ZAJĘCIA NR 2 i 3

Spójność

Jak już mówiliśmy wcześniej, podstawową własnością tekstu jest bycie o czymś, wyrażanie jednej określonej myśli, bycie skończonym znakiem. Naukowcy - lingwiści tekstu - zaczęli się jednak zastanawiać, co sprawia, że tekst ma jeden wiodący temat. Inaczej mówiąc, jaką charakterystyczną własność posiada skończona semantycznie wypowiedź, dzięki której postrzegamy ją jako całościowy tekst.

Odpowiedzią na to pytanie jest SPÓJNOŚĆ (ang. unity). Jest to taka własność tekstu, która sprawia, że postrzegamy go jako skończoną całość. Oznacza to, że wszelkie zastosowane w wypowiedzi środki służą ukazaniu konkretnego tematu tekstu.

Koherencja

Pojawiło się więc wśród językoznawców pytanie, jak mogą wykazać istnienie spójności w skończonej wypowiedzi. W roku 1979 Robert de Beaugrande w jednym ze swoich artykułów wprowadził pojęcie koherencji. Nie odnosi się ono do poziomu zjawisk językowych, lecz reprezentacji mentalnych tekstu, to jest jego całościowego postrzegania w umyśle. Koherencja wynika z właściwej organizacji tekstu, to jest jasnego i logicznego uporządkowania idei w jego obrębie. Koherencja jest rodzajem spójności uzyskiwanym dzięki dobrej organizacji argumentów, które konsekwentnie realizują jedną myśl.

Wyraz koherencja oraz jego derywaty słowotwórcze można stosować nie tylko w odniesieniu do tekstu…

Bardzo często mówi się, że program polityczny partii x jest koherentny, inaczej mówiąc, jest postrzegany przez odbiorców jako spójna całość. Koherentna może być również idea czy twórczość danego autora postrzegana jako całość.

Wyraz koherencja oraz przymiotnik koherentny przynależą do stylu naukowego, dlatego raczej nie powinno się mówić o koherentnej idei przyświecającej wydawaniu nowych płyt przez Britney Spears.

Makrostruktura

Tekst koherentny, realizujący w sposób uporządkowany jeden temat, posiada przemyślaną i dobrze skomponowaną makrostrukturę. Pojęcie to wprowadził Teun van Dijk.

Makrostruktura tekstu to pewien założony układ argumentów, który sprawia, że odbiorca postrzega wypowiedź jako złożoną z cząstek (akapitów) konsekwentnie i logicznie realizujących dany temat.

Akapit

Akapit scharakteryzować można jako językową realizację cząstki przekazu wchodzącej w skład makrostruktury tekstu. Akapit realizuje pewną skończoną myśl.

Układ akapitów, czyli cegiełek tematycznych, zależy od autora. Jeżeli pisze tekst typu TPRO, musi ułożyć je zgodnie z wytycznymi, jeżeli pisze tekst narracyjny, powinien zachować chronologię, natomiast w wypowiedziach argumentacyjnych akapity z najważniejszą treścią sytuuje się zazwyczaj na początku lub na końcu tekstu.

Struktura tekstu musi być czytelna, z jasnym wydzieleniem akapitów wynikających kolejno z siebie. Warto podkreślić strukturę subtytułami wprowadzanymi do części tekstu lub do każdego z akapitów.

Dlatego tak ważne jest stworzenie planu mającego powstać tekstu. W wypowiedzi jasne wynikanie argumentów z siebie jest oceniane pozytywnie przez odbiorcę, bałagan tematyczny i dygresyjność są natomiast barierą w rozpoznaniu intencji tekstu (syndrom przemówień politycznych).

Wartą polecenia metodą jest takie uformowanie akapitu, aby jego pierwsze zdanie zapowiadało całość akapitu. W ten sposób odbiorca ma kontrolę nad tekstem; wie, czego może się spodziewać. Jest zaciekawiony hipotezą postawioną w pierwszym zdaniu akapitu.

Kohezja

Ponieważ lingwiści badają w pierwszej kolejności zjawiska językowe, dlatego badacze starają się odszukać w wypowiedzi różnego rodzaju słowa, wyrażenia oraz sekwencje słów sprawiające, że tekst realizuje jeden określony temat.

