M

AŁGORZATA

M

AZURKIEWICZ

Stan prac nad słownikiem
aksjologicznym

Projekt słownika aksjologicznego wzbudził znaczne zainteresowanie zarówno u osób,
którym został przedstawiony, jak tez˙ u osób, które zainteresowały sie˛ nim same. Przygo-
towuja˛c koncepcje˛ opracowania słownika, Jerzy Bartmin´ski zwrócił sie˛ w lipcu 1985 roku
do blisko 50 osób z naste˛puja˛cym listem:

„W toku dyskusji nad perspektywami pracy dotycza˛cej historii i encyklopedii kultury

polskiej wyłania sie˛ potrzeba szczegółowego opracowania słownictwa aksjologicznego
w naszej polszczyz´nie, które to słownictwo stanowi niezbe˛dny komponent wszystkich prac
o kulturze. W wersji wste˛pnej, zreferowanej przez podpisanego w maju 1985r. w Niebo-
rowie, opracowanie takie mogłoby miec´ charakter słownika historycznego podstawowych
terminów typu: Ojczyzna, lud, praca, wolnos´c´, niepodległos´c´, demokracja, socjalizm,
poste˛p, solidarnos´c´, prawda, honor, godnos´c´, osoba ludzka, miłos´c´, cnota, bogactwo,
sława, kariera, nauka, wiedza, tradycje, wiara, a takz˙e: zło, fałsz, kłamstwo, zdrada, zemsta,
wróg, nienawis´c´, a wie˛c terminów nazywaja˛cych zarówno wartos´ci podstawowe, jak
pochodne, animuja˛ce działania kulturowe w róz˙nych ich formach. (...) pozwalam sobie
zwrócic´ sie˛ do Szan. Pani(a) z pros´ba˛ o pomoc w opracowaniu wste˛pnej koncepcji słow-
nika i ewentualna˛ deklaracje˛, w jakim zakresie opracowanie takie mogłoby liczyc´ na
współdziałanie ze strony Pani(a). Istotna˛ wartos´c´ miałaby odpowiedz´ na trzy naste˛puja˛ce
pytania:

1. jakie hasła winny sie˛ znalez´c´ w takim słowniku?
2. jakie z´ródła z okresu ostatnich ok. 200 lat historii naszej kultury winny zostac´

poddane ekscerpcji?

3. jaki kształt winna przybrac´ eksplikacja haseł (czy i jakie z dotychczasowych propo-

zycji leksykograficznych mogłyby stac´ sie˛ wzorem dla tego słownika)? ”

W tej formie naszej dyskusji zechcieli wzia˛c´ udział: Irena Bajerowa, Andrzej Bogusła-

wski, Michał Głowin´ski, Renata Grzegorczykowa, Jerzy Jedlicki, Marian Kallas, Andrzej
Maria Lewicki, Andrzej Paczkowski, Jadwiga Puzynina, Adam Stanowski, ks. Józef
Tischner, Anna Wierzbicka. Wypowiedzi były zazwyczaj obszerne, a niekiedy miały
charakter rozwaz˙an´ ogólniejszych. Prawie wszyscy respondenci (z wyja˛tkiem prof. Stefana
Kieniewicza) – podobnie jak póz´niejsi dyskutanci – uznali opracowanie słownika aksjo-

logicznego za przedsie˛wzie˛cie bardzo potrzebne i moz˙liwe do zrealizowania, a wie˛kszos´c´
spos´ród nich zadeklarowała swa˛ gotowos´c´ do udziału w pracach przy słowniku (przygo-
towawczych, ekscerpcyjnych, analitycznych ba˛dz´ do konsultacji analiz).

Jakie hasła winny sie˛ znalez´c´ w takim słowniku? – tak brzmiało pierwsze pytanie

