CONRAD JOSEPH

KARAIN - WSPOMNIENIE

Adolfowi P. Kriegerowi

na pami

ą

tk

ę

dawnych dni.

I

Znali

ś

my go w owych czasach pełnych swobody, kiedy wystarczało

nam to,

ż

e byli

ś

my panami swego

ż

ycia i maj

ą

tku. Obecnie chyba nikt z nas

maj

ą

tku nie posiada, niektórzy za

ś

podobno utracili lekkomy

ś

lnie i

ż

ycie; ale

jestem pewien,

ż

e ci nieliczni, którzy pozostaj

ą

jeszcze przy

ż

yciu, zachowali

wzrok do

ść

bystry, aby przy czytaniu dzienników o w

ą

tpliwej reputacji nie

przeoczy

ć

wzmianek o przeró

ż

nych powstaniach krajowców na Wschodnim

Archipelagu. Blask sło

ń

ca bije spo

ś

ród wierszy tych krótkich notatek - blask

sło

ń

ca i l

ś

nienie morza. Obcobrzmi

ą

ca nazwa budzi wspomnienie; drukowane

słowa czu

ć

z lekka dymem naszej atmosfery, lecz bije od nich zarazem

subtelny i przenikliwy zapach przybrze

ż

nej bryzy, ci

ą

gn

ą

cej pod gwia

ź

dzistym

niebem dawno minionych nocy; ognisko-sygnał błyszczy jak klejnot na

wyniosłym czole ciemnej skały; wielkie drzewa - niby wysuni

ę

te naprzód

placówki olbrzymich lasów - stoj

ą

czujnie i cicho nad sennymi rozlewiskami

szerokich wód; biały przypływ grzmi o pusty brzeg, pieni si

ę

płytka woda

mi

ę

dzy skałami, a zielone wysepki le

żą

o cichej, południowej godzinie,

rozsypane po morskiej gładzi jak gar

ść

szmaragdów rzucona na stalow

ą

tarcz

ę

.

Majacz

ą

si

ę

i twarze - ciemne, srogie, u

ś

miechni

ę

te; szczere,

ś

miałe

twarze ludzi bosych, zbrojnych i cichych. Zapełniali w

ą

ski a długi pokład

naszego szkunera barbarzy

ń

skim, strojnym tłumem, który mienił si

ę

pstrymi

barwami kraciastych sarongów, czerwonych zawojów, białych kaftanów,

haftów - rozsiewał błyski pochew, złotych pier

ś

cieni, amuletów,

naramienników, lanc i r

ę

koje

ś

ci sadzonych drogimi kamieniami. Ludzie ci

zachowywali si

ę

swobodnie a pow

ś

ci

ą

gliwie, z oczu patrzyła im stanowczo

ść

;

i - zda si

ę

- słyszymy jeszcze łagodne głosy, które mówi

ą

o bitwach,

podró

ż

ach, ucieczkach; przechwalaj

ą

si

ę

statecznie,

ż

artuj

ą

ze spokojem;

niekiedy sławi

ą

z umiarem i bez hałasu własn

ą

odwag

ę

lub nasz

ą

hojno

ść

albo z lojalnym zapałem wynosz

ą

pod niebiosa cnoty swojego władcy.

Pami

ę

tamy twarze, oczy, głosy, widzimy znów połysk jedwabiu i metalu,

patrzymy na szemrz

ą

ce rozkołysanie tej ci

ż

by - wspaniałej,

ś

wi

ą

tecznej,

wojowniczej; czujemy, zda si

ę

, dotkni

ę

cie przyjaznych, brunatnych r

ą

k, które -

po krótkim u

ś

cisku - kład

ą

si

ę

z powrotem na cyzelowanej r

ę

koje

ś

ci.

Byli to ludzie Karaina - wierni mu i oddani. Łowili swoje ruchy na jego

ustach; czytali swoje my

ś

li w jego oczach; gdy mrukn

ą

ł do nich niedbale o

ż

yciu i

ś

mierci, przyjmowali jego słowa w pokorze jak wyroki przeznaczenia.

Wszyscy byli lud

ź

mi wolnymi, a zwracali si

ę

do niego, mówi

ą

c: „twój

niewolnik”. Z nadej

ś

ciem władcy uciszały si

ę

głosy, jak gdyby go strzegło

milczenie; korne poszepty szły za nim. Zwali go swoim wodzem. Był panem

trzech osad poło

ż

onych w w

ą

skiej dolinie, władc

ą

nieznacznego skrawka

ziemi - zdobytego skrawka ziemi - który na kształt ksi

ęż

ycowego sierpa le

ż

ał

zapomniany mi

ę

dzy pasmem wzgórz a morzem.

Z pokładu naszego szkunera, zakotwiczonego w

ś

rodku zatoki, Karain

wyci

ą

gał rami

ę

ku poszarpanym zarysom wzgórz, obejmuj

ą

c teatralnym

ruchem cał

ą

sw

ą

dziedzin

ę

. Ten szeroki ruch zdawał si

ę

odsuwa

ć

wstecz

granice jego władztwa, powi

ę

kszaj

ą

c je naraz do olbrzymich i nieokre

ś

lonych.

rozmiarów; zdawało si

ę

nam przez chwil

ę

,

ż

e tylko niebo stanowi jego

granice. I rzeczywi

ś

cie: patrz

ą

c na to miejsce zamkni

ę

te skałami ze strony

morza i odgrodzone od l

ą

du stromymi zboczami gór, trudno było uwierzy

ć

w

istnienie jakiegokolwiek s

ą

siedztwa. Był to zak

ą

tek cichy, stanowi

ą

cy cało

ść

sam w sobie, nieznany i pełen

ż

ycia, które t

ę

tniło potajemnie, sprawiaj

ą

c

niepokoj

ą

ce wra

ż

enie samotni; które w niewytłumaczony sposób zdawało si

ę

pozbawione wszystkiego, co mogłoby pobudzi

ć

my

ś

l, wzruszy

ć

serce,

przypomnie

ć

złowró

ż

bne nast

ę

pstwo dni. Ten zak

ą

tek wydawał si

ę

nam

krajem bez wspomnie

ń

,

ż

alów i nadziei; krajem, gdzie nic nie mogło

przetrwa

ć

nadej

ś

cia nocy i gdzie ka

ż

dy wschód sło

ń

ca - niby oddzielny,

ol

ś

niewaj

ą

cy akt stworzenia - był oderwany i od. wczoraj, i od jutra.

Karain zatoczył r

ę

k

ą

łuk w kierunku swego pa

ń

stwa: „Wszystko to

moje!” Stukn

ą

ł w pokład dług

ą

lask

ą

; złota jej gałka zabłysła jak spadaj

ą

ca

gwiazda; stoj

ą

cy tu

ż

za nim stary Malaj w bogato haftowanym, czarnym

kaftanie, jeden jedyny z całej

ś

wity nie powiódł oczami za władczym gestem.

Nie podniósł nawet powiek. Stał nieruchomo za swym panem z głow

ą

spuszczon

ą

, trzymaj

ą

c na prawym ramieniu dług

ą

kling

ę

w srebrnej pochwie.

Pełnił słu

ż

b

ę

, oboj

ę

tny na wszystko. Zdawało si

ę

,

ż

e co

ś

mu ci

ąż

y - ale nie

brzemi

ę

wieku;

ż

e ugina si

ę

raczej pod ci

ęż

arem tajemnicy

ż

ycia. Karain,

oci

ęż

ały i pełen wspaniało

ś

ci, stał w pozie wyniosłej i oddychał spokojnie.

Była to nasza pierwsza wizyta; rozgl

ą

dali

ś

my si

ę

z ciekawo

ś

ci

ą

.

Zatoka wygl

ą

dała jak bezdenna jama, pełna jaskrawego

ś

wiatła.

Okr

ą

gły płat wodny odbijał

ś

wietliste niebo, a zamykaj

ą

ce go brzegi tworzyły

matowy pier

ś

cie

ń

z ziemi, zawieszony w przejrzystej pustce bł

ę

kitu. Ła

ń

cuch

wzgórz, fioletowych i nagich, odrzynał si

ę

ci

ęż

ko od nieba; szczyty zdawały

si

ę

rozpływa

ć

w barwnym drganiu, jakby wst

ę

puj

ą

ce w gór

ę

opary; u stóp

stromych zboczy, podkre

ś

lonych zieleni

ą

w

ą

skich rozpadlin, le

ż

ały pola

ry

ż

owe, k

ę

py bananowców,

ż

ółte piaski. Strumie

ń

wił si

ę

jak upuszczona

nitka. Grupy drzew owocowych wskazywały miejsca wiosek; smukłe palmy

ł

ą

czyły głowy nad niskimi chatami; dachy z suchych li

ś

ci palmowych ja

ś

niały z

dala, za ciemn

ą

kolumnad

ą

pni, niby dachy ze złota; barwne postacie

przesuwały si

ę

, szybko znikaj

ą

c; dym z ognisk tkwił prostopadle nad

g

ą

szczami kwitn

ą

cych krzewów; połyskiwały bambusowe, płoty, biegn

ą

c

łaman

ą

lini

ą

mi

ę

dzy polami. Nagły okrzyk na wybrze

ż

u d

ź

wi

ę

czał

ż

ało

ś

nie w

oddali i urywał si

ę

niby zduszony ulew

ą

ś

wiatła; lekki podmuch znaczył si

ę

błyskawic

ą

ciemno

ś

ci na gładkiej wodzie, owiewał nasze twarze i przepadał.

Nic si

ę

nie poruszało. Ol

ś

niewaj

ą

cy blask spływał w

ś

wietlist

ą

kotlin

ę

, pełn

ą

barw i ciszy.

Tak wygl

ą

dała scena, po której st

ą

pał Karain, przybrany wspaniale dla

odegrania swej roli, pełen niezrównanego dostoje

ń

stwa, wywy

ż

szony przez

szczególn

ą

, wrodzon

ą

mu sił

ę

, która wzbudziła w ludziach bezsensowne

oczekiwanie,

ż

e stanie si

ę

co

ś

bohaterskiego i buchnie czynem lub pie

ś

ni

ą

na

wibruj

ą

ce tło cudownego sło

ń

ca. Uderzaj

ą

cy był - i zagadkowy; nie umieli

ś

my

bowiem sobie wyobrazi

ć

, jak

ą

te wymy

ś

lne pozory straszliw

ą

kry

ć

mog

ą

otchła

ń

. Nie nosił maski - za wiele było w nim

ż

ycia, a maska jest rzecz

ą

bezduszn

ą

- lecz wyst

ę

pował zasadniczo jak aktor, jak ludzka istota utajona

za wyzywaj

ą

cym przebraniem. Najdrobniejsze, jego czyny były obmy

ś

lone i

zaskakuj

ą

ce, przemowy powa

ż

ne, a zdania - pełne złowró

ż

bnych aluzyj i

zawiłe jak arabeski. Traktowano go z uroczyst

ą

czci

ą

, któr

ą

bezceremonialny

zachód obdarza monarchów tylko na scenie, a przyjmował te gł

ę

bokie hołdy z

niezachwianym dostoje

ń

stwem, jakie widuje si

ę

jedynie w

ś

wietle kinkietów -

w skondensowanej i fałszywej atmosferze jaskrawego tragizmu. Zapominało

si

ę

niemal, kim on jest rzeczywi

ś

cie: naczelnikiem drobnego plemienia w

zatraconym k

ą

cie Mindanao, gdzie mogli

ś

my ze wzgl

ę

dnym

bezpiecze

ń

stwem łama

ć

prawo, zabraniaj

ą

ce dostarczania krajowcom broni

palnej i amunicji. Co by nast

ą

piło, gdyby która

ś

z obumarłych hiszpa

ń

skich

kanonierek, tkni

ę

ta pr

ą

dem galwanicznym, wstała nagle do czynnego

ż

ycia,

ta kwestia przestawała nas obchodzi

ć

z chwil

ą

, gdy znale

ź

li

ś

my si

ę

wewn

ą

trz

zatoki - tak dalece pa

ń

stwo Karaina zdawało si

ę

le

ż

e

ć

poza obr

ę

bem

w

ś

cibskiego

ś

wiata; a przy tym mieli

ś

my w owych czasach do

ść

ż

yw

ą

wyobra

ź

ni

ę

i zapatrywali

ś

my si

ę

z pewnego rodzaju wesoł

ą

oboj

ę

tno

ś

ci

ą

na

perspektyw

ę

,

ż

e powiesz

ą

nas gdzie

ś

chyłkiem, nie nara

ż

aj

ą

c si

ę

na

dyplomatyczne interwencje. Co si

ę

za

ś

tyczy Karaina, mogło go spotka

ć

tylko

to, co spotyka nas wszystkich - przegrana i

ś

mier

ć

; odznaczał si

ę

jednak

pewn

ą

szczególn

ą

wła

ś

ciwo

ś

ci

ą

: otaczała go zawsze złuda niezawodnego

powodzenia. Wydawał si

ę

zbyt wspaniały, zbyt potrzebny - stanowił zanadto

niezb

ę

dny warunek istnienia swego kraju i ludu, aby mogło go co

ś

unicestwi

ć

- chyba tylko trz

ę

sienia ziemi. Był wcieleniem swej rasy, swego kraju,

ż

ywiołu

nami

ę

tnego

ż

ycia i tropikalnej przyrody. Posiadał jej bujn

ą

sił

ę

, jej czar i -

podobnie jak ona - krył w sobie zaród niebezpiecze

ń

stwa.

Po wielu kolejnych odwiedzinach poznali

ś

my dokładnie scen

ę

, na

której wyst

ę

pował: fioletowe zakole wzgórz, smukłe drzewa pochylone nad

chatami,

ż

ółte piaski, płynn

ą

ziele

ń

w

ą

wozów. Wszystko to miało surowy i

ol

ś

niewaj

ą

cy koloryt malowanej dekoracji, jej celowo

ść

prawie przesadn

ą

i

podejrzan

ą

nieruchomo

ść

; a scena ta stanowiła tak idealne tło dla

zdumiewaj

ą

cej gry aktorskiej Karaina,

ż

e reszta

ś

wiata zdawała si

ę

wył

ą

czona na zawsze ze wspaniałego przedstawienia. Nic nie mogło istnie

ć

poza tym. Odnosiło si

ę

wra

ż

enie,

ż

e ziemia odsuwa si

ę

, wiruj

ą

c, coraz dalej,

rzuciwszy w przestrze

ń

t

ę

kruszyn

ę

swojej powierzchni. Karain wydawał si

ę

odci

ę

ty od wszystkiego - prócz sło

ń

ca - a nawet i sło

ń

ce było jakby tylko dla

niego stworzone. Gdy raz zapytałem, co si

ę

znajduje po drugiej stronie

wzgórz, odrzekł ze znacz

ą

cym u

ś

miechem: „Przyjaciele i wrogowie - liczni

wrogowie; inaczej dlaczegó

ż

bym kupował wasze strzelby i wasz proch?” Taki

był zawsze - odmierzał słowa zgodnie ze sw

ą

wol

ą

, stosuj

ą

c si

ę

wiernie do

pewników i tajemnic swego otoczenia. „Przyjaciele i wrogowie” - nic poza tym.

Poj

ę

cie nieuchwytne i szerokie. Ziemia toczyła si

ę

zaiste coraz dalej,

usun

ą

wszy si

ę

spod jego kraju, i oto pozostał z gar

ś

ci

ą

swojego ludu,

otoczony bezgło

ś

nym zam

ę

tem - jak gdyby jego pa

ń

stewko było oaz

ą

w

ś

wiecie swarliwych cieni. I rzeczywi

ś

cie,

ż

aden d

ź

wi

ę

k z zewn

ą

trz nie

przedostawał si

ę

na ła

ń

cuch wzgórz. „Przyjaciele i wrogowie!” Mógł był

doda

ć

: „i wspomnienia” - przynajmniej o ile chodziło o niego samego - lecz nie

uczynił tego wówczas. Dowiedzieli

ś

my si

ę

o tym pó

ź

niej, ale ju

ż

po

uko

ń

czeniu codziennego przedstawienia - za kulisami,

ż

e si

ę

tak wyra

żę

, i po

zgaszeniu

ś

wiateł. A tymczasem roztaczał na scenie swój barbarzy

ń

ski

majestat.

Przed jakimi dziesi

ę

ciu laty Karain poprowadził na zdobycie zatoki swój

lud, gar

ść

zebranych przygodnie w

ę

drownych Bugisów, a teraz pod jego

dostojn

ą

piecz

ą

poddani zapomnieli o przeszło

ś

ci i zbyli si

ę

wszelkiej troski o

przyszło

ść

. Obdarzał ich m

ą

dro

ś

ci

ą

, rad

ą

, nagrod

ą

, kar

ą

,

ż

yciem lub

ś

mierci

ą

, zachowuj

ą

c zawsze niezachwian

ą

pogod

ę

w mowie i wygl

ą

dzie.

Znał si

ę

na nawadnianiu pól i sztuce wojennej, na broni i budowaniu statków.

Umiał zatai

ć

uczucia; miał wi

ę

cej wytrwało

ś

ci ni

ż

którykolwiek z jego

poddanych, potrafił pływa

ć

dłu

ż

ej i lepiej sterowa

ć

łodzi

ą

, a strzelał celniej i

prowadził układy bardziej zawile od wszystkich ludzi z jego rasy, jakich

zdarzyło mi si

ę

spotka

ć

. Był to morski awanturnik, wygnaniec, władca - i mój

serdeczny przyjaciel.

Ż

ycz

ę

mu szybkiej

ś

mierci w

ś

ród walki,

ś

mierci w blasku

słonecznym, albowiem zakosztował władzy i wyrzutów sumienia, a

ż

aden

człowiek nie mo

ż

e wi

ę

cej wymaga

ć

od

ż

ycia. Dzie

ń

po dniu zjawiał si

ę

przed

nami, niezachwianie wierny scenicznej perspektywie, a o zachodzie nagle

pochłaniała go noc jak spuszczona kurtyna. Porysowane wzgórza zamieniały

si

ę

w czarne cienie, stercz

ą

ce wysoko na czystym niebie; nad nimi błyszcz

ą

cy

bezład gwiazd podobny był do obł

ą

kanego zam

ę

tu, uciszonego jednym

gestem; wszelkie d

ź

wi

ę

ki milkły, ludzie usypiali, kształty si

ę

rozpływały i

pozostawała tylko istota wszech

ś

wiata - przedziwna otchła

ń

mroku i

ś

wietlistych migotów.

