do stworzenia dążności osobotwórczych do wywoływania dodatnich i unikania ujemnych ocen własnego “ja” cielesno-psychicznego ze strony innych.

Człowiek dobrze wychowany to człowiek, który całe życie, w każdej roli społecznej, dba przede wszystkim bądź o to by zasłużyć “sobie” na dobrą opinię kręgu, bądź uniknąć złej opinii kręgu - w zależności od tego czy w dzieciństwie nabył dobrego czy złego mniemania o sobie. Człowiek dobrze wychowany wie doskonale kogo słuchać a czyje opinie lekceważyć jednak samo oparcie o czyjeś opinie jest mu niezbędne do normalności społecznej.

Sposobem pozyskiwania coraz to nowego zadowolenia jest szukanie coraz to nowszych środków zwracania na siebie uwagi. Przekonany o własnej wartości człowiek dobrze wychowany żyje pełnią życia jedynie gdy jest otoczony ludźmi, umiejącymi go oceniać i ma sposobność do częstego zasługiwania na otwarte lub choćby milczące wartościowania z ich strony.

Wszelkie innowacje, które przyjmują ludzie dobrze wychowani muszą mieć zawsze za sobą autorytet osób lub grup o wybitnej a uznanej wartości. Od najmłodszych lat był uczony bezwzględnej podległości autorytetom, nauczycielom toteż nie ma w sobie nic z pioniera, zawsze woli być tym drugim niż brać na siebie ryzyko wypróbowania, czy innowacja zgadza się z ustalonymi sprawdzianami wartości ludzkiej.

Człowiek dobrze wychowany starannie dobiera sobie kręgi społeczne, do których wchodzi. Unika przede wszystkim ludzi źle wychowanych. Ludzie dobrze wychowani wszędzie tworzą osobną “wyższą” warstwę społeczną, wyraźnie odgraniczającą się od “niższej” reszty społeczeństwa.

Także wśród sfery l.d.w. Istnieje elita wychowania (l.d.w. Stale poszukujący uznania; o ekspansywnej działalności) jednak nie istniałaby gdyby nie “podłoże” ludzi dobrze wychowanych mających poczucie małowartościowości własnego “ja” z punktu widzenia sprawdzianów wartości ludzkiej.

Adler i jego szkoła zbadała rozwój i wpływ życiowy wyrobionego w dzieciństwie “kompleksu niższości” jednak błędnie potraktował go jako źródło dążenia do wyższości w dorosłym życiu. Wg Znanieckiego tylko w doświadczeniu własnej wyższości może zrodzić się takie dążenie, nie jest ono rekompensatą dziecięcego niedocenienia.

Człowiek dobrze wychowany zdaje sobie sprawę, że ocena jego działalności nie zależy jedynie od niego samego ale także od działalności osób z nim porównywanych. Występujące u takiego osobnika pragnienie uznania objawia się w postaci wywyższania się nad innymi w opinii środowiska. Jeżeli inni ze swej strony starają sie wywyższać dochodzi do współzawodnictwa o uznanie. U jednostek, które nie zdolne są do pozytywnego współzawodnictwa (w poczuciu względnej niższości od innych) tworzy się zjawisko zawiści osobistej, polegajacej nie tylko na przeszkadzaniu innym w uzyskiwaniu ocen pozytywnych lecz na powodowaniu by ich oceniano negatywnie.

Wpływ jaki wywierają kręgi wychowawcze na inne składniki:

Całkowicie pewne stanowisko moralne - ludzie dobrze wychowani przywykli do tego, że należy im się opieka środowiska, że nawet jeśli sami chcą się z niej wyzwolić, zawsze znajdzie się krąg wychowawczy, który o nich zadba. Inni ludzie “powinni” się c.d.w. Przychylnie interesować, zachowywać się względem niego z opiekuńczym altruizmem. Staje osłupiony gdy jego środowisko nie reaguje w ten sposób i gdy musi samodzielnie wyrobić sobie chocby najskromniejsze stanowisko moralne.
Istnienie gotowej hierarchii stanowisk - od dziecka c.d.w. uczy się istnienia w hierarchii stanowisk i swojego prawa do pnięcia się po jej szczeblach. W życiu późniejszym oczekuje dalszego wznoszenia się z wiekiem na coraz to wyższe stanowiska. I również jej zaskoczony gdy automatycznie nie ma to miejsca.
Każdemu zajmowanemu stanowisku towarzyszy zapewniona z góry pozycja ekonomiczna - krąg wychowawczy stara się zapeniać ciągłość finansową w postaci np. dziedziczenia majątków. Jeśli jednak społeczeństwo w dojrzałym życiu c.d.w. nie zapewnia mu bytu fakt ten wywołuje w nim świadomość krzywdy i rozgoryczenia.
Przekonanie o tym, że bezpieczeństwo jest naturalnym zjawiskiem w społeczeństwie - gdy system zapewniający bezpieczeństwo załamie się l.d.w. są zupełnie niezdolni do opanowania sytuacji. Umieja tylko, jeśli ich wychowanie obejmowało odpowiednie cechy, odważnie się bronić i ginąć (arystokracja).
Sfera prywatności łączy się z poczuciem potrzeby tajności - prywatne (wśród kręgu ludzi “dobrze wychowanych”) jest to co powinno być tajone przed innymi, czego ujawnienie grozi ujemna oceną własnej jaźni przez krąg społeczny. Względem ludzi “źle wychowanych” prywatne jest całe życie c.d.w. Ta dwoistość sfery prywatności przyczynia się do pogłębienia przedziału między warstwą dobrze wychowaną a masami.