W roku 1976 dwóch angielskich badaczy: M. A. K. Halliday oraz Ruquaiya Hasan opublikowało fundamentalną dla lingwistyki tekstu pracę „Cohesion en English” („Kohezja w języku angielskim”). Poprzez kohezję rozumieli oni takie funkcjonowanie środków językowych w tekście, które sprawia, że jawi się on nam jako całościowy komunikat.

Za środki szczególnie ważne dla istnienia spójności w tekście uznali:

• wyrazy (wyrażenia) służące wskazywaniu tego samego charakteryzowanego obiektu, np.:

- synonimy (wyrazy bliskoznaczne) lub inne wyrazy pokrewne leksykalnie: W piątek zepsuł mu się rano samochód. Może stało się tak dlatego, że kupił auto z drugiej ręki.

- zaimki: Piotrowi zepsuł się odtwarzacz dvd. On nigdy nie umie kupić porządnego sprzętu.

• operatory tekstowe, czyli wyrażenia spajające wypowiedź w jedną całość, np.:

- w obrębie jednego zdania:

Chciała zdawać na filozofię, ale bała się braku perspektyw.

Powiedział, że ta książka z biblioteki jest u niego siedem lat, inaczej rzecz ujmując, przywłaszczył ją sobie.

Ponieważ malarz ten mieszkał na prowincji, dlatego trudno mu było odnieść sukces w stolicy.

- pomiędzy różnymi zdaniami:

Z jednej strony chciałbym w pracy rozstrzygnąć ten dylemat. Z drugiej strony wiem, że jest to niewykonalne.

Podejście angielskich badaczy do spójności było więc formalne, dotyczyło charakterystyki namacalnych narzędzi językowych.

Ponieważ rzeczownik kohezja dotyczy zjawisk językowych, jest on używany w kręgach lingwistycznych, natomiast termin koherencja, jako że odnosi się do zjawisk mentalnych, przeszedł do innych dziedzin wiedzy, a nawet języka dziennikarskiego.

Istotniejszą własnością tekstu jest koherencja, kohezja jest własnością drugorzędną.

Użycie synonimów i innych wyrazów pokrewnych znaczeniowo

Podstawą do zrozumienia wymienności wyrazowej występującej tekstach jest odróżnienie treści wyrazu od jego zakresu znaczeniowego. Na treść wyrazu składają się wszystkie typowe cechy, które charakteryzują dany obiekt w rzeczywistości (np. dla kota: futro, miauczenie, ogon, cztery łapy itd.). Zakres znaczeniowy wyrazu jest to ilość obiektów występujących w świecie realnym, dla których wspólna jest dana treść (np. wszystkie koty w świecie, które scharakteryzować można za pomocą wyżej wymienionych cech).

W tekstach spotkać można użycie zastępników leksykalnych oparte na jednej z poniższych relacji:

Hiperonimia - zawieranie klas, inkluzja treściowa; hiperonim ma szerszy zakres znaczeniowy, hiponim ma węższy zakres i jego zakres zawiera się w zakresie hiperonimu, np. kwiat (hiperonim) - tulipan (hiponim), ptak - wróbel, uczucie - miłość.

Meronimia - jest to relacja łącząca całość z częścią, np. koszula - rękaw, egzamin - odpowiedź, wydział - katedra, chodzenie - postawienie kroku.

Synonimia jest to bliskość znaczeniowa (semantyczna, sensu) wyrazu, grupy wyrazowej lub zdania w stosunku do innego zdania lub innej grupy wyrazowej (kryterium sensu). Ich znaczenie musi być na tyle bliskie, że w odpowiednim kontekście da się zastąpić jedną jednostkę inną (kryterium dystrybucji).

Synonimię dzielimy na:

1. dokładną (wyrazy równoznaczne, dublety leksykalne) samochód - auto, językoznawstwo lingwistyka, helikopter - śmigłowiec, barwa - kolor;

2. przybliżoną (wyrazy bliskoznaczne).

Wyrazy bliskoznaczne mają ograniczoną wymienność. Wynika ona z:

- odmiennego czasu ich powstania: białogłowa - niewiasta, woźny - pedel;

- środowiskowego zawężenia użycia: szkoła - buda, rodzice - starzy, wydarzenie - event;

- zróżnicowania stylistycznego: małżonek, mąż, mój chłop, mój stary;

- różnego rozczłonkowania jednostek, np. rodzice, ojciec i matka, Napoleon - zwyciężony spod Waterloo;

- różnego zakresu znaczenia, np. niebieski - błękitny, waza - naczynie.

---