II

Dopiero noc

ą

mówił z nami otwarcie, zapominaj

ą

c o wymaganiach

scenicznej etykiety. Za dnia rozprawiali

ś

my uroczy

ś

cie o interesach. Na

pocz

ą

tku naszej znajomo

ś

ci dzieliła go ode mnie jego wspaniało

ść

, moje

nikczemne podejrzenia i sceniczny krajobraz, który wdzierał si

ę

do realnego

ż

ycia i przesłaniał je nieruchom

ą

fantazj

ą

barw i kształtów. Liczna

ś

wita

tłoczyła si

ę

wkoło Karaina; nad jego głow

ą

szerokie ostrza włóczni tworzyły

naje

ż

on

ą

aureol

ę

z

ż

elaza; odgradzał si

ę

od ludzi połysk broni, l

ś

nienie

jedwabi, podniecony i korny gwar zapalczywych głosów. Przed zachodem

sło

ń

ca

ż

egnał nas ceremonialnie i odje

ż

d

ż

ał pod czarnym parasolem,

otoczony orszakiem dwudziestu łodzi. Wszystkie wiosła błyskały

jednocze

ś

nie, zanurzaj

ą

c si

ę

pot

ęż

nym pluskiem, który rozbrzmiewał gło

ś

nym

echem we wspaniałym amfiteatrze wzgórz. Szeroki strumie

ń

ol

ś

niewaj

ą

cej

piany

ś

cielił si

ę

za flotyll

ą

. Łodzie wydawały si

ę

bardzo czarne w

ś

ród białego

syku wody; głowy w zawojach chyliły si

ę

w tył i naprzód; mnóstwo ramion w

czerwonych i

ż

ółtych r

ę

kawach wznosiło si

ę

i opadało jednym ruchem;

włócznicy stoj

ą

cy w tyle łodzi mieli barwne sarongi i ramiona błyszcz

ą

ce jak u

br

ą

zowych pos

ą

gów; strofy pie

ś

ni, skandowanych półgłosem przez wio

ś

larzy,

ko

ń

czyły si

ę

w miarowych odst

ę

pach

ż

ałosnym krzykiem Orszak malał w

oddali, urywała si

ę

pie

śń

; wysypywali si

ę

na brzeg w

ś

ród długich cieni

padaj

ą

cych od zachodnich wzgórz. Promienie sło

ń

ca oci

ą

gały si

ę

jeszcze,

lgn

ą

c do purpurowych szczytów; widzieli

ś

my wyra

ź

nie Karaina, wiod

ą

cego

orszak ku cz

ę

stokołowi. Szedł z goł

ą

głow

ą

, wielki i oci

ęż

ały, wyprzedzaj

ą

c o

dobry kawał lu

ź

no rozsypan

ą

ś

wit

ę

, i kołysał rytmicznie hebanow

ą

lask

ą

,

si

ę

gaj

ą

c

ą

mu wy

ż

ej głowy. Mrok g

ę

stniał szybko; pochodnie błyskały od

czasu do czasu za krzakami; kilka razy rozlegały si

ę

przeci

ą

głe nawoływania

w wieczornej ciszy i wreszcie noc zaci

ą

gała gładk

ą

zasłon

ę

na wybrze

ż

e,

ś

wiatła i głosy.

Potem, gdy zabierali

ś

my si

ę

ju

ż

do spoczynku, wartownik szkunera

okrzykiwał daleki plusk wioseł w gwia

ź

dzistym mroku zatoki. Jaki

ś

głos

odpowiadał mu ostro

ż

nie, a nasz serang, wtykaj

ą

c głow

ę

przez otwarty luk,

oznajmiał bez zdziwienia: „To rad

ż

a przyj

ść

. On ju

ż

tu by

ć

”. Karain ukazywał

si

ę

bez szmeru na progu małej kajuty. Wydawał si

ę

wówczas uosobieniem

prostoty - odziany w biel, z zawojem na głowie; za cał

ą

bro

ń

miał tylko krys o

zwyczajnej rogowej r

ę

koje

ś

ci, przy czym zasłaniał go uprzejmie fałd

ą

saronga, nim próg przest

ą

pił. Za jego plecami widniała zawsze zniszczona i

ponura twarz starego Malaja nosz

ą

cego miecz - twarz pokryta tak g

ę

stymi

zmarszczkami,

ż

e zdawała si

ę

patrze

ć

skro

ś

oczek cienkiej, ciemnej siatki.

Karain nie ruszał si

ę

nigdzie bez tego zausznika, który stał tu

ż

za nim albo

przysiadał na pi

ę

tach. Rad

ż

a nie lubił czu

ć

za sob

ą

otwartej przestrzeni. A

nawet wi

ę

cej, ni

ż

nie lubił: zdawało si

ę

po prostu,

ż

e si

ę

l

ę

ka,

ż

e niepokoi go

to, co si

ę

dzieje tam, gdzie wzrok jego nie si

ę

ga. Nie mogli

ś

my tego

zrozumie

ć

wobec jawnej i zapami

ę

tałej wierno

ś

ci, jaka go otaczała Znajdował

si

ę

przecie

ż

sam w

ś

ród oddanych mu ludzi; nie czyhały na niego ani

s

ą

siedzkie zasadzki, ani braterskie ambicje, a jednak niejeden z naszych

go

ś

ci zapewniał,

ż

e władca nie znosi samotno

ś

ci. Mówili nam: „Nawet kiedy

je albo

ś

pi, jest przy nim zawsze na stra

ż

y człowiek, który posiada bro

ń

i sił

ę

”.

I rzeczywi

ś

cie zawsze mu kto

ś

towarzyszył, ale nasi informatorzy nie mieli

wyobra

ż

enia ani o broni, ani o sile tego stra

ż

nika, które były zaiste ciemne i

straszliwe, Przekonali

ś

my si

ę

o tym, ale dopiero pó

ź

niej, słuchaj

ą

c pewnego

opowiadania.

Zauwa

ż

yli

ś

my tymczasem,

ż

e nawet podczas najwa

ż

niejszych rozmów

Karain wzdrygał si

ę

cz

ę

sto i przerywaj

ą

c swoje wywody si

ę

gał w tył nagłym

ruchem, aby si

ę

przekona

ć

, czy stary Malaj jest za nim. A stary Malaj,

tajemniczy i znu

ż

ony, był zawsze na stanowisku. Dzielił po

ż

ywienie władcy;

jego spoczynek, jego my

ś

li; znał jego plany, strzegł jego tajemnic i -

niewzruszony wobec wzburzenia swego pana, nie drgn

ą

wszy nawet, szeptał

mu koj

ą

co nad głow

ą

jakie

ś

nieuchwytne słowa.

Dopiero gdy Karain znalazł si

ę

na szkunerze, otoczony białymi

twarzami, w

ś

ród nie znanych sobie d

ź

wi

ę

ków i przedmiotów, zdawał si

ę

zapomina

ć

o dziwnym niepokoju, który wił si

ę

jak czarna ni

ć

przez

wspaniało

ść

i pomp

ę

jego publicznego

ż

ycia. Noc

ą

zachowywali

ś

my si

ę

wobec władcy w sposób swobodny i niewymuszony, nie posuwaj

ą

c si

ę

jednak

a

ż

do klepania go po plecach, istniej

ą

bowiem poufało

ś

ci, których nale

ż

y si

ę

wystrzega

ć

w stosunku do Malaja. O

ś

wiadczył nam,

ż

e podczas tych wizyt

jest nie tylko człowiekiem prywatnym, który przybywa w odwiedziny do ludzi

równych sobie urodzeniem. Zdaje si

ę

,

ż

e miał nas a

ż

do ko

ń

ca za tajnych

wysłanników rz

ą

du, popieraj

ą

cych za pomoc

ą

nielegalnego handlu jaki

ś

plan

wysoce dyplomatyczny. Nasze zaprzeczenia i protesty były bezskuteczne.

U

ś

miechał si

ę

tylko uprzejmie a dyskretnie i zapytywał o królow

ą

. Ka

ż

da

wizyta rozpoczynała si

ę

od tego pytania;

żą

dny był wszelkich szczegółów o

niej: czarował go urok władczym, której berło rzucało cie

ń

si

ę

gaj

ą

cy z

zachodu przez ziemie i morza - a

ż

hen daleko poza pi

ę

d

ź

ziemi zdobyt

ą

przez Karaina. Wymy

ś

lał coraz to nowe pytania; nigdy nie był syty

wiadomo

ś

ci tycz

ą

cych si

ę

monarchini, a mówił o niej z podziwem i rycersk

ą

czci

ą

, z pewnym rodzajem tkliwo

ś

ci i grozy! Dowiedzieli

ś

my si

ę

pó

ź

niej,

ż

e był

synem kobiety, która przed wielu laty rz

ą

dziła małym pa

ń

stwem bugiskim, i

wpadli

ś

my na domysł,

ż

e wida

ć

pami

ęć

o matce - a wspominał j

ą

zawsze z

zachwytem - stapiała si

ę

niejako w jego umy

ś

le z wyobra

ż

eniem, które

usiłował sobie wytworzy

ć

o dalekiej królowej, zwanej przez niego Wielk

ą

,

Niezwyci

ęż

on

ą

, Pobo

ż

n

ą

i Szcz

ęś

liw

ą

. Musieli

ś

my w ko

ń

cu wymy

ś

la

ć

ró

ż

ne

szczegóły, aby nasyci

ć

jego zachłann

ą

ciekawo

ść

; nale

ż

y nam wybaczy

ć

to

uchybienie lojalno

ś

ci, gdy

ż

usiłowali

ś

my dostroi

ć

informacje do wzniosłego i

wspaniałego ideału, jaki sobie Karain wytworzył. Rozmawiali

ś

my bez ko

ń

ca.

Noc przesuwała si

ę

nad nami, nad cichym szkunerem, nad

ś

pi

ą

cym l

ą

dem. i

nad bezsennym morzem, które grzmiało w

ś

ród skał na zewn

ą

trz zatoki.

Wio

ś

larze Karaina - dwaj zaufani ludzie - spali w łodzi u stóp okr

ę

towej

drabiny. Stary zausznik, zwolniony ze swego obowi

ą

zku, drzemał na pi

ę

tach,

oparłszy si

ę

plecami o odrzwia; a Karain siedział rozparty w drewnianym

fotelu pod z lekka rozkołysan

ą

lamp

ą

, z cygarem w ciemnych palcach, przed

szklank

ą

pełn

ą

lemoniady. Bawił go syk ulatniaj

ą

cego si

ę

gazu, ale

poci

ą

gn

ą

wszy jeden lub dwa łyki, czekał, a

ż

si

ę

napój wyszumi, po czym

dwornym ruchem r

ę

ki prosił o

ś

wie

żą

butelk

ę

. Dziesi

ą

tkował nasz skromny

zapas, lecz go

ś

cili

ś

my go ch

ę

tnie, bo rozgadawszy si

ę

opowiada! bardzo

interesuj

ą

co. Musiał by

ć

ongi wielkim bugiskim dandysem, gdy

ż

nawet w

owym czasie (a kiedy

ś

my go znali, nie był ju

ż

młody) nieskazitelna czysto

ść

cechowała zawsze wspaniały jego strój, a włosy barwił na kolor

jasnobr

ą

zowy. Spokojne dostoje

ń

stwo jego obej

ś

cia zamieniało

ź

le

o

ś

wietlon

ą

kajut

ę

na sal

ę

posłucha

ń

. Mówił o sprawach polityki na

archipelagu z bystro

ś

ci

ą

pełn

ą

ironii i melancholii. Napodró

ż

ował si

ę

wiele,

niemało przeszedł, spiskował, walczył. Znał tuziemcze dwory, osady

europejskie, lasy, morze i - jak si

ę

sam wyra

ż

ał - rozmawiał swego czasu z

wielu sławnymi lud

ź

mi. Lubił ze mn

ą

gaw

ę

dzi

ć

, poniewa

ż

znałem niejednego

z owych potentatów; zdawał si

ę

s

ą

dzi

ć

,

ż

e ja zdolny jestem go zrozumie

ć

, i ze

wspaniał

ą

pewno

ś

ci

ą

siebie wnioskował,

ż

e umiem przynajmniej oceni

ć

, o ile

on sam stoi wy

ż

ej od innych znakomito

ś

ci. Ale ch

ę

tniej jeszcze rozmawiał o

swoim kraju rodzinnym - małym pa

ń

stewku bugiskim, le

żą

cym na wyspie

Celebes. Poniewa

ż

byłem tam niedawno, rozpytywał mnie usilnie o nowiny.

Gdy podczas rozmowy wypływały imiona ro

ż

nych ludzi, mówił o tym lub

owym: „Pływałem z nim w zawody, gdy byli

ś

my chłopcami”. Albo:

„Polowali

ś

my razem - władał p

ę

tl

ą

i włóczni

ą

równie dobrze jak ja”. Niekiedy

toczył niespokojnie wielkimi, zamy

ś

lonymi oczami, marszczył brwi albo

u

ś

miechał si

ę

, albo zamy

ś

lał i, patrz

ą

c przed siebie w milczeniu, kiwał z lekka

głow

ą

ku jakiej

ś

nieod

ż

ałowanej wizji z lat minionych.

Matka jego rz

ą

dziła ongi niewielkim, na wpół niezale

ż

nym

pa

ń

stewkiem na wybrze

ż

u zatoki Boni. Opowiadał o niej z dum

ą

. Była to

kobieta pełna zdecydowania w sprawach pa

ń

stwa, tudzie

ż

własnego serca.

Po

ś

mierci pierwszego m

ęż

a, nie zastraszona hała

ś

liw

ą

opozycj

ą

swych

wodzów, po

ś

lubiła bogatego kupca z plemienia Korinchi, człowieka o niskim

pochodzeniu. Karain był jej synem z tego drugiego mał

ż

e

ń

stwa, lecz

niefortunna ta okoliczno

ść

nie miała snad

ź

nic wspólnego z jego wygnaniem.

Przyczyn tego wygnania wcale nam nie wyjawił, cho

ć

raz wymkn

ę

ło mu si

ę

z

westchnieniem: „Ha! kraj mój nie poczuje ju

ż

nigdy ci

ęż

aru moich kroków”.

Ale opowiadał ch

ę

tnie dzieje swych w

ę

drówek i opisał nam szczegółowo

zdobycie zatoki. Napomkn

ą

wszy o plemieniu mieszkaj

ą

cym za pasmem

wzgórz, rzekł raz cicho i łagodnie, z niedbałym ruchem r

ę

ki: „Przyszli kiedy

ś

przez góry, aby walczy

ć

z nami; ale ci, którzy uciekli, nie powrócili ju

ż

nigdy”.

Zamy

ś

lił si

ę

na chwil

ę

, u

ś

miechaj

ą

c si

ę

do siebie. „Bardzo niewielu uciekło” -

dodał z pogodn

ą

dum

ą

. Kochał wspomnienia swych powodze

ń

;

ż

ywił radosny

zapał do czynu; gdy opowiadał, wygl

ą

d jego był wojowniczy, rycerski i

wzniosły. Nic dziwnego,

ż

e lud go wielbił. Widzieli

ś

my raz, jak szedł w blasku

dnia mi

ę

dzy chatami osady. Gromadki kobiet stoj

ą

cych we drzwiach ogl

ą

dały

si

ę

za nim z cichym szczebiotem błyszcz

ą

cymi oczami; zbrojni ludzie

ust

ę

powali mu z drogi „ prostuj

ą

c si

ę

w postawach pełnych czci; inni

podchodzili z boku, zginaj

ą

c karki, aby przemówi

ć

do

ń

pokornie; stara

kobieta, stoj

ą

ca w ciemnej framudze drzwi, wyci

ą

gn

ę

ła chude rami

ę

i

zawołała: „Błogosławiona twoja głowa!” Jaki

ś

człowiek o ognistych oczach

wychylił przez niskie ogrodzenie bananowego gaju mokr

ą

od potu twarz i

pier

ś

przeoran

ą

dwiema bliznami. Krzykn

ą

ł zdyszanym głosem w

ś

lad za nim:

„Bo

ż

e, daj zwyci

ę

stwo naszemu władcy!” Karain szedł pr

ę

dko, stawiaj

ą

c

długie, pewne kroki, i odpowiadał na sypi

ą

ce si

ę

zewsz

ą

d powitania szybkimi,

przenikliwymi spojrzeniami. Dzieci biegły naprzód w

ś

ród chat i wygl

ą

dały

l

ę

kliwie zza w

ę

głów, młodzi chłopcy trzymali si

ę

na jednej linii z władc

ą

,

przemykaj

ą

c si

ę

mi

ę

dzy krzewami, a oczy ich błyszczały w

ś

ród ciemnych li

ś

ci.

Stary zausznik, dzier

żą

c srebrn

ą

pochw

ę

na ramieniu, sun

ą

ł pr

ę

dko tu

ż

za

Karainem z głow

ą

spuszczon

ą

i oczami wbitymi w ziemi

ę

. Przechodzili

szybko, skupieni, w

ś

ród ogólnego poruszenia, niby dwaj ludzie d

ążą

cy

spiesznie przez pustkowie.

W sali narad wojennych otaczali Karaina powa

ż

ni zbrojni dowódcy,

starzy za

ś

wojownicy w bawełnianych szatach przysiadali na pi

ę

tach w dwóch

długich rz

ę

dach, z r

ę

kami zwisaj

ą

cymi bezczynnie z kolan. Pod strzech

ą

wspart

ą

na gładkich kolumnach - z których ka

ż

da kosztowała

ż

ycie smukł

ą

,

młod

ą

palm

ę

- wo

ń

kwitn

ą

cych

ż

ywopłotów przepływała ciepł

ą

fal

ą

. Sło

ń

ce

zni

ż

ało si

ę

. Na otwarty dziedziniec wchodzili suplikanci, wznosz

ą

c ju

ż

z oddali

zł

ą

czone r

ę

ce ponad schylone głowy i gn

ą

c si

ę

nisko w jasnym potoku

ś

wiatła. Młode dziewcz

ę

ta z kwiatami na kolanach siedziały pod wielkim

drzewem, w cieniu szeroko rozpostartych konarów. Niebieski dym ci

ą

gn

ą

ł od

ognisk i powlekał przejrzyst

ą

mgł

ą

spadziste dachy chat o połyskliwych

ś

cianach plecionych z trzciny; wokół nich biegły słupy z grubo ciosanych pni,

podpieraj

ą

ce pochyły okap. Karain sprawował s

ą

dy w cieniu drzew; tronuj

ą

c

na wysokim siedzisku, wydawał rozkazy, udzielał rad lub napomnie

ń

. Gwar

pochlebnych głosów wzmagał si

ę

od czasu do czasu, a bezczynni włócznicy -

którzy stali wsparci niedbale o słupy, przypatruj

ą

c si

ę

dziewcz

ę

tom -

odwracali z wolna głowy.

