WYŻSZA SZKOŁA BEZPIECZEŃSTWA I OCHRONY

W W A R S Z A W I E

_________________________________________________________

Jan PIĘTA

BROŃ MASOWEGO RAŻENIA

TEMAT 3

BROŃ BIOLOGICZNA

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

WARSZAWA 2007 ROK

SPIS TREŚCI

WSTĘP....................................................................................................................5

1 Podstawowe pojęcia dotyczące broni biologicznej

1.1 Definicja biologicznej
1.2 Choroby zakaźne
1.3 Cechy broni biologicznej
1.4 Bioaerozole

2

Powstanie i rozwój broni biologicznej

2.1

Broń biologiczna w starożytności

2.2 Broń biologiczna we współczesności
2.3 Program amerykański badania problemów wojny biologicznej
2.4 Radziecka broń biologiczna w latach 1919 – 1989

3

Czynniki chorobotwórcze bojowych środków biologicznych

3.1

Bakterie

3.2 Wirusy
3.3 Toksyny

4

Choroby wywoływane przez bakterie

4.1 Wąglik
4.2 Dżuma
4.3 Tularemia
4.4 Nosacizn
4.5 Cholera

5 Choroby wywoływane przez riketsje

5.1 Gorączka Q
5.2 Gorączka Plamista Gór Skalistych
5.3 Tyfus

6 Choroby wywoływane przez wirusy

6.1 Ospa
6.2 Wirusowe gorączki krwotoczne
6.3 Wenezuelskie końskie zapalenie mózgu
6.4 Pryszczyca

7 Toksyny biologiczne

7.1

Toksyny biologiczne

7.2 Toksyna botulinowa
7.3 Mikotoksyny
7.4 Toksyna SEB
7.5 Rycyna
7.6 Saksitoksyna

8 Rozbrojenie i kontrole

8.1 Protokół Genewski
8.2 Konwencja o zakazie broni biologicznej (BTWC)
8.3 Konferencje przeglądowe

PODSUMOWANIE

WSTĘP

Broń biologiczną obok jądrowej i chemicznej zaliczamy do broni masowego

rażenia (w prawie międzynarodowym nazywanej również bronią masowej zagłady).
Jest to broń, której rażącego działania nie można ograniczyć do określonych
obiektów wojskowych. Jej użycie na polu walki zawsze przyniesie bezcelowe
zniszczenie i skażenie obiektów cywilnych i środowiska naturalnego oraz cierpienie
ludzi niezaangażowanych bezpośrednio w walce. Broń ta najbogatszą historię
zarówno pod względem długotrwałości istnienia i rozwoju ja też praktycznego
wykorzystania w celach wioskowych.

W wykładzie poruszane są zagadnienia historii powstania i rozwoju broni

chemicznej, podziału na grupy i charakterystyki ogólna środków trujących ich
własności fizycznych i toksycznych oraz omówione podstawowe rodzaje amunicji
chemicznej i sposoby użycia broni chemicznej na polu walki. Podano tez krotką
informację o spółczesnych dysponentach broni chemicznej.

1. Podstawowe pojęcia dotyczące broni biologicznej

1.1

Definicja i cechy broni biologicznej

Bronią biologiczną nazywamy żywe organizmy (bakterie, wirusy, pierwotniaki,

grzyby) oraz wytwarzane przez nie substancje, a także niektóre organizmy wyższe
(zakażone gryzonie, owady) wraz ze środkami ich przenoszenia i rozprzestrzeniania,
przeznaczone do wywoływania masowych chorób zakaźnych (epidemii ludzi,
zwierząt i roślinności). Wraz z rozwojem biotechnologii możliwe staje się
produkowanie syntetycznych toksyn oddziałujących na właściwości genetyczne
organizmów żywych. Broń biologiczna jest bronią masowej zagłady o trudnych do
przewidzenia i przeciwdziałania skutkach rażących. po raz pierwszy użyta przez
Japończyków w wojnie z Mongolią 1939, mimo protokołu genewskiego 1925,
zakazującego jej użycia. W roku 1972 przyjęto i podpisano konwencję o zakazie
rozwoju, produkcji i magazynowania broni biologicznej oraz obowiązku zniszczenia
jej zapasów.

1.2 Cechy broni biologicznej

Przy typowaniu środków biologicznych do użycia w charakterze broni bierze się

pod uwagę następujące cechy:
-

zdolność wywoływania infekcji małą dawką;

-

zdolność wywoływania ostrej choroby kończącej się śmiercią lub niesprawnością;

-

długotrwałe zachowanie zjadliwości po wyprodukowaniu;

-

krótki okres inkubacji;

-

odporność na leczenie;

-

niski koszt produkcji w ilościach o znaczeniu militarnym;

-

łatwość rozsiewania i zdolność przeżycia zarazków w niekorzystnym środowisku;

-

możliwość ochrony wojsk własnych po użyciu broni na polu walki.
Biologiczne środki rażące mogą być przenoszone i rozprzestrzeniane przez

pociski artyleryjskie i rakietowe, zrzucane z samolotu np. w postaci bomb
(pojemników) z zakażonymi organizmami lub cieczami oraz rozpylane za pomocą
przyrządów rozpylających.

1.3 Choroby zakaźne

W przeciwieństwie do broni chemicznej, która w różnych postaciach stosowana

była od niepamiętnych czasów, broń biologiczna jest wynalazkiem ubiegłego
stulecia. Dopiero bowiem w końcu dziewiętnastego wieku udowodnione zostały
przyczyny powstawania i rozwoju chorób zakaźnych. Wprawdzie już dwa stulecia
wcześniej poczyniono obserwacje, że choroba może powstać w trzech przypadkach:
1) kontaktu bezpośredniego z chorym, 2) kontaktu z zakażonym przedmiotem i 3)
zakażenia na odległość, ale jeszcze w połowie dziewiętnastego wieku było
wyśmiewane mycie rąk przez lekarzy, na przykład w celu zmniejszenia możliwości
wystąpienia gorączki połogowej.

Dzięki udoskonaleniu mikroskopu rozwinięto badania nad zarazkami

chorobotwórczymi. W 1960 roku Ludwik Pasteur wykazał, że powietrzu mogą
znajdować się żywe organizmy. Rozwiane zostały wówczas wszelkie wątpliwości o

tym, iż mikroorganizmy zawieszone w powietrzu mogą wywoływać choroby zakaźne.
Przed drugą wojną światową równolegle z badaniami nad chorobami zakaźnymi
rozprzestrzeniającymi się drogą powietrzna prowadzono badania nad bronią
biologiczną.

1.4

Bioaerozol

Aerozolem nazywamy rozproszone w powietrzu mikroskopijnych rozmiarów

kropelki płynu lub cząstki stałe. Jeżeli cząstki aerozolu są odpowiednio małe (mają
średnicę w granicach 0,1 – 40 mikronów) to osiadają bardzo wolno i przez długi czas
mogą unosić się w powietrzu. Termin „aerozol” powstał w czasie pierwszej wojny
światowej, lecz rola jaka odgrywał aerozol niosący chorobotwórcze organizmy zdolne
do zakażenia ludzi i zwierząt nie była znana do połowy lat trzydziestych ubiegłego
wieku.

Aerozol zawierający mikroby chorobotwórcze nazywamy bioaerozolem. Dzięki

niewielkim rozmiarom bioaerozolu może on wraz z wdychanym powietrzem
dostawać się do wnętrza organizmu. Prawdopodobieństwo zakażenia jest tym
większe im materiał zakaźny głębiej wnika do płuc, czyli aż do pęcherzyków
płucnych. Cząstki, które tam docierają mają wymiary w granicach od 0,5 do 3
mikronów.

W 1950 roku na zlecenie rządu Stanów Zjednoczonych prowadzono prace

symulujące wojnę biologiczną. Przeprowadzono eksperyment ataku
bioaerozolowego. Wykorzystano w nim nieszkodliwe bakterie znane jako Bacillus
globigii do określenia prędkości i zasięgu rozprzestrzeniania się bioaerozolu.
Bakterie symulujące znajdowały się w wodzie w stężeniu 7 miliardów komórek
bakteryjnych w jednym gramie wody. Z rufy okrętu płynącego wzdłuż brzegu w
odległości 2 mil za pomocą rozpylaczy utworzono chmurę bioaerozolową o
wymiarach cząstek 1 – 5 mikronów. Na odcinku również dwumilowy przeprowadzono
w stan aerozolowy 130 galonów zakażonej wody. Po upływie niespełna pół godziny
cząstki bioaerozolo były wykrywane na obszarze 100 mil kwadratowych.
Eksperyment wykazał o dużej skuteczności ataku biologicznego za pomocą
aerozolu.

2. Powstanie i rozwój broni biologicznej

2.1

Broń biologiczna w starożytności

Na przestrzeni minionych wieków ludzie wykorzystywali w walce czynniki

chorobotwórcze, które epoce nowożytnej znalazły zastosowanie w broni biologicznej.
Od tysięcy lat używano w Wietnamie słupów punji pokrytych ludzkimi ekskrementami
do pułapek zapadniowych. W roku 400 p. n. e. syryjscy łucznicy zanurzali swe strzały
w fekaliach i gnijących zwłokach, które mogły wywoływać zakażenie u zranionych
nieprzyjaciół. Podobnie żołnierze rzymscy przed bitwą preparowali swoje miecze,
zanurzając je w oborniku lub wnętrznościach padłych zwierząt. W wyniku nawet
lekkiego zranienia tak przygotowaną bronią okaleczone ofiary ulegały zakażeniu
(zwłaszcza tężcem). Ludzie Hannibala podczas drugiej wojny punickiej wykorzystali
jadowite węże jako sposób wprowadzenia toksyny na okręty króla Eumenesa.

