L

EOPOLD

T

YRMAND

W

ĘDRÓWKI I MYŚLI

PORUCZNIKA

S

TUKUŁKI

O

D REDAKCJI

Pragniemy zaprezentować czytelnikom nie opublikowaną nigdy w wersji książkowej powieść

Leopolda Tyrmanda „Wędrówki i myśli porucznika Stukułki. Tyrmand zapisał w swoim
Dzienniku: „Coś jakby zalążek leży w mojej szufladzie ‘Przygody i myśli porucznika Stukułki

*

’ —

część pierwsza i jeden rozdział drugiej, moja nieukojona skłonność do osiemnastowiecznej
powiastki filozoficznej. Zacząłem w 1949r., po czym przez lata nic, bo i po co? Kto to wyda? Po
tylu latach przerwy namiętność ze mnie wyparowała i chyba już nigdy nie skończę.” I chociaż
wydawca się znalazł — powieść była drukowana w odcinkach na łamach „Kuriera Polskiego” w
1957 roku — Tyrmand jej nie dokończył. Opublikowana część pierwsza stanowi jednak zamkniętą
całość, co skłoniło nas do edycji książkowej. W wyborze tym utwierdziło nas przekonanie, iż
utwór autora „Złego” powinien być łatwo dostępny w kraju. Tylko całość jego różnorodnej
twórczości pozwoli docenić wreszcie jak wybitnym pisarzem był Leopold Tyrmand i jak wielka
była luka wywołana wieloletnią nieobecnością jego pisarstwa w Polsce. Mamy nadzieję, że
Czytelnicy podzielą nasze zdanie.

*

Wersja opublikowana w „Kurierze Polskim” nosiła tytuł „Wędrówki i myśli porucznika Stukułki”. Ta drobna z

pozoru niezgodność stanowi kolejny argument odpierający stawiane Tyrmandowi, iż Dziennik 1954 został napisany
później niż wskazuje jego tytuł.

C

ZĘŚĆ

I

Siekiera, motyka…
(Renau)
Dzień deszczowy i ponury..

1.

P

OZNAJEMY

S

TUKUŁKĘ

.

—

W

OJNA PRZY DOBRYCH CHĘCIACH

.

Chwila, w której poznajemy Jana Franciszka Stukułkę, porucznika służby czynnej 305 pułku

piechoty, jest cząstką drugiego dnia wojny, kiedy to Polska stała się początkowo natchnieniem
świata

*

, później zaś, pod koniec — nieodzownym elementem popularnej gry pt. „co mam zrobić z

tym fantem, który trzymam w ręku?”

Stukułka stał właśnie wyprostowany w dymniku przyjemnej, chłopskiej chaty nieopodal

Lidzbarka i bacznie lornetował wokoło. Żołnierze jego kompanii byli doskonale zamaskowani i na
razie chwalili sobie wojnę bez zająknienia. W chwili, gdy Stukułka skonstatował podejrzany ruch
pod widocznym w oddali lasem, uśmiechając się przy tym z cicha, pewien plutonowy nazwiskiem
Kubaj zameldował mu sprężyście i niefrasobliwie, że według dopiero co otrzymanej depeszy front
został przerwany i Niemcy otaczają ich ze wszystkich stron.

— Dziękuję — rzekł służbiście, lecz uprzejmie Stukułka — możecie odejść. Zaraz… Ze

wszystkich stron, powiadacie? Czy od południowo–wschodu też?

Plutonowy Kubaj spojrzał gołym okiem na południowy wschód.
— Melduję, że nie, Panie poruczniku — odparł ochoczo.
— To w porządku. Wobec powyższego sytuacja nie jest bez wyjścia, a zatem nie ma powodów

do obaw, ani tym bardziej do paniki. Natychmiast przygotować kompanię do wymarszu —
zarządził energicznie Stukułka — Niemcy nacierają od lasu i nie widzę powodu, dla którego
mielibyśmy się bić z nimi właśnie tutaj, co, jak widać, musi im z jakichś nie znanych mi przyczyn
specjalnie dogadzać. Ponieważ zaś front jest przerwany, nasze wycofanie się nic nie zepsuje, a
może kiedyś okazać się zbawienne.

Plutonowy Kubaj zasalutował, wpatrzył się w swego dowódcę jak w tęczę i opuścił strych. W

kilka minut później kompania opuszczała w nienagannym ordynku wioskę, przy czym żołnierze
nie przestawali gryźć czekoladę z przypadkowo zafasowanej w podwójnej ilości racji.

Laicy w zakresie wojskowości, zwłaszcza wychowani na powieściach Wacława

Gąsiorowskiego, mogliby mieć jakieś zastrzeżenia w stosunku do postępku Stukułki wobec wroga.
Okazaliby tym samym równą ignorancję, jak śmieszny i nieco obrzydły konwencjonalizm
myślenia, według którego odznazenia i awanse na wojnie zdobywa się wyłącznie w drodze walki.

Przykład Jana Franciszka Stukułki jest tego żywym zaprzeczeniem; w wojnie współczesnej,

albo raczej sposobie prowadzenia wojny, umiejętność oszczędzania podkomendnych daleko jest
wyżej ceniona od umiejętności ich tracenia, zwłaszcza, gdy odniesienie zwycięstwa nie wchodzi w
rachubę. Stukułka pojął tę prawdę bardzo wcześnie, aczkolwiek była ona niesłychanie postępowa,
czasem wręcz odpychająca dla zacofanych pojęć reszty naszego korpusu oficerskiego, dla którego
atak na czołgi z lancami, albo ucieczka w rozsypce po nieudanej próbie oporu wydawały się
bardziej godnymi pochwały od troskliwego baczenia na całość powierzonych sobie żołnierzy.

*

William–Fernando Lubitschek: „Franklin Delano Roosevelt — Przemówienia oraz niektóre określenia” — tom

III, str 331, wyd. Sayere & Sayers N.Y.

Stukułka, opuściwszy wraz ze swą kompanią wieś, ruszył na poszukiwanie reszty swego pułku i

swej dywizji. Nie było ono takie proste, to poszukiwanie, za to długotrwałe, czyli aż do końca
wrześniowej kampanii. Zwłaszcza sztab pułku i sztab dywizji posiadały nadzwyczajne zdolności
dematerializacyjne. Stukułka szukał więc sztabu i unikał walki, wychodząc ze wszech miar
słusznego założenia, że na nią ma zawsze czas, zaś nie ma wyraźnych rozkazów, jak i kiedy
powinien zacząć walczyć.

Po trzech dniach takiego precyzyjnego wycofywania się w najlepszym ładzie kompania

Stukułki zwiększyła się o kilkudziesięciu samotnych żołnierzy z rozbitych oddziałów. W dwa dni
później przyłączyły się doń dwa całe plutony bez oficerów.

Po dniach czterech Stukułka; z właściwym sobie taktem i opanowaniem, nie zawodzącym go w

tych ciężkich czasach, dowodził batalionem. Sztabu nie było widać, chodziły tylko mętne o nim
słuchy. Stukułka starannie unikał kontaktu z nieprzyjacielem, w czym przejawiał nieprzeciętne
zdolności strategiczne i taktyczne.

Pod Modlinem przekroczył Wisłę i pomaszerował w stronę wroga. W błyskawicznym wypadzie

odciął całą niemiecką kolumnę aprowizacyjną i zaopatrzywszy swoich żołnierzy, zarządził
jednodniową przerwę w działaniach wojennych. Była właśnie niedziela i Stukułka, w specjalnym
rozkazie, ogłosił obowiązkowe golenie dla wszystkich. Nazajutrz przybyła do niego drużyna z jego
własnej dywizji, od której dowiedział się o miejscu ewentualnego pobytu sztabu. Przekroczył więc
Wisłę pod Wyszogrodem, a potem jeszcze trzy razy przekraczał Wisłę tam i z powrotem, w
rozmaitych miejscach, nie będąc niepokojony ani razu przez niemieckie lotnictwo. Wśród
żołnierzy zaczęły krążyć pogłoski o szczęśliwej ręce Stukułki, która wyprowadzi ich niechybnie
cało z tej awantury.

W tym czasie szosy pełne już były uchodźców i zdezorganizowanych jednostek. Widok

doskonale odżywionych i nienagannie wyekwipowanych szeregów Stukułki budził ogólną
sympatię i ciche nadzieje. Kobiety i chłopi chętniej dawali im papierosy i pożywienie, niż
obdartym uchodźcom i pokrwawionym w bitwach rozbitkom. Wielu spośród niedobitków chciało
przyłączyć się do Stukułki, lecz on godził się jedynie na ludzi porządnie i schludnie
umundurowanych, których broń znajdowała się w absolutnym porządku. Nie był pewien czy w
końcu nie stoczy ważkiej bitwy i miał najszczersze chęci stanąć wtedy na wysokości zadania.

W połowie września Stukułka dowodził stanem liczbowym pułku, a nieco później — brygady.

Ciężarówki, które stanowiły tabory, upstrzone były napisami w tym rodzaju: „Trzymajcie się
Stukułki — gwarancji bezpieczeństwa i przeżycia!!! „.”Niech żyje Stukułka i niech nas
prowadzi!”, „Aby dalej!!!”, „Kto ze Stukułka ten pewien!!!”.

Oczywiście, napisy te były samorzutnym dowodem uznania ze strony podkomendnych i nie

miały nic wspólnego z propagandą. Stukułka kazał je ścierać, lecz co rano wykwitały, jak
uwielbienie, na nowo. Znaczenie agitacyjne zaś miały pierwszorzędne, tak, że w drugiej połowie
września Stukułka prowadził za sobą niemal dywizję, na której czele wmaszerował pod koniec
kampanii do miasteczka Klasterupki, w okolicach Zaleszczyk.

W Klasterupkach bawił właśnie z lekka zdezorientowany rozwojem sytuacji generał dywizji

Krupa–Miącki, który na widok wspaniale prezentujących się wojsk Stukułki wzruszył się i
ucieszył na przemian będąc przekonanym, że to Francuzi w polskich mundurach wylądowali nad
Dniestrem i przychodzą z pomocą w samą porę. Wyprowadzony z błędu przez meldującego się
Stukułkę, stanął jednak na wysokości zadania i wygłosił przemówienie, dzięki któremu dał się
poznać jako drugi, obok Stukułki, prekursor współczesnych, postępowych i wybiegających
naprzód koncepcji i prądów w wojskowości tego wieku, czym uratował honor polskiej wiedzy
wojskowej i miesięcznika „Bellona”, którego był współpracownikiem. Oto, co powiedział generał
przed frontem żołnierzy:

— Żołnierze, podoficerowie i poruczniku Stukułko! Chwalebnie wypełniliście swój obowiązek

wobec ojczyzny, dając dowód niezwykłej w tej kampanii celowości działania. Z chwilą, gdy dwie
potężne armie zalały nasz kraj, obowiązkiem każdego Polaka jest jak najuporczywiej pozostawać
przy życiu, czekać i patrzeć, co z tego wyniknie. Walka w takich okolicznościach jest
zaprzeczeniem wszelkich teorii militarnych, w myśl praktycznej zasady: „Z czym do gościa”.
Poruczniku Janie Franciszku Stukułko! Za złożone nieopodal pola chwały dowody przezorności i
rozsądku mianuję cię kapitanem, z natychmiastową ważnością tej nominacji. Nie sztuka jest
wykrwawić się na próżno, tego rodzaju przykładów znajdziemy w naszej historii pod dostatkiem.
Natomiast twój czyn, Stukułko, mało ma równych sobie.

To mówiąc ucałował Stukułkę w oba policzki, odpiął ze swej piersi order i przypiął go Stukułce.

Nie znam dokładnie nazwy, ani charakteru tego odznaczenia, mam jednak niezbitą pewność, że nie
było ono za waleczność. Po czym generał rzekł:

— Kapitanie Stukułko. Jaki jest dokładnie stan liczbowy pańskiej grupy?
— Jest mi przykro, generale — odparł Stukułka — lecz mogę podać panu jedynie straty.

Dokładnego efektywu nigdy nie znałem. Na oko wynosi około 8 tysięcy ludzi.

— A straty?
Stukułka wyprężył się służbiście.
— Melduję posłusznie: jeden szeregowiec utopił się w czasie przewidzianej regulaminem

kąpieli w Wieprzu, trzech zabili lotnicy niemieccy, biorąc ich za uchodźców, dwóch zmarło
wskutek zatrucia zepsutymi konserwami rybnymi firmy „Polryb” z Pucka, którą trzeba będzie po
wojnie przykładowo ukarać, jeden znalazł zatruty papieros, jakie hitlerowcy w podstępny sposób
rozsiewali z samolotów i udusił się. Rannych mamy czterech, jednego kopniętego przez konia i
jednego z ostrym zapaleniem wyrostka robaczkowego.

— Wspaniale — szepnął generał z zachwytem. — Proszę notować — rzucił w stronę swego

adiutanta, krostowatego młodzieńca z widocznie dobrej rodziny — 7.993 ludzi do internowania. Ja
na czele, za mną ranni, chorzy na ślepą kiszkę i inni. Dokładne miejsce i czas przekroczenia
granicy podam panu za godzinę. Historia o nas nie zapomni… — dodał marzycielsko.

Gdy nieco później Stukułka szedł jedną z uliczek Klasterupek, oczom jego przedstawił się

następujący widok: kilkudziesięciu płaczących rozdzierająco żołnierzy otaczało niewysokiego,
ciemnowłosego strzelca z cenzusem, nazwiskiem Anastazy Rosenblum, który czytał im na głos i z
nieskazitelną dykcją popularny niegdyś chorał Kornela Ujejskiego, zaczynający się od słów: „Z
dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej…” Wszyscy wokoło płakali rzewnie, zaś jeden z
żołnierzy, znany dobrze w okolicach placu Kazimierza w Warszawie pod przydomkiem „Zdzisiek
Świderek” (trafne to nazwisko, jak wynikało z zapisków pułkowego oficera informacyjnego,
otrzymał on za usiłowanie dokonania morderstwa za pomocą kelnerskiego korkociągu, za które
odpowiadał 5–letnim więzieniem) bił się głucho w piersi i zawodził straszliwym głosem,
przerywanym nieznaczną czkawką:

— Taka nasza tam i z powrotem w ucho, w serce, w wątrobę, w sumienie sepleniona mać!