Ż

aden m

ąż

nie

ż

ył pod osłon

ą

takiej czci, zaufania i

grozy. A jednak pochylał si

ę

chwilami i nasłuchiwał - niby dalekiego echa

jakiej

ś

zwady; czekał - zda si

ę

-

ż

e usłyszy czyj

ś

cichy głos lub szelest lekkich

kroków; czasem na wpół porywał si

ę

z krzesła, jak gdyby kto

ś

poufale dotkn

ą

ł

jego ramiona. Rzucał w tył trwo

ż

ne spojrzenie; stary zausznik szeptał mu do

ucha nieuchwytne słowa, a wodzowie odwracali oczy - bo oto stary czarownik,

człowiek rozkazuj

ą

cy widmom i zsyłaj

ą

cy złe duchy na nieprzyjaciół,

przemawiał do władcy. W kr

ą

g ciszy zalegaj

ą

cej na krótko dziedziniec

szumiały z lekka drzewa; cichy

ś

miech dziewcz

ą

t bawi

ą

cych si

ę

kwiatami

tryskał kaskad

ą

radosnych d

ź

wi

ę

ków. Na szczytach wysokich drzew długie

p

ę

ki barwionego ko

ń

skiego włosia mieniły si

ę

w podmuchach wiatru

przejrzyst

ą

purpur

ą

, a strumie

ń

o kryształowej, bystrej wodzie, płyn

ą

cy za

jaskrawym kwieciem

ż

ywopłotów, toczył si

ę

niewidzialny i gło

ś

ny pod

zwisaj

ą

c

ą

traw

ą

brzegu, szemrz

ą

c co

ś

nami

ę

tnie i łagodnie.

Po zachodzie sło

ń

ca wida

ć

było z dala - poprzez pola i zatok

ę

- p

ę

ki

pochodni gorej

ą

cych pod wysokim dachem szopy przeznaczonej na narady.

Dymi

ą

ce czerwone płomienie chwiały si

ę

na wysokich

ż

erdziach; ognisty

blask przebiegał po twarzach, lgn

ą

ł do gładkich pni palm, krzesał jasne iskry z

metalowych półmisków, stoj

ą

cych na cienkich matach. Ten nieznany

awanturnik ucztował jak król. Małe grupki ludzi obsiadały ciasnym kołem

drewniane misy, brunatne r

ę

ce kr

ąż

yły nad

ś

nie

ż

nymi kopczykami ry

ż

u.

Karain, siedz

ą

c troch

ę

na uboczu na prostej ławie, wspierał spuszczon

ą

głow

ę

na dłoni, a obok niego jaki

ś

młodzieniec improwizował rapsod sławi

ą

cy

jego m

ą

dro

ść

i odwag

ę

. Pie

ś

niarz kiwał si

ę

rytmicznie, tocz

ą

c rozgorzałym

wzrokiem; stare kobiety dreptały w koło z półmiskami, a biesiadnicy siedz

ą

cy

na pi

ę

tach podnosili głowy i wsłuchiwali si

ę

z powag

ą

, nie zaprzestaj

ą

c

jedzenia. Pie

śń

triumfu rozbrzmiewała w nocnym powietrzu; strofy płyn

ę

ły

ponure i ogniste jak my

ś

li pustelnika. Uciszył je gestem: „Dosy

ć

!” W oddali

chichotał puszczyk, rozkoszuj

ą

cy si

ę

gł

ę

bokim mrokiem w g

ą

szczu listowia;

nad głowami biegały po dachu z palmowych li

ś

ci jaszczurki, nawołuj

ą

c si

ę

łagodnie; suche li

ś

cie w strzesze szele

ś

ciły; gwar zmieszanych głosów

pot

ę

gował si

ę

nagle. Karain, powiódłszy w kr

ą

g trwo

ż

nym spojrzeniem, jak

człowiek zbudzony nagłym poczuciem niebezpiecze

ń

stwa, rzucał si

ę

w tył i

pod wzrokiem starego czarownika uspokajał si

ę

stopniowo, podejmuj

ą

c z

szeroko rozwartymi oczami w

ą

tł

ą

ni

ć

swoich marze

ń

. Wszyscy wokoło

ś

ledzili

zmian

ę

w usposobieniu pana; gwar o

ż

ywionej rozmowy przycichał jak fala na

płytkim brzegu. Władca jest zamy

ś

lony! I ponad szmer zni

ż

onych głosów

wybijał si

ę

tylko lekki szcz

ę

k broni, jakie

ś

pojedyncze, gło

ś

niejsze słowo,

wyra

ź

ne i samotne, lub te

ż

powa

ż

ne brz

ę

kni

ę

cie wielkiej miedzianej tacy.

III

Odwiedzali

ś

my go przez dwa lata w krótkich odst

ę

pach czasu.

Polubili

ś

my go, nabrali

ś

my do niego zaufania, podziwiali

ś

my go prawie.

Spiskował i przygotowywał wojn

ę

, wykazuj

ą

c tyle cierpliwo

ś

ci i przezorno

ś

ci,

tak

ą

ś

wiadomo

ść

celu i wytrwało

ść

, o jakie nie pos

ą

dziłbym go nigdy,

zwa

ż

ywszy na jego ras

ę

. Wydawał si

ę

nieustraszony wobec jutra i zdradzał w

planach bystro

ść

, ograniczon

ą

jedynie przez gł

ę

bok

ą

ignorancj

ę

w stosunku

do pozostałego

ś

wiata. Starali

ś

my si

ę

go o

ś

wieci

ć

; ale na pró

ż

no; nie był w

stanie poj

ąć

, jak nieodparte s

ą

siły, którym si

ę

przeciwstawiał; nic nie mogło

ostudzi

ć

zapału, z jakim gotował si

ę

do walki o swoje prymitywne ideały. Nie

rozumiał nas i odpowiadał argumentami, które doprowadzały do rozpaczy

dziecinn

ą

sw

ą

przebiegło

ś

ci

ą

. Ciasnota jego poj

ęć

była nieuleczalna. Czasem

błyskała w nim mroczna,

ż

arz

ą

ca si

ę

w

ś

ciekło

ść

- ponure a niejasne poczucie

doznanej krzywdy - i skupiona

żą

dza gwałtu, niebezpieczna u Malaja.

Szale

ń

stwo porywało go jak natchnienie. Pewnego razu, gdy rozmawiali

ś

my

długo w noc w kampongu, skoczył nagle na równe nogi. Wielkie, jasne

ognisko paliło si

ę

w gaju;

ś

wiatła i cienie ta

ń

czyły mi

ę

dzy drzewami; w

ś

ród

cichej nocy migały nietoperze, przelatuj

ą

c pod gał

ę

ziami jak roztrzepotane

płatki zg

ę

szczonego mroku. Karain porwał miecz z r

ą

k starego zausznika,

wyci

ą

gn

ą

ł z pochwy, a

ż

ś

wisn

ę

ło W powietrzu, i wbił ostrze w ziemi

ę

. Nad

cienk

ą

, prost

ą

kling

ą

srebrna r

ę

koje

ść

, oswobodzona z uwi

ę

zi, słaniała si

ę

przed Karainem jak co

ś

ż

ywego. Cofn

ą

ł si

ę

o krok i głuchym głosem

przemówił dziko do wibruj

ą

cej stali:

- Je

ś

li jest cnota w ogniu, w

ż

elazie, w r

ę

ce, która ci

ę

wykuła, w

słowach nad tob

ą

wyrzeczonych, w pragnieniu mego serca i w m

ą

dro

ś

ci

twoich twórców - odniesiemy razem zwyci

ę

stwo!

Wyci

ą

gn

ą

ł miecz z ziemi i popatrzył wzdłu

ż

ostrza.

- Bierz! - rzekł przez rami

ę

do starego zausznika.

A ów, siedz

ą

c bez ruchu na pi

ę

tach, obtarł ostrze brzegiem saronga,

wetkn

ą

ł z powrotem bro

ń

do pochwy i w dalszym ci

ą

gu piastował j

ą

na

kolanach, nie spojrzawszy w gór

ę

ani razu. Karain uspokoił si

ę

nagle i zasiadł

na powrót z godno

ś

ci

ą

. Od tej chwili dali

ś

my pokój perswazjom,

pozostawiaj

ą

c go na drodze wiod

ą

cej ku chwalebnej pora

ż

ce. Wszystko, co

mo

ż

na było dla niego zrobi

ć

, polegało tylko na jednym: pilnowali

ś

my, aby

proch był dobry i strzelby zdatne do u

ż

ytku, cho

ć

stare.

Ale gra stała si

ę

w ko

ń

cu zbyt ryzykowna i chocia

ż

my sami,

prowadz

ą

c j

ą

tak cz

ę

sto, niewiele robili

ś

my sobie z niebezpiecze

ń

stwa, pewni

wielce szanowni ludzie, siedz

ą

cy zacisznie po biurach, rozstrzygn

ę

li za nas,

ż

e ryzyko jest zbyt wielkie i

ż

e odb

ę

dziemy ju

ż

tylko jedn

ą

jedyn

ą

wypraw

ę

.

Rozpu

ś

ciwszy, jak zwykle, wiele mylnych pogłosek co do celu naszej

podró

ż

y, wymkn

ę

li

ś

my si

ę

spokojnie i po krótkiej przeprawie wpłyn

ę

li

ś

my do

zatoki. Był wczesny ranek i zanim jeszcze kotwica si

ę

gn

ę

ła dna, szkuner

został otoczony przez łódki.

Pierwsz

ą

rzecz

ą

, któr

ą

usłyszeli

ś

my, była wiadomo

ść

,

ż

e tajemniczy

zausznik Karaina umarł przed kilku dniami. Nie przypisywali

ś

my tej nowinie

wielkiego znaczenia. Zapewne, trudno było sobie wyobrazi

ć

Karaina bez

nieodst

ę

pnego towarzysza, ale człowiek ów był stary, nigdy do

ż

adnego z nas

słowa nie przemówił - nie słyszeli

ś

my chyba wcale d

ź

wi

ę

ku jego głosu i

przyzwyczaili

ś

my si

ę

patrze

ć

na

ń

jak na co

ś

pozbawionego

ż

ycia, jak na

cz

ęść

przepychu, w

ś

ród którego

ż

ył nasz przyjaciel, jak na miecz, który za

nim noszono, lub czerwony parasol z fr

ę

dzlami, pojawiaj

ą

cy si

ę

w czasie

uroczystych objazdów. Karain nie odwiedził nas po południu, jak to czynił

zazwyczaj. Przed zachodem sło

ń

ca przesłał nam pozdrowienie i dar zło

ż

ony z

owoców i jarzyn. Nasz przyjaciel płacił nam jak bankier, a go

ś

cił nas jak król.

Oczekiwali

ś

my go do północy. Na rufie pod płóciennym dachem brodaty

Jackson brzd

ą

kał na starej gitarze i

ś

piewał ohydnym akcentem stare

romanse hiszpa

ń

skie, a młody Hollis i ja, rozci

ą

gni

ę

ci na pokładzie, grali

ś

my

w szachy przy

ś

wietle latarni. Karain nie pojawił si

ę

jednak. Nast

ę

pnego dnia

byli

ś

my zaj

ę

ci wyładowaniem towaru i dowiedzieli

ś

my si

ę

,

ż

e rad

ż

a jest

niezdrów. Oczekiwane przez nas zaproszenie nie nadeszło. Przesłali

ś

my

przyjazne pozdrowienia, lecz boj

ą

c si

ę

przeszkodzi

ć

jakim

ś

tajemnym

obradom, nie opu

ś

cili

ś

my statku. Na trzeci dzie

ń

wczesnym rankiem

wyładowali

ś

my ju

ż

wszystek proch i karabiny, a tak

ż

e i sze

ś

ciofuntow

ą

mosi

ęż

n

ą

armatk

ę

z lawet

ą

, któr

ą

zakupili

ś

my i wspólnie na dar dla naszego

przyjaciela.

Po południu uczyniło si

ę

parno. Strz

ę

piaste brzegi czarnych chmur

wygl

ą

dały zza pagórków; niewidzialne burze kr

ąż

yły naokół, warcz

ą

c jak

dzikie bestie. Przygotowali

ś

my szkuner do odjazdu, aby odpłyn

ąć

nast

ę

pnego

ranka o

ś

wicie. Dzie

ń

cały pra

ż

yło zatok

ę

bezlitosne sło

ń

ce, okrutne i blade,

roz

ż

arzone do biało

ś

ci. Na l

ą

dzie panowała martwota. Wybrze

ż

e było puste,

osady zdawały si

ę

wyludnione, dalekie drzewa stały w nieruchomych k

ę

pach

jak namalowane; biały dym z niewidzialnych ognisk snuł si

ę

nisko u brzegu,

niby opadaj

ą

ca mgła. Nad wieczorem trzech zaufanych ludzi Karaina,

przybranych w najpi

ę

kniejsze stroje i uzbrojonych od stóp do głów, przybyło w

czółnie, wioz

ą

c skrzynk

ę

z dolarami. Pos

ę

pni byli i przybici; mówili nam,

ż

e

przez pi

ęć

dni nie widzieli swojego rad

ż

y. Nikt go nie widział! Uregulowali

ś

my

wszystkie rachunki, po czym wysłannicy Karaina, podawszy nam kolejno r

ę

ce

w gł

ę

bokim milczeniu, zeszli jeden po drugim do łodzi i ruszyli ku brzegowi.

Siedzieli blisko siebie w jaskrawych strojach, zwiesiwszy głowy; złote hafty

kaftanów błyszczały ol

ś

niewaj

ą

co, gdy si

ę

oddalali, sun

ą

c po gładkiej wodzie;

ż

aden z nich nie obejrzał si

ę

ani razu. Przed zachodem warcz

ą

ce chmury

zdobyły szturmem pasmo wzgórza i zsun

ę

ły si

ę

, kotłuj

ą

c; po wewn

ę

trznych

zboczach. Wszystko znikn

ę

ło: czarna, wiruj

ą

ca kurzawa wypełniła zatok

ę

, a

W

ś

rodku niej szkuner kołysał si

ę

tam i sam w zmiennych podmuchach

wiatru. Pojedynczy wystrzał piorunu zagrzmiał z sił

ą

, która - zdało si

ę

-

rozniesie w kawałki pier

ś

cie

ń

wysokich wzgórz; ciepły potop spłyn

ą

ł na

ziemi

ę

. Wiatr zamarł. Sapali

ś

my z gor

ą

ca w dusznej kabinie; z twarzy lał si

ę

nam pot; zatoka syczała jak gotuj

ą

ca si

ę

woda; ulewny deszcz zlatywał w

prostopadłych kolumnach ci

ęż

kich jak ołów; chlustał o pokład, lał si

ę

z rej,

bulgotał, szlochał, pluskał, szemrał w

ś

lepym mroku. Lampka paliła si

ę

ciemno. Hollis, obna

ż

ony do pasa, le

ż

ał na skrzyni bez ruchu, z zamkni

ę

tymi

oczami, niby obdarty trup; u jego głowy Jackson brzd

ą

kał na gitarze i

pod

ś

piewywał w

ś

ród westchnie

ń

ponur

ą

dumk

ę

o beznadziejnej miło

ś

ci i

oczach jak gwiazdy.

Wtem usłyszeli

ś

my na pokładzie przera

ż

one głosy, krzycz

ą

ce w

ś

ród

deszczu, spieszne kroki rozległy si

ę

nad naszymi głowami i Karain uka

żą

si

ę

nagle we drzwiach kabiny. Nagie jego piersi i twarz połyskiwały w

ś

wietle;

przemoczony sarong oblepiał mu nogi; w lewej r

ę

ce trzymał krys w pochwie, a

kosmyki mokrych włosów, wymykaj

ą

c si

ę

Spod czerwonego turbanu, zwisały

mu na oczy i policzki. Przesadził próg jednym susem, ogl

ą

daj

ą

c si

ę

przez

rami

ę

jak człowiek

ś

cigany. Hollis odwrócił si

ę

pr

ę

dko na bok i otworzył oczy.

Jackson przycisn

ą

ł wielk

ą

dło

ń

do wibruj

ą

cych strun i brz

ę

k zamarł. Wstałem

z krzesła.

- Nie słyszeli

ś

my okrzykni

ę

cia waszej łodzi! - i zawołałem.

- Łodzi?... Ale

ż

ten człowiek dostał si

ę

tu wpław - wycedził Hollis na

swojej skrzyni. - Spójrzcie na niego!

Patrzyli

ś

my w milczeniu na Karaina, a on stał z obł

ą

kanymi oczami,

dysz

ą

c ci

ęż

ko. Woda ciekła z niego, zbierała si

ę

w ciemn

ą

kału

żę

i biegła

uko

ś

nie przez podłog

ę

kabiny. Usłyszeli

ś

my na pokładzie głos Jacksona,

który wyszedł, aby sp

ę

dzi

ć

naszych malajskich majtków ze schodków

wiod

ą

cych do kabiny; kl

ą

ł i groził w

ś

ród gło

ś

nego plusku ulewy. Wielkie

wzburzenie panowało na pokładzie; wartownicy oszaleli ze strachu na widok

ciemnej postaci wskakuj

ą

cej przez burt

ę

- jakby wprost z morskiej otchłani - i

zaalarmowali cał

ą

załog

ę

.

Wreszcie Jackson wrócił z pokładu gniewny i obsypany kroplami

deszczu, błyszcz

ą

cymi na brodzie i włosach, a Hollis, jako najmłodszy z nas

przybrał poz

ę

pełn

ą

niedbałej wy

ż

szo

ś

ci i rzekł, nie poruszaj

ą

c si

ę

wcale:

- Dajcie mu suchy sarong... ten mój... wisi tam w łazience.

Karain poło

ż

ył na stole krys, r

ę

koje

ś

ci

ą

ku sobie i wykrztusił kilka słów

zduszonym głosem.

- Co takiego? - spytał Hollis, który nic nie usłyszał.

- Usprawiedliwia si

ę

,

ż

e wszedł z broni

ą

w r

ę

ku - rzekłem oszołomiony.