zawarte w lis´cie z sierpnia 1985r. Pytanie to wzbudziło najz˙ywsza˛ dyskusje˛, która ujawnia
wielos´c´ moz˙liwych koncepcji słownika. Odpowiedz´ na nie wymagała przede wszystkim
ustalenia, do kogo słownik ma byc´ adresowany i co be˛dzie stanowiło w tym słowniku
jednostke˛ hasłowa˛. Wie˛kszos´c´ respondentów uznała, z˙e słownik nalez˙ałoby adresowac´
raczej do czytelnika masowego (zwłaszcza młodego), o przecie˛tnym wykształceniu, niz˙
do profesjonalisty, choc´ i on powinien móc znalez´c´ tam cos´ dla siebie. Wie˛cej rozbiez˙nos´ci
powstało wokół problemu jednostki hasłowej słownika. O ile wszyscy byli w zasadzie
zgodni co do tego, z˙e hasłem w słowniku powinien byc´ termin, a nie poje˛cie, o tyle
wie˛kszos´c´ spos´ród nich miała wa˛tpliwos´ci, czy jest to wykonalne, zarówno ze wzgle˛du na
cze˛ste zmiany leksykalne i semantyczne zachodza˛ce w rozwoju je˛zyka, jak i z uwagi na
charakterystyczny proces „wykradania”, a naste˛pnie „wys´wiechtywania” nazw wartos´ci,
wobec czego starym poje˛ciom cze˛sto nadaje sie˛ zupełnie nowe nazwy. A. M. Lewicki
zaproponował, aby hasłami w słowniku były nie poje˛cia złoz˙one, ale osie aksjologiczne
(typu: dobry–zły, swój–obcy). A. Bogusławski uznał, z˙e słownik winien zawierac´ ogół
podstawowego słownictwa nacechowany wartos´ciuja˛co. Podobnego zdania była J. Puzy-
nina, która unała nadto, z˙e w słowniku aksjologicznym powinny znalez´c´ sie˛ tez˙ opisy
metaje˛zykowych nazw wartos´ci, takich jak na przykład wartos´ci duchowe, moralne,
sakralne. Według J. Jedlickiego słownik powinien obejmowac´ wartos´ci z˙ycia publicznego,
obywatelskiego i pozostac´ raczej słownikiem idei niz˙ ogólnych poje˛c´ moralnych. Najcze˛-
s´ciej uwaz˙ano, z˙e tego typu opracowanie, ze wzgle˛du na jego charakter i szeroki kra˛g
odbiorców, musi zawierac´ ogół nazw poje˛c´, zjawisk i przedmiotów uznawanych przez
społeczen´stwo polskie za wartos´c´, a wie˛c takz˙e takich nazw, których aksjologia sensu
stricto nie nazywa wartos´ciami, ale i nie całe słownictwo je˛zyka, zawieraja˛ce element
oceny. Było to stanowisko I. Bajerowej, M. Głowin´skiego, R. Grzegorczykowej i J. Tisch-
nera. Zdaniem M. Kallasa i A. Paczkowskiego, waz˙ne miejsce ws´ród tych nazw zajmowac´
powinny nazwy poje˛c´ publiczno-prawnych i politycznych. Powszechnie akcentowana
była koniecznos´c´ uwzgle˛dnienia w słowniku jako samodzielnych haseł nie tylko nazw
wartos´ci, ale i tzw. antywartos´ci, bez których opis wartos´ci jest niemoz˙liwy.

Poniewaz˙ kaz˙da z nadesłanych na ankiete˛ odpowiedzi zawierała przykłady propono-

wanych wartos´ci, ba˛dz´ tez˙ szersza˛ ich liste˛, moz˙liwe było wyodre˛bnienie nazw wartos´ci
wymienianych najcze˛s´ciej. Sa˛ to (cyfra w nawiasie oznacza, ilu respondentów wymieniło
dana˛ nazwe˛):

– bogactwo (3), braterstwo (3);
– cnota (4);
– demokracja (5), dobro (3);
– fałsz (3);
– godnos´c´ (4);
– internacjonalizm (3);
– kłamstwo (3), kosmopolityzm (3);
– me˛stwo (4), miłos´c´ (3);
– naród (5), nauka (3), nienawis´c´ (4), niepodległos´c´ (4), niewola (4);
– odwaga (3), ojczyzna (5), osoba ludzka (3);

258

– patriotyzm (3), pie˛kno (3), poste˛p (3), prawda (5), przemoc (3);
– reakcja (3), rewolucja (3), rodzina (3);
– socjalizm (3), solidarnos´c´ (3), sprawiedliwos´c´ (4);
– tradycja(3);
– wiara (4), wiedza (3), wiernos´c´ (4), władza (3), wolnos´c´ (5), wróg (4), wspólnota (3);
– zdrada (3), zemsta (3), zło (6).
W wypowiedziach podkres´lano, z˙e liczba haseł w słowniku nie powinna przekraczac´

100 – 150. Przedstawiona wyz˙ej lista liczy 41 nazw.

Drugie pytanie, postawione osobom ankietowanym, brzmiało: Jakie z´ródła z okresu

ostatnich około 200 lat historii naszej kultury winny zostac´ poddane ekscerpcji? Zasie˛g
chronologiczny słownika nie wzbudził tak duz˙ego zainteresowania, jak lista haseł. Wie˛-
kszos´c´ wypowiadaja˛cych sie˛ sugerowała, aby wykorzystywac´ z´ródła pocza˛wszy od litera-
tury Sejmu Wielkiego; M. Kallas uznał, z˙e dobrze byłoby zacza˛c´ od wydania praw
kardynalnych (1764r.), A. Paczkowski – od reform Stanisławowskich; A. Stanowski wi-
dział potrzebe˛ uwzgle˛dnienia literatury czasów konfederacji barskiej. Wszyscy byli zgodni
co do tego, z˙e cezure˛ kon´cowa˛ słownika nalez˙y przesuna˛c´ jak najbliz˙ej współczesnos´ci.