Ojczyzna ginie, a my nic? Nie dam! Wy tacy owacy! Po moim trupie! Bić!

Ten wstrząsający, a zarazem rozczulający obraz, gdy najmniej uprzywilejowani synowie tej

ziemi wyrażali najgłębszy żal nad jej nieszczęściem, zmusił Stukułkę do intensywnego namysłu.
„Prawdą jest”, mówił sobie w duchu, „że wszystko, co czynimy od drugiego września jest
znakomicie wykonaną ucieczką. Wyższość jej nad innymi ucieczkami jest niezaprzeczalna;
rozsądek zarówno polityczny, jak i życiowy, nakazuje nam cieszyć się z takiego rozwiązania, tym
bardziej, że w terminologii militarnej działania nasze są prawidłowym cofaniem.

Niemniej wszyscy odczuwamy niesmak i niezadowolenie, co jest tym dziwniejsze, iż wiemy w

tej chwili dokładnie, że: 1) wojna ta była politycznym samobójstwem, 2) byliśmy do niej zupełnie

nieprzygotowani, 3) wodzowie nasi okazali karygodne niedbalstwo, jeśli nie niedołęstwo, 4) wróg
był przygniatająco silniejszy, 5) kierownicy naszego życia państwowego zdali nader słaby
egzamin dojrzałości, 6) nasi sprzymierzeńcy pozostawili nas na pastwę losu, nie pomagając nam
niczym, jeśli nie liczyć kilku łzawych okrzyków przez radio, 7) w ogóle nie można było nic
pozytywnego zrobić. A jednak płaczemy i chcemy się bić.

Czym to wytłumaczyć? Chyba tylko tym, że uczuciem, daleko skuteczniej pchającym do walki

niż odwaga, jest wstyd. Rzecz jasna — wstyd przed innymi i wstyd przed samym sobą, który jest
równie silny, jak pierwszy, a na którym zbudowano szereg naszych zasad etycznych i instytucji
społecznych. My zaś, Polacy, mamy szczególnie rozwinięty zmysł wstydu; wstydzimy się całować
publicznie z dziewczętami, wstydzimy się upominać o pożyczone pieniądze, a także wstydzimy się
nie umierać na ojczyznę. I tak jest bardzo dobrze”

Stukułka przedarł się przez tłum, stanął obok strzelca z cenzusem, Rosenbluma, i powiedział:
— Żołnierze! Godna uwielbienia jest wasza żądza walki, lecz nie zapominajcie, że mamy już

poza sobą czyny bohaterskie. Czyżbyście zapomnieli o operacji przeciwko niemieckiej kolumnie
prowiantowej? Była to akcja wybitnie ofensywna i zakończona naszym pełnym sukcesem.

Stojący w pierwszym szeregu, zapłakany żołnierz, w cywilu — właściciel niewielkiego

sklepiku kolonialnego z Sandomierza, skrzywił się gorzko i rzekł głosem nabrzmiałym
szyderstwem:

— Jak pan może, panie poruczniku, wspominać te chwile obżerania się czekoladą, konserwami

i zaciągania się papierosami „Juno”! A gdzież krew i chwała, odwet za spalone sadyby i płatki
białych róż?… Czy były wtedy?

— Nie było — przyznał Stukułka — i mnie też jest z tego powodu niewyraźnie, zwierzę się

wam.

Potem przy śpiewie „Roty” i wbrew rozpaczliwym próbom układania historii przez generała

Krupę–Miąckiego kapitan Stukułka wyruszył z Klasterupek na czele swych ludzi na poszukiwanie
wroga, walki i honoru. Niemcy nie dali na siebie długo czekać, otoczyli wkrótce bardzo dokładnie
i ze wszystkich stron wojsko Stukułki i rozpoczął się bój. Żołnierze ginęli mężnie i zaciekle;
zniszczyli kilka czołgów za pomocą granatów ręcznych; ośmiokrotnie podrywali się do ataku na
bagnety i padali, zdziesiątkowani ogniem sprzężonych karabinów maszynowych najnowszego
systemu „Bergmann 1940”.

Wreszcie, za dziewiątym razem udało im się dobiec do stanowisk Niemców. Zaczęła się walka

wręcz, w czasie której wykłuto wszystkich Niemców w najbliższym zasięgu, zaś uśmiech
najwyższej satysfakcji okrasił lica kapitana Stukułki, plutonowego Kubaja, „Zdziśka Świderka”,
Anastazego Rosenbluma i sklepikarza z Sandomierza.

W kilka minut potem wszyscy oni zostali wybici co do nogi koncentrycznym ogniem armatek

broni pancernej z ustawionych dokoła czołgów. Ocalał jedynie Stukułka, który doczołgał się do
pobliskiego brzeźniaka, gdzie spotkał żołnierza swej kompanii, starego Białorusina nazwiskiem
Prokopiuk, który właśnie zmieniał stare onuce na świeże zapasowe. Stukułka ucieszył się bardzo
na jego widok, czego nie można było powiedzieć o Białorusinie.

— No czuję się świetnie — powiedział Stukułka. — To wszystko było bardzo niepoważne, ale

spełniliśmy nasz obowiązek. Nareszcie będę mógł cierpieć z czystym sumieniem.

— To całe szczęście — odparł uradowany Prokopiuk. Jego początkowa nieufność wypływała z

przypuszczenia, że Stukułka każe mu się jeszcze bić — bo ja właśnie wybieram się do domu.
Szkoda mi pana, panie poruczniku. Jest pan całkiem niegłupim człowiekiem, a takim u nas ciężko.

To mówiąc wyrzucił stare onuce. Za chwilę wpadł na nich patrol niemiecki, przetrząsający

pobojowisko. Białorusin poddał się bez walki, podniósł tylko porzucone onuce, złożył je starannie
i schował. Stukułka szamotał się przez krótki czas, kopnął nawet dowodzącego patrolem feldfebla

z całych sił w kostkę. Niemiec zawył z bólu, Stukułka został ogłuszony uderzeniem kolby i w ten
sposób dostał się do niewoli.

Podkreślam ten moment usilnie, gdyż niektórzy z innych biografów Stukułki pomijają

milczeniem prawdziwy bieg wypadków i sugerują, jakoby Stukułka, zgodnie z niejakim
fatalizmem, poddał się bez oporu. Nie, Stukułka został obezwładniony w gwałtownej, męskiej
walce; jest to być może niekonsekwencja w rysunku postaci, lecz jest to także czarujący dowód
(wśród kwadrylionów innych dowodów), że człowiek, to rzecz trudna i bardzo niejasna.

Nie wiedział tylko, biedny Stukułka, że ostatni jego czyn w tej kampanii był dobrym

uczynkiem, albowiem feldfebel ów, nazwiskiem Immergluck, zaniemógł wskutek tego kopnięcia
na ropień kostny, zwolniony został ze służby frontowej i przesiedział resztę wojny w zdrowiu i
cieple jako intendent wojskowego domu publicznego dla urlopowiczów i rekonwalescentów w
Karlsbadzie

*

*

*

W roku 1946 ukazało się w Londynie dwutomowe dzieło sir Johna Kimball o współczesnym

prowadzeniu wojny w świetle najnowszych osiągnięć. Epopei wrześniowej porucznika (później
kapitana) Stukułki, w dziele tym poświęcony został cały rozdział pt. „The Stukułka case — Polish
attainments and erros in the campaign of autumn 1939”.

Brytyjski teoretyk wyraża się z najwyższym uznaniem o tym, co nazywa taktyką regresyjną

Stukułki, zapewniając, że królewscy generałowie, w czasie kampanii 1940 roku w Holandii, Belgii
i Francji, ściślej mówiąc — w Dunkierce, postarali się o skrupulatne wykorzystanie szeregu
doświadczeń polskiego oficera. Natomiast samo zakończenie wydaje się Anglikom błędem,
nieporozumieniem i karygodnym załamaniem psychicznym.

Sir John nie może pojąć tego, co stało się po opuszczeniu Klasterupek. Niemniej zasługi

Stukułki, jako pioniera współczesnego systemu wojennego myślenia, bazującego na jak najdalszej
oszczędności życia powierzonych mu żołnierzy, zostały całkowicie przez KimbalPa uwypuklone.

W wiele lat później kapitan Stukułka usiłował osobiście wyjaśnić mu pewne rzeczy. Stary,

zasłużony generał brytyjski o porcelanowo—błękitnych oczach i srebrnych, sumiastych wąsach,
ściskał serdecznie dłoń Stukułki, lecz nie przestawał kiwać powątpiewająco głową, przyznając, że
nic nie pojmuje z wywodów kapitana. Tym samym sąd jego o bitwie w rejonie Klasterupek pokrył
się z grubsza z sądem Białorusina Prokopiuka, tego, który chciał wracać do domu, o osobie Jana
Franciszka Stukułki.

2.

N

IEKTÓRE DANE BIOGRAFICZNE O MŁODOŚCI

J

ANA

F

RANCISZKA

S

TUKUŁKI

Jan Franciszek Stukułka urodził się w 1920 roku, w Warszawie, przy ulicy Kruczej, jako syn

Pawła Stukułki i Michaliny z Sadzikowskich, obydwojga rzymskich katolików. Rodzeństwa nie
miał, co bardzo sobie, wbrew utartym przekonaniom, później chwalił.

Ojciec jego, Paweł Stukułka, był właścicielem dobrze prosperującej mydlarni i z tej racji

przynależał do Związku Drobnych Kupców — Chrześcijan, oddając przy każdych wyborach swój
głos na listę narodowo—demokratyczną.

Endecja była, zdaniem Pawła Stukułki, jedynym ugrupowaniem politycznym, w którym zdrowa

myśl kupiecka nie tylko znajdowała swe narodowe uzasadnienie, lecz także bardzo ładnie
sformułowany bodziec do rozsądnego, a zarazem bogobojnego życia.

Ta stałość przekonań politycznych trwała aż do chwili, gdy młodszy brat Pawła Stukułki Zenon,

nawiasem mówiąc: hołysz i pijaczyna, a z zawodu komiwojażer firmy „E. Wedel”, przywiózł z
podróży do Rawy Mazowieckiej wygrzebane z jakichś akt dowody, że Stukułkowie to rodzina
szlachecka. W papierach tych pisało coś o przywilejach i dobrach rodowych pod nazwą Stukła, a
nawet o jakimś Gwalbercie Stukułce, który był podobno starostą i towarzyszem pancernym.

Wprawdzie dotąd Paweł Stukułka chełpił się swą warszawskością — wszyscy wiedzieli także,

iż matka jego miała stragan z owocami na Koszykach, zaś w chwilach wyjątkowo podniosłych i po
procesjach Bożego Ciała twierdził on, że jego pradziad, łyk z łyków staromiejskich, cytowany był
w najgorętszych chwilach przy boku Jana Kilińskiego — to jednak opowiadanie brata, przerywane
lekkim odbijaniem się dopiero co spożytych parówek z chrzanem, wywarło na nim mocne
wrażenie.

Odtąd zamyślał się często za ladą swej mydlarni, kilkakrotnie zwrócił uwagę żonie, by nie

mówiła tak głośno, zaczął obcinać paznokcie łukowato, zamiast jak dotąd — na płask i wymykał
się po kryjomu do Biblioteki Miejskiej, gdzie długie godziny spędzał na wertowaniu starych
herbarzy i almanachów. W związku z coraz głębszą wiarą w swe szlacheckie pochodzenie (w
jednym z leksykonów genealogicznych znalazł nazwisko nobilitowanej rodziny wieśniaczej
Stodółka, a jednocześnie przeczytał sobie wielkie dzieło

*

z zakresu onomastyki) Paweł Stukułka

zmienił orientację polityczną i zamiast na endeków głosował odtąd na byłego socjalistę
Piłsudskiego, wykazując tym samym doskonałe wyczucie drobnych subtelności polskiego życia
publicznego i zrozumienie dla ciągłości pewnych tradycji.

Ten przełom w życiu Pawła Stukułki miał także wpływ na przyszłą karierę jego syna, albowiem

drobny kupiec chrześcijański pieścił odtąd w duszy wizję Jana Franciszka jako oficera i
gentlemana i chociaż Jan Franciszek niewiele sobie robił z ojcowskich marzeń, to jednak,
sprecyzowane w odpowiedniej chwili, doczekały się one realizacji. Ale o tym potem. Na razie rzec
trzeba, że młody Stukułka od najmłodszych lat nie znosił mydlarni i nudził się w swej rodzinie.

Najistotniejszymi cechami Jana Franciszka Stukułki były: inteligencja, wątpliwość i optymizm,

a ponieważ były to także, do pewnego stopnia, zasadnicze rysy jego pokolenia i jego epoki —
przez to powiedzieć można, że Stukułka całkiem nieźle uosabiał pokolenie i epokę. Inteligencja ta

*

Mam tu na myśli wyczerpującą pracę z zakresu onomastyki polskiej Klemensa Ipihulskiego pt.: „O pochodzeniu

nazwisk w Polsce, Litwie i Rusi wraz z aneksem kurlandzkim, inflanckim, pruskim, śląskim, wołoskim i
mołdawskim”, wydaną w brzmieniu nazwisk, dokonywanych przez szlachtę polską na własną rękę pod wpływem
drobnych urazów psychicznych

nie predestynowała go na geniusza, dawała mu jednak zdrowy sąd, jasne widzenie rzeczy aż do
końca i odpowiednią dozę cwaniactwa, tak koniecznego we współczesnym świecie.

Wątpliwości czyniły zeń uczciwego i mądrego człowieka, zaś optymizm trzymał go skutecznie

przy życiu w dobie, gdy religia to było za mało, a inne światopoglądy prowadziły często do zbrodni
lub samobójstwa. Wątpliwości Stukułki nie miały cech hamletyzowania; powściągi rozumowe
większą w nich grały rolę, niż moralne, te ostatnie zaś stawiał zawsze wyżej od zagadnień,
nastręczających się przez chwilowo wytworzoną sytuację. Stąd najczęściej zastanawiał się nad
tym, czy coś jest słuszne, lub mądre, rzadziej — czy dobre, a najrzadziej — czy korzystne.