- Có

ż

to za ceremonie... Powiedz,

ż

e wybaczamy to naszemu

przyjacielowi... w tak

ą

noc - cedził Hollis. - Co si

ę

stało?

Karain wsun

ą

ł przez głow

ę

suchy sarong, mokry opu

ś

cił na ziemi

ę

i

wyst

ą

pił z niego. Wskazałem mu drewniany fotel - jego fotel. Usiadł na nim

wyprostowany. - Ha! - wyrzekł silnym głosem; krótki dreszcz przebiegł

szerokie jego barki. Spojrzał niespokojnie przez rami

ę

, zwrócił si

ę

do nas niby

chc

ą

c co

ś

powiedzie

ć

, ale wytrzeszczył tylko dziwne, jakby o

ś

lepłe oczy i

obejrzał si

ę

znów Jackson wrzasn

ą

ł:

- Hej tam, baczno

ść

na pokładzie!

Usłyszał słaby odzew i wyci

ą

gni

ę

t

ą

nog

ą

zatrzasn

ą

ł drzwi kabiny.

- Teraz ju

ż

wszystko w porz

ą

dku - o

ś

wiadczył;

Wargi Karaina drgn

ę

ły z lekka. Od jaskrawej błyskawicy zapaliły si

ę

nagle na wprost niego dwa okr

ą

głe okienka i błysn

ę

ły jak para okrutnych,

fosforyzuj

ą

cych oczu. Wydało si

ę

nam przez chwil

ę

,

ż

e płomie

ń

lampy

rozsypał si

ę

w brutalny proch, za

ś

lustro nad kredensem wyskoczyło zza

pleców Karaina niby gładki płat silnego

ś

wiatła. Huk piorunu zbli

ż

ył si

ę

i zawisł

nad nami; szkuner dr

ż

ał cały, a wielki głos miotał wci

ąż

straszne gro

ź

by,

oddalaj

ą

c si

ę

w przestwór. Przez krótk

ą

chwil

ę

w

ś

ciekły deszcz siekł o

pokład. Karain powiódł z wolna wzrokiem od twarzy do twarzy i cisza Stała si

ę

tak gł

ę

boka,

ż

e usłyszeli

ś

my wyra

ź

nie oba chronometry, tykaj

ą

ce w mojej

kabinie - jeden za drugim - z nie słabn

ą

cym po

ś

piechem.

Wszyscy trzej, dziwnie wytr

ą

ceni z równowagi nie byli

ś

my w stanie

zdj

ąć

oczu z Karaina. Stał si

ę

zagadkowy, wzruszył nas swoj

ą

tajemnic

ą

,

która wygnała go w noc i burz

ę

i zmusiła do szukania ucieczki w kajucie

szkunera. Nikt z nas nie w

ą

tpił,

ż

e patrzymy na zbiega, mimo całej

dziwaczno

ś

ci takiego przypuszczenia. Miał twarz wyn

ę

dzniał

ą

, jakby nie spał

całymi tygodniami; schudł, jakby od wielu dni nic nie jadł. Policzki jego

zapadły si

ę

oczy wgł

ę

biły; muskały piersi i ramion drgały z lekka, jak po

wyczerpuj

ą

cej walce. Prawda,

ż

e ci

ęż

k

ą

miał przepraw

ę

a

ż

do szkunera, ale z

jego twarzy wyzierało znu

ż

enie innego rodzaju, gniewna i trwo

ż

na udr

ę

ka jak

po zmaganiu si

ę

z my

ś

l

ą

, z poj

ę

ciem, z czym

ś

nieuchwytnym, nie daj

ą

cym

ani chwili wytchnienia, z niczym, z cieniem - niezwyci

ęż

onym i

nie

ś

miertelnym, który

ż

eruje na

ż

yciu. Znali

ś

my owo co

ś

równie dobrze, jakby

krzykn

ą

ł nam jego nazw

ę

. Pier

ś

Karaina rozszerzała si

ę

raz po raz; zdawało

si

ę

,

ż

e nie mo

ż

e opanowa

ć

uderze

ń

serca. Miał przez chwil

ę

władz

ę

wła

ś

ciw

ą

op

ę

tanym - władz

ę

budzenia ciekawo

ś

ci, bólu, politowania i przera

ż

aj

ą

cego

bliskiego odczucia rzeczy niewidzialnych, rzeczy mrocznych i niemych, które

otaczaj

ą

ludzk

ą

samotno

ść

. Oczy jego bł

ą

dziły czas jaki

ś

bez celu i

zatrzymały si

ę

wreszcie. Rzekł z wysiłkiem:

- Uciekłem!... - Przeskoczyłem cz

ę

stokół jak zbieg po kl

ę

sce! Biegłem

w ciemno

ś

ciach. Woda była czarna. Zostawiłem go wołaj

ą

cego na brzegu

czarnej wody... Zostawiłem go stoj

ą

cego samotnie na brzegu. Płyn

ą

łem...

wołał za mn

ą

... płyn

ą

łem...

Dr

ż

ał od stóp do głów, siedz

ą

c bardzo prosto i patrz

ą

c przed siebie.

Kogo zostawił? Kto go wołał? Nic nie wiedzieli

ś

my. Nie mogli

ś

my zrozumie

ć

,

o co chodzi. Powiedziałem na chybił trafił:

- Opanuj si

ę

!

D

ź

wi

ę

k mego głosu zdawał si

ę

go krzepi

ć

; zesztywniał nagle, nie

zwracaj

ą

c na mnie zreszt

ą

uwagi. Przez chwil

ę

nasłuchiwał, jakby czekał na

co

ś

, potem znów mówił dalej:

- On tu przyj

ść

nie mo

ż

e... dlatego uciekłem do was. Do was, ludzi o

białych twarzach, którzy gardzicie niewidzialnymi głosami. On nie mo

ż

e mie

ść

waszej niewiary i waszej siły.

Zamilkł. Po chwili usłyszeli

ś

my cichy okrzyk!

- Ach! Jak

ż

e silni s

ą

ludzie bez wiary!

- Nie ma tu nikogo prócz ciebie, rad

ż

o, i nas trzech - rzekł spokojnie

Hollis, który le

ż

ał wci

ąż

nieruchomo z głow

ą

wspart

ą

na łokciu.

- Wiem - rzekł Karain. - Nie gonił tu za mn

ą

nigdy. Przecie

ż

m

ą

dry

człowiek zawsze mi towarzyszył. Ale odk

ą

d zmarł stary m

ę

drzec, który znał

moj

ą

niedol

ę

, słyszałem tamten głos ka

ż

dej nocy. Zamkn

ą

łem si

ę

na wiele

dni w ciemno

ś

ciach Dochodziły mnie strapione szepty kobiet, szum wiatru i

bie

żą

cej wody, szcz

ę

k broni w r

ę

ku wiernych m

ęż

ów, ich kroki - i jego głos!...

Blisko.. tu

ż

przy uchu! Poczułem go dzi

ś

koło siebie... oddech jego owion

ą

ł mi

szyj

ę

. Wyskoczyłem na dwór bez krzyku. Wszyscy naokoło spali spokojnie.

Pobiegłem ku morzu. Leciał u mego boku bez najl

ż

ejszego szmeru,

szepcz

ą

c, szepcz

ą

c dawne słowa - szepcz

ą

c mi do ucha dawnym głosem.

Wbiegłem w morze; popłyn

ą

łem ku wam z krysem w z

ę

bach. Ja, zbrojny m

ąż

,

uciekłem przed tchnieniem do was. We

ź

cie mnie do waszego kraju! Stary

m

ę

drzec umarł, a z nim przepadła moc jego słów i zakl

ęć

. I nikomu nie mog

ę

nic powiedzie

ć

. Nikomu. Nie ma tu nikogo, kto by był na to do

ść

wiemy i do

ść

m

ą

dry - na to, aby wiedzie

ć

! Tylko przy was, niewiernych, nieszcz

ęś

cie moje

rozpływa ci

ę

jak mgła pod okiem dnia.

Zwrócił si

ę

ku mnie.

- Pójd

ę

za tob

ą

! - krzykn

ą

ł hamuj

ą

c głos. - Za tob

ą

, który znasz tylu

spomi

ę

dzy nas. Chc

ę

rzuci

ć

ten kraj... mój lud... i jego... tam!

Wyci

ą

gn

ą

ł dr

żą

cy palec, wskazuj

ą

c na chybił trafił gdzie

ś

poza siebie.

Ci

ęż

ko nam było znie

ść

widok tej zatajonej niedoli. Hollis patrzył w niego z

uwag

ą

. Zapytałem łagodnie:

- Gdzie jest niebezpiecze

ń

stwo?

- Wsz

ę

dzie poza tym miejscem - odrzekł ponuro. - Gdziekolwiek tylko

si

ę

znajd

ę

. On czeka na mnie na

ś

cie

ż

kach, pod drzewami, przy ło

ż

u, gdy

kład

ę

si

ę

na spoczynek, wsz

ę

dzie, tylko nie tutaj.

Powiódł wzrokiem po małej kajucie - po malowanych belkach i

przybrudzonej politurze grodzi; obejrzał wszystko naokoło, jakby odwołuj

ą

c

si

ę

do obco

ś

ci i lichoty tego otoczenia, do nieporz

ą

dnej zbieraniny

nieznanych przedmiotów, co nale

żą

do zagadkowego

ż

ycia pełnego wysiłku,

zabiegów, niewiary - do pot

ęż

nego

ż

ycia białych ludzi, które toczy si

ę

twardo i

nieodparcie po kraw

ę

dzi zewn

ę

trznego mroku. Wyci

ą

gn

ą

ł ramiona, jakby

chciał obj

ąć

to

ż

ycie wraz z nami. Czekali

ś

my. Wiatr i deszcz ustały; cisza

nocna wokół szkunera była tak głucha, jakby nas otacza! martwy

ś

wiat,

zło

ż

ony w grobie z chmur na wieczny spoczynek. Spodziewali

ś

my si

ę

,

ż

e

Karain zacznie mówi

ć

. Od ch

ę

ci zwierzenia si

ę

drgały mu wargi. S

ą

ludzie,

którzy twierdz

ą

,

ż

e Malaj nie odezwie si

ę

szczerze do białego człowieka. To

bł

ą

d.

Ż

aden człowiek nie przemówi do swego pana; lecz do w

ę

drowca i

przyjaciela, który nie przybywa, aby poucza

ć

lub rz

ą

dzi

ć

, który niczego nie

wymaga i zgadza si

ę

na wszystko - wobec takiego przyjaciela padaj

ą

szczerze słowa u ognisk obozowych, we wspólnej samotno

ś

ci morza, w

pobrze

ż

nych osadach, na postojach w

ś

ród lasów, słowa nie zwa

ż

aj

ą

ce na

ras

ę

czy kolor skóry. Jedno serce mówi - drugie serce słucha, a ziemia,

morze, niebo, przelotny wiatr lub li

ść

chwiej

ą

cy si

ę

na gał

ę

zi słuchaj

ą

tak

ż

e

błahej opowie

ś

ci o brzmieniu

ż

ycia.

Przemówił wreszcie. Niepodobna odda

ć

wra

ż

enia, jakie wywarły na

nas jego dzieje. Jest to wra

ż

enie niezniszczalne, cho

ć

ż

yje tylko we.

wspomnieniu, a gł

ę

bia jego i wyrazisto

ść

nie mo

ż

e by

ć

objawiona tym, co go

nie zaznali, tak jak niepodobna podzieli

ć

si

ę

z nikim wzruszeniem prze

ż

ytym

w

ś

nie, Trzeba było widzie

ć

wrodzon

ą

wspaniało

ść

Karaina, trzeba było zna

ć

go przedtem - i patrze

ć

na niego w owej chwili. Chwiejny półcie

ń

małej kajuty;

na zewn

ą

trz głucha cisza, skro

ś

któr

ą

dochodziło tylko pluskanie wody o boki

szkunera; blada twarz Hollisa o spokojnych, ciemnych oczach; energiczna

głowa Jacksona, uj

ę

ta w dwie wielkie dłonie, i długa,

ż

ółta jego broda

spływaj

ą

ca na struny gitary poło

ż

onej na stole; wyprostowana i nieruchoma

poza Karaina, jego głos - wszystko to wywierało wra

ż

enie, którego zapomnie

ć

niepodobna. Siedział naprzeciw nas po drugiej stronie stołu. Ciemna głowa i

br

ą

zowy tors widniały nad matow

ą

tafl

ą

drzewa, l

ś

ni

ą

ce i nieruchome, jak

odlane z metalu. Tylko usta poruszały si

ę

, a oczy

ż

arzyły, gasły, ja

ś

niały znów

lub patrzyły ponuro w przestrze

ń

. Słowa jego płyn

ę

ły wprost z udr

ę

czonego

serca. Snuły si

ę

cicho, niby smutny szmer bie

żą

cej wody; czasem brzmiały

rozgło

ś

nie, jak łoskot wojennego gongu, albo wlokły si

ę

powoli jak znu

ż

eni

w

ę

drowcy, albo gnały naprzód zdj

ę

te trwog

ą

.

IV

Oto mniej wi

ę

cej, co nam opowiedział:

- Było to po owych wielkich zaburzeniach, kiedy przymierze czterech

pa

ń

stw Wajo zostało zerwane. Walczyli

ś

my mi

ę

dzy sob

ą

, a Holendrzy

ś

ledzili

nas z daleka, czekaj

ą

c, a

ż

nasze siły si

ę

wyczerpi

ą

. Potem ujrzeli

ś

my dym ich

statków wojennych przy uj

ś

ciu naszych rzek, a wielcy ich m

ęż

owie przybyli w

łodziach pełnych

ż

ołnierzy, aby mówi

ć

nam o opiece i pokoju.

Odpowiedzieli

ś

my ostro

ż

nie i m

ą

drze, gdy

ż

wioski nasze były spalone,

cz

ę

stokoły słabe, lud wyczerpany, a bro

ń

st

ę

piona. Przybyli i odjechali; wiele

było gadaniny, ale po ich odje

ź

dzie wszystko wygl

ą

dało jak dawniej;

widzieli

ś

my tylko obce statki kr

ążą

ce u naszych wybrze

ż

y i kupcy holenderscy

zjawili si

ę

niebawem pod gwarancj

ą

bezpiecze

ń

stwa. Mój brat był władc

ą

i

jednym z tych, którzy dali ow

ą

gwarancj

ę

. Byłem wówczas młody, walczyłem

podczas zaburze

ń

, a Pata Matara walczył u mego boku. Dzielili

ś

my głód,

niebezpiecze

ń

stwo, zm

ę

czenie i triumfy. Oczy jego szybko chwytały gro

żą

ce

mi ciosy, a moje rami

ę

dwukrotnie ocaliło mu

ż

ycie. Tak chciało jego

przeznaczenie. Był moim przyjacielem. A słyn

ą

ł po

ś

ród nas i nale

ż

ał do tych,

którzy otaczali mego brata-władc

ę

. Przemawiał podczas obrad; odwaga jego

była wielka; podlegało mu wiele osad le

żą

cych wokoło rozległego jeziora,

które znajduje si

ę

w

ś

rodku naszego kraju, jak serce znajduje si

ę

w

ś

rodku

ludzkiego ciała. Gdy wnoszono do kampongu miecz zwiastuj

ą

cy jego

przybycie, w gaju owocowym szeptały rozciekawione dziewcz

ę

ta, bogaci

m

ęż

owie naradzali si

ę

w cieniu i przygotowywano uczt

ę

w

ś

ród

ś

piewów i

rozradowania. Cieszył si

ę

łask

ą

władcy i miło

ś

ci

ą

ubogich. Kochał wojn

ę

,

polowanie, czar kobiet. Posiadał klejnoty, szcz

ęś

liw

ą

bro

ń

i ludzkie

przywi

ą

zanie. Był to m

ąż

srogi; i nie miałem przyjaciela poza nim.

Dowodziłem wówczas stra

żą

czuwaj

ą

c

ą

u cz

ę

stokołu zbudowanego

przy uj

ś

ciu rzeki i w imieniu mego brata pobierałem myto od przeje

ż

d

ż

aj

ą

cych

czółen. Pewnego dnia zobaczyłem holenderskiego kupca kieruj

ą

cego si

ę

w

gór

ę

rzeki. Miał z sob

ą

trzy łodzie; nie

żą

dałem od niego myta, poniewa

ż

dym

holenderskich statków unosił si

ę

nad horyzontem i byli

ś

my jeszcze za słabi,

aby zapomnie

ć

o traktatach. Pojechał w gór

ę

rzeki pod gwarancj

ą

bezpiecze

ń

stwa, a brat mój udzielił mu opieki. Holender o

ś

wiadczył,

ż

e

przybywa,

ż

eby z nami handlowa

ć

. Słuchał naszych głosów, gdy

ż

jeste

ś

my

lud

ź

mi, którzy przemawiaj

ą

otwarcie i bez strachu; liczył nasze włócznie,

ogl

ą

dał drzewa, bie

żą

ce wody, traw

ę

nadbrze

ż

n

ą

, stoki naszych wzgórz. Udał

si

ę

do kraju Matary i tam pozwolono mu wybudowa

ć

dom. Handlował i sadził

ro

ś

liny. Lekcewa

ż

ył nasze rado

ś

ci, nasze my

ś

li i nasze troski. Twarz jego była

czerwona, włosy jak ogie

ń

, oczy blade jak nadrzeczna mgła; ruchy miał

ci

ęż

kie i mówił grubym głosem;

ś

miał si

ę

gło

ś

no jak głupiec i dwornie

przemawia

ć

nie umiał. Był to wielki, szyderczy m

ęż

czyzna, który patrzał w

twarze kobiet i kładł r

ę

k

ę

na ramieniu wolnych ludzi, Jak wysoko urodzony

władca. Znosili

ś

my go cierpliwie. Czas mijał.

A potem siostra Pata Matary uciekła z kampongu i zamieszkała w

domu Holendra. Była to pani wielka i samowolna; widziałem raz, jak

niewolnicy nie

ś

li j

ą

na plecach wysoko ponad tłumem. Twarz miała odkryt

ą

;

słyszałem, jak wszyscy m

ęż

czy

ź

ni mówili,

ż

e pi

ę

kna jest niezmiernie,

ż

e na jej

widok milknie rozum, a zachwyt porywa serce. Ucieczka jej przeraziła

wszystkich. Twarz Matary poczerniała od ha

ń

by, gdy

ż

wiedział,

ż

e obiecano

jego siostr

ę

innemu m

ęż

czy

ź

nie, Matara poszedł do domu Holendra i rzekł:

„Wydaj mi j

ą

na

ś

mier

ć

- to córka wielkiego rodu”. Biały człowiek odmówił i

zamkn

ą

ł si

ę

w domu, a słu

ż

ba jego wartowała dniem i noc

ą

z nabitymi

strzelbami. Matara pienił si

ę

z w

ś

ciekło

ś

ci. Brat mój zwołał narad

ę

. Ale

holenderskie statki kr

ąż

yły w pobli

ż

u i warowały chciwie u naszych wybrze

ż

y.