Wpływ jaki kręgi wychowawcze wywierają na pojmowanie i wykonywanie przez osobnika jego funkcji społecznych.

We wszystkich dziedzinach życia istnieją obiektywne sprawdziany kulturalne i od wychowanka żąda się, aby się do nich stosował w działaniu. Jest to największym sprawdzianem jego wartości osobistej. Sprawdziany odmienne od uznawanych przez krąg traktowane są jako nieważne.

Kiedyś niedozwolone było wychowankowi interesować się czynnościami zakazanymi lub ignorowanymi przez wychowawców, czasem jednak choć rzadko zainteresowanie pogłębiało się i rozwijało a osobnik wyrastał na zboczeńca - twórcę w jakiejś dziedzinie pozaprogramowej.

Dzisiaj wychowawcy starają się nie tłumić spontanicznych zainteresowań ale pokierować nimi dla celów pedagogicznych.

Wychowanek nauczony jest, że wszystko coon wie, ktoś inny wie lepiej, wszystko co on czyni,ktoś czyni lepiej, że nie osiągnie niczego czego już inni od dawna nie osiągnęli. Jednak nie o wynik działania tu chodzi a o jego motywację, zdolności i skłonności, pozwalające przewidywać, że po ukończeniu wychowania będzie umiał i chciał rzeczywiście coś wartościowego zdziałać w takiej lub innej roli.

Wychowanek wdrażany od dzieciństwa w określone systemy w życiu dorosłym nie może nagle diametralnie zmienić swej postawy.

Człowiek dobrze wychowany w każdej funkcji społecznej stara się czynić to, co powinien i tak, jak powinien w świetle norm logicznych, estetycznych, religijnych, technicznych itd. Które sobie w okresie wychowawczym przyswoił. Jeżeli nie ufa swoim zdolnościom, nie chce spełniać takich funkcji, które nie podpadaja pod znane mu reguły. W samodzielnym szukaniu nowych dróg widzi przede wszystkim groźbę zabłąkania się na bezdrożach.

W zakresie aktywności moralnej kręgi wychowawcze kładą wyłączny nacisk na personalne postępowanie wychowanka względem uczestników kręgu ignorują zaś zupełnie obowiązki zespołowe.

Przede wszystkim należy być “nieszkodliwym”(biernym), pozytywna aktywność moralna jest na dalszym planie. Etyka idealizująca dobre chęci została głównie wytworzona przez warstwy ludzi dobrze wychowanych dla stosunków między sobą. Jednak wychowanek zdaje sobie sprawę, że jego “dobre chęci” są zawsze gorsze od chęci wychowawców czy w ogóle dorosłych.

W “dobroczynności” warstwy “dobrze wychowanej” względem warstw upośledzonych odwiecznie i w różnych społeczeństwach rządzą dwie zasady - dobrych chęci i poświęcenia.

Uderzająca jest u l.d.w. niezdolność do aktywności zespołowej. Bierze się to z wychowania jakie otrzymali. Krąg, który jest tylko kręgiem wychowawczym nie potrzebuje pomocy wychowanka w żadnych zadaniach zbiorowych; żąda od niego tylko, aby sumiennie wykonywał wyznaczane mu czynności “dla własnego dobra” i nie wtrącał się do tego co czynią wychowawcy (nie chcą stracić pozycji autorytetu)

Wychowanie na wyższych uczelniach zdąża przede wszystkim do urabiania kierowników, przywódców życia kulturalnego, czyli ludzi którzy jedynie wyznaczają konkretne zadania poszczególnym ludziom i myślą, że połączenie tych odrębności będzie potraktowane jako wykonanie zadania zbiorowego zespołu ludzi. W gruncie rzeczy uciekają przed odpowiedzialnością za kierownictwo (np. tworząc zbiorowe “ciała stanowiące”, “komitety”)

Nauczeni permanentnego otrzymywania wskazówek po pewnym czasie zaczynają traktować je jako swoje prawo.

Osoby dobrze wychowane przekonane są o istnieniu swego “powołania” do okreslonego udziału w racjonalnym porządku społecznym. Patrząc w przyszłość wychowanek widzi przed sobą wyraźne curriculum vitae. Uważa, że jest oczekiwany przez społeczeństwo by sprawować określoną rolę społeczną dzieje się tak przez wychowanie jakie odbiera, które ogranicza przyszłość wychowanka, przedstawiając mu ją jako sprawę ostatecznego wyboru pewnych możliwości, który wyklucza wszelką irracjonalność i nieprzewidywalność nie tylko jako niebezpieczną lecz i jako “bezsensowną”.

Ludzie dobrze wychowani żądają istnienia jakiejś władzy centralnej, rozumnej i silnej, która ustali cele i środki życia zbiorowego.

Dzisiejszy c.d.w. swoje powołanie widzi w czynnym spełnianiu swego zadania zawodowego, przy mniej lub więcej inteligentnym, w każdym razie nietwórczym konsumowaniu, odtwarzaniu, nasladowaniu tego co inni ludzie wyspecjalizowani wytwarzają przy spełnianiu swych zadań zawodowych. Dziś bardzij niż dawniej czuje, ze poza swym zawodem nic ważnego nie może indywidualnie uczynić, co by wpłynęło dostrzegalnie na przyszłość kultury i co więcej nie znaczy wtedy więcej niż znaczyli odwiecznie ludzie “warstw niższych”.

Prąd życia nowoczesnego, pędzony przez narastającą falę innowacji, coraz szybciej przekształca wszelkie zasady podziałów zawodowych, ludziom dobrze wychowanym zagraża całkowita utrata tych “powołań”, które nadawały sens ich życiu i wychowaniu w ogóle.