Odpowiedzia˛ na pytanie o z´ródło było zazwyczaj wymienienie typów tekstów, które –

zdaniem respondentów – nalez˙ałoby wykorzystac´ przy zbieraniu materiałów do słownika.
Najcze˛s´ciej typowanym i szczególnie eksponowanym z´ródłem była publicystyka polity-
czna i społeczna oraz w ogóle prasa (ich wykorzystanie postulowali: I. Bajerowa, A. Bo-
gusławski, M. Głowin´ski, M. Kallas, A. M. Lewicki, A. Paczkowski, J. Puzynina, A. Sta-
nowski). W bezpos´rednim zwia˛zku z nimi pozostaja˛ akty prawne, konstytucje, mowy
poselskie, przemówienia, w kon´cu programy partii politycznych i innych organizacji,
których ekscerpcje˛ proponowali M. Kallas i A. Stanowski. Teksty z literatury pie˛knej
powinny byc´ wprowadzone do z´ródeł słownika według I. Bajerowej, A. Bogusławskiego,
A. M. Lewickiego i A. Stanowskiego. Zdaniem I. Bajerowej, A. M. Lewickiego i
J. Puzyniny, nalez˙ałoby wykorzystac´ słowniki je˛zyka polskiego i słowniki je˛zyka posz-
czególnych autorów. Na potrzebe˛ wła˛czenia do listy z´ródeł utworów nalez˙a˛cych do tzw.
literatury popularnej wskazywał A. Paczkowski, a pamie˛tników i korespondencji – A. Bo-
gusławski i A. Stanowski. Zaje˛cie sie˛ pismami wybitnych humanistów i mys´licieli propo-
nowały R. Grzegorczykowa i J. Puzynina, a tekstami filozoficznymi – I. Bajerowa, A. Bo-
gusławski i A. M. Lewicki. Podkres´lano potrzebe˛ wykorzystania róz˙nych z´ródeł bez
wzgle˛du na miejsce ich wydania (tj. ła˛cznie z tekstami wydanymi na emigracji). Wste˛pna˛
liste˛ proponowanych z´ródeł zała˛czył A. Paczkowski (lista tytułów czasopism z lat 1880–
1939 i nazwisk autorów od pocza˛tku XX wieku do 1939r.).

Kolejne pytanie wia˛zało sie˛ z naste˛pnym etapem pracy nad słownikiem (cze˛s´ciowo

równoczesnym ze zbieraniem materiału), tj. ze sposobem opracowania poszczególnych
haseł. Pytanie brzmiało: Jaki kształt winna przybrac´ eksplikacja haseł (czy i jakie z dotych-
czasowych propozycji leksykograficznych mogłyby stac´ sie˛ wzorem dla tego słownika)?
Propozycje, dotycza˛ce kształtu hasła słownikowego, wia˛z˙a˛ sie˛ s´cis´le z – załoz˙onym przez
J. Bartmin´skiego i zaakceptowanym przez wszystkich dyskutantów – historycznym cha-
rakterem słownika. A. Stanowski wskazał na potrzebe˛ porza˛dkowania znaczen´ nazw
wartos´ci według okresów historycznych i nurtów ideowych, co winno prowadzic´ do
ukazania ewolucji znaczen´. Taki układ materiału postulowali takz˙e I. Bajerowa i A.
Paczkowski. Opis znaczenia powinien, zdaniem R. Grzegorczykowej i J. Puzyniny, oscy-
lowac´ mie˛dzy opisem lingwistycznym a encyklopedycznym, jednak według A. Bogusła-

259

wskiego to, co lingwistyczne i to, co encyklopedyczne, winno zostac´ dokładnie oddzielo-
ne. A. Bogusławski proponuje nie stosowac´ w opisie znaczenia definicji w tradycyjnym
znaczeniu tego słowa. Pisze on: „Od autorów słownik powinien podawac´ to, co jest
w miare˛ niewa˛tpliwe, by nie uwikłac´ sie˛ w arbitralnos´c´, w podawanie czegos´, co w wielu
miejscach mogłoby sie˛ okazac´ je˛zykiem autora czy autorów (haseł i słownika jako całos´ci).
Temu najlepiej słuz˙y metoda postulatów znaczeniowych Carnapa, a wie˛c włas´nie definicji
cza˛stkowych. (...) Z propozycji leksykograficznych, które warto jest wykorzystac´, wymie-
niłbym przede wszystkim koncepcje˛ Anny Wierzbickiej z jej przekładaniem «z polskiego
na nasze», czyli z przekazem tres´ci «down-to-earth», ze sprowadzaniem moz˙liwie wszy-
stkiego do tego, co sie˛ samo przez sie˛ rozumie, albo prawie samo przez sie˛ rozumie”

1

.