Wi

ę

c brat mój rzekł: „Je

ś

li on teraz zginie, kraj za t

ę

krew zapłaci.

Poniechajmy go, póki nie staniemy si

ę

silniejsi i póki statki nie odpłyn

ą

”.

Matara był m

ą

dry, wi

ę

c czekał i

ś

ledził Holendra. Lecz biały l

ę

kał si

ę

o jej

ż

ycie i odjechał.

Zostawił swój dom, swoje plantacje ł swój dobytek! Odjechał, zbrojny i

gro

ź

ny, i rzucił wszystko - dla niej! Porwała jego serce. Zza cz

ę

stokołu

widziałem, jak pu

ś

cił si

ę

na morze w wielkiej łodzi. Z pomostu dla wojowników

obaj z Matara patrzyli

ś

my na jego odjazd. Siedział na rufie ze skrzy

ż

owanymi

nogami i trzymał obur

ą

cz strzelb

ę

, a lufa błyszczała uko

ś

nie przed jego

wielk

ą

, czerwon

ą

twarz

ą

. Szeroka rzeka stała si

ę

pod nim - równa, gładka,

połyskliwa, jak srebrzysta równina; statek za

ś

, wydaj

ą

cy si

ę

z brzegu bardzo

krótki i bardzo czarny, sun

ą

ł po srebrnej równi w dal, ku bł

ę

kitowi morza.

Matara, stoj

ą

c u mego boku, po trzykro

ć

krzykn

ą

ł jej imi

ę

w

ś

ród bólu i

złorzecze

ń

. Wzruszył moje serce. Imi

ę

zabrzmiało trzy razy; i trzy razy

ujrzałem oczyma duszy zamkni

ę

t

ą

pod pokładem kobiet

ę

z rozpuszczonym

włosem, odchodz

ą

c

ą

od swego kraju i swego plemienia. Gniew czułem - i

smutek. Dlaczego? I wnet zacz

ą

łem krzycze

ć

zniewagi i przekle

ń

stwa. Matara

rzekł: „Teraz, kiedy opu

ś

cili nasz kraj,

ż

ycie ich do mnie nale

ż

y. Pójd

ę

za nimi

i uderz

ę

, i cen

ę

krwi spłac

ę

sam”. Wielki wiatr wiał ku zachodz

ą

cemu sło

ń

cu

przez pust

ą

rzek

ę

. Krzykn

ą

łem: „Pójd

ę

u twego boku!” Pochylił głow

ę

na znak

zgody. Tak chciało jego przeznaczenie. Sło

ń

ce zaszło, a drzewa nad naszymi

głowami poruszały gał

ęź

mi z wielkim szumem.

Trzeciego dnia opu

ś

cili

ś

my kraj na prao handlowym.

Naprzeciw wyszło nam morze - szerokie, bezdro

ż

ne i nieme. Płyn

ą

cy

statek

ś

ladu nie zostawia. Skierowali

ś

my si

ę

ku południowi. Był ksi

ęż

yc w

pełni; i patrzyli

ś

my na niego mówi

ą

c: „Gdy zabły

ś

nie nast

ę

pny ksi

ęż

yc,

o

ś

wietli nam drog

ę

powrotn

ą

; a oni b

ę

d

ą

ju

ż

martwi”. Od tego czasu upłyn

ę

ło

lat pi

ę

tna

ś

cie. Wiele ksi

ęż

yców dojrzało i zwi

ę

dło, a ja kraju mego ju

ż

nie

zobaczyłem. Wzi

ę

li

ś

my kurs na południe; dop

ę

dzili

ś

my wiele statków;'

zbadali

ś

my brzegi i zatoki; ujrzeli

ś

my kraniec naszego wybrze

ż

a i naszej

wyspy - stromy przyl

ą

dek nad niespokojn

ą

cie

ś

nin

ą

, k

ę

dy snuj

ą

si

ę

cienie

rozbitych okr

ę

tów i topielcy krzycz

ą

po nocach. Teraz ju

ż

szerokie morze

otaczało nas zewsz

ą

d. Ujrzeli

ś

my wielk

ą

gór

ę

pal

ą

c

ą

si

ę

po

ś

ród wody;

ujrzeli

ś

my tysi

ą

ce wysepek rozsypanych jak okruchy

ż

elaza wystrzelone z

wielkiej armaty; ujrzeli

ś

my wielkie wybrze

ż

e, naje

ż

one górami i przyl

ą

dkami,

rozci

ą

gni

ę

te szeroko w sło

ń

cu z zachodu na wschód. To była Jawa.

Powiedzieli

ś

my sobie: „Oni s

ą

tam; czas ich nadchodzi i powrócimy wnet albo

umrzemy wolni od ha

ń

by”.

Wyl

ą

dowali

ś

my. Czy

ż

jest w tym kraju co dobrego?

Ś

cie

ż

ki biegn

ą

proste i twarde, i pokryte kurzem. Kamienne kampongi, pełne białych twarzy,

otoczone s

ą

urodzajnymi, polami, lecz ka

ż

dy człowiek, którego napotkasz,

jest niewolnikiem. Rad

ż

owie

ż

yj

ą

pod ostrzem cudzoziemskiego miecza.

Wst

ę

powali

ś

my na góry, przebywali

ś

my doliny; o zachodzie wchodzili

ś

my do

wsi. Pytali

ś

my ka

ż

dego: „Widzieli

ś

cie białego człowieka?” Niektórzy

wytrzeszczali, oczy, inni

ś

mieli si

ę

; kobiety dawały nam czasem posiłek z

trwog

ą

i szacunkiem, jak gdyby

ś

my byli szale

ń

cami z- bo

ż

ego dopustu; ale

niektórzy nie rozumieli naszego j

ę

zyka, inni kl

ę

li nas albo ziewaj

ą

c pytali z

pogard

ą

o przyczyny naszych poszukiwa

ń

. Raz, gdy ruszali

ś

my w dalsz

ą

drog

ę

, jaki

ś

starzec krzykn

ą

ł za nami: „Dajcie temu spokój!”

W

ę

drowali

ś

my dalej. Kryj

ą

c bro

ń

, ust

ę

powali

ś

my pokornie z drogi

je

ź

d

ź

com; zginali

ś

my si

ę

nisko na dziedzi

ń

cach władców, którzy nie byli

niczym wi

ę

cej jak niewolnikami. Bł

ą

dzili

ś

my nieraz polem i d

ż

ungl

ą

. Pewnej

nocy w lesie sp

ę

tanym lianami trafili

ś

my na miejsce, gdzie stare mury le

ż

ały

zwalone w

ś

ród drzew, a dziwne kamienne bóstwa - rze

ź

bione wizerunki

diabłów o wielu r

ę

kach i nogach, o ciałach, oplecionych w

ęż

ami, o głowach

dwudziestu, bóstwa dzier

żą

ce tysi

ą

c mieczów - zdawały si

ę

budzi

ć

do

ż

ycia i

grozi

ć

nam w

ś

wietle ogniska. Nic nas nie przera

ż

ało. A w

ę

druj

ą

c drogami, i u

ka

ż

dego ogniska, i na ka

ż

dym noclegu, mówili

ś

my zawsze o niej i o nim.

Czas ich nadchodził. Nie mówili

ś

my o niczym innym. Nie mówili

ś

my o głodzie,

pragnieniu, znu

ż

eniu i upadaj

ą

cych sercach. Mówili

ś

my o niej i o nim! Nie!

Tylko o niej. I my

ś

leli

ś

my o nich - o niej! Matara zapami

ę

tywał si

ę

ponuro przy

ognisku. A ja siedziałem i my

ś

lałem... a

ż

nagle stawała mi znów przed

oczyma posta

ć

kobiety pi

ę

knej i młodej, i wspaniałej, i dumnej, i tkliwej, która

rzuciła swój kraj i swoje plemi

ę

. Matara mówił: „Kiedy ich odnajdziemy,

zabijemy j

ą

najpierw, aby zmy

ć

ha

ń

b

ę

, a potem m

ęż

czyzna zgin

ąć

musi”.

Odpowiadałem: „Tak by

ć

powinno. To twoja zemsta Patrzył we mnie długo

wielkimi, zapadłymi oczami.

Wrócili

ś

my na wybrze

ż

e. Nogi nasze krwawiły, ciała wychudły.

Sypiali

ś

my w łachmanach, w cieniu kamiennych ogrodze

ń

; brudni i

wyn

ę

dzniali, czaili

ś

my si

ę

przy bramach wiod

ą

cych na dziedzi

ń

ce białych

ludzi. Włochate psy ujadały na nas, a słudzy krzyczeli z daleka: „Precz st

ą

d!”

Nisko urodzeni n

ę

dznicy, którzy pilnuj

ą

ulic w

ś

ród kamiennych kampongów,

pytali nas, kim jeste

ś

my Kłamali

ś

my, płaszczyli

ś

my si

ę

z u

ś

miechem, z

nienawi

ś

ci

ą

w sercu i snuli

ś

my si

ę

wci

ąż

to tu, to tam, wypatruj

ą

c ich obojga -

jego, białego m

ęż

czyzny z włosami jak płomienie, i jej, kobiety, która złamała

wiar

ę

i za to umrze

ć

musi. Szukali

ś

my ci

ą

gle. W ko

ń

cu zdawało mi si

ę

,

ż

e

widz

ę

jej twarz w twarzy ka

ż

dej napotkanej kobiety. Biegli

ś

my szybko. Nie!

Czasem Matara szeptał: „Widz

ę

go tam!” - i czekali

ś

my zaczajeni. M

ęż

czyzna

zbli

ż

ał si

ę

... To nie był on - ci Holendrzy wszyscy s

ą

do siebie podobni.

Cierpieli

ś

my m

ę

k

ę

zawodu. We

ś

nie widywałem jej twarz i radowałem si

ę

, i

smuciłem... Dlaczego?... Zdawało mi si

ę

cz

ę

sto,

ż

e słysz

ę

jaki

ś

bliski szept.

Odwracałem si

ę

szybko. Nie było jej! I gdy wlekli

ś

my si

ę

mozolnie od

kamiennego miasta do kamiennego miasta, wydawało mi si

ę

nieraz,

ż

e słysz

ę

obok siebie lekkie kroki. Przyszedł czas, gdy słyszałem je zawsze - i byłem

szcz

ęś

liwy. I my

ś

lałem, oszołomiony i wyczerpany, chodz

ą

c po słonecznym

ż

arze twardymi

ś

cie

ż

kami białych ludzi - my

ś

lałem: ona jest z nami! Matara

stał si

ę

ponury. Bywali

ś

my cz

ę

sto głodni.

Sprzedali

ś

my rze

ź

bione pochwy naszych krysów - pochwy z ko

ś

ci

słoniowej, o złotych brzegach. Sprzedali

ś

my r

ę

koje

ś

ci zdobne drogimi

kamieniami. Lecz zatrzymali

ś

my ostrza - na nich. Ostrza, które zadaj

ą

ciosy

tylko

ś

miertelne - zatrzymali

ś

my ostrza na ni

ą

... Dlaczego? Była przecie

ż

zawsze u mego boku... Cierpieli

ś

my głód. Zebrali

ś

my. Wreszcie opu

ś

cili

ś

my

Jaw

ę

.

Udali

ś

my si

ę

na zachód, udali

ś

my si

ę

na wschód. Widzieli

ś

my wiele

krajów, tłumy obcych twarzy; ludzi, którzy mieszkaj

ą

na drzewach, i ludzi,

którzy zbadaj

ą

swoich starców. Wycinali

ś

my rotan w lesie za gar

ść

ry

ż

u;

zarabiali

ś

my na

ż

ycie, zamiataj

ą

c pokłady na wielkich kretach i słuchaj

ą

c

przekle

ń

stw rzucanych na nasze głowy. Zapracowywali

ś

my si

ę

po wsiach;

w

ę

drowali

ś

my morzami z plemieniem Bajów, które ojczyzny nie posiada,

Walczyli

ś

my za pieni

ą

dze; pracowali

ś

my dla ludzi z plemienia Goram, którzy

nas oszukali; i na rozkaz gburowatych białych twarzy nurkowali

ś

my, szukaj

ą

c

pereł w jałowych zatokach, usianych czarnymi skałami, na piaszczystym

bezludnym wybrze

ż

u. A wsz

ę

dzie czatowali

ś

my, słuchali

ś

my, wypytywali

ś

my

si

ę

. Pytali

ś

my kupców, rozbójników, białych ludzi. Słyszeli

ś

my kpiny,

szyderstwo, pogró

ż

ki, słowa pełne ciekawo

ś

ci i słowa pełne pogardy. Nie

znali

ś

my spoczynku; nie my

ś

leli

ś

my nigdy o domu, bo nasze dzieło nie było

dokonane. Min

ą

ł rok, potem drugi. Przestałem liczy

ć

noce, miesi

ą

ce, lata.

Czuwałem na Matar

ą

. Ostatnia gar

ść

ry

ż

u była zawsze dla niego; je

ś

li

zabrakło wody, on wypijał ostatek; przykrywałem go, kiedy dr

ż

ał z zimna, a

gdy gor

ą

ca niemoc na niego przyszła, przesiedziałem bezsennie wiele nocy,

wachluj

ą

c mu twarz. Był to m

ąż

srogi i mój przyjaciel. Mówił o niej z

w

ś

ciekło

ś

ci

ą

za dnia, ze smutkiem w nocy: wspominał j

ą

w zdrowiu i

chorobie. Nie mówiłem mu nic; ale widziałem j

ą

ka

ż

dego dnia - zawsze! Z

pocz

ą

tku widziałem tylko jej głow

ę

, niby głow

ę

kobiety id

ą

cej wybrze

ż

em w

niskiej mgle nadbrze

ż

nej. Potem siadywała przy naszym ognisku. Widziałem

j

ą

! Patrzyłem na ni

ą

! Miała tkliwe oczy i czarowne oblicze. Szeptałem do niej

w ciemno

ś

ciach. Matara odzywał si

ę

czasem sennie: „Do kogo mówisz? Kto

tam jest?” Odpowiadałem szybko: „Nikt...” To było kłamstwo! Nie opuszczała

mnie nigdy. Dzieliła ciepło naszego ogniska, siedziała na moim posłaniu z

li

ś

ci, płyn

ę

ła za mn

ą

morzem... Widziałem j

ą

!... Mówi

ę

wam,

ż

e widziałem

długie, czarne włosy rozsypane po fali srebrzonej miesi

ę

cznym

ś

wiatłem!

Widziałem, jak zagarniała wod

ę

nagimi ramionami, płyn

ą

c obok szybkiego

prao. Była pi

ę

kna, była wierna i w

ś

ród ciszy obcych krajów mówiła do mnie

szeptem w j

ę

zyku mego plemienia. Nikt jej nie widział: nikt jej nie słyszał: była

tylko moja! W

ś

wietle dziennym szła przede mn

ą

mozolnymi

ś

cie

ż

kami,

kołysz

ą

c si

ę

z lekka; posta

ć

jej była prosta i gibka jak pie

ń

smukłego drzewa;

pi

ę

ty jej były obłe i gładkie jak skorupki jaj; wabiła mnie kr

ą

głym ramieniem.

Noc

ą

patrzyła mi w twarz. I była smutna! Jej oczy spogl

ą

dały czule i trwo

ż

nie;

głos brzmiał mi

ę

kko i błagalnie. Szepn

ą

łem raz: „Nie umrzesz!” - U

ś

miechn

ę

ła

si

ę

... i odt

ą

d u

ś

miechała si

ę

zawsze!... Widok jej dawał mi odwag

ę

do

zniesienia trudów i znoju; były to czasy ci

ęż

kie, lecz ona koiła moj

ą

trosk

ę

.

W

ę

drowali

ś

my cierpliwie, wci

ąż

szukaj

ą

c. Poznali

ś

my rozczarowania i

zwodne nadzieje; poznali

ś

my niewol

ę

, chorob

ę

, pragnienie, n

ę

dz

ę

, rozpacz...

Do

ść

! Znale

ź

li

ś

my ich!

Wykrzykn

ą

ł ostatnie słowa i urwał. Twarz jego była niewzruszona, tak

jak i cała posta

ć

; wygl

ą

dał na człowieka pogr

ąż

onego w transie. Hollis usiadł

nagle i oparł si

ę

łokciami o stół. Jackson poruszył si

ę

, tr

ą

caj

ą

c gitar

ę

.

Ż

ałosny

brz

ę

k napełnił kabin

ę

zm

ą

conym drganiem i zamarł powoli. A Karain zacz

ą

ł

znów mówi

ć

. Hamowana dziko

ść

jego tonu zdawała si

ę

wzbiera

ć

jak głos

przenikaj

ą

cy z zewn

ą

trz, jak d

ź

wi

ę

k nie wymówiony, cho

ć

słyszany; ten

d

ź

wi

ę

k przepełnił kajut

ę

i ogarn

ą

ł głuchym szmerem nieruchom

ą

posta

ć

siedz

ą

c

ą

w fotelu.

- Wyruszyli

ś

my do Atjeh, gdzie toczyła si

ę

wojna, lecz statek osiadł na

mieli

ź

nie i musieli

ś

my wyl

ą

dowa

ć

w Delii. Zarobili

ś

my przedtem troch

ę

pieni

ę

dzy i kupili

ś

my strzelb

ę

od kupców z Selangory, jedn

ą

jedyn

ą

strzelb

ę

,

która dawała ognia od iskry skrzesanej przez kamie

ń

. Niósł j

ą

Matara.

Wyl

ą

dowali

ś

my. Mieszkało tam wielu białych ludzi, którzy uprawiali tyto

ń

na

zdobytych równinach - a Matara... Ale mniejsza z tym. Zobaczył go!... Tego

Holendra... nareszcie!... Podpełzli

ś

my i zacz

ę

li

ś

my go

ś

ledzi

ć

.