W1926 roku, gdy rozpoczęła się majowa awantura, Stukułka miał 6 lat i nie miał jeszcze

żadnych wątpliwości. Właśnie bawił się z rówieśnikami na jednym z warszawskich skwerków, a
ponieważ zawsze odznaczał się wyczuciem aktualności zamiast więc odwiecznego podziału na
złodziei i policjantów zaproponował chłopakom daleko modniejszy podział na wojsko
Piłsudskiego i wojsko prezydenta Wojciechowskiego. Sam stanął na czele tego drugiego i z
głośnym okrzykiem: „Bić buntowników!” rozgromił doszczętnie młodocianych zwolenników
puczu, co stało w jaskrawej sprzeczności do sytuacji na moście Poniatowskiego i w Aleji
Trzeciego Maja o tej samej porze.

Na jednej z ławek siedziało jednak dwóch byłych peowiaków a obecnych pracowników tajnej

służby Sulejówka, wygrzewających się pozornie w majowym słońcu, zaś faktycznie dających pilne
baczenie na wszystko. Jeden z nich rzekł:

— Popatrz, taki szczeniak, a już przeciw nam. Nie będzie nam łatwo.
Po czym wstał i wytargał solidnie Stukułkę za uszy. W tej chwili poczuł Stukułka po raz

pierwszy w życiu całą gorycz i niedogodność, jaką przynosi ze sobą postawienie na złego konia w
polityce. Inna rzecz, że piłsudczyk ten pomylił się doszczętnie w swych prognostykach, jeśli
chodzi przynajmniej o osobę Stukułki. Ze strony tego ostatniego regime belwederski, potem
bebewuerowski, potem sanacyjny, potem ozonowy nie potrzebował się niczego obawiać, od
owego bowiem doświadczenia Stukułka stał się bezwarunkowo przeciwnikiem wszelkich
gwałtownych wystąpień politycznych w systemie nieparlamentarnym.

„Krzyczałem wtedy na tematy polityczne właśnie w momencie, gdy kończył się u nas

parlamentaryzm, zaś jedynie demokracja parlamentarna daje możność krzyku”, rozumował
Stukułka w dojrzalszym wieku, wspominając swój udział w przewrocie majowym. W każdym
innym systemie krzyk o charakterze politycznym musiał spowodować ponure doświadczenia, jak
targanie za uszy, więzienie, a nawet śmierć. W takich sytuacjach o wiele lepiej jest kryć sympatie i
antypatie i komunikować je szeptem zaufanym znajomym. Zachodzi jeszcze pytanie, czy krzyk o
charakterze politycznym jest potrzebny i celowy. Na ten temat można by się mocno spierać, jedno
jest mimo to pewne, a mianowicie, że krzyk taki jest swoiście przyjemny. To zaś jest już bardzo
wiele i może stanowić niebezpieczną pokusę”.

W ósmym roku życia ustalił się stosunek Jana Franciszka do metody tzw. gwałtownych

rozwiązań sprzeczności, zachodzących pomiędzy jednostkami. Ludność ulicy Kruczej od lat 12
żyła podówczas pod terrorem niejakiego Kuby Wąsa, dziesięcioletniego mocarza i watażki.
Chłopaki z wszystkich niemal przecznic, jak Żurawia, Wspólna, Hoża, podlegali temu jarzmu bez
szemrania, znosząc Kubie scyzoryki, irysy „Alfa”, klisze i słowa uwielbienia.

Stukułka zetknął się z Wąsem po raz pierwszy, gdy Kuba na czele doborowej gwardii przybył

na podwórko, na którym Jan Franciszek grał wraz z innymi w „dwa ognie” i bez specjalnych
wstępów zabrał brutalnie piłkę. Nikt nie wystąpił czynnie przeciwko temu gwałtowi, Stukułka zaś
stał najspokojniej w świecie, wychodząc z założenia, że wśród grających było kilku silniejszych od
niego i że nie ma sensu rwać się do nieuniknionej klęski. Wszystko skończyło się na podniecającej
pyskówce, natomiast w ciągu następnych dni Stukułka rozwinął wielką akcję propagandową,

szkalując bez reszty Wąsa wzdłuż całej Kruczej ulicy. Rezultaty tej działalności nie dały na siebie
długo czekać. Któregoś wieczoru Wąs zastąpił mu drogę i rozpoczął następujący dialog:

— Ty, gówniarz. Wiesz, co ty jesteś?
Stukułce serce zaczęło gwałtownie łomotać, lecz odpowiedział mężnie:
— Nie. Nie wiem.
— Gówniarz jesteś — strzyknął Wąs, podsuwając bliżej swą krępą, nabitą postać i krościatą

twarz.

— Nie jestem — warknął póki co Stukułka, chociaż bał się nieprzyzwoicie — za to ty jesteś

parszywe chamidło!

— Za taką przemowę nasram ci na głowę — zachrypiał szyderczo Wąs, chcąc najpierw zgnębić

przeciwnika retorycznie. W tej dziedzinie jednak Stukułka nie tylko nie ustępował Kubie, lecz
nawet go przewyższał, toteż odparł ze swadą:

— Co bez rymu i bez sensu to zjedz gówno spod kredensu!
Po tym ciosie zdenerwowany niepowodzeniem Wąs przeszedł od słów do czynów i otwartą

dłonią pchnął szczupłego i raczej wątłego Stukułkę w twarz. Cała krew zbiegła Stukułce do serca,
gdyż poczuł, że w tej sekundzie musi zacząć działać. Dla ludzi zdających sobie zawsze sprawę z
tego, co się z nimi dzieje, najtrudniejsza jest decyzja przejścia od słów do działania. Stukułka był w
sytuacji, kiedy odpowiedzialność spada wyłącznie na jednostkę i to odpowiedzialność nie byle
jaka, bo honorowa. Z drugiej jednak strony zdawał sobie dokładnie sprawę z tego, że rozpętanie
walki oznaczać dlań będzie klęskę, jeśli nie zupełną masakrę. Wobec tego postąpił połowicznie i
też pchnął, lecz nie ze wszystkich sił, Wąsa w pierś.

Ta złudna nadzieja wszystkich myślących oportunistów, że na ich połowiczność nastąpi znów

połowiczna replika i w ten sposób dojdzie się w końcu do honorowej zgody, zawiodła i tym razem
(jak niezliczone razy w dziejach świata), Wąs, który tylko czekał na ten objaw słabości, a
jednocześnie nieodparty casus belli (nic nie stanowi tak cudownej przyczyny wojny, jak objawy
słabości przeciwnika) rozejrzał się za kamieniami i zaczął przygotowania do systematycznej
destrukcji, co wzbudziło w Stukułce nieodpartą chęć ucieczki.

Jakiś irracjonalny heroizm przykuwał mu jednak nogi do bruku i wtedy, jak często w jego

późniejszym życiu, na arenę wkroczył szczęśliwy przypadek pod postacią starszego kolegi
szkolnego, który właśnie przechodził obok teatru wojny. Czternastoletni ten wybawca zasunął
Wąsowi kilka dotkliwych kopniaków i już zabierał się do zastosowania modnego podówczas w
szerokich kołach warszawskiej młodzieży chwytu, tj. rozbicia nosa wroga o umiejętnie
podstawione, własne kolano, gdy zaszedł fakt nieoczekiwany. Oto Stukułka rzucił się do
rozdzielania walczących i w tej czynności tkwiło przeznaczenie.

Odtąd bowiem Stukułka namiętnie polubił bójki i zawsze starał się rozdzielać. Dawało mu to

miłe poczucie własnego bohaterstwa, jako rzucającego się odważnie w wir zmagań, przy
jednoczesnej gwarancji osobistego bezpieczeństwa, jako trzecia, neutralna i arbitralna siła. Samo
zdarzenie miało następujące konsekwencje: kolega–wybawca odszedł wcale nie zmęczony i
dumny ze swej szlachetności, zaś Kuba Wąs żywił odtąd dla Stukułki mętnie sprecyzowane,
niejasne uczucie wdzięczności za uchronienie go od pewnych cierpień. Później, gdy Wąs był już
znanym i cenionym w całej dzielnicy pąjęczarzem, a także przykładowym pijakiem, zaprzyjaźnił
się blisko ze Stukułka, opowiadał mu o swych zawodowych sukcesach i często wspominał z
sentymentem ich ubiegłą wrogość.

Dość wcześnie doznał Stukułka po raz pierwszy tego, co niemieccy poeci romantyczni

ubiegłego wieku nazywali „weltschmerzem”. Miał wtedy lat dziewięć i siedział, tuż przed
świętami Bożego Narodzenia, u fryzjera, owinięty Małym prześcieradłem. Gdy podcinano mu
grzywkę, przeglądał ilustrowane tygodniki. Na ilustracjach widział małych, angielskich kadetów

marynarki, objadających się świątecznym plum–puddingiem, małych Francuzów z chóru „Petits
chanteurs de Notre–Dame” w białych komeżkach, przygotowujących się do mszy świątecznej i
małych Amerykanów, strojących wigilijne drzewko.

W sercu Stukułki zrodziło się płaczliwe uczucie namiętnego pragnienia, aby znaleźć się na raz

w tych wszystkich miejscach (czyli według podpisów pod zdjęciami: w Plymouth, w Paryżu i w
Kalifornii) i osobiście brać w tym wszystkim udział. Tym samym stał się nieświadomie jeszcze
jednym spośród setek milionów niewolników współczesnej prasy, której magiczna potęga potrafi
wywołać zimową porą w dziewięcioletnich duszach ten sam głodny „weltschmerz”, jaki wiek
temu rodził się we wszechstronnie wykształconych romantykach niemieckich i to tylko na wiosnę.
W późniejszych latach Stukułka doznawał podobnego uczucia oglądając fasady różnych,
historycznych gmachów. Wtedy smutno mu było, że nie może ogarnąć historii, żyć w różnych
epokach i jakże żałował, że nie może podróżować wraz z Mozartem do Pragi poprzez ciepłą,
tkliwą, rokokową Europę. Natomiast rosyjska odmiana „weltschmerzu”, mętna, mistyczna i
zalkoholizowana „chandra”, nigdy nie miała dostępu do wnętrza Stukułki, nie Ucząc kilku chwil
utraty równowagi po pierwszej jego (a zarazem ostatniej) tragedii miłosnej, o czym jeszcze będzie
mowa. Również zasadzający się na uporczywej nudzie, brytyjski „spleen” był zupełnie obcy
Stukułce, którego zawsze coś ciekawiło.

W gimnazjum nie odnosił Stukułka specjalnych sukcesów. Najlepiej czuł się zawsze na

godzinach polskiego, historii, gimnastyki i szkolnych wycieczkach. W stosunku do niektórych
sformułowań, używanych i głoszonych przez księdza—katechetę, miał zawsze głębokie
zastrzeżenia, których jednak nie komunikował na głos. Uważał bowiem sympatycznego,
tłustawego i trochę zapuszczonego w ubiorze księdza Rynkę za jedną z pozytywniejszych postaci
wśród swoich praeceptorów i starał się unikać wyrządzania mu przykrości.

Swoje wykształcenie uzupełniał intensywną lekturą, pod której wpływem jego plany na

przyszłość zmieniały się rzec można kalejdoskopowo. W fazie 8–9 lat pragnął, pod wpływem
Walerego Przyborowskiego, zostać ułanem, zaś pod wpływem Karola Maya i Fenimore Cooper’a
— traperem i dozgonnym przyjacielem czerwonoskórych. W fazie 10–12 lat zamierzał zostać
włóczęgą (London), humorystą (Mark Twain), rzymskim patrycjuszem („Quo Vadis”). W fazie
12–16 lat sprawa zaczynała się komplikować. W rachubę wchodziły kariery: rewolucyjnego
alpinisty („Janosik Nędza Litmanowski”), hodowcy bydła (Zane Grey, Rex Beach i Baxter),
wyższego urzędnika policji (Conan–Doyle, Wallace, Nasielski), inteligentnego rentiera (Anatol
France), mikrobiologa–samarytanina–zbawcy ludzkości (de Kruif), gentlemana–włamywacza
(Leblanc), księdza (Mickiewicz, Chesterton), czarującego epikurejczyka–aferzysty (Frank Heller),
szarego żołnierzyka walki o dobrą sprawę (Żeromski, Strug, Andre Malraux) i hotelowego oszusta
(Vicki Baum).

Po 16 roku życia sprawa nabrała cech chaosu i Stukułka doprawdy nie wiedział czym ma i czym

chce być.

*

*

*

Pierwszy, nieśmiały cień jego życiowej filozofii zarysował się, gdy w I klasie licealnej napisał

wypracowanie klasowe na wolny temat: „Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy”. Stukułka
oświadczył w swym tekście, że nie zgadza się z Rozą Wenedą i ze Słowackim, że owszem, należy
zawsze żałować bardzo róż i że naczelnym zadaniem ludzkości jest unikanie wszelkich sytuacji, w
których lasy, a wraz z nimi róże, musiałyby koniecznie płonąć.

Klasówka ta zastała odczytana na głos przez uśmiechającego się ironicznie profesora od

polskiego, czynnego działacza Ozonu i zaufanego powiernika ministerstwa, po czym rozwinęła się

dyskusja, w której Stukułka został z równą pasją zaatakowany przez dwóch, na pozór tak obcych
sobie kolegów.

Jednym z nich był Joachim Schulzmann, wódz szkolnych oenerowców, który stwierdził, że

Słowacki, pisząc „nie czas żałować róż, gdy płoną lasy”, miał na myśli żydowskich
intelektualistów i pięknoduchów, których należy wyrżnąć w pień w imię czysto polskiego,
narodowego ładu krwi i gleby.

Drugim dyskutantem, zgodnym z Schulzmannem co do założeń metodologicznych, był Wacek

Brysiak przywódca szkolnej lewicy. Oświadczył on, że przez „róże” Słowacki rozumiał wykwint
życia, zgniły humanitaryzm i miłosierdzie burżuazyjne, które muszą spłonąć w pożarze
nadchodzącej rewolucji. Stukułka, był nieco zmartwiony wynikiem dyskusji i biorąc pod uwagę
ironiczny grymas profesora oraz fakt, że wraz z Schulzmannem i Brysiakiem stanowił trzon
szkolnej reprezentacji koszykówki (wśród której przecież musi panować rzeczywiste
współdziałanie) postanowił ułagodzić wszystkich za jednym zamachem.