Anna Wierzbicka podkres´lała w swoim lis´cie potrzebe˛ przyje˛cia podstawowych zasad
definiowania. „Chodzi oczywis´cie o uniknie˛cie błe˛dnych kół, o wybór zestawu poje˛c´
stosunkowo prostych semantycznie, których moz˙na uz˙ywac´ jako metaje˛zyka, o niemiesza-
nie je˛zyka badanego z metaje˛zykiem, o unikanie jak ognia pseudouczonos´ci i z˙argonu (...).
Do tych podstawowych postulatów dorzuciłabym postulat wielokomponentnos´ci ekspli-
kacji, i starannego wyławiania elementów oceny i postawy uczuciowej zawartych w ana-
lizowanych wyraz˙eniach”

2

. Jak twierdza˛ A. Bogusławski i A. M. Lewicki, moz˙na wyko-

rzystac´ tu tez˙ funkcje leksykalne w wersji opracowanej przez Apresjana, Mielczuka
i Z

˙ ółkowskiego. Wszyscy dyskutanci podkres´lali koniecznos´c´ opisu wartos´ci w jej polu

znaczeniowym. Zdaniem A. Bogusławskiego, osobne miejsce w has´le powinna znalez´c´
metaforyka i frazeologizmy. W analizie nalez˙y – według I. Bajerowej, A. Paczkowskiego
i A. Wierzbickiej – wyłonic´ elementy oceny i postawy uczuciowej. Powszechnie zgłaszano
postulat, aby integralna˛ i główna˛ cze˛s´cia˛ były cytaty z´ródłowe. A. Paczkowski propono-
wał, by w tzw. główce hasła, obok wyrazów synonimicznych i pokrewnych, znalazły sie˛
takz˙e: z´ródłosłów, tłumaczenie na główne je˛zyki obce oraz lokalizacja pierwszego uz˙ycia
nazwy w literaturze polskiej, a ponadto uwaz˙ał, z˙e hasło powinno byc´ uzupełnione o bib-
liografie˛ dotycza˛cych go prac analitycznych. Jako przykładowe analizy tego rodzaju
A. Bogusławski i A. Wierzbicka podali analizy w ksia˛z˙ce A. Wierzbickiej Lexicography
and Conceptual Analysis, a J. Jedlicki – analizy w ksia˛z˙ce F. Pepłowskiego Słownictwo
i frazeologia polskiej publicystyki okresu Os´wiecenia i romantyzmu (PIW 1961) oraz
A Dictionary of Political Thought R. Scrutona (Macmillan 1982). W celu lepszego wyod-
re˛bnienia nazwy wartos´ci spos´ród wyrazów bliskich jej znaczeniowo, a takz˙e aby precy-
zyjniej wskazac´ jej powia˛zanie z innymi (niekoniecznie bliskoznacznymi) nazwami war-
tos´ci, I. Bajerowa, R. Grzegorczykowa i A. Stanowski proponowali, aby słownik
opracowywac´, układac´ i wydawac´ polami semantycznymi.

Ankieta rozpocze˛ła prace nad lista˛ haseł i z´ródeł, kształtem i układem haseł w słowniku.

Szczególnie waz˙ne i owocne były spotkania w Lublinie 3 marca 1986r. i 26 czerwca
1986r. oraz w Warszawie 9 maja 1987r.

W zebraniach lubelskich wzie˛li udział: Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmin´ski, Ewa

Borowiecka, Piotr Brzozowski, Bogusława Kaczyn´ska, Ewa Klimowicz, Leon Koj, Marek
Kwapiszewski, Andrzej Maria Lewicki, Urszula Majer-Baranowska, Maria Man´kowska,
Małgorzata Mazurkiewicz, Anna Pajdzin´ska i Ryszard Tokarski.