2.2 Broń biologiczna w średniowieczu

Klasycznym przykładem wojny biologicznej w średniowieczu było zakażenie

dżumą obrońców zasiedlonego przez kupców włoskich z Genui czarnomorskiego
miasta Kaffa (obecnie Feodosia na Ukrainie) przez oblegające wojska mongolskie w
latach 1346 - 1347. Po długotrwałym oblężeniu w szeregach Mongołów wybuchła
epidemia dżumy spowodowana złymi warunkami sanitarnymi. Chan mongolski
Jenibeg rozkazał, by zakażone ciała własnych żołnierzy katapultować ponad murami
do Kaffy, zamierzając w ten sposób wywołać epidemię w otoczonym mieście i
zmusić obrońców do kapitulacji. Spodziewanego rezultatu wprawdzie nie osiągnął,
bohaterscy obrońcy mimo zarazy nie skapitulowali i Mongołowie po długotrwałym
oblężeniu odeszli, jednak wracający przez Wenecję Genueńczycy przywlekli za sobą
zakażone pchły i szczury i spowodowali rozprzestrzenienie się czarnej śmierci w
całej Europie. Zaraza objęła jedną czwartą populacji Europejczyków.

2.3

Broń biologiczna w czasach nowożytnych

Choć nie ma bezpośrednich dowodów, że Europejczycy prowadzili wojnę

biologiczną przeciwko rdzennym mieszkańcom Ameryki, to nie ulega wątpliwości, że
w początkach szesnastego wieku 95% tubylców zmarło z chorób przywleczonych ze
Starego Kontynentu. Istnieją natomiast poważne poszlaki, że w czasie wojny
francusko – indiańskiej (1754 -1760) brytyjscy handlarze rozprzestrzeniali zarazę
rozdając Indianom koce i odzież, które wcześniej były używane przez ofiary ospy.

W 1777 roku na początku Rewolucji Amerykańskiej Benedykt Arnold wyruszył z

fortu Ticonderoga na podbój Kanady. Zdobycie Quebeku nie udało się z powodu
epidemii ospy. Wojska amerykańskie były przekonane, że zarazę rozprzestrzenili
wśród nich Brytyjczycy. Pogląd ten potwierdził później Tomasz Jefferson, który
oskarżył brytyjskiego dowódcę w Quebeku o „wysyłanie „ ospy do amerykańskiego
wojska. Podobnie oskarżano później angielskiego generała Charlesa Cornwallisa o
rozesłanie na plantacje wspierające rebelie 700 zarażonych ospą murzynów.

Należy stwierdzić, że nawet w przypadku zupełnej prawdziwości tych informacji

rozprzestrzenianie w opisany sposób wśród nieprzyjaciół zarazy miało znaczenie
psychologiczne i nie stanowiło prawdziwej wojny biologicznej.

2.4

Broń biologiczna we współczesności

Do dziewiętnastego wieku użycie czynnika chorobotwórczego jako bojowego

środka biologicznego było raczej sporadyczne, gdyż nieznana była natura chorób
zakaźnych. Dopiero pod koniec dziewiętnastego stulecia dzięki pracom Louisa
Pasteura, Josepha Listera i Kocha sklasyfikowano bakterie i sprecyzowano warunki i
sposoby rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych.

W czasie pierwszej wojny światowej mechanizmy zakażenia były dostatecznie

poznane lecz wojujące strony nie zdecydowały się użyć broni biologicznej przeciw
ludziom. Inaczej sprawa wyglądała w przypadku umyślnego zakażenia zwierząt.
Niemieccy agenci co najmniej dwa razy użyli bakterii wąglika i nosacizny do
zarażenia zwierząt (koni i mułów) przeznaczonych dla alianckiego wojska. Bakterie
stosowane były również przez agentów francuskich działających w Szwajcarii, którzy
zarażali konie transportowane do Niemiec. O tym, że niewielką wagę przywiązywano
do broni biologicznej w pierwszej wojnie światowej świadczy fakt, że wśród
ograniczeń militarnych narzuconych po wojnie Niemcom przez zwycięzców w
traktacie wersalskim 1919 roku, jest mowa jedynie o broni chemicznej a nie ma
wzmianki o broni biologicznej.

Niebezpieczeństwo stosowania tej broni dostrzeżono dopiero po kilku latach. Na

Konferencji Genewskiej w 1925 roku dzięki naciskom wywieranym przez delegację
polską podjęto problem zakazu broni biologicznej. Wówczas to pomysłodawca tej
inicjatywy polski generał Sosnkowski ostrzegał: „ Broń biologiczna może być
produkowana łatwo, tanio i w zupełnej tajemnicy”. W Protokole Genewskim z 1925
roku znalazł się zapis o zakazie stosowania broni biologicznej. Protokół nie zabraniał
jednak badań, produkcji i składowania tej broni. Sygnatariusze także zastrzegli sobie
prawo odwetu w przypadku użycia tej broni przez przeciwną stronę ewentualnego
konfliktu zbrojnego. W roku 1926 w wojskach Stanów Zjednoczonych broń
biologiczna (w tym: zarazki tyfusu, cholery, wąglika, nosacizny) rozpatrywana była
jako obiecujący środek walki.

Od roku 1932 do końca drugiej wojny światowej (1945) Japonia intensywnie

rozwijała badania i powszechnie stosowała broń biologiczną przeciwko ludności
chińskiej w okupowanej Mandżurii. Jednostka doświadczalna nr 731 zajmowała w
Harbinie kompleks 150 budynków laboratoryjnych i zatrudniała ponad 3000
naukowców i techników. Japończycy z tej jednostki prowadzili masowe
eksperymenty na jeńcach chińskich, przetrzymywanych w pięciu satelitarnych
obozach. Jeńcy byli zarażani przez lekarzy japońskich bakteriami dżumy, cholery,
gorączki krwotocznej oraz chorobami wenerycznymi. Celowo wprowadzano u nich
również odmrożenia i badano skutki leczenia. W wyniku tych eksperymentów zmarło
ponad 10000 więźniów.

Prowadzone były także tzw. eksperymenty poligonowe polegające na atakach

biologicznych na chińskie miejscowości. Nad Mandżurią i innymi rejonami Chin
zrzucano bomby ceramiczne zawierające pchły zakażone pałeczkami dżumy.
Rozsiewano też ziarno aby przywabić szczury, które następnie rozprzestrzeniały i
powiększały ilość zakażonych pcheł. Zarazki stosowane były również w postaci
aerozolu wytwarzanego przez rozpylacze rolnicze. Ocenia się, że liczba ofiar wśród
ludności chińskiej mogła sięgać setek tysięcy.

2.5

Program amerykański badania problemów wojny biologicznej

Krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej Stany Zjednoczone przystąpiły

do rozwoju broni biologicznej. Była to reakcja na informacje wywiadowcze o
prowadzeniu szeroko zakrojonych badań nad ta bronią w Niemczech i Japonii.
Szczególnie niepokojące były dane o stosowaniu broni biologicznej przez
Japończyków przeciwko wojsku i ludności cywilnej Chin.

We wrześniu 1939 roku sporządzono listę dziewięciu następujących chorób i

środków chorobotwórczych, które mogą być użyte w wojnie biologicznej: żółta febra,
biegunka, cholera, dur plamisty, dżuma, ospa, grypa, śpiączka i tężec. W latach 1942
i 1944 lista ta została rozszerzona o dalszych kilka środków biologicznych do
porażenia ludzi i zwierząt oraz niszczenia upraw. Były to między innymi zarazki: duru
brzusznego, pryszczycy, tularemii, brucelozy, nosacizny, ptasiej grypy, zarazy
ryżowej i zarazy ziemniaczanej. Zbudowano dwa ośrodki badawcze, w których
pracowało kilka tysięcy ludzi i prowadzone były badania poligonowe.

Równolegle podjęto współprace z Kanadą i Wielką Brytanią. Pod nadzorem

Anglików były prowadzone eksperymenty na owcach. U wybrzeży Szkocji i Walii na
odpowiednio rozmieszczone w terenie owce zrzucano bomby z zarazkami wąglika
badając skuteczność i zasięg zarażenia zwierząt. Pod koniec wojny alianci byli
przygotowani do wojny biologicznej lecz nie zdecydowali się użyć tej broni jako
pierwsi.

Po wojnie Stany Zjednoczone stopniowo ograniczały badania. W latach 1947 –

1949 były prowadzone na niewielką skalę. Dopiero w czasie wojny koreańskiej
program badań został znacznie rozszerzony. Było to między innymi pretekstem do
oskarżeń kierowanych ze strony Korei Północne, Chin i ZSRR o rzekomym użyciu tej
broni przez Amerykanów w Korei.