W tym celu podjął się napisania okolicznościowego referatu z okazji zbliżającej się rocznicy

powstania listopadowego. W referacie tym, wygłoszonym na uroczystej akademii, dowiódł, że: 1.
powstanie było dowodem romantycznego porywu i solidarystycznych intencji całego
społeczeństwa, które to dwa czynniki cechowały zawsze, cechują i cechować będą Polaków (w
tym miejscu profesor uśmiechnął się z pełną satysfakcją i zadowoleniem, skinął głową oraz
spojrzał bystro dokoła), 2. powstanie wyrosło z mistycznych więzów krwi, było dziełem
młodzieży, a upadło przez starsze pokolenie (w tym miejscu Schulzmann i kilku jego zwolenników
zaczęli bić brawo, lecz szybko umilkli, uważając oklasków za odważną i skuteczną demonstrację
polityczną), 3. powstanie było wynikiem historycznie uwarunkowanych prądów społecznych, a
okoliczność, że się nie udało, jest ponurym oskarżeniem pod adresem zaprzedanych wrogowi
warstw posiadających, magnaterii i im podobnych (w tym miejscu Brysiak ścisnął znacząco prawą
pięść i pokiwał ze zrozumieniem głową). Po referacie Schulzmann spojrzał Stukułce głęboko w
oczy i powiedział:

— A jednak jesteś Polakiem…
Brysiak uścisnął mu krzepko dłoń i rzekł:
— Jesteś na dobrej drodze. Z czasem przejrzysz zupełnie…
Profesor od polskiego poklepał go po plecach i dodał:
— A widzisz! Jak chcesz, to potrafisz.
Stukułka zaś uśmiechnął się z cicha i zamyślił się nad potęgą historiozofii.
W piętnastym roku życia zaszedł ważny, choć niebrzemienny w skutki, fakt utraty przez

Stukułkę niewinności. Odbyło się to w sposób następujący: Stukułka od dłuższego czasu
obserwował z gorącym zainteresowaniem pewną pokojówkę zamożnych sąsiadów. Pokojówka ta
była zgrabną i w miarę (tzn. w niedzielę, gdy miała wychodne) elegancką osobą w wieku mniej
więcej 30 lat. Miała także na imię Halina, jak również bogate i wszechstronne doświadczenie w
sprawach miłosnych. Przez pewien okres czasu spotykali się na frontowych schodach przy czym
Stukułka wykazywał początkowo dużą płochliwość i zmieszanie, oraz zmuszał się całą siłą woli do
niepatrzenia w górę, gdy Halina, unosząc z lekka w obawie przed zgnieceniem spódnicę,
wchodziła na piętro. Z czasem zaczęli ze sobą rozmawiać; w rozmowach tych Stukułka objawiał
się jako wyrafinowany Don Juan, uwodziciel i zblazowany sukcesami w licznych alkowach
rozpustnik, podczas gdy Halina okazywała się niewinną i nieświadomą dziewicą przed
dwudziestym rokiem życia, kwiatem lilii, zupełną ignorantką w sprawie przyczyn i skutków,
poinformowaną, że nie ma wprawdzie bocianów, lecz nie wiedzącą właściwie co i jak.

Stukułka usiłował jej pewne rzeczy nonszalancko wytłumaczyć, litując się jednocześnie

szczerze nad jej potworną sytuacją panienki, narażonej na tysiące niebezpieczeństw, płynących z

plugawej i nikczemnej chutliwości otaczających ją wokoło mężczyzn. Właściwa podszewka
przechwałek Stukułki, oraz jego aparycja (był on już wtedy proporcjonalnie zbudowanym
chłopcem o ciemno blond włosach i wesołych, piwnych oczach) przekonały Halinę, że pewne
rzeczy, o ile je robić szybko, ostrożnie i z pełną inicjatywą w ręku, mogą być zarówno przyjemne,
jak i pożyteczne.

W tym celu zaszła kiedyś, pod wieczór, do mieszkania Stukułków, upewniwszy się przed tym,

że Jan Franciszek jest zupełnie sam w domu i oświadczyła, że pragnie pożyczyć termometr, gdyż
pani jej nagle zaniemogła. Stukułka stał właśnie przy napalonym piecu i słuchał koncertu
reklamowego przez radio. Halina zapragnęła nagle ogrzać sobie stopy, zziębłe na schodach i aby to
wykonać, oparła je tak umiejętnie o piec (posługując się, jako oparciem dla reszty kibici, stojącą
obok, wygodną sofką), że Stukułka znalazł się nagle w obliczu nieogarniętych, a dotąd tylko
niejasno przeczuwanych możliwości.

W kilka minut potem uciekł z domu i oparł się dopiero w kinie „Majestic”, gdzie wyświetlano

właśnie pasjonującą „Wyspę Skarbów”, według Roberta L. Stevensona. Początkowo przygody
piratów i łajdactwa beznogiego Johna Silvera kazały mu zapomnieć o tym, co uprzednio zaszło, po
wyjściu z kina doszedł jednak do wniosku, że stała się rzecz wielka i że on, Stukułka popełnił
brutalny gwałt na najprawdopodobniej niewinnej dziewczynie. Uspokajała go trochę myśl, że nie
słyszał żadnych odgłosów jakby coś pękło, natomiast termometr kojarzył się dlań odtąd z czymś
groźnym, wielkim, niebezpiecznym, wspaniałym i rozkosznym.

Stosunki ułożyły się jak najlepiej. Stukułka schudł bardzo, zaś Halina mogła sobie pozwolić na

wyłączne przebywanie w każdą niedzielę w towarzystwie starszych, zamożnych panów, w
związku z czym wzrósł wydatnie jej zapas jedwabnych pończoch, sztucznej biżuterii, oraz konto w
PKO. Całą resztę jej porywów zaspokajał za darmo i z wdzięcznością Stukułka, którego żarliwość
i dobra wola były niezawodne.

W zamian za to, Halina nauczyła go szeregu cennych i przyjemnych rzeczy, które przydały mu

się bardzo w późniejszych latach. W konsekwencji tej nauki Stukułka czytywał takie sielanki, jak
„Dafnis i Chloe” z życzliwością, lecz nie bez pobłażliwego uśmiechu. Miłe igraszki z Haliną nie
były pozbawione momentów emocjonujących; kiedyś, gdy swawolili w strojach nader
swobodnych i pozycjach nader urozmaiconych, dał się słyszeć zgrzyt klucza w zamku. Byli to
powracający rodzice Stukułki.

Nastąpiła piorunująca akcja ewakuacyjna, w czasie której Stukułka wykazał nieprzeciętną

przytomność umysłu i zdolność błyskawicznej orientacji. Zalety te, wraz z wyżej wymienionymi
rysami światopoglądowymi: inteligencją, wątpliwościami i optymizmem, stanowiły zawsze o
osobowości Stukułki.

Wszelkie próby niewierności Stukułki Halina tłumiła w zarodku napomknięciem, że tym razem

spodziewa się dziecka. Były to oczywiście czcze pogróżki, gdyż bezbłędna technika jej działania,
oparta o wieloletnią praktykę, wykluczała taką ewentualność tym niemniej robiły one na Stukułce
ogromne wrażenie. Oczami wyobraźni widział Halinę zażywającą cyjankali lub skaczącą do
Wisły, następnie scenę wyłowienia i obdukcji sądowej jej trupa, następnie wzmianki w gazetach i
siebie pod pręgierzem opinii publicznej. Halina nigdy przy tym nie omieszkała zaznaczyć, z cichą
melancholią w głosie, że Stukułka jest jej pierwszą i ostatnią miłością, człowiekiem, który ją
uwiódł i któremu nic miała się ona siły oprzeć.

W takich wypadkach żal mu było strasznie Haliny, lecz jeszcze bardziej cierpł na myśl o

klęskach, które by spadły na niego przy niepomyślnym obrocie sprawy. Natomiast możliwości
zaradzenia złemu były dlań czarną magią, aczkolwiek wiedział, że takie są. Sytuacja stała się o tyle
skomplikowana, że po niejakim czasie Stukułce przestała wystarczać namiętność i porubstwo i
zapragnął czystej, krystalicznej, a wzniosłej miłości.

W związku z tym nawiązał bliższy kontakt z niejaką Irenką Milenko, córką białego emigranta i

matki–Polki, oraz uczennicą na pensji imienia Królowej Jadwigi. Zaczęło się oczekiwanie po
lekcjach na placu Trzech Krzyży, spacery w Aleje, trzymanie teczki, wystawanie przed domem
ukochanej, po to, aby na nią spojrzeć z daleka, potem listy i telefony (rozmowy trwały ponad
godzinę i powodowały uszkodzenia linii), aż wreszcie Stukułka napisał wiersz o czarze
granatowego, szkolnego mundurka i konwaliowym zapachu włosów, który go nie zadowolił i
został natychmiast podarty.

Z uczucia tego Stukułka zwierzył się koledze, który dzielił z nim szkolną ławkę, czyli

Zbigniewowi Koźlak–Koziołkowskiemu, synowi ziemianina. Zbyszek, który miał dwie siostry, i
w którego domu bywała cała falanga panienek z dobrych domów, nie wyłączając Irenki Milenko,
wysłuchał zwierzeń Stukułki, poczem spytał:

— Skoro ją tak kochasz, to czemu jej nie zgwałcisz?
— Jesteś bydlę — wycedził zimno Stukułka. — Takich jak ona się nie gwałci. To porządna

dziewczyna. Takie się kocha. Gwałci się inne, wiem już jakie.

— Mówisz głupstwa — powiedział bynajmniej nie zmieszany Koźlak–Koziołkowski — takie

też się gwałci, o ile tylko one same tego chcą. Mogę ci dać na to słowo honoru, a to jest coś warte.
Ale możesz je tylko zgwałcić, przespać się z nimi nie możesz, bo to jest shocking i technicznie
niewykonalne. Natomiast jeśli chodzi o gwałt, to nie mają one specjalnych zastrzeżeń i odbywa się
to całkiem po cichu.

— Wiesz, żal mi ciebie, Zbyszek — rzekł wolno Stukułka. — Nie dostrzegasz pewnych rzeczy.

Życie bez ideału w każdej dziedzinie, bez pewnych, chociażby umownych wartości, staje się nudne
i płaskie, a nie ma nic przykrzejszego, niż nuda i płaskość. Nie jestem purytaninem, a tym mniej
naiwniakiem i wiem, że zarówno jeden, jak i drugi to śmieszne typy. Ale wiem także, że trzeba
kochać dwojako: zmysłami i sercem i zawsze będę to sobie tak organizował — jedna dla kontaktu
dusz, a druga dla tych innych kontaktów. To dodaje niesłychanego smaku istocie rzeczy.

Koźlak–Koziołkowski potarł sobie dłonią czoło, gdyż mimo sprytu nie odznaczał się

zdolnościami do dialektyki, nawet w tej dziedzinie. Po czym rzekł:

— Może i masz rację, nie wiem, nie zastanawiałem się nad tym. Ale w takim razie, jak

pojmować małżeństwo? Czy faceci żenią się dla kontaktu dusz, czy dla tego drugiego?
Wyobrażam sobie, jaki kocioł zrobiłby się u nas w domu, gdyby ojciec powiedział matce, że jest
dla jego duszy, a wieczorem to on pójdzie sobie na dziewczynki; albo nawet odwrotnie, że matka
jest tylko… ten… tego…, a duszy stary sobie poszuka gdzie indziej. Coś nie klapuje w tej twojej
teorii.

— Trochę racji nasz — zasępił się Stukułka — widocznie mam jeszcze zbyt mało danych do

ostatecznej syntezy. W każdym razie moje dotychczasowe doświadczenia zmuszają mnie do
przyjęcia wyłuszczonej ci postawy. Nad małżeństwem jeszcze się nie zastanawiałem, W zasadzie
uważałem je za nonsens, a tymczasem nie jest to taka głupia rzecz. W tym coś tkwi.

Stukułka zrobił bez większego trudu i tragedii maturę, a wypadło to mniej więcej w tym czasie,

gdy ojciec jego Paweł ogłosił upadłość. Zawiły splot okoliczności, związany z bankructwem,
wyjaśnił się szczęśliwie w ten sposób, że mydlarnia przepisana została na nazwisko żony, zaś stary
Stukułka stał się, ni stąd, ni zowąd, właścicielem jednej perfumerii i dwóch składów aptecznych.

Tym samym sytuacja materialna Stukułków uległa zasadniczej zmianie na lepsze.

Przeprowadzili się z Kruczej na kolonię Staszica, stary Stukułka kupił sobie sygnet herbowy, a
matka, z domu Sadzikowska, uczyła się grać w bridge’a.

— Ja jednak jestem porządnym człowiekiem — mówił ojciec Jana Franciszka do jednego ze

swych drobnych dostawców jeszcze z okresu dorabiania się na mydłami — panu zapłaciłem
wszystko, ale Schichtowi nie pójdzie ze mną tak łatwo. To przecież zagraniczny, holenderski

kapitał, który należy zwalczać.

Synowi zaś powiedział:
— Na wakacje wyślę cię za granicę. Synowie z dobrych domów, o pełnej chwały tradycji,

powinni w młodości podróżować, poznać świat, a później służyć ojczyźnie. Nie ma zaś
chlubniejszej służby, niż z bronią w ręku.

Odnośnie zamierzonego wojażu Stukułki odbyła się narada familijna, w której udział wzięli:

ojciec, matka, brat ojca, Zenon, który w między czasie otrzymał dobrze płatną posadę w COP i
dawał wszystkim do zrozumienia, że pracuje w kontrwywiadzie (co było zawsze jego marzeniem,
natomiast nigdy prawdą), oraz brat matki, Feliks Sadzikowski, ginekolog i cynik.

W trakcie dyskusji wyłoniła się znaczna różnica zdań. Paweł Stukułka chciał wysłać Jana

Franciszka do Anglii, miał jedynie zastrzeżenia co do wysokości waluty brytyjskiej i wynikających
stąd kosztów pobytu. Zenon Stukułka domagał się wysłania bratanka do Niemiec, motywując to
tym, że można stamtąd przywieźć informacje bardzo cenne i na czasie; doktor Sadzikowski zaś
doradzał Francję, kraj, związany z Polską tradycyjnymi węzłami przyjaźni, w którym można
nauczyć się wielu zasadniczych rzeczy, o czym on, jako ginekolog wie bardzo dobrze.