Przede wszystkim przysta˛piono do zestawienia trzech wersji siatki haseł. Podje˛ły sie˛

tego E. Borowiecka i B. Kaczyn´ska. Lista została przez nie ułoz˙ona w powia˛zaniu z listami
wartos´ci istnieja˛cymi w tradycji filozoficznej, wpływ na jej kształt miała tez˙ tradycja
chrzes´cijan´ska i marksistowska oraz powszechnos´c´ akceptacji społecznej poszczególnych

260

autorów. Autorki zaproponowały, by lista˛ haseł obja˛c´ wartos´ci sensu stricto, dobra, czyli
stany rzeczy podmiotowe i przedmiotowe, które sa˛ cenne, i byty, czyli nazwy oboje˛tne,
powszechnie wartos´ciowane. Wskazywały zarazem na problemy wia˛z˙a˛ce sie˛ z opracowa-
niem listy haseł, a zwłaszcza z okres´leniem jej granic. E. Borowiecka i B. Kaczyn´ska
postulowały, by słownik zawierał pewna˛ ilos´c´ (np. 150) duz˙ych haseł, a cze˛s´c´ haseł
mogłaby byc´ uwzgle˛dniona w postaci krótkich notek. Propozycje˛ te˛ poparł A. M. Lewicki.
W dalszej dyskusji L. Koj uznał potrzebe˛ uwzgle˛dnienia w ilos´ci haseł słownika wartos´ci
zwia˛zanych z cechami charakteru oraz niektórych wartos´ci symbolicznych (np. wiosna).

Równolegle podje˛to prace nad lista˛ z´ródeł do słownika. Stwierdzono koniecznos´c´

zróz˙nicowania typów wykorzystywanych z´ródeł, i to zarówno pod wzgle˛dem gatunko-
wym, jak ideowym (z uwzgle˛dnieniem tekstów emigracyjnych i tzw. literatury „drugiego
obiegu”) oraz to, z˙e jako kryteria doboru z´ródeł powinny posłuz˙yc´ powszechnos´c´ tekstu
oraz sposób formułowania wartos´ci. M. Kwapiszewski opracował liste˛ z´ródeł do słownika,
obejmuja˛ca˛ teksty z 1. poł. XIXw. Uwzgle˛dnił w niej naste˛puja˛ce typy tekstów: teksty
literackie, publicystyczne, przemówienia i artykuły polityczne, pamie˛tniki i koresponden-
cje˛ oraz antologie tematyczne. L. Koj postulował, by uzupełnic´ liste˛ o czasopisma polskie
z róz˙nych zaborów, kalendarze itp., co pozwoli uzyskac´ informacje o tym, co wiedzieli
i mys´leli „ludzie pospolici”. Zdaniem J. Bartmin´skiego, nalez˙y takz˙e wykorzystac´ istnie-
ja˛ca˛ kartoteke˛ do Słownika je˛zyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (tego samego
zdania był tez˙ A. M. Lewicki) oraz opracowania i analizy tekstów z´ródłowych. Według
niego, ekscerpcja materiału ze z´ródeł nie powinna obejmowac´ wszystkich uz˙yc´ nazw
wartos´ci, a tylko uz˙ycie definicyjne i nacechowane aksjologicznie, sta˛d wywodzi sie˛
potrzeba czytania „pilotaz˙owego” i typowania haseł i kontekstów do ekscerpcji.

J. Bartmin´ski przedstawił pierwsza˛, wste˛pna˛ wersje˛ analizy hasła „ojczyzna”, przepro-

wadzonej na podstawie analizy materiału zgromadzonego w warszawskim magazynie
Słownika je˛zyka polskiego W. Doroszewskiego. Dyskusja nad tym fragmentem dała
pocza˛tek dyskusji nad sposobem opracowania hasła słownikowego. Według J. Bartmin´-
skiego, definicja nazwy wartos´ci powinna miec´ postac´ definicji kognitywnej, z zachowa-
niem przez autora opracowania postawy obiektywistycznej. W definicji winien tez˙ byc´
pokazany historyczny rozwój znaczenia i jego filozoficzno-ideowe zróz˙nicowanie. A. M.
Lewicki i B. Kaczyn´ska wskazali na potrzebe˛ uwzgle˛dnienia i zapisania w analizie kwa-
lifikatorów stylistycznych tekstów. Nadto, zdaniem A. M. Lewickiego, przy tworzeniu
definicji trzeba brac´ pod uwage˛ takie kategorie semantyczne, jak: idealizacja, sakralizacja,
demonizacja, fetyszyzacja, metaforyzacja i personifikacja, oraz wyszukiwac´ szeregi,
w których dana nazwa wyste˛puje.