Ś

ledzili

ś

my go

dwie noce i jeden dzie

ń

. Miał dom - du

ż

y dom na polance w po

ś

rodku swoich

pól; kwiaty i krzewy rosły naokoło; w

ą

skie

ś

cie

ż

ki z

ż

ółtej ziemi biegły w

ś

ród

strzy

ż

onej trawy, a g

ę

ste

ż

ywopłoty nie dawały ludziom przyst

ę

pu. Trzeciej

nocy przyszli

ś

my uzbrojeni i legli

ś

my za

ż

ywopłotem.

Bujna rosa zdawała si

ę

wsi

ą

ka

ć

w nasze ciała i mroziła nam szpik w

ko

ś

ciach. Trawa, gał

ę

zie, li

ś

cie pokryte kroplami wody szare były w

ś

wietle

ksi

ęż

yca.. Matara, zwini

ę

ty w kł

ę

bek, dr

ż

ał przez sen. Z

ę

by szcz

ę

kały mi tak

gło

ś

no,

ż

e bałem si

ę

, aby ten hałas nie zbudził całej okolicy. Gdzie

ś

daleko

stró

ż

e pilnuj

ą

cy domów białych ludzi kołatali drewnianymi kołatkami i hukali w

ciemno

ś

ciach. I - jak ka

ż

dej nocy - ujrzałem j

ą

u swego boku. Ju

ż

si

ę

nie

u

ś

miechała!... Ogie

ń

m

ę

ki palił si

ę

w mych piersiach, a ona szeptała ze

współczuciem i lito

ś

ci

ą

, i słodycz

ą

- jak to kobiety potrafi

ą

. Koiła ból mojej

duszy; nachyliła nade mn

ą

twarz - twarz kobiety, która porywa serca

m

ęż

czyzn i pozbawia ich rozumu. Była tylko moja i nikt jej nie mógł widzie

ć

-

nikt z

ż

yj

ą

cych. Gwiazdy prze

ś

wiecały przez jej łono, przez rozpuszczone

włosy. Zmógł mnie

ż

al i tkliwo

ść

i smutek. Matara spał... Czy i ja spałem?...

Matara potrz

ą

sał moim ramieniem, a ogie

ń

sło

ń

ca suszył traw

ę

, li

ś

cie,

zaro

ś

la. Był dzie

ń

. Strz

ę

py białej mgły wisiały w

ś

ród gał

ę

zi.

Czy to była noc, czy te

ż

dzie

ń

? Znowu nic nie widziałem; a

ż

wreszcie

Matara zacz

ą

ł szybko dysze

ć

, le

żą

c w trawie - i wtedy j

ą

zobaczyłem.

Zobaczyłem ich oboje. Wyszli przed dom. Usiadła na ławce pod murem, a

gał

ę

zie ci

ęż

kie od kwiatów pi

ę

ły si

ę

wysoko nad jej głow

ą

, zwisały nad

włosami. Trzymała na kolanach szkatułk

ę

i liczyła; ile jej pereł przybyło.

Holender stał tu

ż

obok i spogl

ą

dał na ni

ą

. U

ś

miechn

ą

ł si

ę

do niej: białe jego

z

ę

by błysn

ę

ły; włosy nad wargami wygl

ą

dały jak dwa skr

ę

cone płomienie. Był

wielki i tłusty, i wesoły, i nieul

ę

kły. Matara wzi

ą

ł szczypt

ę

ś

wie

ż

ego prochu z

zagł

ę

bienia dłoni, zdrapał panewk

ę

paznokciem wielkiego palca i oddał mi

strzelb

ę

. Mnie! Wzi

ą

łem j

ą

... O losie!

Szepn

ą

ł mi, le

żą

c na brzuchu: „Podpełzn

ę

blisko i rzuc

ę

si

ę

na ni

ą

...

musi umrze

ć

z mojej r

ę

ki. Ty we

ź

miesz na cel tego tłustego wieprza. Niech

zobaczy, jak zmywam swoj

ą

ha

ń

b

ę

z oblicza ziemi; a potem... ty

ś

mój

przyjaciel - zabij pewnym strzałem”. Nie rzekłem nic. Nie było powietrza w mej

piersi - nie było powietrza na

ś

wiecie. Matara znikł nagle. Zakołysała si

ę

trawa; potem krzak zaszele

ś

cił. Podniosła głow

ę

. Ujrzałem j

ą

! Pocieszycielk

ę

bezsennych nocy i dni mozolnych; towarzyszk

ę

niespokojnych lat! Ujrzałem

j

ą

... Patrzyła wprost na miejsce, gdzie le

ż

ałem skulony. Była tak

ą

, jakem j

ą

latami widywał: wiern

ą

towarzyszk

ą

u mego boku. Patrzyła smutnymi oczyma

i miała u

ś

miech na wargach. Patrzyła na mnie... u

ś

miechała si

ę

! Ach, gdybym

jej nie był obiecał,

ż

e nie umrze!

Cho

ć

znajdowała si

ę

daleko, czułem j

ą

obok siebie. R

ę

ce jej pie

ś

ciły

mnie, a głos szeptał nade mn

ą

, wkoło mnie; „Kto b

ę

dzie twoj

ą

towarzyszk

ą

?

Kto ci

ę

pocieszy, je

ś

li umr

ę

?” Spostrzegłem,

ż

e kwitn

ą

cy g

ą

szcz na lewo od

niej drgn

ą

ł z lekka... Matara był gotów... Krzykn

ą

łem gło

ś

no: „Wracaj!”

Zerwała si

ę

; kasetka spadła; perły rozlały si

ę

strumieniem u jej stóp.

Wielki Holender toczył gro

ź

nymi oczami w blasku słonecznym. Strzelba

podniosła si

ę

do mego ramienia. Kl

ę

czałem i czułem si

ę

niezłomny -

niezłomniejszy od drzew, skał, gór. Ale przed dług

ą

, nieruchom

ą

luf

ą

pola,

dom, ziemia i niebo chwiały si

ę

tam i sam - jak cienie w lesie w wietrzny

dzie

ń

. Matara wypadł z g

ą

szczu; płatki poszarpanych kwiatów wzbiły si

ę

przed nim wysoko, jak p

ę

dzone burz

ą

. Posłyszałem krzyk kobiety; ujrzałem,

jak rzuca si

ę

rozpostartymi ramionami przed białego człowieka. Była kobiet

ą

mego plemienia i krwi szlachetnej. One s

ą

takie! Posłyszałem jej krzyk pełen

niepokoju, trwogi - i wszystko naraz stan

ę

ło jak wryte. Pola, dom, ziemia,

niebo stan

ę

ły, a Matara skoczył na ni

ą

z podniesion

ą

r

ę

k

ą

. Poci

ą

gn

ą

łem na

cyngiel, ujrzałem iskr

ę

, wystrzału nie usłyszałem; dym owiał mi twarz i

zobaczyłem Matar

ę

padaj

ą

cego głow

ą

naprzód. Legł z rozkrzy

ż

owanymi

ramionami u jej nóg. Ha! Pewny strzał! Blask sło

ń

ca zaci

ąż

ył mi na plecach

zimnem dotkliwszym od chłodu

ź

ródlanej wody. Pewny strzał... Rzuciłem

strzelb

ę

. Tych dwoje stało nad martwym człowiekiem, jak gdyby ich co

ś

urzekło. Krzykn

ą

łem do niej: „

Ż

yj i pami

ę

taj!” Potem bł

ą

dziłem czas jaki

ś

w

zimnym mroku.

Usłyszałem za sob

ą

gło

ś

ne krzyki, tupot wielu nóg; obcy ludzie mnie

otoczyli, krzyczeli mi w twarz bezładne słowa, popychali mnie, ci

ą

gn

ę

li,

podtrzymywali... Stan

ą

łem przed wielkim Holendrem; patrzył we mnie jak

wyzbyty rozumu. Chciał zrozumie

ć

, co si

ę

stało, mówił pr

ę

dko, wspominał o

wdzi

ę

czno

ś

ci, ofiarowywał mi jedzenie, przytułek, złoto - zadawał wiele pyta

ń

.

Roze

ś

miałem mu si

ę

w twarz i rzekłem: „Jestem podró

ż

nym z plemienia

Korinchi; id

ę

tamt

ą

drog

ą

z Peraku i nie wiem nic o zabitym. Przechodz

ą

c

t

ę

dy, usłyszałem strzał, a wy, ludzie bez głowy, wypadli

ś

cie i wci

ą

gn

ę

li

ś

cie

mnie tutaj”. Holender podniósł w gór

ę

ramiona, dziwił si

ę

, nie chciał wierzy

ć

,

nie mógł zrozumie

ć

, wykrzykiwał co

ś

w swoim j

ę

zyku! A ona obj

ę

ła go za

szyj

ę

i przez rami

ę

patrzyła na mnie rozszerzonymi oczami. U

ś

miechałem si

ę

i patrzyłem na ni

ą

; u

ś

miechałem si

ę

i czekałem, aby usłysze

ć

d

ź

wi

ę

k jej

głosu. Biały zapytał nagle: „Czy go znasz?” Słuchałem -

ż

ycie moje było w

mych uszach! Popatrzyła na mnie długo, popatrzyła na mnie nieugi

ę

tym

wzrokiem i rzekła gło

ś

no: „Nie! nigdy go przedtem nie widziałam”. Co? Nigdy

przedtem? Ju

ż

zapomniała? Czy to mo

ż

liwe?! Zapomniała ju

ż

- po tylu

latach... tylu latach w

ę

drówek, obcowania, trosk, czułych słów... Ju

ż

zapomniała!... Wyrwałem si

ę

z r

ą

k, które mnie chciały zatrzyma

ć

, i odszedłem

bez słowa... Pozwolili mi odej

ść

.

Zm

ę

czony byłem. Czy spałem? Nie wiem. Pami

ę

tam,

ż

e szedłem

szerok

ą

ś

cie

ż

k

ą

pod jasnym

ś

wiatłem gwiazd; a ten obcy kraj wydał mi si

ę

taki wielki, pola ry

ż

owe takie rozległe,

ż

e gdy spojrzałem wokoło zakr

ę

ciło mi

si

ę

w głowie od tego ogromu. Potem zobaczyłem las. Zaci

ąż

yło mi radosne

ś

wiatło gwiazd. Skr

ę

ciłem w bok ze

ś

cie

ż

ki i wszedłem do lasu, który był

bardzo ciemny i bardzo smutny.

V

Karain mówił coraz ciszej i ciszej, jak gdyby si

ę

od nas oddalał, a

ż

wreszcie ostatnie jego słowa zabrzmiały słabo, lecz wyra

ź

nie, niby krzykni

ę

te

w pogodny dzie

ń

z bardzo wielkiej odległo

ś

ci. Nie poruszał si

ę

wcale. Utkwił

wzrok w

ś

cianie za głow

ą

Hollisa, który siedział naprzeciwko niego, równie jak

i on nieruchomy. Jackson odwrócił si

ę

bokiem i oparł łokie

ć

o stół, ocieniaj

ą

c

r

ę

k

ą

oczy. A ja patrzyłem, zdumiony i poruszony; patrzyłem na tego

człowieka, wiernego swej wizji, oszukanego przez marzenie, odepchni

ę

tego

przez złud

ę

; człowieka, który szukał ratunku u nas, niewierz

ą

cych; ratunku -

przed my

ś

l

ą

. Zapadło gł

ę

bokie milczenie, pełne, zda si

ę

, bezszelestnych

widziadeł, rzeczy

ż

ałosnych, mrocznych i niemych; niewidzialna ich obecno

ść

sprawiła,

ż

e ulg

ą

i opiek

ą

wydało mi si

ę

gło

ś

ne, t

ę

tni

ą

ce tykanie dwóch

okr

ę

towych chronometrów, znacz

ą

cych sekundy czasu w Greenwich. Karain

patrzył przed siebie kamiennym wzrokiem. Spogl

ą

dałem na jego sztywn

ą

posta

ć

i my

ś

lałem o tułaczce tego człowieka, o tajemniczej odysei zemsty, o

wszystkich ludziach, którzy bł

ą

dz

ą

w

ś

ród złudze

ń

, o złudzeniach równie

niespokojnych jak i ludzie, o złudzeniach wierno

ś

ci i złudzeniach

wiarołomstwa, o złudzeniach, które daj

ą

rado

ść

, daj

ą

smutek, daj

ą

ból, daj

ą

spokój, o nieodpartych złudzeniach oblekaj

ą

cych

ż

ycie i

ś

mier

ć

w pogod

ę

,

wzniosło

ść

, m

ę

k

ę

lub ohyd

ę

.

Rozległ si

ę

cichy szept; szept, który, wypływał jakby z zewn

ą

trz, z

u

ś

pionego

ś

wiata, i przenikał do kabiny w kr

ą

g

ś

wiatła rzucony przez, lamp

ę

.

To Karain mówił dalej.

- Mieszkałem w lesie. Ona ju

ż

nie przyszła; Nigdy! Ani razu. Byłem

sam. Zapomniała o mnie. To i dobrze. Nie potrzebowałem jej; nie

potrzebowałem nikogo. Znalazłem opuszczon

ą

chat

ę

na polance. Nikt tam

nie zagl

ą

dał. Czasami słyszałem w oddali głosy ludzi id

ą

cych

ś

cie

ż

k

ą

.

Spałem; wypoczywałem; był tam dziki ry

ż

, woda w strumieniu - i spokój! Co

noc siedziałem samotnie przed chat

ą

u niewielkiego ogniska. Wiele nocy

przeszło nad moj

ą

głow

ą

.

A

ż

jednego wieczoru, gdy posiliłem si

ę

i siedziałem przy ognisku,

patrz

ą

c w ziemi

ę

, zacz

ą

łem wspomina

ć

swoje w

ę

drówki. Nagle podniosłem

głow

ę

. Nie słyszałem

ż

adnego d

ź

wi

ę

ku, szelestu ni kroków - a jednak

podniosłem głow

ę

. Jaki

ś

człowiek szedł ku mnie przez polank

ę

. Czekałem.

Zbli

ż

ył si

ę

bez pozdrowienia i przykucn

ą

ł w

ś

wietle ogniska. Potem zwrócił si

ę

do mnie. Był to Matara. Patrzył we mnie dziko wielkimi, zapadłymi oczami.

Noc była zimna; ciepło zamarło nagle w ognisku, a Matara wci

ąż

we mnie

patrzył. Powstałem i odszedłem, zostawiaj

ą

c go u ognia, w którym ciepło

zamarło.

Szedłem cał

ą

noc, cały dzie

ń

, a wieczorem rozpaliłem wielki ogie

ń

i

usiadłem, aby czeka

ć

na niego. Nie przyszedł w kr

ą

g

ś

wiatła. Słyszałem, jak

kr

ąż

ył w

ś

ród krzaków, to tu, to tam - i szeptał, szeptał. Zrozumiałem wreszcie

jego słowa - słyszałem je ju

ż

przedtem: „Ty

ś

mój przyjaciel. Zabij pewnym

strzałem”.

Znosiłem to, póki mogłem wytrzyma

ć

, wreszcie rzuciłem si

ę

do ucieczki

- tak jak i dzi

ś

w nocy, gdy przeskoczyłem ostrokół i popłyn

ą

łem do was.

Biegłem i biegłem, jak dziecko porzucone samotnie z dala od chat. A on leciał

bez szelestu przy moim boku i szeptał, szeptał - niewidzialny i obecny.

Szukałem teraz ludzi - pragn

ą

łem mie

ć

ludzi dokoła siebie! Ludzi, którzy nie

umarli! I znów w

ę

drowali

ś

my we dwóch. Szukałem niebezpiecze

ń

stw, walk i

ś

mierci. Walczyłem w Atjeh, a m

ęż

ny lud dziwił si

ę

odwadze cudzoziemca.

Ale było nas dwóch; on odpierał ciosy... Dlaczego? Pragn

ą

łem spokoju, a nie

ż

ycia. I nikt go nie widział; nikt o niczym nie wiedział - nie

ś

miałem powiedzie

ć

nikomu. Czasem opuszczał mnie, ale nie na długo; powracał i szeptał znów

albo wpatrywał si

ę

we mnie. Dziwna trwoga szarpała mi serce, lecz umrze

ć

nie mogłem. Wówczas to spotkałem starego człowieka.

Znali

ś

cie go wszyscy. Ludzie nazywali go moim czarownikiem albo

sług

ą

nosz

ą

cym za mn

ą

miecz. Ale on był dla mnie ojcem, matk

ą

, opiek

ą

,

ratunkiem i spokojem... Kiedym go spotkał po raz pierwszy, wracał z

pielgrzymki i usłyszałem, jak

ś

piewał modlitw

ę

o zachodzie. Udał si

ę

do

ś

wi

ę

tego miejsca z synem,

ż

on

ą

syna i jego malutkim dzieci

ą

tkiem, a w

drodze powrotnej z łaski Najwy

ż

szego umarli wszyscy troje; m

ąż

w sile wieku,

młoda matka, dzieci

ą

tko - wszyscy pomarli; i starzec wrócił do swego kraju

sam. Był to pielgrzym pogodny i nabo

ż

ny, bardzo m

ą

dry i bardzo samotny.

Powiedziałem wszystko. Przebywali

ś

my razem czas jaki

ś

. Mówił nade mn

ą

słowa współczucia, m

ą

dro

ś

ci, modlitwy. Strzegł mnie przed cieniem

umarłego. Błagałem go o jaki

ś

amulet, który by mnie przed

niebezpiecze

ń

stwem osłonił. Przez długi czas odmawiał, wreszcie dał mi go z

u

ś

miechem i westchnieniem. Miał wida

ć

władz

ę

nad duchem silniejszym ni

ż

duch mego zmarłego przyjaciela i odzyskałem znów spokój, ale odt

ą

d nie

mogłem usiedzie

ć

w miejscu, pokochałem zam

ę

t i niebezpiecze

ń

stwo.

Starzec nigdy mnie nie opuszczał. Podró

ż

owali

ś

my razem. Wielcy m

ęż

owie

witali nas rado

ś

nie; jego m

ą

dro

ść

i moja odwaga wspominane s

ą

dotychczas

tam, gdzie zapomniano o waszej sile, o biali ludzie! Słu

ż

yli

ś

my sułtanowi

Sulu. Walczyli

ś

my przeciwko Hiszpanom. Zaznali

ś

my zwyci

ę

stw, nadziei,

pora

ż

ek, smutku, krwi, łez kobiecych... I po co to wszystko?... Uciekli

ś

my.