W ramach badań amerykańskich potajemnie eksperymentowano na zwierzętach

umieszczanych w miejscach pustynnych lub na barkach na Pacyfiku. A testy
rozprzestrzeniania się aerozolu, z użyciem nietoksycznych środków pozoracyjnych,
wykonywano w Nowym Jorku i San Francisco. Rozwój trwał do roku 1969. Wówczas
Stany Zjednoczone posiadały siedem rodzajów standaryzowanej broni biologicznej.
Do śmiercionośnych zaliczano toksyny botulinową i SEB, bakterie wąglika i tularemii
a do powodujących niezdolność do walki – zarazki brucelozy, gorączki Q i VEE.

W latach 1969 -1970 prezydent Richard Nixon wydał dyrektywę Bezpieczeństwa

Narodowego, w której wyrzekano się rozwoju i produkcji broni biologicznej i środków
toksycznych. W ciągu 1972 roku zniszczono zapasy a 22 stycznia 1975 roku Stany
Zjednoczone ratyfikowały Konwencję o zakazie broni biologicznej i toksycznej.

2.6 Radziecka broń biologiczna w latach 1919 – 1989

Formalnie program wojny biologicznej uruchomiono w 1946 roku, ale już od 1919

roku prowadzono badania tajne w założonym przez Lenina Instytucie
Bakteriologicznym w Suzdalu. Prace były zainspirowane po wielkiej epidemii tyfusu,
która zaatakowała w Rosji ponad 30 milionów ludzi, a około 3 milionów zmarło w
latach 1918 – 1920. W latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku półtusze
zakażonych zwierząt były suszone i mielone i tak przygotowany proszek
przeznaczony był do rozsiewania na terenie nieprzyjaciela. W latach trzydziestych w
Suzdalu prowadzono prace nad wykorzystaniem jako czynników wojny biologicznej
mikrobów tularemii, gorączki Q, dżumy i tyfusu. Następnie włączono inne czynniki i
do początku wojny ich liczba wzrosła do dziesięciu.

W czasie wojny i po jej zakończeniu nastąpił paraliż w sowieckim świecie nauki.

Badania przerwano na około 30 lat. Dopiero w roku 1972 podjęto je na nowo w
Sowieckiej Akademii Nauk na zlecenie armii. Arsenały wojny biologicznej wkrótce
uzupełniły bakterie wąglika i dżumy oraz wirusy ospy. Rozwojem broni biologicznej
zajmowało się kilka ośrodków badawczych i produkcyjnych: w Suzdalu,
Swierdłowsku (obecnie Jekatierynoburg), Stepanogorsku, Podolsku, Obleńsku, a
także w mniej znanych miejscowościach, takich jak: Aksu, Berdsk, Omutmińsk,
Pokrow i Zagorsk (obecnie Sergiejew Posad).

W kwietniu 1979 roku w kombinacie swierdłowskim doszło do przypadkowego

uwolnienia spor wąglika. Po stronie zawietrznej kombinatu nastąpiły liczne
zachorowania. Zmarło co najmniej 66 osób. Władze utrzymywały, że była to
epidemia spowodowana spożywaniem mięsa kupowanego na czarnym rynku.

Wirusy ospy były produkowane w formie cieczy. Napełniano nimi pojemniki, które

miały docierać do celu w głowicach rakiet międzykontynentalnych SS-18.
Rozważano także użycie bojowych środków biologicznych o działaniu
obezwładniającym i spełniającym te same zadania taktyczne jak bakterie wywołujące
tularemię, brucelozę i wirusy powodujące wenezuelskie końskie zapalenie mózgu
(VEE). Pod koniec lat siedemdziesiątych ub. wieku produkowano też toksynę
botulinową. Szacuje się, że na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
ub. wieku w różnych instytutach i ośrodkach naukowych w programach rozwoju broni

biologicznej uczestniczyło 60 tysięcy ludzi, w tym w instytucjach zajmujących się
wyłącznie bronią biologiczną 25 tysięcy.

W 1992 roku prezydent Rosji Borys Jelcyn oficjalnie przyznał, że źródłem

epidemii w Swierdłowsku był wyciek spor wąglika z instalacji produkujących broń
biologiczną, które zresztą zaprzestały tej produkcji już w roku 1986. Od tego roku
wiele zakładów tego typu przestawiono na produkcje pokojową.

Wiedza o współczesnych programach broni biologicznej w Rosji jest znikoma, ale

panuje na Zachodzie przekonanie, że ograniczone prace w tym zakresie są w Rosji
prowadzone mimo, że dekret Jelcyna zakazuje wszelkiej działalności tego typu.

3.Czynniki chorobotwórcze bojowych środków biologicznych

3.1.Bakterie

Bakterie to mikroskopijne organizmy jednokomórkowe lub tworzące zespoły

niezróżnicowanych komórek. U bakterii materiał genetyczny (DNA) jest skupiony
w twór zwany nukleoidem, który leży w protoplazmie nie oddzielony od niej żadną
błoną. Komórkę bakteryjną otacza sztywna ściana lub też w pewnych przypadkach
tylko cienka, elastyczna błonka cytoplazmatyczna. Wielkość bakterii waha się od
ułamków mikrometra do kilkudziesięciu mikrometrów. Kształty bakterii są
zróżnicowane: kulisty (ziarniaki), wydłużony (pałeczki, laseczki), spiralny
(przecinkowce, krętki), nitkowaty, rozgałęziony (promieniowce).

Często bakterie łączą się w charakterystyczne układy: nieregularne

(gronkowce), po dwie (dwoinki), łańcuszki (paciorkowce), pakiety (pakietowce).
Hodowane na pożywkach (podłożach) rozrastają się w kolonie o charakterystycznym
kształcie. Bakterie rozmnażają się najczęściej przez podział bezpośredni, rzadko
spotykany rozród płciowy przebiega odmiennie niż u innych organizmów. W
warunkach niekorzystnych mogą wytwarzać przetrwalniki, które są niezwykle
odporne na działanie czynników środowiskowych. Niektóre bakterie mogą się
przemieszczać za pomocą rzęsek lub ruchem pełzającym.

Bakterie zamieszkują wszelkie środowiska i mogą bytować tam, gdzie nie

istnieją jakiekolwiek inne formy życia. Większość z nich to organizmy cudzożywne:
saprofity lub pasożyty (wśród nich chorobotwórcze dla człowieka, zwierząt i roślin),
produkujące szkodliwe toksyny bakteryjne, niektóre są samożywne, zdolne do
fotosyntezy lub chemosyntezy.

Spośród wszystkich drobnoustrojów największe znaczenie w przyrodzie mają

właśnie bakterie. Umożliwiają one życie na Ziemi, biorąc udział w mineralizacji
substancji organicznych, są jednym z głównych czynników umożliwiających krążenie
materii w przyrodzie. Bakterie są powszechnie wykorzystywane przez człowieka:
w przemyśle spożywczym (przetwory z mleka, kiszenie itd.), fermentacyjnym
(aceton, butanol, kwas mlekowy, masłowy i in.), farmaceutycznym (antybiotyki,
niektóre witaminy i enzymy).

W 1884 roku duński naukowiec Hans Christian Gram odkrył metodę barwienia

bakterii fioletem krystalicznym, co ułatwiało ich obserwację. Stwierdził jednocześnie,
że nie wszystkie bakterie można wybarwić. Obecnie na tej podstawie wyróżniamy
bakterie Gram-dodatnie (które się barwią) i Gram-ujemne (nie ulegające
zabarwieniu). Okazuje się, że bakterie Gram-dodatnie mają ścianę komórkową
grubą, wielowarstwową, a Gram-ujemne cienką. Wbudowana w ścianę komórkową
niektórych bakterii Gram-ujemnych endotoksyna LPS jest jedną z najbardziej
śmiercionośnych substancji. Wywołuje wstrząs objawiający się gwałtownym

spadkiem ciśnienia, co często prowadzi do śmierci. Wprawdzie niektóre bakterie
Gram-dodatnie też zawierają endotoksyny, które mają szczególne właściwości
wywoływania gorączki i mogą doprowadzić do śmierci, jednak powszechnie
uważane są za mniej niebezpieczne.

Formą utajonego istnienia niektórych bakterii są przetrwalniki (endospory,

spory). Nazywa się je również formą spoczynkowa lub przetrwaną. Bakterie
występujące w formie życia utajonego charakteryzują się znacznym stopniem
odwodnienia zawartej w nich cytoplazmy, grubymi i wielowarstwowymi osłonami, a w
związku z tym znaczną opornością na działanie różnych czynników
przeciwbakteryjnych, np. ciepła (termooporność), związków chemicznych i odczynu
środowiska (zmian pH). Przyjmuje się, że wytwarzanie przetrwalników umożliwia
bakteriom przetrwanie niekorzystnych warunków. Właśnie właściwość tworzenia
przetrwalników okazała się przydatną cechą przy produkcji, przechowywaniu i
bojowym stosowaniu broni biologicznej.

3.2 Riketsje

Określając riketsje na podstawie systematyki biologicznej należy je

rozpatrywać jako specyficzną odmianę bakterii - drobnoustroje Gram-ujemne,
będące pasożytami na pewnym etapie cyklu rozwojowego. Nazwano je od nazwiska
odkrywcy Harolda T. Rikettsa, który w 1907 roku pierwszy zademonstrował
zarażenie Gorączką Plamistą Gór Skalistych świnki morskiej od człowieka za
pośrednictwem kleszcza. Opisał również tę chorobę, jako przenoszoną przez
stawonogi (insekty, pająki, kleszcze itp.).