Podobne spotkanie odbyło sie˛ 9 maja 1987r. w Warszawie. Wzie˛li w nim udział przede

wszystkim je˛zykoznawcy i historycy Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiej Akademii
Nauk, m. in. Andrzej Bogusławski, Adrianna De˛bin´ska, Barbara Grochulska, Jan Kienie-
wicz, Teresa Kostkiewiczowa, Marcin Kula, Wojciech Pasternak, Jadwiga Puzynina,
Krystyna Wyczan´ska i Jerzy Wyrozumski. Pomysł opracowania słownika aksjologicznego
uznali za bardzo dobry. B. Grochulska stwierdziła, z˙e słownik tego typu moz˙e słuz˙yc´
precyzacji poszczególnych poje˛c´ i je˛zyka w ogóle. Pojawiła sie˛ wa˛tpliwos´c´, czy –
w zwia˛zku ze zmiennos´cia˛ znaczen´ i nacechowania nazw – moz˙liwe jest utrzymanie
załoz˙enia, z˙e hasłem w słowniku ma byc´ termin, a nie poje˛cie (J. Wyrozumski). W dyskusji
nad lista˛ haseł słownika B. Grochulska i K. Wyczan´ska akcentowały potrzebe˛ uwzgle˛d-
nienia w niej tzw. antywartos´ci. Do listy z´ródeł słownika M. Kula proponował doła˛czyc´

261

materiały zwia˛zane z Polonia˛ i emigracja˛ polska˛, zwłaszcza dobra˛ publicystyke˛. B. Gro-
chulska i T. Kostkiewiczowa ostrzegały przed ograniczeniem ekscerpcji do tekstów pro-
zatorskich.

Duz˙a˛ uwage˛ dyskutantów skupił na sobie kształt hasła słownikowego. Wszyscy zgod-

nie podkres´lali, z˙e z uwagi na koniecznos´c´ zachowania obiektywizmu definicja hasła
słownikowego nie moz˙e miec´ postaci klasycznej definicji równos´ciowej, musi tez˙ oscylo-
wac´ mie˛dzy definicja˛ typu encyklopedycznego i słownikowego, przy czym oba te skład-
niki powinny byc´ w niej dokładnie rozdzielone (akcentowali to zwłaszcza A. Bogusławski
i J. Puzynina). Według A. Bogusławskiego, główny cie˛z˙ar definicji nalez˙ałoby przenies´c´
na uporza˛dkowane cytaty; słownik aksjologiczny byłby wie˛c wtedy rodzajem „antologii
cytatów”. Zdaniem T. Kostkiewiczowej, J. Puzyniny i K. Wyczan´skiej, waz˙ne jest poka-
zanie relacji, w jakie nazwa danej wartos´ci wchodzi z innymi słowami (w tym i nazwami
wartos´ci). J. Puzynina podkres´lała, z˙e nowos´cia˛ słownika jest opis nie znaczen´ słowa,
a jego uz˙yc´, co jest włas´ciwe dla opisu słów rozumianych niejednoznacznie. M. Kula
proponował porównanie nacechowania nazw wartos´ci w je˛zyku polskim i w innych je˛zy-
kach. Wszyscy zaznaczali, iz˙ trzeba zachowac´ przyje˛ty przy analizie hasła „ojczyzna”
historyzm. W. Pasternak i K. Wyczan´ska proponowali, aby słownik układac´ i wydawac´
nie w porza˛dku alfabetycznym, ale tomami poje˛ciowymi.

Dalsze prace nad słownikiem koncentrowały sie˛ w znacznej mierze na ustalaniu listy

haseł. Pomocne okazały sie˛ tu badania ankietowe przeprowadzone przez Marie˛ Man´ko-
wska˛ w latach 1986–1987; zda˛z˙ały one z jednej strony do empirycznego ustalenia, jakie
wartos´ci Polacy współczes´nie preferuja˛, z drugiej – do okres´lenia, jakich nazw wartos´ci
spodziewaliby sie˛ w słowniku aksjologicznym

3

. W odpowiedzi na pytanie: „Gdyby istniał

słownik wyjas´niaja˛cy znaczenie (tres´c´) róz˙nych wartos´ci, omówienia jakich wartos´ci
oczekiwałby (łaby) Pan (Pani) przede wszystkim? ” respondenci ankiety wymienili nazwy
takich wartos´ci, jak (liczba w nawiasie oznacza, ile procent respondentów wymieniło dana˛
nazwe˛):

– uczciwos´c´ (13,11%);
– miłos´c´ (11,41%);
– patriotyzm (10,44%);
– sprawiedliwos´c´ (9,71%);
– wolnos´c´ (8,98%);
– przyjaz´n´(6,06%);
– prawda (5,82%);
– honor (5,09%);
– moralnos´c´ (5,09%);
– godnos´c´ (5,09%);
– praca (5,09%).
Inne nazwy były wymieniane rzadziej. Podobne badania socjologiczne, zmierzaja˛ce do

ustalenia kanonu aksjologicznego współczesnego Polaka, zamierza podja˛c´ Andrzej Radek.