Zebrali

ś

my w

ę

drowców nale

żą

cych do wojennej rasy i przybyli

ś

my tu, aby

znów walczy

ć

. Reszt

ę

ju

ż

wiecie. Jestem władc

ą

zdobytego kraju,

kochankiem wojny i niebezpiecze

ń

stw, bojownikiem i spiskowcem. Lecz

starzec nie

ż

yje i zmarły wzi

ą

ł mnie znowu w niewol

ę

. Nie masz tego, który

odp

ę

dzał

ż

ałosne i m

ś

ciwe widziadło - który ucisza martwy głos! Moc jego

czaru umarła z nim razem. I znów poznałem trwog

ę

; i znów słysz

ę

szept:

„Zabij! Zabij! Zabij!...” Czy nie dosy

ć

ju

ż

zabijałem?

Pierwszy raz w ci

ą

gu tej nocy twarz Karaina zadrgała nagle

szale

ń

stwem i w

ś

ciekło

ś

ci

ą

. Chwiejne jego spojrzenia bł

ą

dziły tu i tam, jak

zal

ę

knione ptaki podczas burzy. Zerwał si

ę

i krzykn

ą

ł:

- Na duchy, które pij

ą

krew; na duchy, które

ż

al

ą

si

ę

noc

ą

; na wszystkie

duchy w

ś

ciekło

ś

ci, nieszcz

ęś

cia i zagłady, przysi

ę

gam - przyjdzie dzie

ń

, kiedy

uderz

ę

w serce ka

ż

dego, kogo napotkam!...

Wygl

ą

dał tak niebezpiecznie,

ż

e zerwali

ś

my si

ę

wszyscy trzej na równe

nogi, a Hollis pchn

ą

ł r

ę

k

ą

krys, który zleciał ze stołu. Zdaje mi si

ę

,

ż

e

krzykn

ę

li

ś

my jednocze

ś

nie. Przestrach trwał krótko; w nast

ę

pnej chwili Karain

siedział znów spokojnie na fotelu, a trzej Europejczycy stali nad nim z do

ść

głupimi minami. Było nam troch

ę

wstyd. Jackson podniósł krys i, rzuciwszy na

mnie badawcze spojrzenie, oddał go Karainowi. Ten odebrał bro

ń

z

wyniosłym skinieniem głowy i wetkn

ą

ł za sarong, przy czym z drobiazgow

ą

staranno

ś

ci

ą

nadał krysowi

ś

ci

ś

le pokojowe poło

ż

enie. Spojrzał ku nam w

gór

ę

z gorzkim u

ś

miechem. Byli

ś

my zmieszani i pogn

ę

bieni. Hollis siadł

bokiem na stole, obj

ą

ł dłoni

ą

podbródek i w milcz

ą

cej zadumie spogl

ą

dał

badawczo na Karaina. Odezwałem si

ę

wreszcie:

- Musisz pozosta

ć

ze swoim ludem. Jeste

ś

mu niezb

ę

dny. I przecie

ż

istnieje zapomnienie. Nawet umarli przestaj

ą

z czasem mówi

ć

.

- Czy jestem kobiet

ą

, która zapomina o długich latach, zanim powieka

zd

ąż

y dwa razy si

ę

opu

ś

ci

ć

?! - wykrzykn

ą

ł z gorzk

ą

uraz

ą

.

Zaskoczyły mnie jego słowa. To było wprost zdumiewaj

ą

ce. Jego

ż

ycie

- ten okrutny mira

ż

miło

ś

ci i spokoju - wydawało mu si

ę

tak realne i

niezaprzeczone jak ka

ż

demu z nas -

ś

wi

ę

temu, filozofowi czy te

ż

półgłówkowi

- wydaje si

ę

realne i niezaprzeczone jego własne

ż

ycie. Hollis mrukn

ą

ł:

- Nie uspokoicie go waszymi komunałami. Karain zwrócił si

ę

do mnie:

- Znasz nas, tuanie.

Ż

yłe

ś

z nami. Dlaczego? Tego nie wiemy; ale

rozumiesz nasze smutki i nasze my

ś

li.

Ż

yłe

ś

z moim ludem i rozumiesz nasze

pragnienia i nasze obawy. Pójd

ę

z tob

ą

. Do twego kraju, do twego ludu. Do

twego ludu, który

ż

yje w niewierze; dla którego dzie

ń

jest dniem, a noc noc

ą

i

niczym wi

ę

cej - poniewa

ż

rozumiecie tylko to, co widzicie oczami, a

wszystkim innym pogardzacie. Do waszego kraju niewiary, gdzie umarli nie

przemawiaj

ą

, gdzie ka

ż

dy człowiek jest m

ą

dry i swobodny, i spokojny.

-

Ś

wietnie powiedziane - mrukn

ą

ł Hollis z przebłyskiem u

ś

miechu.

Karain zwiesił głow

ę

:

- Umiem pracowa

ć

i walczy

ć

... i by

ć

wierny - szepn

ą

ł znu

ż

onym głosem

- ale nie potrafi

ę

wróci

ć

do niego, który czeka na mnie tam na wybrze

ż

u. Nie

potrafi

ę

! We

ź

cie mnie z sob

ą

... Albo te

ż

dajcie mi wasz

ą

sił

ę

, wasz

ą

niewiar

ę

... Zadajcie mi jaki

ś

czar!

Wydawał si

ę

znu

ż

ony do ostateczno

ś

ci.

- Tak, zabra

ć

go do kraju - rzekł Hollis bardzo cicho, jak gdyby

odpowiadał samemu sobie. - To byłby dobry sposób. Po salonach te

ż

chodz

ą

duchy, rozprawiaj

ą

c uprzejmie z panami i paniami, ale wzgardziłyby na pewno

nagim ludzkim stworzeniem, takim jak nasz ksi

ążę

cy przyjaciel... Nagim...

Obdartym! - nale

ż

ałoby wła

ś

ciwie powiedzie

ć

.

Ż

al mi go. Naturalnie,

ż

e

niepodobna go zabra

ć

. A koniec tego wszystkiego b

ę

dzie taki - ci

ą

gn

ą

ł,

patrz

ą

c na nas - koniec b

ę

dzie taki,

ż

e pewnego pi

ę

knego dnia Karain

oszaleje w

ś

ród swych wiernych poddanych i wy

ś

le, ilu si

ę

da, ad patres , nim

zdob

ę

d

ą

si

ę

na wiarołomstwo i zdecyduj

ą

si

ę

go zabi

ć

.

Skin

ą

łem głow

ą

. Uwa

ż

ałem za wi

ę

cej ni

ż

prawdopodobne,

ż

e taki

koniec przyjdzie na Karaina. Było jasne, i

ż

dr

ę

cz

ą

ce my

ś

li doprowadziły go do

ostatecznego kresu ludzkiej wytrzymało

ś

ci i niewiele ju

ż

brakowało, aby

wpadł w specjalny rodzaj szale

ń

stwa wła

ś

ciwy jego rasie. Wytchnienie, jakie

miał za

ż

ycia starego pielgrzyma, sprawiło,

ż

e powrotu m

ę

czarni znie

ść

ju

ż

nie mógł. To było jasne. Podniósł nagle głow

ę

; wydawało si

ę

nam. przez

chwil

ę

,

ż

e si

ę

był zdrzemn

ą

ł.

- Dajcie mi opiek

ę

... albo dajcie mi wasz

ą

sił

ę

! - zawołał. - Jaki

ś

czar...

jak

ąś

bro

ń

!

I znów broda mu opadła na piersi. Popatrzyli

ś

my na niego, potem

spojrzeli

ś

my po sobie z podejrzliwo

ś

ci

ą

i l

ę

kiem, jak ludzie, którzy natkn

ę

li si

ę

niespodzianie na jakie

ś

tajemnicze nieszcz

ęś

cie. Oddał si

ę

w nasze r

ę

ce;

powierzył nam swoje bł

ę

dy i swoj

ą

m

ę

k

ę

, swoje

ż

ycie i swój spokój; i nie

wiedzieli

ś

my, co pocz

ąć

z tym zagadnieniem, które wyłoniło si

ę

z mroku. My -

trzej biali ludzie patrz

ą

cy na tego Malaja - nie umieli

ś

my znale

źć

ani jednego

odpowiedniego słowa, je

ś

li istniało słowo mog

ą

ce rozwi

ą

za

ć

t

ę

sytuacj

ę

.

Zatopili

ś

my si

ę

w my

ś

lach, a serca w nas upadły. Wydało si

ę

nam,

ż

e

wszyscy trzej zostali

ś

my wezwani do wrót piekielnego pa

ń

stwa, aby

zawyrokowa

ć

o losie w

ę

drowca, który opu

ś

cił nagle

ś

wiat pełen sło

ń

ca i

złudze

ń

.

- Daj

ę

słowo, niezłe ma wyobra

ż

enie o naszej pot

ę

dze - szepn

ą

ł

beznadziejnie Hollis. I znów zapadła cisza m

ą

cona słabym pluskiem wody i

nieustannym tykaniem chronometrów. Jackson skrzy

ż

ował nagie ramiona i

oparł si

ę

plecami o grod

ź

kabiny. Stał z głow

ą

nieco schylon

ą

pod belk

ą

podtrzymuj

ą

c

ą

sufit; jasna broda rozpo

ś

cierała si

ę

wspaniale na jego piersi;

wygl

ą

dał jak nieporadny i łagodny olbrzym. W kajucie zapanował ponury

nastrój; powietrze nasi

ą

kało z wolna okrutnym. chłodem bezsilno

ś

ci i

gniewliwym, bezlitosnym egoizmem; zaczynali

ś

my si

ę

buntowa

ć

przeciw

niezrozumiałej formie cierpienia, które si

ę

nam narzucało. Nie wiadomo było,

co pocz

ąć

; zacz

ę

li

ś

my gorzko odczuwa

ć

konieczno

ść

pozbycia si

ę

Karaina.

Hollis my

ś

lał i my

ś

lał, wreszcie roze

ś

miał si

ę

i mrukn

ą

ł: „Siła... opieka...

czary”. Zsun

ą

ł si

ę

ze stołu i wyszedł, wcale na nas nie spojrzawszy.

Wygl

ą

dało to na podł

ą

dezercj

ę

. Zamienili

ś

my z Jacksonem oburzone

spojrzenia. Słyszeli

ś

my, jak Hollis przetrz

ą

sa rzeczy w swojej kajucie, nie

wi

ę

kszej od goł

ę

biego gniazda. Czy

ż

by ten smyk naprawd

ę

kładł si

ę

ju

ż

do

łó

ż

ka? Karain westchn

ą

ł. Sytuacja była nie do zniesienia!

Lecz Hollis pojawił si

ę

znów, trzymaj

ą

c obur

ą

cz mał

ą

, skórzan

ą

szkatułk

ę

. Postawił j

ą

ostro

ż

nie na stole, spojrzał na nas i odetchn

ą

ł przy tym

w dziwny sposób, jakby na chwil

ę

zaniemówił albo jakby miał moralne

w

ą

tpliwo

ś

ci, czy wolno mu ow

ą

szkatułk

ę

pokaza

ć

. Ale bezczelna i

niezawodna m

ą

dro

ść

młodo

ś

ci dała mu w mig potrzebn

ą

odwag

ę

. Rzekł,

otwieraj

ą

c szkatułk

ę

malutkim kluczykiem:

- No, chłopcy, zróbcie miny jak najbardziej uroczyste.

Prawdopodobnie wygl

ą

dali

ś

my tylko na zaskoczonych i ogłupiałych, bo

spojrzał przez rami

ę

i rzekł gniewnie:

- To nie s

ą

ż

arty! Chc

ę

co

ś

zrobi

ć

dla niego. Wygl

ą

dajcie

ż

powa

ż

nie.

Có

ż

, u licha!... Czy nie sta

ć

was na troch

ę

kłamstwa... dla dobra przyjaciela?!

Karain zdawał si

ę

nie zwraca

ć

na nas uwagi, lecz gdy Hollis podniósł

wieko szkatułki, oczy jego pobiegły ku niej - tak jak i nasze. Purpurowy atłas,

którym była wysłana, rozgorzał jaskraw

ą

, barwn

ą

plam

ą

w ponurej

atmosferze; zjawił si

ę

wyra

ź

ny cel dla wzroku, przyci

ą

gaj

ą

cy oczy.

VI

Hollis patrzył z u

ś

miechem w gł

ą

b szkatułki. Odbył niedawno

wycieczk

ę

do kraju przez Kanał Angielski. Nie było go sze

ść

miesi

ę

cy i zjawił

si

ę

w sam czas, aby wyruszy

ć

z nami na t

ę

ostatni

ą

wypraw

ę

. Nigdy

przedtem nie widzieli

ś

my tej szkatułki. Hollis trzymał nad ni

ą

r

ę

ce i mówił do

nas ironicznym tonem, ale twarz jego stała si

ę

powa

ż

na, jak gdyby wymawiał

pot

ęż

ne zakl

ę

cie nad przedmiotami le

żą

cymi w szkatułce.

- Ka

ż

dego z nas - mówił, urywaj

ą

c co chwila, przy czym pauzy

dotkliwsze były od słów - ka

ż

dego z nas - zgodzicie si

ę

z tym chyba -

prze

ś

ladowało wspomnienie o jakiej

ś

kobiecie... A co si

ę

tyczy przyjaciół...

przyjaciół porzuconych mimochodem... ech! spytajcie sami siebie...

Urwał. Karain patrzył z nat

ęż

eniem w szkatułk

ę

. Gło

ś

ny hałas rozległ

si

ę

na górze na pokładzie. Jackson rzekł z powag

ą

:

- Nie b

ą

d

źż

e takim, podłym cynikiem.

- Ach, ty poczciwino! - rzekł pos

ę

pnie Hollis. - Dowiesz si

ę

zaraz...

Przecie

ż

ten Malaj był naszym przyjacielem...

Powtórzył kilka razy w zamy

ś

leniu: - Malaj... przyjacielem. Malaj,

przyjacielem - jak gdyby przeciwstawiał te słowa i wa

ż

ył, po czym ci

ą

gn

ą

ł ju

ż

pr

ę

dzej:

- Porz

ą

dny chłop, d

ż

entelmen w swoim rodzaju. Nie mo

ż

emy,

ż

e tak

powiem, odwróci

ć

si

ę

plecami do jego zwierze

ń

i ufno

ś

ci, jak

ą

w nas pokłada.

Ci Malaje poddaj

ą

si

ę

łatwo wra

ż

eniom; szalenie s

ą

nerwowi, jak wiecie - a

wi

ę

c...

Zwrócił si

ę

raptem do mnie:

- Ty go znasz najlepiej - odezwał si

ę

rzeczowym tonem. - Czy

uwa

ż

asz,

ż

e jest fanatykiem? To znaczy... czy bardzo

ś

ci

ś

le trzyma si

ę

swoich wierze

ń

?

- Nie zdaje mi si

ę

- wyj

ą

kałem.

- Rzecz w tym,

ż

e tu chodzi o wizerunek... wyryty portret - mrukn

ą

ł

zagadkowo i zwrócił si

ę

znów do szkatułki. Zanurzył w niej palce. Wargi

Karaina rozchyliły si

ę

, a oczy błyszczały; Patrzyli

ś

my w gł

ą

b szkatułki.

Było tam par

ę

zwitków bawełny, papierek igieł, kawałek jedwabnej

wst

ąż

ki granatowego koloru, gabinetowa fotografia, na któr

ą

Hollis spojrzał

ukradkiem, nim j

ą

- odwrócon

ą

- poło

ż

ył na stole. Zd

ąż

yłem spostrzec,

ż

e

była to fotografia młodej panny. W

ś

ród mnóstwa ró

ż

nych drobiazgów le

ż

ał

tam p

ę

k kwiatów, w

ą

ska biała r

ę

kawiczka o wielu guzikach, cienka paczka

listów starannie zwi

ą

zanych. Amulety białych ludzi! Czary i talizmany! Czary,

które krzepi

ą

ducha, które mia

ż

d

żą

go bez lito

ś

ci; czary, których moc wyrywa

westchnienie z piersi młodzie

ń

ca, a na twarz starca sprowadza u

ś

miech.

Pot

ęż

ne amulety, co przyci

ą

gaj

ą

radosne marzenia i my

ś

li pełne

ż

alu; co

krusz

ą

twarde serca, a mi

ę

kkie hartuj

ą

na niezłomn

ą

stal; Dary niebios -

rzeczy ziemskie...

Hollis szperał w szkatułce.

I wydało mi si

ę

przez t

ę

chwil

ę

oczekiwania,

Ż

e kabina szkunera

zapełnia si

ę

niewidzialnym

ż

yj

ą

cym t

ę

tnem lekkich oddechów. Wszystkie

duchy wygnane z niewiernego Zachodu przez ludzi, którzy twierdz

ą

,

ż

e

posiedli m

ą

dro

ść

i swobod

ę

, i spokój - wszystkie bezdomne duchy

niewiernego

ś

wiata pojawiły si

ę

nagle wokół Hollisa, schylonego nad

szkatułk

ą

; wszystkie wygnane i czarowne duchy kochanych ongi kobiet;

wszystkie pi

ę

kne i tkliwe duchy ideałów - zachowanych w pami

ę

ci,

zapomnianych, umiłowanych, znienawidzonych, wszystkie odepchni

ę

te i

pełne wyrzutu duchy przyjaciół - podziwianych, uwielbianych, darzonych

ufno

ś

ci

ą

, spotwarzonych, zdradzonych, zabranych przez

ś

mier

ć

- wszystkie te

duchy przybyły z niego

ś

cinnych okolic ziemi, aby stłoczy

ć

si

ę

w mrocznej

kajucie, jak gdyby ta kajuta była jedyn

ą

ich ostoj

ą

na szerokim

ś

wiecie,

opanowanym przez zw

ą

tpienie, jedynym

ź

ródłem wiary i zado

ść

uczynienia...

Min

ę

ła sekunda - i wszystko znikło. Tylko Hollis stał naprzeciw nas, a w jego

palcach błyszczał jaki

ś

drobny przedmiot. Wygl

ą

dało to na pieni

ąż

ek.

- Znalazłem nareszcie - rzekł.

Podniósł przedmiot do góry. Była to pensowa moneta z roku

jubileuszowego - pozłacana, z dziurk

ą

przebit

ą

u brzegu. Hollis spojrzał na

Karaina.