Najlepiej poznaną chorobą powodowaną przez riketsje, przenoszoną

najczęściej przez wesz jest tyfus (dur plamisty), która jest odpowiedzialna za śmierć
o wiele częściej iż inne choroby bakteryjne. Tyfus jest powodowany przez jedną z
odmian riketsji, zwaną Rikettsja prowazekii. Łacińską nazwę tej riketsji nadano od
nazwiska Rikettsa i drugiego pionierskiego badacza Stanisława von Prowazeka.
Obaj zmarli na tyfus, którym zarazili się podczas badań naukowych. Riketsje
wywołują gorączkę Q, grypę bałkańską, gorączką okopową i inne choroby zazwyczaj
przenoszone przez stawonogi.

3.3 Wirusy

Nazwa wirus pochodzi od nazwy łacińskiej „trucizna” (łac. virales). Wirusy są

to twory biologiczne nie mające budowy komórkowej, których przynależność do
świata organizmów żywych jest wciąż dyskutowana. Nie mają własnych układów
enzymatycznych związanych z procesami energetycznymi i syntezą białek. Przy
przekazywaniu informacji genetycznej następnym pokoleniom muszą zatem
korzystać z układów biologicznych zawartych w żywych komórkach organizmu
gospodarza, są więc pasożytami obligatoryjnymi (bezwzględnymi). Informacja
genetyczna zakodowana w kwasie nukleinowym wirusa zmusza niejako komórkę
gospodarza do produkowania nie składników jej właściwych, lecz nowych cząstek
wirusowych (tym sposobem następuje replikacja wirusów).

Wirusy składają się z kwasów nukleinowych (DNA lub RNA), kapsydu

białkowego, niektóre mają dodatkowo osłonki lipidowo-białkowe. Zarówno kapsyd,
jak i osłonka nie odgrywają większej roli w wewnątrzkomórkowym rozwoju wirusa,
ale pełnią funkcję ochronną dla kwasu nukleinowego wirusów poza komórką

gospodarza, ponadto umożliwiają adsorpcję wirusów na powierzchni komórki
swoistej i ułatwiają wprowadzenie do niej kwasu nukleinowego. Peter Medawar,
biolog, laureat Nagrody Nobla z 1960 r. za wkład w rozwój medycyny zdefiniował
wirusa jako „ kawałek kwasu nukleinowego otoczony przez złe nowiny”

Cząstka wirusowa nosi nazwę wirionu. Wirusy są znacznie mniejsze od

bakterii i filtry bakteryjne ich nie zatrzymują, wielkość ich waha się od dziesięciu do
kilkuset nanometrów. Wirusy pasożytują w komórkach bakteryjnych (bakteriofagi),
roślinnych (wywołują wirusowe choroby roślin) i zwierzęcych oraz ludzkich. Do
chorób wywoływanych przez wirusy należy ospa, wścieklizna, pryszczyca (choroba
świń i bydła) i wiele innych.

4. Choroby wywoływane przez bakterie

4.1 Wąglik

Wąglik jest to ostra choroba zakaźna zwierząt, głównie bydła, owiec, koni,

reniferów, wielbłądów. Choroba wywoływana jest przez laseczkę wąglika (Bacillus
anthracis), wytwarzającą zarodniki o bardzo dużej odporności na warunki
środowiska. Mają one wieloletnią żywotność w glebie i wodzie. Śmiertelność chorych
zwierząt do 100%. Objawy: zapalne nacieki (karbunkuły), głównie na szyi,
przedpiersiu, także na błonach śluzowych, ostre zapalne obrzmienie śledziony. Jako
choroba odzwierzęca występuje niekiedy u ludzi zawodowo stykających się
z mięsem, skórami, wełną i sierścią zakażonych zwierząt. Przy zarażeniu się od
zwierząt najczęściej występuje w postaci skórnej o dość łagodnym przebiegu. Jest to
tzw. czarna krosta lub krosta złośliwa. Charakterystyczne jest wystąpienie krost
z czarnym, martwiczym czopem w środku. Nie leczona postać skórna wąglika kończy
się śmiercią w około 20%.Leczenie chorych antybiotykami.

Dość rzadka jest odzwierzęca postać płucna lub jelitowa, które mają ciężki

przebieg. W przypadku wojny biologicznej byłby to podstawowy sposób zakażeń.
Wdychane przetrwalniki wąglika przenikają do pęcherzyków płucnych, z których są
przenoszone do węzłów limfatycznych, gdzie zaczynają rozmnażać się. Okres
inkubacji trwa od jednego dnia do tygodnia. Ofiary odczuwają gorączkę, osłabienie i
ogólne złe samopoczucie. Potem na krótko następuje poprawa. Nawrót choroby to
nagły kryzys układu oddechowego kończący się wstrząsem i śmiercią w ciągu
półtora dnia. Przyczyną zgonu jest zatrucie toksynami produkowanymi przez bakterie
wąglika. Postać płucna i jelitowa powodują śmiertelność od 50% do 100% zakażeń.

4.2 Dżuma

Dżuma, znana w Europie od Średniowiecza jako morowa zaraza, mór jest

bardzo zaraźliwą, gwałtowną, groźną dla życia endemiczno-epidemiczną choroba.
Wywoływana jest przez pałeczkę dżumy (Yersinia pestis). U zwierząt przebiega jak
posocznica. Na ludzi przenoszona jest ze zwierząt (głównie szczurów) przez pchły.
Zakażenie może również nastąpić przez kontakt z chorym (zakażenie kropelkowe lub
przez wydaliny). Choroba przebiega w postaci dymieniczej lub płucnej i przechodzi
w stan posocznicowy.

Dżuma dymienicza, wywołana zakażeniem przez pchłę, rozwija się po 2–5

dniach wylęgania, z obrzękiem węzłów chłonnych i gorączką. Powstają przetoki
ropne węzłów chłonnych, po czym łatwo dochodzi do uogólnienia choroby,

z wystąpieniem skazy krwotocznej, krwawieniami z przewodu pokarmowego i dróg
moczowych. Umieralność w przypadku nie leczonej dżumy dymieniczej wynosi 50%.
Dżuma płucna rozwija się przez zakażenie kropelkowe jako ciężkie, rozlane
zapalenie płuc, kończące się śmiercią w 100% przypadków nie leczonych. Śmierć
następuje wskutek zapaści układu oddechowego układu krążenia, będącej
następstwem wstrząsu septycznego, podobnego do tego, który powoduje
endotoksyna produkowana przez inne bakterie Geam-ujemne. Posocznica jest
powikłaniem obu postaci i nie leczona zawsze kończy się śmiercią. Jeżeli dżuma
zostanie zdiagnozowana dostatecznie wcześnie to nie dochodzi do powikłania i
szansa wyleczenia antybiotykami i sulfonamidami jest bardzo duża. Leczenie
prowadzi się w izolatoriach. Zapobieganie rozprzestrzenianiu się choroby polega na
kwarantannie oraz tępieniu szczurów, w razie zagrożenia — także na szczepieniach
ochronnych. Ogniska endemiczne dżumy istnieją w niektórych rejonach Azji, Ameryki
Północnej i Południowej.

W wojnie biologicznej zakażenie pierwotne dżumą może pochodzić z aerozolu

bakteryjnego. Mało prawdopodobne jest użycie zakażonych pcheł, jak to próbowali
Japończycy w czasie drugiej wojny światowej, którzy napełniali bomby pchłami
hodowanymi na zakażonych dżumą szczurach i zrzucali je na terytoria chińskie.

W odróżnieniu od wąglika, bakterie dżumy nie tworzą przetrwalników. Są one

zatem mało odporne na czynniki środowiskowe. Zazwyczaj giną po kilkugodzinnej
ekspozycji na słońce. Związek radziecki wprowadził dżumę do arsenałów broni
biologicznej, natomiast Amerykanie nie zdołali opanować technologii masowej
produkcji

4.3 Tularemia

Tularemia jest zakaźną chorobą bakteryjną, wywołaną przez pałeczkę

Francisella tularensis, występująca głównie u zajęcy, myszy, lisów, także u zwierząt
hodowlanych (np. owiec). Zakażenie przenosi się przez przewód pokarmowy, drogi
oddechowe, z wydalinami chorych zwierząt i przez bezpośredni kontakt, a także
przez stawonogi odżywiające się krwią (gzy, kleszcze). Zakażeniu ulega również
człowiek, najczęściej od chorych zajęcy (myśliwi). W miejscu wtargnięcia zarazków,
po 3–5 dniach pojawia się grudka, przechodząca w krostę i owrzodzenie (tzw.
zmiana pierwotna), powiększeniu ulegają najbliższe węzły chłonne, często też
ropieją.

Zakażenie drogą wziewną powoduje ciężkie zapalenie płuc, drogą pokarmową

— postać trzewną, septyczną. Umieralność w przypadku choroby nie leczonej
wynosi około 35%, leczenie zmniejsza przypadki zgonu do poniżej 1%. Zapobieganie
chorobie polega na zwalczaniu epizootii wśród zwierząt. Leczenie antybiotykami.

Bakteria tularemii okazała się nieodpowiednim czynnikiem rażenia zarówno w

próbach prowadzonych przez Stany Zjednoczone jak i przez Związek Radziecki. Nie
oznacza to jednak, że nie może być użyta przez terrorystów.