Pani Stukułka nie posiadała wyrobionego zdania w tej sprawie i w ogóle była raczej za polskim

morzem. Przeciwko Francji podniósł obiekcje stary Stukułka, nazywając ją krajem rozpusty i
degeneracji, a Zenon dodał, że jest to także gniazdo folksfrontu i wpływów komunistycznych. W
odpowiedzi na to wuj Sadzikowski zaproponował, aby dokonać egzaminu mentalności Jana
Franciszka i skoro okaże się ona zdrowa i odporna na bakcyle psycho–intelektualne wysłać go,
mimo wszystko do Francji.

Po pewnych oporach, przy czym mama Stukułkowa pytała się o nieskończoną ilość

najprostszych rzeczy (na przykład: co to jest mentalność?), wezwano Jana Franciszka i przez dwie
godziny zadawano mu pytania w stylu: jaki jest jego stosunek do wojny domowej w Hiszpanii? —
Co sądzi o procesie Gorgonowej?

*

— Czy uważa gmach BGK

*

za ładny? — Co by zrobił, gdyby

znalazł portfel z 50.000 złotych na ulicy? — Czy podoba mu się Jadwiga Smosarska?

*

Stukułka szybko zorientował się, że w teście tym chodzi o zupełny brak oryginalności i

odpowiedział na wszystkie pytania zadowalająco, czym nota bene wywoływał pogardliwe
wzruszenie ramion u wuja Sadzikowskiego, które mówiło wyraźnie: widzicie, możecie śmiało
wysłać go do Francji! Jedyną obiekcję wzbudziła wśród większości egzaminujących odpowiedź na
pytanie: czy Edward VIII dobrze zrobił abdykując dla pani Simpson? Stukułka odpowiedział, że
jego zdaniem znakomicie, na co ojciec i stryj Zenon uśmiechnęli się z niesmakiem, zaś mama
uniosła się zaperzona:

— Co ty gadasz, smarkaczu! Jak ci nie wstyd? Dla jakiejś tam pierwszej lepszej zdjąć z głowy

szczerozłotą koronę! Czy ty byś też tak zrobił?

W końcu jednak pojechał do Francji. Przez trzy miesiące kręcił się po Paryżu, obejrzał sobie

Louvre, Maurice’a Chevalier’a, opactwo Chiny, nocny lokal „Le boeuf sur le toit”, Sorbonę, Ogród
Luksemburski o świcie, w południe i w nocy, giełdę w chwili haussy, Dzielnicę Łacińską, hotel
„Claridge”, mecz rugby, pokój pewnej pracownicy miłości w okolicach dworca Saint Lazaire i
pałac w Wersalu.

Był świadkiem jednej manifestacji faszystowskiej partii „Ognisty Krzyż”, jednej łącznej

*

Proces Gorgonowej — najciekawszy proces dwudziestolecia. Jak dalece był ciekawy ilustruje fakt, że uratował

całe koncerny prasowe od bankructwa.

*

Bank Gospodarstwa Krajowego, bardzo ładny gmach w centrum Warszawy. Było podówczas w dobrym tonie

uważać go za nieładny.

*

Jadwiga Smosarska — nestor polskich amantek filmowych o idyllicznym typie urody.

demonstracji strajkujących robotników wraz z komunistyczną młodzieżą, oraz wspólnej zabawy
wszystkich ugrupowań, za wyjątkiem monarchistów, z okazji święta 14 lipca. Nauczył się
posługiwać metrem, robić siu–siu w otwartych pisuarach ulicznych, tańczyć „swing”, całować się
z dziewczynami w miejscach publicznych, oraz nosić barwne marynarki i szaliki zamiast krawata.

Wracając zaś do Warszawy rozmyślał w pociągu: „Francja, jak i cały wysoce kulturalny Zachód

Europy, jest wielością i różnorodnością nieogarnioną, toteż wszelka turystyka, czy krótkie podróże
po tych krajach bez ściśle sprecyzowanego celu, wydają mi się nieporozumieniem i stratą czasu.
Stare i wielkie Kultury są dokładnie poszufladkowane, poszczególne zaś szufladki są w nich
niezwykle głębokie i dopiero umiejętne wysuwanie tych szufladek może dać powołanym oczom,
intelektom i sercom pełnię satysfakcji.

Artysta–plastyk znajdzie we Francji najbogatsze muzea i najciekawsze galerie sztuki,

wojskowy lub historyk może latami całymi grzebać się we wspaniałych archiwach i dokonać
swych najistotniejszych studiów, teatrolog będzie oszołomiony osiągnięciami inscenizacji,
smakosz zanurzy się w nieznane i nie do zdobycia nigdzie indziej rozkosze stołu i piwnicy,
włóczęga znajdzie największą swobodę, pełne wdzięku i ochoty dziewczęta, najpiękniejsze
widoki, najweselsze nastroje, zaś cnotliwy — najcnotliwsze panienki, zapytujące na studenckich
balach swe siedzące pod ścianą matki, czy mogą pójść zatańczyć?

Trzeba jednak wiedzieć, czego się we Francji szuka, gdyż chcieć ogarnąć to wszystko jest

czystym szaleństwem! Jedynie niepokojącą rzeczą, jaką Stukułka wywiózł z Francji, była
świadomość, że są kraje, w których można się kłócić z policjantem oraz wyjść na ulicę przebranym
za niemowlę i w tym stroju poślubić Murzynkę bez usłyszenia jednego złego słowa ze strony
współbliźnich. Świadomość tych rzeczy zapadła weń głęboko i na zawsze. W najskrytszych
ostępach duszy modlił się do niej żarliwie i z czołobitnym szacunkiem.

Po powrocie z Francji stary Stukułka przycisnął Jana Franciszka do piersi i rzekł:
— Cieszę się z twego zdrowia i dziarskiego wyglądu. Teraz wstąpisz na właściwą drogę, to

znaczy do wojska.

Jan Franciszek rzeczywiście wyglądał przyjemnie i zdrowo, choć może nie tak dziarsko, jak

tego chciał jego rodzic. Wyrósł na szczupłego, dość wysokiego młodzieńca. Miał miękkie,
schludnie zaczesane, ciemnoblond włosy, piwne, śmiejące się i rozsądnie patrzące oczy oraz białe,
równe zęby. Ubierał się chędogo, z dyskretną swobodną wytwornością, nie gardząc wesołymi
kolorami. Słowa ojca wywołały w nim następujące refleksje: „Stary chce koniecznie, żebym został
oficerem. Oczywiście trudno jest go posądzić o jakikolwiek wdzięk w myśleniu przy układaniu
swych planów, wychodzi on bowiem z tych samych założeń i pragnień, które międlą w sobie od stu
lat wszyscy wzbogaceni drobnomieszczanie od Renu aż po Wołgę.

W tych trzech społeczeństwach, to znaczy w niemieckim, polskim i rosyjskim, oficer jest

rodzajem mającego się prawo upijać półboga. Nie ma społeczeństw, w których oficerom więcej
byłoby wolno, niż w tych trzech, jak również nie ma społeczeństw lepiej zorientowanych w
szarżach i dystynkcjach wojskowych, niż one. Ale trzeba się nad tym zastanowić, gdyż sama myśl
nie jest zła, a wszystko jest przecież kwestią interpretacji. Będąc niewątpliwie człowiekiem
inteligentnym nie posiadam jednak żadnych skonkretyzowanych talentów, natomiast całe
mnóstwo upodobań.

Wojsko jest dziś równie potężną, jak wszechstronną dziedziną życia i każde z mych

zainteresowań może się w nim z powodzeniem zmieścić, będąc przez nie swoiście wzmocnione.
Na przykład: lubię muzykę — mogę więc grać w wojskowej orkiestrze lub zostać specjalistą od
wojskowych marszów. Jeśli poczuję wenę do nauk ścisłych — mogę zostać dyplomowanym
strategiem. Jako miłośnik dobrej architektury mogę budować interesujące fortyfikacje.

Pasjonując się sportem — będę reprezentował armię na zawodach hippicznych. Gdy zapragnę

doskonalić moralnie siebie i innych — przywdzieję suknię wojskowego kapelana, gdy zaś poczuję
potrzebę wyładowania swych pierwotnych instynktów — pójdę do koszar jako oficer pułkowy.
Jeśli przypadkiem zechcę zrobić karierę w polityce, to, znając dzieje i obyczaje mojego kraju, mam
prawo przypuszczać, że stopień oficerski będzie mi raczej wybitną pomocą niż przeszkodą, zaś
staż wojskowy i mundur mogą mi zastąpić wiele koniecznych dla sprawowania władzy,
umiejętności. W ten sam sposób, nie opuszczając wojska, mogę być historykiem, administratorem,
dziennikarzem i hagiografem, czyli pisać poparte autorytetem munduru życiorysy wojskowych
świętych, a więc św. Jerzego, św. Michała i innych”.

Samo rozumowanie jednak nie wystarczało i należało zamierzeniom tym dać podbudowę

emocjonalną. W tym celu Stukułka przeczytał kilka życiorysów Napoleona, Juliusza Cezara,
Wallensteina i Józefa Piłsudskiego, po czym z ochotą pojechał do podchorążówki piechoty, do
Tekiel.

Pierwsze trzy miesiące zdały się Stukułce ponurym koszmarem. Zwlekał się wczesnym rankiem

ze swego spartańskiego posłania, wykręcał sobie kości i mięśnie w gimnastyce, śpiewał modlitwę,
padał na ziemię, czołgał się, wstawał, ćwiczył, robił zwroty, przycinał sobie nieustannie palce
karabinowym zamkiem, uczył się teorii, biegał, maszerował, po czym znów śpiewał i kładłsię spać.

W nocy marzył zawzięcie o najwymyślniejszych torturach dla podoficerów–instruktorów, oraz

o chwili, w której stanie przed komendantem szkoły (nawiasem mówiąc — całkiem
sympatycznym majorem) i powie mu wszystko, absolutnie wszystko do samego końca, co sądzi
on, Stukułka, o tym straszliwym, zorganizowanym bezsensie. Nazajutrz rano zrywał się jednak
posłusznie z łóżka i robił identycznie to samo, co wczoraj. Po pewnym czasie pozwolono mu
pojechać do domu na kilkudniowy urlop. Na jego widok staremu Stukułce zwilgotniały oczy i
powiedział:

— Schudłeś, sczerniałeś, lecz jesteś jakiś taki krzepki. Wyglądasz, jak prawdziwy zagończyk.
Stukułka pokiwał smętnie głową, obłożył się stertą książek o podobnej treści i wnioskach i

zaczął namiętnie czytać. Były to książki najrozmaitszych rewolucjonistów i buntowników różnych
narodowości, burzących się przeciwko bezduszności wojskowego drylu. Wyróżniali się wśród
nich pewni Anglicy i rosjanie; pierwsi zwalczali z nienawiścią stosunki, panujące we flocie
królewskiej — drudzy zaś wyszydzali z akcentem rozpaczy, okrucieństwo dyscypliny dawnej
armii carskiej.

Po przeczytaniu sporego zapasu takiej literatury Stukułka zamyślił się głęboko i pojął, że dryl i

bezduszna dyscyplina są wypróbowanym środkami dla wdrożenia pewnych, nie podlegających
dyskusji wartości, w duszę i umysł młodego mężczyzny. Wrócił więc do Tekiel, pełen rezygnacji,
lecz bez wrogości i spóźniwszy się z urlopu stał przez dwie godziny w pełnym rynsztunku na
baczność.

Latem Stukułka pojechał do 305 pułku piechoty, stacjonującego w Mirynie. Miryn było to

potworne miasteczko, pełne fryzjerów, taniej limoniady, schludne i nudnawe, typowe,
wielkopolskie miasteczko. Stukułka odbywał swój staż sumiennie i cieszył się ogólną sympatią, aż
do czasu, gdy dostał rozkaz szkolenia kilku rekrutów.

Zanim przystąpił do tej pracy namyślił się głęboko i zdefiniował:, Jasne jest, że to, czego

wymaga się od żołnierzy, jest słuszne i pożyteczne. Wątpliwe jest tylko, czy metoda jaką się ich
doprowadza do pewnych umiejętności, jest właściwa. Otóż wydaje mi się, że mając wyraźnie
wytknięty cel przed oczami można osiągnąć to samo w drodze łagodnej, lecz sumiennej
perswazji”.

Rozpoczął więc szkolenie od przyjacielskiej pogawędki z rekrutami, w czasie której starał się

im wyjaśnić filozoficzne założenia wojskowości, nie zrażając się głuchą obojętnością, wiejącą z

ich ogolonych fizjognomii. Po czym spokojnie, bez podnoszenia głosu, rozpoczął wdrażanie im
pewnych cnót, które wdrożono mu w Teklach. Po tygodniu był przez nich dogłębnie
znienawidzony. Rekruci spluwali na jego widok i szeptali:

— Taki to najgorszy. Krzyczeć to on nie krzyczy, ale ostatni pot z człowieka wyciśnie. Nie tak,

jak plutonowy Siuda.

I tęsknili mocno za plutonowym Siudą, który trzymając się starych metod wyrażał

najrozmaitsze przypuszczenia na temat zajęć zawodowych ich matek, oraz tarzał ich godzinami w
błocie bez intelektualnego uzasadnienia.

Stukułka zaś został wezwany do dowódcy pułku, podpułkownika Lamskiego. Był to stary oficer

z cesarsko–królewsko–austriackiej służby, mierzący 1 metr 92 cm wzrostu i szeroki w barach, jak
portal kościoła parafialnego w Mirynie. Miał przy tym jasne, tzw, odważne oczy, dobrze
utrzymane wąsy i w całości doskonale reprezentował ten typ Europejczyka, który może byż
jedynie arystokratą i myśliwym, albo wojskowym z odwiecznie wojskowej rodziny. W wolnych
chwilach zajmował się studiami nad dziejami pułków, w których służył kolekcjonowaniem
historycznych emblematów pułkowych. Lamski chrząknął, Wydobył bogato grawerowaną
herbami papierośnicę i poczęstował Stukułkę „Egipskimi”. Po czym rzekł:

— Powiedzcie mi, sierżancie—podchorąży, dlaczego was tak strzelcy nie lubią?
— Nie lubią? — zdziwił się Stukułka. — Melduję posłusznie, panie pułkowniku, że nic o tym

nie wiem.