Analogiczny cel przys´wiecał ankiecie przeprowadzonej przez Piotra Brzozowskiego;

chodziło mu o zbadanie relacji mie˛dzy wartos´ciami oraz ustalenie wewne˛trznej struktury
poje˛c´ dotycza˛cych wartos´ci pozytywnych i negatywnych. Wyniki badan´ zostały przedsta-
wione dwuetapowo na konferencjach z cyklu „Je˛zyk a kultura” (w Kazimierzu w grudniu
1986r. i w Puławach w paz´dzierniku 1987r.)

4

. Autor wykrył istnienie mie˛dzy pewnymi

wartos´ciami silnych wewne˛trznych zwia˛zków sprawiaja˛cych, z˙e moz˙na je układac´ w blo-

262

ki, np. wolnos´c´–miłos´c´–poczucie godnos´ci–ma˛dros´c´–przyjaz´n´–szcze˛s´cie, oraz brak syme-
trii mie˛dzy struktura˛ nazw wartos´ci a struktura˛ nazw antywartos´ci. Dostarczyło to dodat-
kowego argumentu za wprowadzeniem nazw antywartos´ci jako haseł do słownika.

Równolegle do prac badawczych i koncepcyjnych rozpocze˛to gromadzenie materiału

do słownika. Przewaz˙nie ekscerpcje˛ poprzedza czytanie pilotaz˙owe i typowanie przezna-
czonych do ekscerpcji haseł wraz z ich kontekstami przez J. Bartmin´skiego i M. Mazur-
kiewicz na podstawie istnieja˛cych wersji listy haseł. Dokumentacja obejmuje nie komplet
uz˙yc´ słowa, a tylko uz˙ycia aksjologicznie waz˙ne. Preferowane sa˛: uz˙ycia definicyjne;
cytaty, w których wyróz˙nia sie˛ cos´ jako wartos´c´ (lub antywartos´c´); cytaty, w których
nazwa wartos´ci jest odniesiona do nazw innych wartos´ci, tj. wchodzi z nimi w zwia˛zki
typu: szereg, porównanie, opozycja, kolekcja; sa˛dy uogólniaja˛ce, zwykle z duz˙ym kwan-
tyfikatorem i/lub omnitemporalne; fragmenty, w których zawarty jest element oceniaja˛cy;
fragmenty informuja˛ce o zachowaniach wobec wartos´ci. Pomija sie˛ stwierdzenia banalne,
okazjonalne i jednostkowe. Wypisany materiał jest cze˛s´ciowo kontrolowany pod wzgle˛-
dem jakos´ci i systematycznos´ci ekscerpcji. W latach 1986–1988 (do 25 lutego 1988r.)
wypisano:

– w r. 1986 – 5180 fiszek;
– w r. 1987 – 7770 fiszek;
– w r. 1988 – 4178 fiszek;

razem – 17128 fiszek z cytatami z 31 tekstów (rozpisywanych w całos´ci lub w cze˛s´ci).
Ekscerpcja odbywa sie˛ na podstawie opracowanej instrukcji „Jak wypisywac´ materiał do
«Słownika aksjologicznego»? ”. W opracowaniu jest instrukcja dotycza˛ca sposobu wybie-
rania haseł z tekstu i okres´lania długos´ci potrzebnego kontekstu.

Dotychczas ekscerpcja obje˛ła 31 tekstów z zakresu literatury pie˛knej (np. Ksie˛ga

cytatów z polskiej literatury pie˛knej) i ich omówien´ i analiz (np. Reduta M. Janion),
publicystyki dawnej i współczesnej (np. Kuz´nica Kołła˛tajowska, „Polityka”, „Tygodnik
Powszechny”), dokumenty nauki społecznej Kos´cioła (np. encyklika Laborem exercens),
dokumenty polskiego z˙ycia politycznego (np. Uchwała X Zjazdu PZPR), teksty prawnicze
i konstytucje polskie.

Przeprowadzono takz˙e wste˛pne analizy nazw wartos´ci – pojedynczych i całych zespo-

łów. Nalez˙y tu wymienic´ przede wszystkim ojczyzne˛ J. Bartmin´skiego oraz analizy
powstałe w ramach seminarium magisterskiego J. Bartmin´skiego w latach 1985–1987:
Słownictwo aksjologiczne w encyklice Laborem exercens Jana Pawła II (praca Beaty
Głozak) oraz Analize˛ semantyczna˛ wyraz˙en´ „sprawiedliwos´c´” i „niesprawiedliwos´c´”
w je˛zyku polskim (praca Anny Jakubczyk). Na ukon´czeniu sa˛ prace magisterskie pos´wie˛-
cone analizie słowa „dom” w słownikach je˛zyka polskiego (praca Justyny Pawłowskiej)
oraz analizie słownictwa aksjologicznego w pismach Wincentego Witosa (praca Anny
Koper), w Legendzie Młodej Polski Stanisława Brzozowskiego (praca Joanny Boruczen-
ko) oraz w „Polityce” i „Tygodniku Powszechnym” (praca Małgorzaty Wójcik).