4.4 Nosacizna

Nosacizna jest zaraźliwą chorobą zwierząt, głównie koni, mułów i osłów,

wywoływaną przez pałeczkę Pseudomonas maleli. Przebieg choroby jest na ogół
przewlekły. Zakażeniu ulega zwykle śluzówka nosa, powstają guzki zmieniające się
w owrzodzenia, po których pozostają gwiaździste blizny. Zakażeniu ulegają także

płuca (pojawia się kaszel), węzły chłonne (które twardnieją) i skóra (tylczak).
Zwierzęta chore są likwidowane, a ich zwłoki niszczone. W Polsce nosacizna nie
występuje od 1956 roku. Człowiek zaraża się rzadko. Istnieje postać choroby ostra
(groźna) lub przewlekła. Leczenie antybiotykami. Wdychanie przez ludzi bakterii
nosacizny może prowadzić do zakażenia układu krwionośnego, ostrego zapalenia
płuc oraz chronicznego zapalenia skóry i oczu. Rozpylanie bakterii mogłoby
doprowadzić do dużej śmiertelności wśród ludzi nawet przy stosowaniu
antybiotyków. W czasie wojny Japończycy zarażali nosacizną Chińczyków, w tym
jeńców. Amerykanie w tym czasie badali możliwość wprowadzenia nosacizny do
uzbrojenia. Ostatecznie zamiar ten nie został zrealizowany.

4.6 Cholera

Cholera to jedna z najostrzej przebiegających epidemicznych chorób

zakaźnych. Wywoływana przez przecinkowca cholery (wykrytego 1883 roku przez R.
Kocha). Choroba przenoszona jest drogą doustną za pośrednictwem wody, żywności
oraz przez kontakt osobisty. W 2–3 dni po zakażeniu, z reguły nagle, pojawiają się
główne objawy: wymioty, nasilona i obfita biegunka z „ryżowymi” wypróżnieniami.
Chory traci gwałtownie duże ilości wody i elektrolitów (10–30 l na dobę), co prowadzi
do skrajnego osłabienia, wzmożonego pragnienia, bólów mięśniowych, bezmoczu.
Brak rychłej pomocy powoduje szybki zgon. Niekiedy cholera przebiega łagodnie,
objawy ustępują po kilku godzinach. W tzw. postaci suchej, na skutek porażenia
toksycznego czynności jelit, płyn zbiera się w świetle jelit, nie ma biegunki, a chory
umiera wkrótce po zachorowaniu.

Cholera występuje endemicznie, gł. w Azji i Afryce, w Europie najczęściej jako

zawleczona z rejonów endemicznych; należy do chorób kwarantannowych — chorzy
są izolowani, a osoby mające styczność z chorymi podlegają kilkudniowej
kwarantannie. Zapobieganie polega gł. na podnoszeniu higieny w krajach
dotkniętych występowaniem cholery; u osób wyjeżdżających do rejonów
endemicznych stosuje się szczepienie ochronne; leczenie polega na uzupełnianiu
strat wodno-elektrolitowych i podawaniu antybiotyków.

5. Choroby wywoływane przez riketsje

5.1 Gorączka Q

Gorączka Q należy do riketsjoz, to jest grupy kilkunastu chorób zakaźnych

wywoływanych przez różne gatunki riketsji. Rezerwuarem zarazków są: człowiek,
gryzonie, drobne i duże ssaki, a przenosicielami: wesz (dur plamisty, gorączka
pięciodniowa), kleszcze (grupa gorączek plamistych i gorączka Q), pchła (dur
endemiczny wysypkowy). Spośród riketsjoz w Europie występują: dur epidemiczny
wysypkowy, gorączka Q (również u zwierząt: bydło, owce, kozy), gorączka okopowa
i gorączka śródziemnomorska. Riketsje umiejscawiają się w śródbłonku naczyń
krwionośnych, powodując uszkodzenia naczyń różnych narządów (płuc, serca,
nerek, mózgu, skóry i in.). Okres wylęgania 10 – 14 dni. Zapobieganie chorobom
polega na przestrzeganiu higieny, walce z wszawicą i szczepieniach
zapobiegawczych. Leczenie choroby - objawowe i stosowanie antybiotyków.

Gorączka Q została tak nazwana, ponieważ długo nie ustalono jej patologii.

Stąd „Q” od angielskiego słowa „query” – zapytanie. Chociaż choroba pozbawia
człowieka sprawności to nie jest śmiertelna i większość pacjentów wraca do zdrowia
w wyniku samowyleczenia. Zarazki mogą być hodowane na pożywce z kurzych jaj, z
wydajnością 20 miliardów komórek bakteryjnych w jednym dramie białka. Riketsje
gorączki Q znajdowały się w uzbrojeniu radzieckim do czasu zastąpienia ich w 1989
roku bakteriami nosacizny.

5.2 Tyfus

Tyfus (dur plamisty, dur epidemiczny, dur osutkowy) to ostra choroba

zakaźna, występująca niekiedy w postaci epidemii, wywoływana przez riketsje
Rickettsia provazeki. Rezerwuarem zarazków i źródłem zakażenia jest chory
człowiek. Wyróżnia się dwie postacie duru: dur plamisty klasyczny i dur nawrotowy
(sporadyczny) zwany także chorobą Brill–Zinssera. W durze plamistym klasycznym
zarazki z człowieka na człowieka przenosi wesz odzieżowa, w durze nawrotowym
występuje zakażenie endogenne — postać ta występuje wyłącznie u osób, które
w przeszłości przebyły odmianę klasyczną lub były tylko zakażone. Proces
chorobowy toczy się głównie w śródbłonku drobnych naczyń krwionośnych, zmiany
naczyniowe powodują uszkodzenia różnych narządów, głównie ośrodkowego układu
nerwowego, prowadząc do odurzenia chorego, w ciężkiej postaci może wystąpić
śpiączka i zgon. W czasie choroby występuje na skórze charakterystyczna plamista
wysypka z cechami krwotocznymi. Przebieg duru nawrotowego jest znacznie
złagodzony. Zapobieganie: zwalczanie wszawicy i zachowanie higieny, w czasie
zagrożenia — szczepienia profilaktyczne. Leczenie: objawowe i antybiotyki. Ostatnia
epidemia duru plamistego wystąpiła w Polsce w czasie drugiej wojny światowej. W
badaniach nad durem plamistym duże zasługi położył polski badacz R. Weigl. We
wrześniu 1939 roku w USA sporządzono listę dziewięciu następujących chorób i
środków chorobotwórczych, które mogą być użyte w wojnie biologicznej: żółta febra,
biegunka, cholera, dur plamisty, dżuma, ospa, grypa, śpiączka i tężec.

6. Choroby wywoływane przez wirusy

6.1 Ospa

Ospa (ospa prawdziwa) to bardzo zaraźliwa choroba zakaźna, wywoływana

przez wirus z rodzaju Orthopoxvirus. Charakteryzuje się wysypką pęcherzykowo-
ropną i wysoką śmiertelnością. Od najdawniejszych czasów powodowała epidemie
i pandemie. Po wynalezieniu 1796 przez E. Jennera szczepionki, ospa stopniowo
wygasała w wielu krajach, jednak dopiero w latach sześćdziesiątych ubiegłego
wieku, dzięki systematycznym, wprowadzonym przez Światową Organizację Zdrowia
(WHO) szczepieniom profilaktycznym, ospa została wypleniona niemal całkowicie.
ostatnie zachorowanie zarejestrowano 1977 w Somalii. w Polsce ostatnie przypadki
ospy zanotowano 1953, 1962 i 1963.

W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku zagrożenie tą chorobą postrzegano

jako mało prawdopodobne. W końcu 8 V 1980 WHO ogłosiła świat wolnym od ospy
prawdziwej Dziś pogląd ten ulega zmianom z następujących przyczyn: łatwość
hodowli wirusa, zaniedbania wieloletnie w szczepieniach ochronnych, duża
zakaźność aerozolu, świadomość o posiadaniu zapasów wirusów w wielu krajach.

Związek Radziecki umieścił wirusy ospy w głowicach rakiet strategicznych w

okresie zimnej wojny, arsenał ten powiększono o co najmniej 20 ton we Wspólnocie
Niepodległych Państw. Znane są obecnie miejsca składowania wirusa ospy zarówno
w Stanach Zjednoczonych (koło Atlanty w stanie Georgia) jak i w Rosji (koło
Nowosybirska na Syberii). Mogą go posiadać także inne państwa (np. Korea).

6.2 Wirusowe gorączki krwotoczne

Wirusowe gorączki krwotoczne to duża grupa chorób wirusowych, których

wspólną cechą jest występowanie skazy krwotocznej. Początek choroby jest
zazwyczaj nagły, z gorączką, bólami głowy, mięśni, stawów, zapaleniem spojówek,
powiększeniem węzłów chłonnych. Po kilku dniach pojawiają się krwawienia z nosa,
dziąseł, krwioplucie, krwawe wymioty, krwawienia do narządów wewnętrznych. Do
gorączek krwotocznych należą m.in.: żółta gorączka (Afryka), denga (strefa
subtropikalna i tropikalna), choroba Lasu Kyasanur (Indie), choroba marburska
(Afryka), gorączka omska, gorączka Chikungunya, gorączka krymsko-kongijska,
gorączka argentyńsko-boliwijska, gorączka Lassa (Afryka Zachodnia), zakażenie
wirusem Ebola (Afryka), zespół płucny wywołany przez wirus Hanta (Ameryka) oraz,
występująca również w Europie, z zespołem nerkowym. Wirusy odpowiedzialne za te
choroby nie znalazły powszechnego zastosowania jako broń biologiczna, jednak
prace w tym kierunku były podejmowane, a ich wyjątkowa zjadliwość powoduje, że
istnieje prawdopodobieństwo ich bojowego użycia w przyszłości.