— Porzućmy na chwilę ten ton — uśmiechnął się podpułkownik Lamski zupełnie sympatycznie

i wbrew temu, co o pułkownikach mówią — wcale niegłupio — powiedzcie mi szczerze co tam
między wami jest?

— Skoro mam porzucić właściwy ton, panie pułkowniku, to przyznam się, że jestem zgnębiony

tym, co pan pułkownik powiedział.

— Otóż to. A powiedzcie wy mi, sierżancie—podchorąży, dlaczegoście wy wstąpili do wojska

na zawodowego, skoro tak się do tego nadajecie, jak jamnik do polowania par force?

— Aby służyć ojczyźnie z bronią w ręku, panie pułkowniku — wyprężył się Stukułka.
— Porzućcie ten ton, już raz wam powiedziałem — dudnił pułkownik — i słuchajcie,

sierżancie–podchorąży, co wam powiem. Obserwuję was nie od dzisiaj i przyznać muszę, że nie
bez satysfakcji. Lubię ludzi inteligentnych, ale ‘ wojsku, a przynajmniej nie w niskich rangach. Wy
jesteście urodzonym opozycjonistą i wszędzie takim pozostaniecie, gdyż nigdy nie będziecie w
życiu i pewni, ani o niczym przekonani. To nie znaczy, że mam was za komunistę, uchowaj Boże,
mamy solidne informacje, że tak nie jest. Ale kiedy widzę, jak nudzicie na modlitwie, uśmiechacie
z ironią na odprawach, nie wierzycie jotę żadnemu referatowi i zastanawiacie się nad każdym
wydanym rozkazem, wtedy ogarnia mnie na przemian rozpacz lub rozbawienie. Dam wam dobrą
radę: albo rzućcie wojsko, albo idźcie do sztabu, czy do intendentury. Inaczej zawsze będziecie
doprowadzać waszych przełożonych do śmiechu i do płaczu, połączonego ze zgrzytaniem zębów.

I podał Stukułce swą dłoń, wielką jak cztery schabowe kotlety. Stukułka po raz pierwszy

spojrzał na swego zwierzchnika z pełnym uznaniem, a później, rzewnym szacunkiem, często
wspominał ten egzemplarz subtelnego i mądrego pułkownika.

Po powrocie ze stażu pułkowego do Tekiel miała się odbyć promocja podchorążych. Do tego

uroczystego dnia podchorążowie przygotowywali się nader starannie. W wigilię promocji, zaraz
po południu, rozpoczęło się czyszczenie munduru i ekwipunku pod kierownictwem znanego kata i
oprawcy, niejakiego sierżanta Balona.

Buty, guziki, szamerunek nabierały błysków fanatyzmu pod miarowymi i krzepkimi z początku

ciosami szczotek i sukiennych polerowaczek. Kanty spodni zaostrzyły się pod żelazkiem jak
klingi. Broń i rzemienie lśniły onieśmielająco i wszystko było tak bezapelacyjnie dotarte, że tylko

szatan lub sędzia śledczy mógłby znaleźć skazę.

Starszy sierżant Balon przechadzał się z wolna pomiędzy czyszczącymi, założywszy ręce do

tyłu i nic nie mówiąc. Był to niewielki, pyzaty człowieczek, wzorowy ojciec i mąż, który święcie
wierzył, że myślenie prowadzi do wszystkich na tej ziemi nieszczęść, że żołnierka jest specjalnie
umiłowanym przez Boga zawodem i że nie ma nic wspanialszego pod słońcem, jak dwuszereg w
nieskazitelnej postawie zasadniczej.

Wieczorem, o przepisowej porze, śmiertelnie znużeni czyszczeniem podchorążowie padli, jak

podcięte tulipany, na łóżka, pieszcząc w duszy cichą nadzieję, że w dzień promocji, wyznaczonej
na 12 w południe, pozwolą im o godzinę dłużej pospać. Toteż gdy o 3 nad ranem usłyszeli dźwięki
trąbki, wielu z nich uśmiechnęło się tylko przez sen, inni uczynili gest odganiania uporczywej
mary i naciągnęli wyżej koce na uszy, ale gdy w drzwiach sypialni stanął starszy sierżant Balon i
ryknął:

— Pod–cho–rrrrrrą–żowie!!!
Na sali powstał popłoch, graniczący z rozpaczą i obłędem. W pięć minut później stali jednak w

karnym ordynku, ubrani w wypucowany moderunek i starszy sierżant Balon posuwał się wolno
wzdłuż frontu, śledząc każdy milimetr kwadratowy ich powierzchni. Wreszcie zatrzymał się przy
podchorążym Wiatraczku, miłym, uczuciowym chłopcu, który wzruszał się do łez na
patriotycznych akademiach, deklamował wiersze Wincentego Pola i marzył o ofiarnej służbie pod
rozkazami jakiegoś bohatera. Starszy sierżant Balon pokiwał głową i rzekł:

— Podchorąży Wiatraczek. Wystąpić!
Wiatraczek wystąpił. Balon wyciągnął oskarżycielsko palec i wskazał na rękaw munduru

podchorążego Wiatraczka. Po czym spytał:

— Co to jest?
Podchorąży Wiatraczek skłonił głowę i rzekł:
— Nic nie widzę, panie sierżancie. Balon:
— A gdzie podchorąży ma oczy? Wiatraczek:
— W głowie, panie sierżancie. Balon:
— To niech podchorąży schyli głowę niżej. Wiatraczek schylił głowę niżej i kontynuował po

chwili:

— Nic nie widzę, panie sierżancie.
Starszy sierżant Balon rozejrzał się wokoło i rzekł:
— Podchorąży Wiliński. Wystąpić.
Wystąpił podchorąży Wiliński, którego Balon spytał, wskazując na rękaw podchorążego

Wiatraczka:

— Podchorąży Wilióski. Co to jest?
Podchorąży Wiliński nie chciał robić przykrości koledze, lecz zarazem uważał, że najwyższy

czas jest zakończyć tę całą zabawę. Przyglądał się bardzo długo rękawowi Wiatraczka, po czym
rzekł dyplomatycznie i ugodowo:

— Melduję posłusznie, panie sierżancie, to jest ledwie widoczny pyłek.
— Pyłek — syknął Balon — nie, podchorąży Wiliński, mylicie się — zdjął z rękawa

Wiatraczka zupełnie niewidoczny corpus delicjti i uniósł go na palcu w górę, demonstrując wokoło
czysty, nagi palec. — Otóż to nie jest pyłek. To jest łupież. I wy, podchorążowie, chcecie dziś
zostać oficerami, nie umiejąc odróżnić łupieżu od pyłku? Mając w dodatku pełne kołnierze
łupieżu. Nie, Baaaaczność! W prawo zwrot — Za mną maaaarsz.

Wyprowadził ich na dziedziniec, gdzie ślicznie ubrani podchorążowie wykonali 18 przysiadów,

4 „padnij” w tempie, następnie przeczołgali się około 20 metrów, oraz zademonstrowali kilka
ćwiczeń z bagnetem na broni. Stukułka nigdy dotąd nikogo tak nie nienawidził, jak starszego

sierżanta Balona w chwili, gdy w niwecz obracał się na mokrej ziemi cały czar jego munduru. O
godzinie 4.48 podchorążowie weszli z powrotem do koszar, zaś stojący w drzwiach starszy
sierżant Balon zagrzmiał:

— Godzina na oczyszczenie munduru i broni. O 6 przegląd. Podchorążowie proszę nie

zapominać — dziś promocja!

Gdyby przekleństwa oczu i serc mogły niweczyć, starszy sierżant Balon uleciałby w tej chwili,

jak smrodliwy obłok, w górę. Ale tak nie było i wyszedł on spokojnie z sali, w której podchorąży
Wiatraczek właśnie się rozpłakał:

— Na rany Chrystusa! Tam nic nie było! Ja przecież nie mam łupieżu!…
— Był — jęczał ponuro Wiliński — tyciuteńki kawałek łupieżu — pokazywał na paznokciu. —

Ale jak ten chamski pomiot dojrzał go na kolorze ochronnym w elektrycznym świetle?

— Smutni idioci — zwrócił się Stukułka do złamanych na duszy i ciele podchorążych — czego

patrzycie na Wilińskiego i Wiatraczka, jak na winnych? Czyż nie rozumiecie, że powołaniem tego
zbira Balona jest odnajdywanie mikrodrobin łupieżu aa każdym tle? Czyż nie pojmujecie, że
najszacowniejsze instytucje tego świata oparte są na prowokacji i że nawet gdybyście byli
noworodkami o nieprzeciętej pępowinie, to Balon wynalazłby na was plamkę, za którą
musielibyście dziś padać i czołgać się…

Punktualnie o godzinie 12 w południe odbyła się na rynku w Teklach uroczystość promocyjna,

na którą przybył generał brygady Nosiwóz–Kłapiński, były legionista, a jeszcze przedtem
anarchizujący inteligent, który z rygoryzmem cechującym przemiany życiowe ludzi jego obozu,
odprawił obowiązującą w talach wypadkach liturgię, pachnąc przy tym uderzająco wodą
lawendową. Wszystko odbyło się przepisowo, z mszą świętą i całowaniem sztandaru,
podchorążowie klękali, generał Nosiwóz–Kłapiński płazem szabli pasował ich lekko i precyzyjnie
na oficerów, zaś starosta tekielski, niejaki mgr Wolak, wygłosił dłuższe przemówienie, w którym
zadeklarował, w imieniu miejscowej ludności i miejscowego przemysłu, ufundowanie 5.000
durszlaków dla armii, w ramach świadczeń patriotycznych, jakie w tym czasie ponosiło całe
społeczeństwo.

— My rozumiemy — dowodził przekonywająco i długo starosta mgr Wolak — że armia,

strażniczka naszych granic i nasze mocarne ramię narodu, potrzebuje dział, samolotów
sanitarnych, szabel i karabinów maszynowych. Ale oprócz tych chlubnych narzędzi potrzebuje
także owej biologicznej podbudowy, jaką jest jadło.

My, Polacy, nie wyobrażamy sobie jednak wielu najprostszych potraw bez gruntownego

odcedzenia, co ma notabene swą wyrazistą, symboliczną wymowę właśnie dziś, w dobie czujności
wobec mniejszości i obcych agentur. W tym celu miejscowa fabryka durszlaków i całe
społeczeństwo tekielskie przystąpią do jak najszybszego zaopatrzenia naszych okrytych chwałą
pułków w durszlaki, ten niezbędny element wyposażenia współczesnej armii. Niech żyje
marszałek Śmigły–Rydz!

Tłumy podjęły okrzyk, po czym nastąpiło chwilowe zamieszanie, gdyż zespół dęty straży

pożarnej zaczął grac „Pierwszą Brygadę”, orkiestra pułkowa uderzyła w tony hymnu narodowego,
zaś chór mieszany stowarzyszenia śpiewaczego „Verburs! Nobile” wskutek pomyłki w programie
trzymanym przez drżącego z emocji dyrygenta, usiłował właśnie odśpiewać „Morze, nasze
morze”!

Z zamieszania tego skorzystało dwoje nieletnich dzieci w strojach góralskich (co się tłumaczy

faktem, że Tekle leżą na Pomorzu), które wręczyły wzruszonemu generałowi
Nosiwóz–Kłapińskiemu skromną wiązankę regionalnych kwiatów. Podchorążowie mieli przez
cały czas uroczystości zupełnie zmętniałe z niewyspania, czyszczenia i czołgania się oczy, którą to
okoliczność świetnie uwypuklił korespondent prasy stołecznej, pisząc w swym sprawozdaniu:

— „…podczas podniosłej ceremonii oczy młodych adeptów szlachetnej sztuki militarnej i

przyszłych obrońców ojczyzny przesłaniała lekka mgła młodego wzruszenia, spoza której
przebijały błyski zapału, twardy, niezłomny hart, uwielbienie dla Wodza i miłość do sztandaru…”

W kilka godzin później podporucznik Stukułka spotkał na dziedzińcu koszarowym starszego

sierżanta Balona, uśmiechnął się doń, otrzymał odeń również uśmiech o cechach należnego
szacunku i odezwał się w te słowa:

— Starszy sierżancie, proszę mi powiedzieć: ile mierzy pan wzrostu według ostatnich badań

regulaminowych?

— Jeden metr sześćdziesiąt dwa centymetry — odparł nieco zaskoczony Balon.
— Proszę być ze mną szczery i otwarty, starszy sierżancie i powiedzieć mi jeszcze, czy zawsze

od najmłodszych lat, doznawał pan bicia serca na dźwięk wojskowych marszów, czy śniły się panu
po nocach szable, pistolety, konie, czy marzył pan o pasach, rzemieniach, mundurach i wyprężonej
postawie?

Balon spojrzał na Stukułkę z wyraźną obawą.
— Skąd pan wie — rzekł niepewnie, zaraz jednak sentyment i rzewność zadrgały mu w głosie.

— Rzeczywiście tak było. Jeszcze jako mały komis biegałem na plac ćwiczeń, gdzie musztrowano
stacjonujących w naszym miasteczku wirtemberskich strzelców. Serce mi waliło, gdy
maszerowali, równo i sprężyście, takie wielkie chłopy, i jak, na rozkaz feldfebla, robili zwroty na
tempa. I w ogóle zawsze kochałem wojsko, bałem się tylko, czy nie będę za niski na podoficera.

— Mój Boże, cóż to za rozkosz móc krzyknąć: „W prawo zwrooot!” do kilkudziesięciu drabów,

z których każdy mógłby jednym uderzeniem pięści przyprawić mnie o długotrwały pobyt w
szpitalu, a którzy, jak mechaniczne laleczki, kręcą się na sam dźwięk mego głosu w kółko… To
przecież jest tak przyjemnie rozkazywać większym od siebie, a gdzież można to robić lepiej niż w
wojsku, które oparte jest o najmądrzejszą rzecz, jaką człowiek kiedykolwiek wymyślił, to jest o
dyscyplinę?…

— Tak, tak — pokiwał głową Stukułka — wszystko się zgadza. Obciążony jest pan, starszy

sierżancie, Tym samym kompleksem co Fryderyk Wielki, brak panu tylko jego genialności. I
jeszcze jedno pytanie: czy widział pan kiedyś obraz Jana Matejki pod tytułem: „Bitwa pod
Grunwaldem”?