W dniach 25–28 lutego 1988r. w Kazimierzu Dolnym odbyło sie˛ robocze spotkanie

zespołu opracowuja˛cego słownik. Jak pisze Jerzy Bartmin´ski w lis´cie rozesłanym do
współpracowników po konferencji, „Udział w pracy (...) zadeklarowało dota˛d ponad 30
osób reprezentuja˛cych róz˙ne specjalnos´ci naukowe. Uzgodniono, z˙e podstawowa˛ cze˛s´c´
pracy ekscerpcyjnej i redakcyjnej wykonaja˛ je˛zykoznawcy. (Gotowos´c´ redagowania arty-
kułów zadeklarowali: Maciej Abramowicz, Jan Adamowski, Jerzy Bartmin´ski, Graz˙yna
Ba˛czkowska, Adam Bednarek, Danuta Bien´kowska, Jan Dokurno, Barbara Falin´ska,

263

Hanna Godowska, Renata Grzegorczykowa, Ireneusz Karolak, Krzysztof Korz˙yk, Anna
Kowalska, Maria Kuc, Danuta Łuszczyna-Kowalska, Urszula Majer-Baranowska, Ewa
Masłowska, Małgorzata Mazurkiewicz, Stanisława Niebrzegowska, Iwona Nowakowska-
Kempna, Radosław Pawelec, Róz˙a Rajchert, Dorota S

´ liwa, Aleksandra Zawłocka – przyp.

MM). Niezalez˙nie od tego pewna grupa osób zdeklarowała gotowos´c´ konsultowania prac
nad słownikiem. Byli to je˛zykoznawcy: Andrzej Bogusławski, Maciej Grochowski, Renata
Grzegorczykowa, Andrzej M. Lewicki, Jadwiga Puzynina; historycy: Marian Chachaj,
Jerzy Jedlicki, Marian Kallas, Andrzej Paczkowski, Jan Strojnowski; filozofowie: Ewa
Borowiecka, Wojciech Chudy; pedagog społeczny Adam Stanowski; prawnik Janusz
Mazurek; psycholog Radosław Drwal; teoretyk literatury Michał Głowin´ski”

5

. Wie˛kszos´c´

z tych osób była obecna w Kazimierzu. Przedyskutowano tam i ostatecznie uzgodniono
liste˛ 150 haseł do słownika. Przedstawiono tez˙ i przedyskutowano wste˛pne wersje kilku-
nastu artykułów hasłowych, takich jak: chłop (opr. A. Koper), chrzes´cijan´stwo (opr.
R. Pawelec), ideologia (opr. A. Stanowski), ma˛dros´c´ (opr. E. Borowiecka), nadzieja (opr.
A. Bednarek), naród (opr. P. Kupiszewski), odpowiedzialnos´c´ (opr. J. Dokurno), ojczyzna
(wersja rozszerzona, opr. J. Bartmin´ski), pan´stwo (opr. J. Strojnowski), polityka (opr.
A. Stanowski), praca (opr. M. Mazurkiewicz), przyjaz´n´ (opr. I. Nowakowska-Kempna),
wina (opr. J. Mazurek), wolnos´c´ (opr. M. Abramowicz i I. Karolak), wolnos´c´ (opr. A. Za-
włocka), z˙ycie (opr. J. Boruczenko). Schematu artykułu hasłowego jeszcze nie uzgodnio-
no. Prace nad słownikiem trwaja˛.

Przypisy

1

A. B o g u s ł a w s k i, odpowiedz´ na ankiete˛ 28 sierpnia 1985r., maszynopis.

2

A. W i e r z b i c k a, odpowiedz´ na ankiete˛, Canberra paz´dziernik 1985r., re˛kopis.

3

Szczegółowe omówienie ankiety przeprowadzonej przez M. Man´kowska˛ zostanie opublikowane osobno

przez autorke˛.

4

Referaty zostana˛ opublikowane w tomach z materiałami z konferencji.

5

J. B a r t m i n´ s k i, Informacja dotycza˛ca pierwszej cze˛s´ci ustalen´ powzie˛tych na spotkaniu roboczym

w Kazimierzu (25–28 II 1988). Lublin, 21 marca 1988r., maszynopis.

264