Wirus powodujący gorączkę Lassa (nazwanej tak od małej wioski w Nigerii) był

zidentyfikowany w 1969 roku i zabił dwie trzecie tych, którzy z nim się zetknęli.
Lekarze i pielęgniarki, którzy leczyli chorych również zachorowali mimo, że nie mieli
kontaktu z płynami lub tkankami pacjentów. Wirus był przenoszony metodą
kropelkową, co oznacza, że może być użyty jako broń. Dotyczy to również innych
wirusów z tej grupy. Np. wirusowa choroba zakaźna denga występująca endemicznie
w krajach tropikalnych i subtropikalnych, przenoszona przez komara Aedes aegypti.
W 1986 roku Związek Radziecki doskonalił czynniki chorobotwórcze gorączki Lassa,
a następnie Ebola i Marburg (nazwa pochodzi od miasta niemieckiego, gdzie po raz
pierwszy został zidentyfikowany). Wirusy te były szczególnie śmiertelne w Afryce
oraz Niemczech i Jugosławii.

Podczas gdy objawy wirusowych gorączek krwotocznych mają wiele wspólnych

cech – gorączka, ból i krwotoki w wielu częściach ciała – to klinicznie są różne i nie
są dokładnie znane mechanizmy chorób wywoływanych przez poszczególne rodzaje
wirusów.

6.3 Wenezuelskie końskie zapalenie mózgu

Wirus wenezuelskiego końskiego zapalenia mózgu w przyrodzie przenoszony jest

przez stawonogi. Blisko 100% zakażonych tym wirusem wykazuje objawy zapalenia
opon mózgowych. Po 1 - 5 dniowym okresie wylęgania następuje silny ból głowy i
gorączka z jednoczesnymi nudnościami, niekiedy z biegunką. Gorączka może
utrzymywać się do 3 dni, o osłabienie organizmu – do 2 tygodni. Umieralność przy
naturalnym zarażeniu i chorobie nie leczonej jest mniejsza niż 1%. Dane z badań na
zwierzętach wykazały nieco wyższy procent śmiertelności przy zarażeniu za
pośrednictwem aerozolu. Mimo niskiej „efektywności” wirus był rozpatrywany w
kategoriach czynnika chorobotwórczego broni biologicznej. W Stanach
Zjednoczonych wprowadzono do uzbrojenia tego wirusa po otrzymaniu wiadomości o

podobnych przedsięwzięciach w Związku Radzieckim w 1969 roku. Jako nosiciela
próbowano użyć moskity.

6.4 Pryszczyca

Pryszczyca (zaraza pyska i racic) to bardzo zaraźliwa choroba wirusowa

przeżuwaczy i świń (niekiedy przenosi się na człowieka), wywoływana przez wirusy
z rodziny Picornaviridae. Główne objawy choroby to: pęcherzyki na śluzawicy (u świń
na tarczy ryjowej), śluzówce jamy ustnej, skórze wymienia i w szparze
międzyracicowej. Sztuki chorujące sporadycznie — wybija się (w celu zlokalizowania
pryszczycy), w razie epizootii leczenie objawowe i szczepienia ochronne. Pryszczyca
jest objęta ustawami o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.

Człowiek zaraża się przez kontakt z chorym zwierzęciem lub picie surowego

mleka od sztuk chorych. Przebieg choroby u ludzi jest na ogół łagodny. Ponieważ
wirus wydzielany przez zarażone zwierzęta może być przenoszony na duże
odległości, jest szczególnie zjadliwy i pozostaje zaraźliwy przez długi czas,
pryszczyca często występuje jako choroba epizootyczna i panzootyczna. Epizootia
pryszczycy na Tajwanie w 1997 roku kosztowała hodowców świń od 15 do 25
miliardów dolarów. Szybkie rozprzestrzenianie się tego wirusa po całym Tajwanie,
jest ostrzeżeniem, iż może on być wykorzystany w przyszłości przez terrorystów do
zaatakowania narodowej gospodarki rolnej wrogiego im kraju

6.Toksyny

6.1 Toksyny biologiczne

Do kategorii toksyn biologicznych zalicza się substancje trujące wydzielane

przez bakterie (toksyny bakteryjne) , pleśnie (grzyby) zwane mikotoksynami oraz
trucizny produkowane w sposób naturalny przez takie organizmy żywe jak węże,
owady, pająki i rośliny.

Toksyny bakteryjne (jady bakteryjne) substancje wydzielane przez bakterie

na zewnątrz komórek (egzotoksyny, ektotoksyny) lub uwalniane po ich rozpadzie
(endotoksyny).

Egzotoksyny są silnie toksycznymi białkami, zwykle wrażliwymi na działanie

wysokiej temperatury, mają ściśle określoną aktywność farmakologiczną,
enzymatyczną i antygenową (wywołującą odporność). Zależnie od działania dzielą
się na enterotoksyny, cytotoksyny, neurotoksyny i hemolizyny. Enterotoksyny
działają na przewód pokarmowy, np. enterotoksyna gronkowca (wyjątkowo oporna
na działanie wysokiej temperatury) odpowiadająca za zatrucia pokarmowe będące
następstwem spożycia nieświeżych kremów, lodów i in. produktów mlecznych.
Cytotoksyny działają zabójczo na określone komórki makroorganizmu. Neurotoksyny
działają na komórki nerwowe (np. toksyny tężcowe). Hemolizyny wywołują hemolizę
(rozpuszczenie) krwinek.

Endotoksyny odznaczają się słabszym działaniem toksycznym, są

kompleksami wielocukrowo-lipidowo-białkowymi występującymi w ścianach
komórkowych bakterii Gram-ujemnych. Charakteryzują się dużym działaniem
pirogennym (gorączkotwórczym), mają słabe właściwości antygenowe. Do toksyn
bakteryjnych często są zaliczane różne inne substancje toksyczne dla
makroorganizmów wytwarzane przez bakterie, w tym alergeny bakteryjne.

6.2

Toksyna botulinowa

Toksyna botulinowa (jad kiełbasiany) to toksyna bakteryjna wydzielana przez
laseczkę Clostridium botulinum rozwijającą się w środowisku beztlenowym. Nazwa
wywodzi się od łacińskiego słowa botulus, co znaczy kiełbaska. Toksyna ta należy do
endotoksyn. To oznacza, że jest uwalniana po obumarciu bakterii i pęknięciu jej
ściany komórkowej. Wyodrębnione z bakterii i oczyszczone preparaty toksyny
botulinowej należą do najsilniejszych trucizn (botulizm). Toksyna jest 100 000 razy
silniejsza niż środek trujący paralityczno – drgawkowy sarin. Dawka śmiertelna dla
człowieka wynosi około 0,0004 mg. Działa na peryferyjny układ nerwowy odwrotnie
niż sarin. Nie zwiększa w synapsach stężenia acetylocholiny (neurotransmitera) lecz
blokuje jej uwalnianie i przez to uniemożliwia przesyłanie sygnałów nerwowych.

Zatrucie jadem kiełbasianym jest szczególną postacią zatrucia pokarmowego;

silny jad wytworzony przez beztlenowe bakterie znajduje się on w nieodpowiednio
przygotowanych i przechowywanych konserwach mięsnych, jarzynowych,
owocowych i rybnych. Przebieg i nasilenie objawów choroby zależą od ilości
spożytego jadu. Objawy botulizmu wystąpić mogą po kilku godzinach (przebieg
ciężki) lub paru dniach (przebieg lekki) od spożycia zepsutego pokarmu. Typowe
objawy to zaburzenia widzenia (widzenie podwójne, nieruchome źrenice), uczucie
suchości w jamie ustnej spowodowane upośledzeniem wydzielenia śliny oraz
zaparcie stolca na skutek porażenia perystaltyki jelit. W postaciach ciężkich
występują zaburzenia mowy i połykania, porażenia mięśni oddechowych. Śmierć
spowodowana jest zatrzymaniem oddechu i następuje po 24 godzinach od momentu
zatrucia. Współczynnik śmiertelności można obniżyć do 10% przez odpowiednie
leczenie. Choroba występuje głównie u ludzi, wrażliwe są również niektóre zwierzęta:
norki, bydło, owce, konie i ptaki. Zapobieganie polega głównie na prawidłowym
przygotowywaniu konserw (pasteryzacja), nie spożywaniu ich z puszek z bombażem
lub wydzielających zapach zjełczałego tłuszczu. Jad jest unieczynniany przez
wysoką temperaturę (np. gotowanie).

Leczenie polega na jak najwcześniejszym podaniu odpowiedniej antytoksyny

i zapobieganiu powikłaniom. Toksyna ta może być otrzymywana w dużych ilościach
z hodowanych w tym celu bakterii i wykorzystana jako środek bojowy. Oznaki
zatrucia botulinowego, które nastąpiłoby w wyniku aerozolowego ataku
terrorystycznego, mogą pojawić się o wiele szybciej niż przy zachorowaniach
pochodzenia pokarmowego. Toksyna ta może być wprowadzona na pole walki w
specjalnych pociskach.