Balon:
— Widziałem, będąc w Warszawie, panie podporuczniku.
Stukułka:
— Jakie wywarł na panu wrażenie, panie starszy sierżancie?
— Jeśli mam być szczery — głos Balona nabrał tonów konfidencjonalnych — to nie najlepsze.

Nie mogę pojąć, jak w takim bałaganie można było nie tylko zwyciężyć, ale nawet bić się
prawidłowo i według regulaminu. Całe szczęście, że poszliśmy od tamtych czasów naprzód. I w
ogóle nie podobał mi się zawiły i ponury charakter tego dzieła oraz wyraz twarzy poszczególnych
żołnierzy. Sceny batalistyczne powinny być malowane w jasnych, wyraźnych i pociągających
kolorach, twarze żołnierzy mają być ochocze i dziarskie i takie obrazy, moim zdaniem, muszą
wisieć wszędzie, nawet w poczekalniach dentystów i na poczcie, tak, aby prawda o wojsku dotarła
do każdego.

Stukułka pochwycił dłoń sierżanta Balona i uścisnął ją z uczuciem.
— Dziękuję panu, starszy sierżancie i przebaczam panu wszystko. — Mało — jestem panu

bezgranicznie za wszystko wdzięczny. Za padanie, czołganie się, czyszczenie, za wzbudzanie w
nas nieprzytomnej, młodzieńczej nienawiści do pana i za dzisiejszą rozmowę wreszcie. Jest pan
doskonałym wcieleniem jednej z odnóg europejskiej kultury, a proszę mi wierzyć — kultura ta
godna jest uwielbienia. Dzięki takim jak pan, w wiele lat później, w gronie starych kolegów, przy

kominku i lampce wina, możemy wspominać z czarującą melancholią owe chwile młodzieńczych,
podchorążackich udręk i mówić o panu z ciepłym sentymentem: „Pamiętacie Balona? Cóż to była
za wspaniała, poczciwa, monstrualna świnia!”

Stukułka odszedł, zaś Balon rzucił w ślad za nim:
— „Oficerrr, taka jego mamusia, a jednak miazmat!” — Była to w przekonaniu starszego

sierżanta Balona, konkluzja apokaliptyczna i ze wszech miar obciążająca, tym bardziej, iż zupełnie
nie rozumiał słowa „miazmat”.

Podporucznik Stukułka wyjechał na urlop do Juraty. W tej uroczej miejscowości nadmorskiej

wydawał z talentem, lecz także z umiarem ojcowską gratyfikację za zdobycie szlifów, oraz pieścił
z równym talentem, lecz bez umiaru niejaką Ninę Siłkównę, z zawodu sekretarkę wicedyrektora
elektrowni miejskiej w Katowicach. Nina była platynową blondynką o doszczętnie brązowej
skórze, pachnącą w zbliżeniach kremem „Nivea”.

Zbierało się już niedwuznacznie na wojnę i Stukułka, w przerwach między jedną pieszczotą a

drugą, rozmyślał intensywnie na temat: jak będzie walczył i o co? Ponieważ Nina przeszkadzała
mu w tych rozmyślaniach nieustannymi pytaniami, czyją kocha, albo o to czy jest fotogeniczna,
albo — co należy robić, by zostać gwiazdą filmową, Stukułka uciekł do Warszawy, gdzie w
książkach, spektaklach teatralnych i muzeach szukał rozwiązań interesujących go problemów.
Dowiedział się, między innymi, że ma walczyć o wolność i godność człowieka, lecz w tym czasie
hasła te przemawiały doń jeszcze zbyt mało wyraziście. Lepiej rozumiał sens walki o państwo,
chociaż miał szereg zastrzeżeń, co do dotychczasowego rządzenia tego państwa.

Stosunkowo najlepiej czuł konieczność walki za naród. Przy okazji zdefiniował to wszystko, co

wiedział o swoim narodzie na podstawie: wykształcenia gimnazjalnego, zwyczajów i obyczajów,
okolicznościowych wzruszeń własnych, nielicznych doświadczeń, marzeń, wyobrażeń, literatury
Mickiewicza, Sienkiewicza, Przyborowskiego, Prusa, Konopnickiej, Piotra Choynowskiego,
Gąsiorowskiego, Reymonta, Władysława Umińskiego, Ireny Zarzyckiej, Siero—szewskiego,
Deotymy, Żeromskiego, teatru Słowackiego i Wyspiańskiego, muzyki Moniuszki, publicystyki
Stanisława

Piaseckiego,

Antoniego

Słonim—skiego,

Boya—Żeleńskiego

i

Marii

Jehanne–Wielopolskiej i wreszcie najwspółcześniejszej poezji skamandrytów.

Wyłoniła się z tego następująca charakterystyka: 1 st. Polacy są narodem uczuciowców, a nie

rozumowców, 2 st. Polacy są najbardziej bitnym narodem na świecie, 3 st. Polacy są
najdzielniejszymi pijakami, 4 st. Polacy odznaczają się wybitną bezinteresownością, z której
korzystają umiejętnie inne narody, 5 st. Polacy są dobrzy, otwarci, łatwowierni i to stanowi ważką
przyczynę ich niepowodzeń, 6 st. Polacy są najbardziej czarującymi zawadiakami i zawsze
zwycięskimi pogromcami serc niewieścich za granicą, 7 st. Polacy są warchołami, nie mogącymi
nigdy dojść do ładu między sobą, z czego korzystają zawsze obcy, działający solidarnie i bez
najmniejszych zgrzytów, 8 st. Polacy są najsilniejsi fizycznie, żylaści, krzepcy, wytrzymali na
trudy i niewygody, gdy tymczasem inne narody, z nielicznymi wyjątkami, są w stosunku do
Polaków obrazem fizycznej degeneracji.

W czasie swych rozlicznych po świecie wędrówek Stukułka zdołał się przekonać, ku swemu

zdumieniu, że wszystkie inne narody myślą o sobie identycznie to samo. Doszedł więc do wniosku,
że najtrudniejszą rzeczą pod słońcem jest znać prawdę o jakimkolwiek, całym narodzie i że
szalbierzami są ci spośród mężów stanu, którzy utrzymują, że prawdę taką posiedli.

Najbardziej wstrząsające wrażenie wywarli na nim w tym względzie: pewien Francuz, który

wykrzyknął: — „Że też my, Francuzi, kierujemy się zawsze w polityce uczuciem!…”, pewien
Anglik, który denerwował się: — „Że też nasi generałowie nie potrafią nigdy dojść między sobą do
zgody i dlatego ciągle przegrywają bitwy!

Nie tak, jak wy, Polacy, którzy macie jednolite dowództwo i cudowne poczucie karności..”,

oraz pewien Niemiec, który dowiedziawszy się, że uciekł oddany mu przez Arbeitsamt do
eksploatacji polski niewolnik, pokiwał melancholijnie głową i rzekł: — „To dlatego, że my,
Niemcy, mamy takie dobre, niemieckie serca i jesteśmy łatwowierni i naiwni, zamiast trzymać całą
tę polską hołotę pod kluczem…” Zanim jednak Stukułka doszedł do tych eksperiencji upłynęło
wiele lat trudu i myśli. Przede wszystkim zaś wybuchła wojna, w której wyniku, jak już wiemy,
dostał się do niewoli.

3.

P

IERWSZA PODRÓŻ Z CYKLU PRZYMUSOWYCH

—

ROZLICZENIA

PATRIOTYCZNE

—

PSALM

„N

AD WODAMI

B

ABILONU

”

W

ZAPLOMBOWANYM WAGONIE

—

SPRAWY NA POZÓR NIEJASNE A

PRZECIEŻ LOGICZNE

.

Pierwszym przeżyciem Stukułki w niewoli było badanie, do którego przygotowywał się, po

drodze do dowództwa odcinka, w sposób najzupełniej wadliwy. Uznał on bowiem, że aczkolwiek
jest to całkiem nieprzydatne, a nawet trochę śmieszne, to jednak nie pozostaje mu nic innego, jak
zachować się z honorem, godnym polskiego oficera.

Był przekonany, że będą go wypytywać o rzeczy z dziedziny tzw. wojskowej tajemnicy i że

jego obowiązkiem jest milczeć twardo i pogardliwie. Był także pewien chłodnego, lecz
rycerskiego przyjęcia, jakie europejskie armie i ich oficerowie winne są sobie świadczyć w
podobnych okolicznościach. Toteż stanął przed pewnym młodym porucznikiem imieniem Heinz
(tak go bowiem nazywało kilku kręcących się wokół przyjaciół różnego stopnia) w postawie typu
„niezłomna”, pełnej prostoty i godności zarazem. Okazało się to zbyteczne, gdyż szczeniakowaty
porucznik nosił kolorowy szalik w kołnierzu munduru i otwierając jednocześnie puszkę z
konserwami spytał:

— Oficer? Aha, oficer. Czy Niemiec z pochodzenia?
Stukułka odparł gniewnie, unosząc głowę do góry:
— Nie. Polak.
— To dziwne — zasępił się porucznik — tylu już wziąłem oficerów do niewoli i okazuje się, że

sami Polacy, co jest w jaskrawej sprzeczności z naszymi danymi o armii polskiej. Według tych
danych armia i całe wasze państwo było sztucznym zlepkiem narodowości, wyprodukowanym w
Wersalu, w którym przeważał element niemiecki. Czyżby tezy naszych przywódców partyjnych
nie odpowiadały rzeczywistości. A może pan się myli?

I kazał Stukułkę odesłać na tyły. Stukułka wpakowany został do towarowego wagonu na małej

stacji kolejowej, znanej na dokładnych mapach pod nazwą Mrutnia. W wagonie tym, na własnych
płaszczach, siedziało milcząc ponuro około trzydziestu oficerów różnych szarż, zapatrywań,
temperamentów i zasług, w pozach, wyrażających skrajną rozpacz.

Stukułka zameldował się prawidłowo jakiemuś generałowi z siwym, sumiastym wąsem i

przysiadł sobie w kąciku. Ta tragicznie udrapowana martwota, przypominająca w kompozycji
liczne sceny z historii Polski, wydała się Stukułce czymś groźnym.

„Takie objawy depresji”, rozumował, „zwłaszcza wśród Polaków, nie prowadzą do niczego

dobrego. Trzeba za wszelką cenę rozładować tę atmosferę. Tylko jak?” Przyjrzał się uważnie
swym sąsiadom z lewej i prawej strony. Pierwszy z nich miał perkaty nos, bladą cerę, wyglądał na
oficera rezerwy i w istocie był prowincjonalnym nauczycielem, gdy tymczasem drugi,
kawalerzysta, nosił ładne, angielskie wąsiki na ogolonej twarzy i wszystkie szczegóły mówiły o
nim, mimo wojennych trudów, jako o oficerze zawodowym i sportsmenie. Stukułka wparł się
mocniej w ścianę, uniósł oczy do góry i rzekł półgłosem, wprost między nich:

— Teraz jest już jasne, kto nas zgubił.
— Oczywiście — syknął blady z perkatym nosem — już nikt nie zdoła ukryć winy tej bandy

faszystów, pułkowników i krwiopijców, gnębicieli ludu pracującego, i zdrajców.

— Nonsens — warknął ułan o sfatygowanym wyglądzie — nonsens, zbrodnia i nóż w plecy.

Mieli rację ci wszyscy, którzy ostrzegali przed obcymi agenturami, Żydami, komunistami i

Ukraińcami.

W niespełna dwie minuty potem cały wagon tętnił żywiołową, frapującą awanturą. W niwecz

obrócił się nastrój drętwoty i samobójczej rezygnacji Wszyscy zapragnęli nagle krzyczeć,
pąsowieć na twarzach i karkach i żyć, koniecznie żyć, aby móc regulować wzajemne porachunki.
Siwowłosy generał z trudem usiłował kierować dyskusją.

Stukułka uśmiechnął się z cicha i był człowiekiem dogłębnie zadowolonym. „O życiodajna

kłótnio!” — rozmyślał błogo — „jesteś niezawodnym zaczynem życia i śmiertelnym wrogiem
martwoty. Jesteś szlifem mądrości, dźwignią kultury, bodźcem do trudów i fundamentem postępu!
Z jednym zastrzeżeniem: nie wolno ci wchodzić między ludzi, kryjących rewolwery i złe zamiary
w kieszeniach i skłonnych do dławienia innych, bo wtedy prowadzisz do gwałtu, co bynajmniej nie
powinno być twym celem”. Tymczasem parlamentaryzm szalał i wszyscy nabierali dalszej ochoty
do życia, marząc o realizacji swych racji i swych słuszności. Pewien szczupły podpułkownik
artylerii wołał:

— Kto od lat demobilizował naród psychicznie? Kto kładł bagnet w rękę chłopu i robotnikowi,

by nam go wbijał w brzuch? Kto kumał się i spiskował z międzynarodową rewolucją i masonerią,
których jedynym celem było zniszczenie Polski? Kto sprawił, że gdy ten młody i szlachetny oficer
— tu pułkownik rozejrzał się za kimś odpowiednim i wskazał w końcu na Stukułkę — ta nasza
duma i przyszłość, ten czysty duchem i żarliwy sercem polski młodzieniec chciał prowadzić swych
ludzi na wroga, kto sprawił, powtarzam, że ludzie ci, a raczę Ukraińcy, Żydzi i Białorusini, zbiegli
z pola bitwy, opuszczając swego dowódcę’

— To kłamstwo — replikował grzmiąco krępy porucznik, rezerwista, o tzw. stalowych oczach.