Oto amulet dla naszego przyjaciela - rzekł do nas. - Rzecz sama przez

si

ę

niezmiernie pot

ęż

na, jak wiecie - pieni

ą

dz - a wyobra

ź

nia Karaina ju

ż

pracuje. Ten włócz

ę

ga pełen jest lojalno

ś

ci. Oby tylko jego purytanizm nie

spłoszył si

ę

wizerunkiem...

Nie odrzekli

ś

my nic. Nie wiedzieli

ś

my, czy to ma nas zgorszy

ć

, czy

roz

ś

mieszy

ć

, czy przynie

ść

nam ulg

ę

. Hollis, zbli

ż

ywszy si

ę

do Karaina - który

wstał jak gdyby strwo

ż

ony - podniósł monet

ę

i przemówił po malajsku.

- Oto wizerunek wielkiej królowej i najpot

ęż

niejsza ze wszystkich rzeczy

znanych białym ludziom - rzekł uroczy

ś

cie.

Karain zakrył dłoni

ą

r

ę

koje

ść

krysa na znak czci i utkwił wzrok w głowie

ozdobionej koron

ą

.

- Niezwyci

ęż

ona. Pobo

ż

na - szepn

ą

ł.

- Pot

ęż

niejsza jest ni

ż

Sulejman M

ę

drzec, który, jak wiesz, rozkazywał

duchom - ci

ą

gn

ą

ł Hollis powa

ż

nie. - Ja ci to daj

ę

.

Trzymał monet

ę

na wyci

ą

gni

ę

tej dłoni i, patrz

ą

c na nas w zamy

ś

leniu,

odezwał si

ę

po angielsku:

- Ona tak

ż

e rozkazuje duchowi swego narodu: pot

ęż

ny ten demon,

sumienny, bezwzgl

ę

dny, nieposkromiony... czyni wiele dobrego - niechc

ą

cy...

wiele dobrego... od czasu do czasu... i nie

ś

cierpiałby

ż

adnych awantur -

cho

ć

by ze strony najzacniejszego ducha - o tak

ą

drobnostk

ę

jak strzał

naszego przyjaciela. No, otrz

ąś

nijcie si

ę

, wygl

ą

dacie, jakby was piorun raził.

Pomó

ż

cie mi wzbudzi

ć

w nim wiar

ę

- od tego wszystko zale

ż

y.

- Ludzie jego b

ę

d

ą

si

ę

gorszy

ć

- mrukn

ą

łem. Hollis spojrzał przeci

ą

gle

na Karaina, który zamarł w najwy

ż

szym podnieceniu. Stał sztywno z głow

ą

odrzucon

ą

w tył; toczył dziko błyszcz

ą

cymi oczyma, rozd

ę

te jego nozdrza

drgały.

- A niech tam! - rzekł wreszcie Hollis. - To zacny chłop. Dam mu co

ś

,

czego b

ę

d

ę

naprawd

ę

ż

ałował.

Wyj

ą

ł wst

ąż

k

ę

ze szkatułki, u

ś

miechn

ą

ł si

ę

na jej widok wzgardliwie i

wyci

ą

ł no

ż

yczkami kawałek skóry z dłoni r

ę

kawiczki.

- Zrobi

ę

mu co

ś

takiego, wiecie, co to chłopi nosz

ą

we Włoszech.

Zaszył pieni

ą

dz w delikatn

ą

skór

ę

, przymocował do wst

ąż

ki i zwi

ą

zał jej

ko

ń

ce. Robił to z wielkim po

ś

piechem. Karain patrzył cały czas na jego palce.

- No wi

ę

c - rzekł Hollis i przyst

ą

pił do Karaina. Patrzyli sobie z bliska w

oczy. Wyt

ęż

ony wzrok Karaina zagubił si

ę

w spojrzeniu Hollisa, który

spogl

ą

dał władczo i rozkazuj

ą

co pociemniałymi nagle oczami. Stanowili

jaskrawy kontrast; jeden nieruchomy i jak z br

ą

zu, drugi - ol

ś

niewaj

ą

co biały -

wznosił powoli ramiona, których pot

ęż

ne muskuły grały lekko pod skór

ą

błyszcz

ą

c

ą

jak atłas. Jackson przysun

ą

ł si

ę

bli

ż

ej z min

ą

człowieka, który

staje przy koledze w ci

ęż

kim poło

ż

eniu. Rzekłem z naciskiem, wskazuj

ą

c na

Hollisa:

- Młody jest, ale m

ą

dry. Wierz mu!

Karain pochylił głow

ę

. Hollis zarzucił mu lekko na szyj

ę

granatow

ą

wst

ąż

k

ę

i odst

ą

pił w tył.

- Zapomnij i

ż

yj w pokoju! - zawołałem. Karain zdawał si

ę

budzi

ć

ze

snu. „Ha!” - wymówił i otrz

ą

sn

ą

ł si

ę

, jakby zrzucaj

ą

c jaki

ś

ci

ęż

ar.. Rozejrzał

si

ę

pewnym wzrokiem. Na pokładzie kto

ś

ś

ci

ą

gn

ą

ł z luku zasłon

ę

i fala

ś

wiatła

wpadła do kajuty. Był ju

ż

ranek.

- Czas na pokład - rzekł Jackson.

Hollis wci

ą

gn

ą

ł kurtk

ę

i ruszyli

ś

my, prowadzeni przez Karaina.

Sło

ń

ce wzeszło ju

ż

za wzgórzami i długie ich cienie kładły si

ę

na

zatok

ę

w

ś

ród perłowego

ś

wiatła. Powietrze było przezroczyste i chłodne.

Wskazałem na kr

ę

t

ą

lini

ę

ż

ółtych piasków.

- Nie ma go tam - rzekłem dobitnie do Karaina. - Ju

ż

nie czeka.

Odszedł na zawsze.

Pocisk jasnych, gor

ą

cych promieni wpadł do zatoki przez szpar

ę

mi

ę

dzy dwoma szczytami i woda - jak zaczarowana - zaja

ś

niała nagl

ą

skrz

ą

cym si

ę

blaskiem.

- Nie! Nie czeka - rzekł Karain, popatrzywszy długo na brzeg. - Nie

słysz

ę

go - ci

ą

gn

ą

ł powoli. - Nie!

Zwrócił si

ę

do nas:

- Znów odszedł - na zawsze! - zawołał.

Przytakiwali

ś

my energicznie, raz po raz, bez najmniejszych skrupułów.

Chodziło przede wszystkim o to, aby wywrze

ć

na nim pot

ęż

ne wra

ż

enie, aby

odczuł zupełne bezpiecze

ń

stwo - koniec udr

ę

ki. Robili

ś

my, co było w naszej

mocy, i mam nadziej

ę

,

ż

e ujawnili

ś

my do

ść

silnie nasz

ą

wiar

ę

i pot

ę

g

ę

Hollisowego czaru, aby usun

ąć

cie

ń

wszelkiej w

ą

tpliwo

ś

ci. W ciszy głosy

nasze brzmiały rado

ś

nie naokoło Karaina, a nad jego głow

ą

niebo, przejrzyste

i niepokalane, rozpi

ę

ło delikatny bł

ę

kit od brzegu do brzegu i dalej ponad

zatok

ą

, jakby chciało otoczy

ć

pieszczot

ą

swego blasku wod

ę

, ziemi

ę

i tego

człowieka.

Kotwica była podniesiona,

ż

agle wisiały nieruchomo i pół tuzina

wielkich łodzi d

ąż

yło w nasz

ą

stron

ę

, aby nas wyholowa

ć

z zatoki. Wio

ś

larze

w pierwszej łodzi, która podpłyn

ę

ła pod szkuner, podnie

ś

li głowy i zobaczyli

swego władc

ę

stoj

ą

cego mi

ę

dzy nami. Rozległ si

ę

cichy szmer zdumienia -

potem okrzyk powitalny.

Karain opu

ś

cił nas i znalazł si

ę

jak gdyby od razu w

ś

ród wspaniałego

przepychu swojej sceny, spowity w złud

ę

niezawodnego powodzenia. Stał

przez chwil

ę

wyprostowany z nog

ą

na kładce, z dłoni

ą

na r

ę

koje

ś

ci krysa, w

pozie wojennej, i uwolniony od l

ę

ku przed zewn

ę

trznym mrokiem, podniósł

głow

ę

wysoko, ogarniaj

ą

c pogodnym spojrzeniem zdobyt

ą

przez siebie pi

ę

d

ź

ziemi. Oddalone łodzie podj

ę

ły okrzyk powitalny, wielka wrzawa potoczyła si

ę

po wodzie; wzgórza rozbrzmiały echem, jakby odrzucaj

ą

c z powrotem

ż

yczenia długich lat

ż

ycia i zwyci

ę

stw.

Zst

ą

pił do czółna skoro tylko odbił od szkunera, uczcili

ś

my go trzema

okrzykami. Zabrzmiały słabo i statecznie w porównaniu z dzikim tumultem

wznieconym przez wiernych poddanych, ale nie było nas sta

ć

na nic innego.

Karain stan

ą

ł w lodzi, podniósł oba ramiona i wskazał na niezawodny amulet.

Wznie

ś

li

ś

my ponowny okrzyk, a Malaje patrzyli zdumieni, niezmiernie

zaintrygowani i poruszeni. Ciekaw jestem, co sobie my

ś

leli. Co Karain

my

ś

lał... co my

ś

li czytelnik?

Holowano nas powoli. Widzieli

ś

my, jak Karain wysiadł i patrzył z

brzegu za nami. Jaka

ś

posta

ć

zbli

ż

yła si

ę

do niego pokornie, lecz jawnie - i

nie była to roz

ż

alona zjawa. Zobaczyli

ś

my te

ż

innych ludzi biegn

ą

cych ku

niemu. Mo

ż

e spostrze

ż

ono jego nieobecno

ść

? W ka

ż

dym razie, poruszenie

było wielkie. Koło Karaina zebrała si

ę

szybko gromada ludzi, a on kroczył

wzdłu

ż

piaszczystego wybrze

ż

a, w otoczeniu rosn

ą

cej wci

ąż

ś

wity, trzymaj

ą

c

si

ę

prawie na jednej, linii ze szkunerem. Mogli

ś

my przez szkła dojrze

ć

granatow

ą

wst

ąż

k

ę

u jego szyi i biał

ą

plamk

ę

na br

ą

zowych piersiach. Zatoka

si

ę

budziła. Dym z ognisk porannych unosił si

ę

w lekkich skr

ę

tach nad

szczytami palm; ludzie kr

ąż

yli mi

ę

dzy chatami; stado bawołów galopowało

ci

ęż

ko po zielonym zboczu; smukłe postacie chłopców wywijaj

ą

cych kijami

ukazały si

ę

w wysokiej trawie, czarne i skacz

ą

ce; barwny szereg kobiet z

bambusowymi naczyniami na głowie sun

ą

ł gi

ę

tko na tle rzadkiego gaju drzew

owocowych. Karain zatrzymał si

ę

wpo

ś

ród swych ludzi i skin

ą

ł ku nam r

ę

k

ą

;

potem odł

ą

czył si

ę

od wspaniałego orszaku, podszedł nad sam kraj wody i

skin

ą

ł ku nam powtórnie. Szkuner wydostał si

ę

na pełne morze,

przesun

ą

wszy si

ę

mi

ę

dzy dwoma stromymi przyl

ą

dkami zamykaj

ą

cymi zatok

ę

- i w tej

ż

e chwili Karain znikn

ą

ł z naszego

ż

ycia na zawsze.

Lecz pami

ęć

o nim nie zagin

ę

ła. W kilka lat pó

ź

niej spotkałem na

Strandzie Jacksona. Wspaniały był jak zawsze. Górował wysoko nad tłumem.

Broda jego była złota, twarz czerwona, oczy niebieskie; na głowie miał

szerokoskrzydły kapelusz ale brakowało mu kołnierzyka i kamizelki; wygl

ą

dał

porywaj

ą

co! Wrócił dopiero co do kraju - wysiadł na l

ą

d tego samego dnia!

Nasze spotkanie utworzyło wir w ludzkiej rzece. Spiesz

ą

cy si

ę

przechodnie

wpadali na nas, potem obchodzili nas wkoło i wreszcie odwracali si

ę

raz

jeszcze, aby spojrze

ć

na tego olbrzyma. Usiłowali

ś

my wtłoczy

ć

siedem lat

ż

ycia w siedem wykrzykników, po czym, nagle zaspokojeni, ruszyli

ś

my

statecznie jeden obok drugiego, udzielaj

ą

c sobie naj

ś

wie

ż

szych nowin.

Jackson rozejrzał si

ę

jak człowiek szukaj

ą

cy znaków orientacyjnych na morzu

i stan

ą

ł przed wystaw

ą

Blanda. Miał zawsze nami

ę

tno

ść

do broni palnej,

zatrzymał si

ę

wi

ę

c i przygl

ą

dał rz

ę

dowi sztucerów, doskonałych i srogich,

wyci

ą

gni

ę

tych w szereg za tafl

ą

tkwi

ą

c

ą

w czarnej ramie. Stałem obok niego.

Zapytał nagle:

- Czy pami

ę

tasz Karaina?

Skin

ą

łem głow

ą

.

- Przypomniało mi go to wszystko - ci

ą

gn

ą

c twarz

ą

tu

ż

przy szkle... i

widziałem, jak drugi Jackson, pot

ęż

ny i brodaty, patrzy w niego z nat

ęż

eniem

spomi

ę

dzy ciemnych, gładkich rur, która umiej

ą

leczy

ć

tyle złudze

ń

. - Tak, to

mi go przypomniało - ci

ą

gn

ą

ł powoli. - Czytałem dzi

ś

rano dzienniki, walcz

ą

tam znowu. Karain tkwi w tym na pewno. Ju

ż

on potrafi dopiec tym

caballeros. No, szcz

ęść

mu Bo

ż

e, biedakowi! Był doprawdy nadzwyczajny.

Szli

ś

my dalej.

- Ciekaw jestem, czy te

ż

amulet okazał si

ę

skuteczny... pami

ę

tasz,

naturalnie, amulet Hollisa. Je

ś

li był skuteczny, to nie wydano nigdy sze

ś

ciu

pensów z lepszym skutkiem. Biedak! Czy te

ż

pozbył si

ę

na dobre tego

swojego przyjaciela? Mam nadziej

ę

,

ż

e tak... Czy wiesz, zdaje mi si

ę

czasem,

ż

e...

Stan

ą

łem i popatrzyłem na niego.

- Widzisz... Chodzi mi o to, czy... ta historia... rozumiesz? Czy to mu

si

ę

naprawd

ę

wydarzyło?... Jak my

ś

lisz?...

- Mój drogi - zawołałem - byłe

ś

za długo poza krajem! Có

ż

za pytanie!

Spójrz tylko na to wszystko.

Wodnisty blask zaja

ś

niał na zachodzie i zgasł mi

ę

dzy dwoma rz

ę

dami

murów; zbiorowisko łamanych dachów, kominy, złote litery rozpełzło po

frontach domów i ciemny połysk okien - wszystko trwało zrezygnowane i

ponure pod zst

ę

puj

ą

cym mrokiem. Cała długa ulica, gł

ę

boka jak studnia i

w

ą

ska jak korytarz, pełna była pos

ę

pnego, nieustannego ruchu. Do uszu bił

gwałtowny szelest i tupot szybkich kroków przy wtórze rozległego szmeru o

słabym t

ę

tnie, zło

ż

onego jak gdyby z gor

ą

czkowych oddechów, bij

ą

cych serc,

zdyszanych głosów. Niezliczone oczy spogl

ą

dały przed siebie, nogi poruszały

si

ę

spiesznie, płyn

ę

ły pozbawione wyrazu twarzy, kołysały si

ę

ramiona. A

ponad tym wszystkim w

ą

ski, poszarpany pasek nieba przesłoni

ę

tego dymem

rozci

ą

gał si

ę

kreto i nieruchomo mi

ę

dzy wysokimi dachami jak zbrukany

sztandar powiewaj

ą

cy nad zbiegowiskiem motłochu.

- Ta-a-a-k - rzekł Jackson w zamy

ś

leniu. Wielkie szprychy

dwukołowych doro

ż

ek obracały si

ę

z wolna u skraju chodników; bladolicy

młodzian wlókł si

ę

znu

ż

ony obok swej laski, a poły jego płaszcza trzepotały

si

ę

niemrawo w pobli

ż

u pi

ę

t; konie st

ą

pały chwiejnie po

ś

liskim bruku,

podrzucaj

ą

c łbami; dwie młode panienki o błyszcz

ą

cych oczach przeszły,

ż

ywo rozmawiaj

ą

c; pi

ę

kny, stary pan o czerwonej twarzy kroczył miarowo i

głaskał białego w

ą

sa; sznur wysokich

ż

ółtych reklam z niebieskimi literami

zbli

ż

ał si

ę

chwiejnie i powoli, niby dziwaczne szcz

ą

tki rozbitego okr

ę

tu

płyn

ą

ce po rzece z kapeluszy.

- Ta-a-a-k - powtórzył Jackson. Jego niebieskie oczy spogl

ą

dały na

wszystkie strony, pogardliwe, rozbawione i nieczułe jak oczy chłopca.

Niezgrabny sznur czerwonych,

ż

ółtych i zielonych omnibusów toczył si

ę

kołysz

ą

c, potworny i jaskrawy; dwoje obszarpanych dzieci przebiegło drog

ę

;

grupka brudnych m

ęż

czyzn z czerwonymi chustkami na gołych szyjach

czyhała z boku, rozgadana plugawie; stary człowiek w łachmanach stał w

błocie z twarz

ą

pełn

ą

rozpaczy, wrzeszcz

ą

c przera

ź

liwie tytuł jakiego

ś

dziennika; a w oddali w

ś

ród ruchliwych ko

ń

skich łbów, matowego połysku

uprz

ęż

y i tłoku l

ś

ni

ą

cych karet widniał ciemny policjant w hełmie, wyci

ą

gaj

ą

cy

sztywne rami

ę

u skrzy

ż

owania ulic.

- Tak, widz

ę

to wszystko - rzekł powoli Jackson - Mam to przed oczami;

słysz

ę

, jak dyszy, biegnie, toczy si

ę

; pot

ęż

ne jest i

ż

ywe; zmia

ż

d

ż

yłoby ci

ę

,

gdyby

ś

si

ę

nie pilnował; a jednak... niech mnie powiesz

ą

, je

ś

li to dla mnie jest

równie realne jak... jak tamto drugie... to znaczy historia Karaina.

My

ś

l

ę

,

ż

e Jackson stanowczo za długo był poza krajem.