6.3 Mikotoksyny

Mikotoksyny to różnorodne substancje trujące wytwarzane przez liczne gatunki
grzybów, będące przyczyną ostrych lub przewlekłych zatruć (np. toksyny
muchomorów). Niektóre mają właściwości rakotwórcze, np. aflatoksyny
syntetyzowane przez gatunek Aspergillus flavus, inne są stosowane jako antybiotyki,
np. patulina z gatunku Penicillum urticae i Aspergillus clavatus.
Toksyny produkowane przez grzyby są również od dziesięcioleci badane po
kątem ich zastosowania jako bojowe środki biologiczne. Spośród znanych
mikotoksyn za najbardziej trująca uważana jest toksyna trichotecenowa (T2),
produkowana przez grzyby z rodzaju fusarium. Zatrzymuje ona syntezę białka w
komórkach i jest wyjątkowo toksyczna, zwłaszcza dla skóry. Jej efekty działania na
zwierzęta i ludzi podobne jest do efektów działania promieniowania jonizującego

(gorączka, nudności, wymioty, podrażnienia skóry, krwawienia wewnętrzne). Dlatego
tę i inne jej pokrewne substancje nazywa się niekiedy radiologicznymi.
W latach 1942 – 1947 w Związku Radzieckim niewłaściwe sposoby uprawy i
przechowywania pszenicy doprowadziły do zachorowań dziesiątków tysięcy ludzi. W
większości obwodów bliskiej Syberii wymarło ponad 10% populacji w wyniku
spożywania spleśniałego ziarna zawierającego toksynę T2. W latach
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ub. wieku wysuwane były pod adresem ZSRR
zarzuty o stosowaniu tej toksyny jako broni biologicznej na południowym - wschodzie
i południowym - zachodzie Azji. Nie są one jednak dotychczas potwierdzone.
Zjadliwość innych mniej powszechnych mikotoksyn badano w Wielkiej Brytanii,
po tym jak w 1960 roku w ciągu trzech miesięcy zatruciu uległo 100 000 indyków
zaatakowanych przez alfatoksynę pochodzącą z paszy produkowanej z orzeszków
ziemnych. Jest ona uważana za jedną z najbardziej rakotwórczych znanych
człowiekowi substancji.

6.4

Toksyna SEB

Toksyna SEB to enterotoksyna gronkowcowa typu B, zwana też jadem trupim.

Jest wytwarzana przez bakterie gronkowca Staphlococcus (Staphlococcus,
Enterotoksyna, typu B), które rozmnażają się w zakażonej żywności. Objawy
zatrucia przy niewielkich dawkach to ogólnie złe samopoczucie i osłabienie
uniemożliwiające jakiekolwiek działanie, przy dużych stężeniach aerozolu toksyny
SEB może wystąpić wstrząs septyczny i śmierć. Toksyna jest mało wrażliwa na
wysoką temperaturę, łatwa w wytwarzaniu i stosowaniu w postaci aerozolu.
Własności te, a także krótki czas wystąpienia objawów zatrucia (5 – 12 godzin od
momentu kontaktu człowieka z trującym aerozolem) i długotrwale obezwładnienie go
(powrót do zdrowia może trwać do dwóch tygodni) sprawiają, iż jest to potencjalna
broń biologiczna. Może być użyta w postaci aerozolu lub też przez terrorystów do
skazania żywności i wody.

6.5 Rycyna

Rycyna jest toksyną białkową ekstrahowaną z rośliny Ricinus communis i może

podobnie jak wirus wbudowywać się w komórkę i zakłócać w niej produkcję białka.
Rycyna była użyta przez radzieckiego agenta KGB w 1978 roku w Londynie w
zamachu na bułgarskiego dysydenta profesora Georgija Markowa – członka komisji
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża badającej w Katyniu zwłoki pomordowanych
przez Rosjan polskich oficerów. Toksyna ta jest mniej zjadliwa niż SEB i toksyna
botulinowa. Mimo to uważa się ją za poważne zagrożenie jako potencjalny bojowy
środek biologiczny. Dlatego w Stanach Zjednoczonych kontynuowane są prace
badawcze nad postępowaniem profilaktycznym i szczepionką przeciwko tej toksynie.

6.6 Saksitoksyna

Saksitoksyna wywodzi się z tzw. dinoflagellatów, które zwykle znajduje się w

morskich czerwonych przypływach. Ludzie najczęściej mogą ulec zatruciu po
spożyciu paraliżujących skorupiaków, to jest na przykład krabów, które wcześniej
zjadały znajdujące się w czerwonych przypływach dinoflegellaty - organizmy
produkujące saksitoksynę. Zatruci tą toksyną umierają w przeciągu od 2 do 12

godzin, o ile nie zostaną poddani intensywnemu leczeniu. Podobno Francis Gary
Powers, pilot szpiegowskiego samolotu U-2, strąconego nad terytorium ZSRR, miał
przy sobie srebrnego dolara wypełnionego saksitoksyną, która miała mu umożliwić
dokonanie samobójstwa na wypadek schwytania go przez Rosjan. Saksitoksyna była
składowana w Stanach Zjednoczonych do 1970 roku, kiedy prezydent Nikson
zadeklarował, że toksyny biologiczne zostaną usunięte z arsenałów ofensywnych.
Pozostawiono jedynie 10 gram toksyny z przeznaczeniem do badań medycznych,
którą w 1975 roku przekazano do Narodowego Instytutu Zdrowia.

7. Rozbrojenie i kontrole

7.1 Protokół Genewski

Historia międzynarodowych prób wprowadzenia zakazu broni biologicznej

faktycznie zaczyna się w 1925 roku od Protokołu Genewskiego. Był on wprawdzie
pokłosiem masowego stosowania broni chemicznej w pierwszej wojnie światowej i na
zakazie tej broni skupiona była wówczas główna uwaga jego inicjatorów, jednak
dostrzeżony był również problem broni biologicznej. Po raz pierwszy w prawie
międzynarodowym pojawia się zakaz stosowania środków bakteriologicznych.

Przypomnijmy „Protokół dotyczący zakazu na wojnie gazów duszących,

trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych" podpisany w Genewie 17
czerwca 1925 roku stanowi:

Protokół dotyczący zakazu na wojnie gazów duszących, trujących lub

podobnych oraz środków bakteriologicznych" podpisany w Genewie 17 czerwca
1925 roku stanowi:
" zważywszy, ze używanie na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych
oraz wszelkich cieczy, materiałów lub sposobów analogicznych zostało słusznie
potępione przez opinię ogólną świata cywilizowanego, zważywszy, że zabronienie
tego używania było zamieszczone w układach, do których należy większość państw
świata, pragnąc spowodować powszechne uznanie, że ten zakaz, który nakłada
obowiązek zarówno na sumienie, jak na czyny narodów, jest włączony do prawa
międzynarodowego oświadczają, że Wysokie Strony Umawiające się, o ile nie są już
stronami w traktatach zabraniających tego stosowania, zakaz ten uznają,
rozciągnięcie jego na stosowanie środków wojny bakteriologicznej przyjmują i na
uważanie się za związane między sobą postanowieniami deklaracji niniejszej
zgadzają się”.

Warto zaznaczyć, że włączenie do protokołu broni biologicznej nastąpiło

zgodnie z propozycją polską, a konkretnie zgłoszoną przez generała Sosnkowskiego
członka delegacji polskiej na konferencję genewską.

.

7.2 Konwencja o zakazie broni biologicznej (BTWC)

Problematyce użycia broni biologicznej, niezależnie od przytoczonych

wcześniej zapisów z Protokołu Genewskiego, poświecona jest „Konwencja o zakazie
prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej
(biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu”. Wyłożono ja do podpisania 10
kwietnia 1972 roku w Londynie,, Moskwie i Waszyngtonie. Konwencja weszła w
życie 26 marca 1975 roku. Jej sygnatariuszami jest 108 państw, w tym Polska.
Konwencja nawiązuje do przyjętego i obowiązującego Protokołu Genewskiego z
1925 roku.

Art. I. Każde Państwo-Strona niniejszej Konwencji zobowiązuje się, ze nigdy,

w żadnych okolicznościach nie będzie prowadzić badań, produkować, gromadzić,
nabywać w jakikolwiek inny sposób lub przechowywać: mikrobiologicznych lub
innych biologicznych środków czy toksyn, bez względu na pochodzenie lub sposób
produkcji, takich rodzajów i w takich ilościach, które nie są przeznaczone do
wykorzystania w celach profilaktycznych, ochronnych lub innych celach pokojowych;
urządzeń lub środków przenoszenia mających służyć wykorzystaniu takich środków
lub toksyn we wrogich zamiarach lub w konfliktach zbrojnych.

Art. II. Każde Państwo-Strona niniejszej Konwencji zobowiązuje się zniszczyć

lub przekształcić na cele pokojowe, możliwie jak najwcześniej, lecz nie później niż w
terminie 9 miesięcy od wejścia w życie Konwencji wszystkie środki, toksyny, broń,
urządzenia i środki przenoszenia wymienione w art. I Konwencji, a będące w jego
posiadaniu lub znajdujące się pod jego jurysdykcją czy kontrolą. Wykonując
postanowienia niniejszego artykułu należy zachować wszystkie niezbędne środki
ostrożności w celu ochrony ludności.

7.2 Konferencje przeglądowe

Zgodnie z artykułem XII BTWC kraje, które podpisały tę Konwencję wyrażają

zgodę na udział w Konferencjach Przeglądowych co pięć lat, od czasu kiedy weszła
w życie, oraz w innym czasie, jeśli większość krajów postanowi zorganizować taką
konferencję. Do chwili obecnej zorganizowano ich kilka.

Na konferencji 1980 – 1981 rozpatrywano wypadek uwolnienia

przypadkowego sporów wąglika w Swierdłowsku co spowodowało śmierć co najmniej
69 osób. Było to świadectwem produkowania broni biologicznej i pogwałcenia przez
ZSRR BTWC.

Wypadek swierdłowski nadal był rozpatrywany na kolejnej konferencji

zorganizowanej w 1986 roku. Ustalono, że państwa członkowskie powinny przesyłać
corocznie sprawozdania o krokach zapobiegawczych przy pracach pokojowych z
materiałem biologicznym, informować o wszystkich wypadkach epidemii publikować
badania z materiałem biologicznym. Nieliczni stosują się do tych zaleceń.

Na konferencji w 1991 roku powołano Group of Govermmental Experts to

Identify end Examine Potential Venification Measures from a Scientific and Technical
Standpoint – VEREX (Grupę Rządowych Ekspertów do spraw Identyfikacji,

Weryfikacji I Kontroli z Punktu Widzenia Naukowego i Technicznego). Raport VEREX
opublikowany w 1993 roku zawiera 21 kryteriów oceny realizacji porozumienia.

W 1997 roku konferencję zdominowało oskarżenie wniesione przez Kubę o

rzekomym wypuszczeniu przez samolot amerykański owadów niszczących
kubańskie plantacje. Oskarżenie zostało odrzucone przez większość krajów, z czym
nie zgodziły się Chiny i Korea Północna.

W 2001 roku wśród sygnatariuszy nastąpiły wzajemne oskarżenia o

nieprzestrzeganie konwencji. Raport VEREX niekorzystny dla Stanów
Zjednoczonych został odrzucony przez amerykańskich przedstawicieli.
Zakwestionowane zostały kryteria kontrolne i kompetencje kontrolerów. Kryzys
dotychczas nie został rozwiązany. Istnieje jednak nadzieja, że amerykanie nie
wycofają się ostatecznie z traktatu.

Kryzys ten unaocznił fakt, że likwidacja broni biologicznej jest skomplikowana

ze względu na trudności kontroli przestrzegania zawieranych porozumień
rozbrojeniowych. Bowiem prawie wszystkie biotechnologie o przeznaczeniu
wojskowym są stosowane również w przemyśle farmaceutycznym i programy
przygotowań do wojny biologicznej mogą być łatwo ukrywane przed
międzynarodowa kontrolą.

8. Podsumowanie

Broń biologiczna (BB) obejmuje organizmy żywe oraz toksyny przez nie

produkowane lub otrzymywane sztucznie, które mogą doprowadzić do śmierci lub
porażeń ludzi, zwierząt lub upraw rolniczych. Broń ta nie jest tak dobrze
rozpracowana jak chemiczna z uwagi na jej różnorodność
.

PRAWDOPODOBNE ŚRODKI BIOLOGICZNE

Nazwa

środka

Typ

Czas

inkubacji

Poziom śmiertelności/ leczenie

Wąglik

Bakteria 3-5 dni

śmiertelny(bez leczenia)/ leczenie penicyliną
przed wystąpieniem symptomów

Cholera

Bakteria 1-3 dni

50 % śmiertelności/ leczenie zmniejsza
śmiertelność do 1%

Dżuma

Bakteria 2-5 dni

śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna
antybiotykami

Tularemia

Bakteria 2-4 dni

śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna
antybiotykami

Tyfus

Bakteria 10-14 dni

50% śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna

Żółta febra Wirus

3-6 dni

10 % śmiertelności przy leczeniu płynami

Ospa

Wirus

10-14 dni

60-80% śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna
antybiotykami

Toksyna
botulinowa

Toksyna 18-36 godz.

65% śmiertelna (bez leczenia) / uleczalna
antytoksyną

Rycyna

Toksyna 2 godz.

wysoka śmiertelność, szczególnie gdy toksyna
pochłonięta przez płuca

Broń biologiczna może być przenoszona na wiele sposobów: poprzez owady,

zatrutą wodę i żywność i dyspergowana w postaci aerozolu, który infekuje po
wniknięciu inhalacyjnym. Do produkcji toksyn może być wykorzystywana
zaawansowana technologia inżynierii genetycznej. Toksyny występujące naturalnie
nie mogą być użyte na większą skalę z powodu ich małej dostępności, jakkolwiek
mogą być wytworzone w większych ilościach w warunkach sztucznych..
Główną różnicą między skutkami działania broni chemicznej i biologicznej jest obszar
skażeń. W przypadku broni biologicznej skażony obszar jest znacznie większy.
W przypadku ataku terrorystycznego BB uderzenie jest często łatwiejsze z powodu
znacznie mniejszych ilości potrzebnych do wywołania porażeń. Jak do tej pory nie
odnotowano takich ataków jakkolwiek zarejestrowano groźby tego typu działań.
Zarejestrowano przypadek w 1989r, że odłam niemieckiej grupy nazistów próbował
wyhodować kulturę bakterii clostridium botulinum - produkujących toksynę
botulinową.

Kontrola nad bronią biologiczną jest znacznie utrudniona. Obiekty zajmujące

się tą produkcją są trudne do wykrycia a koszt produkcji jest stosunkowo niski. W
rezultacie hodowla drobnoustrojów i wytwarzanie toksyn może się odbywać w
obiektach cywilnych. Podczas, gdy produkcja środków chemicznych mierzona jest w
tonach, broń biologiczna jest wytwarzana w dziesiątkach kilogramów, co znacznie
utrudnia wykrycie i udowodnienie produkcji. Wyposażenie zakładów produkujących
BB nie wymaga żadnych specjalistycznych technologii. Z powodzeniem mogą być
zastosowane obiekty używane do produkcji i badań biologicznych i biomedycznych,
po zaadaptowaniu do produkcji środków wywołujących choroby. Wiele zakładów
wytwarzających napoje, przetwarzających mleko, zakładów farmaceutycznych, może
być także w tym celu wykorzystane. Produkcja piwa, szczepionek, enzymów,
środków terapeutycznych, takich jak insulina czy hormon wzrostu zużywa do miliona
litrów odczynników biologicznych, które także mogą być wykorzystywane do
produkcji broni biologicznej.

Z militarnego punktu widzenia broń biologiczna może spowodować porażenia

w znacznej skali, gdyż skaża rozległe obszary. Z reguły nie można od razu
stwierdzić, czy uderzenie biologiczne miało miejsce. Problem detekcji broni
biologicznej jest ogromnie skomplikowany. Użyty może być środek nieznany jeszcze
do tej pory, na który nie znaleziono antidotum.

W czasie wojny w Zatoce Perskiej stwierdzono, że Irak posiadał rozwiniętą

broń biologiczną, chociaż zobowiązał się do przestrzegania reguł konwencji BWC
(Biological Weapon Convention). Głównymi środkami biologicznymi stwierdzonymi w
Iraku były toksyna botulinowa i bakteria wąglika.

Większość absolwentów wydziałów biologicznych uczelni wyższych jest w

stanie wyhodować bakterie wąglika w warunkach sztucznych, chociażby w browarze
lub mleczarni. Ilość z takiej produkcji jest wystarczająca do unicestwienia
niewielkiego miasta. Po zmrożeniu i zmieleniu można uzyskać postać gotową do
zakażeń inhalacyjnych. Cały proces trwa do kilku tygodni.

Podczas gdy broń jądrowa i chemiczna skupia bardzo dużą uwagę opinii

międzynarodowej, to broń biologiczna zostaje często pomijana. Broń ta jest równie
niszcząca w skutkach jak dwie pozostałe ale znacznie tańsza i wymagająca
mniejszego zaplecza technicznego.

Chociaż broń biologiczna posiada bardzo długą historię, połączenie obecnych

zdobyczy nauki i techniki znacznie zwiększa zagrożenie z jej strony. Wiedza na
temat materiałów biologicznych szybko wzrasta, technologia do ich wytwarzania jest

ogólnie dostępna na zasadach komercyjnych i może pojawić się chęć użycia tej broni
przez terrorystów.

Uważa się, że terroryści nie są zainteresowani użyciem broni biologicznej z

obawy na zdecydowane działania odwetowe. Fanatycy religijni i etniczni (których
postępowanie nie może być rozpatrywane w pojęciach racjonalnych i politycznych)
nie muszą się stosować do takich ograniczeń jak typowe ugrupowania
terrorystyczne.

Broń biologiczna stwarza rzeczywiste zagrożenie, a skuteczne

przedsięwzięcia ograniczające jej rozwój nie są łatwo dostępne.

Literatura:

1. CRODDY E., PEREZ – ARMENDARIZ C., HART J. K. Broń chemiczna i
biologiczna. Raport dla obywatela WNT Warszawa 2002.
2. JAVETZ E., MELNICK J.L., ADELBERG E.A. Przegląd mikrobiologii lekarskiej,
Warszawa 1991.
3. KOTEŁKO, L. SEDLACZEK, T.M. LACHOWICZ Biologia bakterii, wyd. 3,
Warszawa 1984;
4. KUNICKI-GOLDFINGER W. Życie bakterii, wyd. 5, Warszawa 1986;