— Okłamywaliście nas i oszukiwali! Stworzyliście państwo przeżarte nędzą i niesprawiedliwością
społeczną! Odwracaliście się od jedynego sojuszu, który mógł uratować nasz lud, nienawidziliście
jedynego prawdziwego sprzymierzeńca, szukając pomocy na zgniłym i niezdolnym do walki
Zachodzie, który nas zdradził! Na zgubę wiedliście tych prawych synów ludu, którzy chcieli
spełnić swój obowiązek, tę zdrową myślącą, polską miodzie; — tu mówca wskazał także na
Stukułkę — a którzy walczyliby niezłomnie, gdyby bagnet dany by im został do ręki przez nas!

— Moi panowie — uznał za stosowne wtrącić się Stukułka — obydwa popełniacie pewne

nieścisłości. Co do mniejszości narodowych to przyzna muszę, że strzelec Prokopiuk, znany mi
Białorusin, aczkolwiek nastawiony do wojny sceptycznie, znakomicie jednak spełnił swój
obowiązek. Potem lojalni zawiadomił mnie, że odchodzi do domu, co w pewnym momencie sam
uznałeś za słuszne, lecz nie zdołał zamiaru swego urzeczywistnić, gdyż dostał się d niewoli. Jeśli
zaś chodzi o prowadzenie mych ludzi z bagnetem na wroga, to prze całą kampanię starałem się
czynić wręcz przeciwnie, wychodząc z założenia, że bez względu na to, kto mi ten bagnet daje do
ręki, absurdem jest bić się za pomocą jego ostrza przeciwko czołgom. Od dawna zerwałem z
zasadą „mierz siły na zamiary” i mam niepłonną nadzieję, nie uwłaczając w niczym naszemu
wrodzonemu bohaterstwu, że całe moje pokolenie dojdzie do tego samego wniosku w ciągu
najbliższych lat.

Przemówienie Stukułki wywołało powszechne oburzenie zwalczających się stron, lecz rychło o

nim zapomniano w nawałnicy wzajemnych zarzutów. Uwagę Stukułki natomiast zwrócili dwaj
oficerowie, z których każdy oddawał się krańcowo różnej czynności.

Pierwszy z nich, szczupły, niewysoki szatyn nazwiskiem Cylwin, wznosił co chwila oczy do

góry, spuszczał na dół, tarł sobie czoło, podnosił się, czynił nieartykułowany gest i znów wracał do
poprzedniej postawy, przechylając do ust od czasu do czasu i raczej skrycie pękatą manierkę, z
której dochodziła woń bynajmniej nie kakao.

Cylwin rzekł do Stukułki:
— Bardzo pana przepraszam, czy nie przypomina pan sobie przypadkiem dokładnego tekstu

psalmu „Nad wodami Babilonu”?

— Niestety — odparł uprzejmie Stukułka — nigdy nie interesowałem się bliżej tą literaturą.
— Szkoda — westchnął Cylwin — gdyż jestem poetą klasycyzującym. Chcąc więc opiewać

tragiczne wydarzenia dni ostatnich czyli mówiąc po prostu: ująć je emocjonalnie i stroficznie,
potrzebuję tworzywa wzorcowego, a takim wydają mi się obecnie jeremiady psalmiczne,
względnie psalmy jeremiaszowe.

I zaczął nucić cicho na melodię: „Hej, hej, hej sokoły”.
— To jest o ile się nie mylę, popularna dumka ukraińska — zauważył Stukułka — i jedyna

łączność pomiędzy nią, a psalmem „Nad wodami Babilonu” może być tylko ta, że pełen chwały
bohater, względnie tyran Ukrainy

*

, nosił imię psalmisty. Mam nadzieję, że pański przyszły biograf

nie omieszka rozpisać się szerzej na temat genialnych skojarzeń pańskiego umysłu.

— Tak, tak — machnął ręką Cylwin — ale to nie ważne. Impresyjnie jest to melodia adekwatna

i to mi wystarczy. Muszę przecież myśleć o swoim wydawcy. Ja mam obowiązki.

— Oho, nieporozumienie. Nie ma już wydawcy.
— Jak to: nie ma wydawcy? A co jest?
— Jest tylko rozsądna walka z otaczającym nas światem i ze swymi myślami.
— Czyli także pisanie wierszy. A więc wszystko w porządku — zakonkludował Cylwin i

przechylił dyskretnie manierkę.

Stukułka westchnął, uznał się za pokonanego. Odwrócił się do drugiego z ignorujących

dyskusję. Był to krzepki, młody porucznik rezerwy, który siedział na podłodze i systematycznie
podważał deskę za pomocą dużego, fińskiego noża. Stukułka zbliżył się.

— Szczęść Boże. Czy mogę panu w czymś pomóc? — spytał.
— Wątpię — rzucił porucznik, nie przerywając roboty — o ile nie ma pan solidnego noża, co

jest chyba wykluczone z tego względu, iż został pan zapewne poddany dokładnej rewizji, zanim się
pan tu znalazł. Ja jednak zdołałem przemycić ten mój stary, harcerski nóż i teraz staram się zeń
zrobić jak najlepszy użytek.

— Panie poruczniku — szepnął z zachwytem Stukułka — jest pan z rasy tych ludzi, owych

godnych uwielbienia pozytywistów, którzy nieśli przed ludzkością pochodnię postępu i
przekształcali świat. Istota ich zasługi i ich wielkości tkwiła zawsze w tym, że dokonywali swych
wiekopomnych dzieł po cichu, tak jak to robi pan, na marginesie kłócących się o ogólniki i
płaczących bezproduktywnie. Z chwilą bowiem, gdy zaczynali o swych dokonaniach krzyczeć,
stawali się uciążliwi i budzili sprzeciwy. I dobrze jest, tak, jak jest, bowiem gdyby nie było
kłócących się, świat byłby nudny i martwy, zaś gdyby nie było takich, jak pan, świat stałby w
miejscu, stąd wniosek prosty, iż Stwórca jest samą mądrością.

— Nie wiem zbyt dobrze, co ma pan na myśli — odparł porucznik nie przerywając pracy —

lecz z chwilą, gdy wyłamię odpowiednią dziurę, wezwę wszystkich do wykorzystania możliwości
ucieczki. Kto zechce, będzie się mógł ratować, a kto nie — to jego wola.

— To właśnie stanowi o pana wielkości, gdyż nie zamierza pan uszczęśliwiać świata siłą, nie

poprzestając pracować dla dobra ludzi. Będę więc głęboko wzruszony, nie mówiąc już o
zaszczycie, jeśli pozwoli pan sobie pomóc.

Zabrali się szparko do roboty, tak, że gdy pociąg zatrzymał się na jakiejś węzłowej stacji,

odpowiedniej wielkości otwór był całkowicie gotów. Na apel porucznika większa część oficerów
skorzystała z możliwości ucieczki, nie wszystkim jednak ona się udała. Niemiecka eskorta
interweniowała szybko i sprawnie, zaś pierwszym złapanym był właśnie ów młody,

*

Stukułka ma tu oczywiście na myśli księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, wspaniałą postać naszych dziejów,

bohatera, kochanka i znakomitego gnębiciela.

przedsiębiorczy porucznik.

Kilku zaledwie zdołało zbiec, w tej liczbie Stukułka, który z miejsca przyjął najoryginalniejszą

taktykę; zamiast bowiem czołgać się po nasypach i przemykać między torami, wpakował się po
prostu do stojącego obok, sąsiedniego pociągu towarowego i starannie zasunął za sobą drzwi
wagonu. Wagon wyładowany był przyjemnie pachnącym sianem, w które Stukułka nie omieszkał
jak najgłębiej się zagrzebać. „Każdy przypadek — rozumował przy tym — zawiera w sobie równą
ilość dobrych i złych szans, a dzięki temu staje się najlepszą pomocą dla ludzi, nie mających
pojęcia jak się należy w danej sytuacji zachować. Zobaczmy tedy co z tego wyniknie, a potem będę
mógł znów, wpływać na moje własne losy za pomocą tych czynników, które filozofia zwie
rozumem i wolą”.

W tej samej chwili, gdy Stukułka tak sobie rozmyślał, na lokomotywie tego samego pociągu

toczyła się następująca rozmowa pomiędzy maszynistą, palaczem i kierownikiem transportu.

— Wojna się musi co skończyła — mówił maszynista, skręcając papierosa — a my tu stoimy na

tym cholernym węźle. Otóż muszę wam powiedzieć, że ja mam tego dosyć, zamierzam wracać do
domu, a myślę, że i wy chętnie zrobilibyście to samo.

— A tak — dorzucił palacz — ale jak to zrobić?
— Właśnie — przyłączył się kierownik pociągu, skręcając papierosa — pieszo to dosyć daleko.
— Pojedziemy pociągiem — zdecydował maszynista, zapalając papierosa, zapalniczką własnej

roboty (nabojową) — i to tym, na którym teraz stoimy. Tender jest pełen węgla, a póki jeszcze
bałagan na liniach to jakoś dojedziemy.

Palacz i kierownik pociągu zapalili papierosy zapalniczkami własnej roboty (nabojowymi) i

oświadczyli, że jakoś trzeba to zrobić. Zarówno maszynista jak jego rozmówcy pochodzili z Wilna
i byli doskonałymi kolejarzami. Pokonując tedy najrozmaitsze przeszkody, o których można by
napisać frapujące opowiadanie, dotarli po dwóch dniach i jednej nocy do tego miasta.

W ten sposób i po tym samym czasie Stukułka stwierdził ze zdumieniem, że znajduje się na

stacji Wilno — Dworzec Towarowy. „Niezbadane są drogi, którymi wiedzie nas ręka Opatrzności
— powiedział sobie — należy jednak wierzyć, iż jest to ręka opiekuńcza i dobrotliwa. Ja, niestety,
zbyt często o tym zapominam…”

4.

D

OCIEKANIA CHARYTATYWNE

S

TUKUŁKI

—

E

PIZOD LITEWSKI W

STYLU EPOKI

—

J

ÓZEF

C

ODZIENNY UKAZUJE SIĘ NA CHWILĘ I

WPŁYWA NA DECYZJĘ

Wieczorem Stukułka wyślizgnął się z wagonu i zsunąwszy się ostrożnie z nasypu zapukał do

drzwi małego domku. Poczciwa rodzina dróżnika kolejowego, w nim zamieszkująca, przyjęła
Stukułkę serdecznie, acz nie bez sprawnie podjętych środków ostrożności. Raz jeszcze można było
przekonać się ile ciepła wkłada lud polski w stosunek do swych oficerów, nazajutrz po klęsce.
Stukułka otrzymał cywilne ubranie, podniszczone lecz chędogie, oraz mnóstwo cennych
wskazówek, a także błogosławieństw na dalszą drogę. Tak wyekwipowany ruszył do Wilna.

W ciągu najbliższych kilku dni Stukułka zapisał się na listę podopiecznych Polskiego Komitetu

Pomocy Uchodźcom, otrzymał dwa duńskie swetry i amerykańską zmianę bielizny, oraz kartę,
uprawniającą go do trzech posiłków dziennie w określonym miejscu. Przy okazji, w jednym z biur,
ujrzał z daleka wysoką, szczupłą postać jasnowłosego Norwega, nazwiskiem Arne Rorholt, który
kierował akcją pomocy Międzynarodowego Czerwonego Krzyża dla Polaków. Norweg ten, w dwa
tygodnie niespełna po zakończeniu działań wojennych, już niósł pomoc.

Tak samo jest z narodami. Jeszcze kilka tygodni temu tacy Norwegowie obchodzili nas

najmniej pod słońcem, mało ich jest i nie znają się na karabinach maszynowych. Teraz myślimy o
nich niezwykle serdecznie w zamian za swetry, które nam załatwili. I jeszcze to, że w ostatecznym
rozrachunku to te małe, spokojniutkie narody mają głębszą wiedzę o wojnie, niż my, wraz z całą
naszą, pełną krwi i chwały historią.

Cóż my o wojnie wiemy? Wiemy jak ją zacząć, jak przegrać, albo wygrać. O ile więc bardziej

zaawansowani są ci wszyscy Szwajcarzy, Norwegowie, Duńczycy, którzy wiedzą, jak zwalczać jej
skutki. Przy tym my posiedliśmy naszą wiedzę, praktykując na sobie, gdy tymczasem oni przez
ostatnie kilkadziesiąt lat uczyli się z powodzeniem na innych.

W sumie, w zamian za pewne, nieistotne w ogólnym bilansie kwoty pieniężne, mają

niezniszczone kraje, zachowaną ciągłość pokoleń i głębszą wiedzę o wojnie, niż my, którzy ją
nieustannie robimy.

— Proszę ciszej — mitygował sąsiad, który miał na sobie z trudem przefarbowany, wojskowy

płaszcz — bo nie trudno jest znaleźć się w Połondze

*

.

Zaczęły się dla Stukułki dci monotonne, jak wojna pozycyjna na Zachodzie. Początkowo jedyną

rozrywką było rozpamiętywanie klęski w wileńskich kawiarniach. Szybko jednak zrozumiał, że
wszyscy, nie wyłączając jego samego i artykułów na łamach „Dziennika Wileńskiego” i „Gazety
Codziennej”, mówią tylko i wyłącznie o własnych przeżyciach, wobec czego nawet ci, którzy za
pomocą dwuznacznych i tajemniczych aluzji kazali się domyślać, że wiedzą coś więcej, okazali się
w końcu niewypowiedzianie nudni.

Zainteresowania Stukułki przeniosły się więc na republikę Litwy, której struktura

polityczno–państwowa, stosunki społeczno–kulturalne i problemy narodowościowe okazały się
czymś nader świeżym i frapującym. W celu nawiązania tedy kontaktu z Litwą i Litwinami
Stukułka zapoznał się bliżej z niejaką Aldoną Maieuskaus, miłą, jędrną, nieco prosiaczkowatą
Litwinką o tęgich łydkach i bladoniebieskich oczach w otoku jasnych rzęs, która przed południem
pracowała w magistracie miasta Wilna, zaś po południu wprowadzała go z upodobaniem w

*

W Połondze Litwini internowali polskich oficerów, którzy z kolei unikali, jak mogli tego miejsca.

zdrową, krzepką, żmudzką i niewymyślną obyczajowość swej ojczyzny. Niestety, Stukułka
poszedł nieco za daleko i zamiast jedynie badać, nie tracąc chłodu uczonego i obserwatora, puścił
się kiedyś na niepewne wody misjonarskiego przekonywania o własnej, noszonej w sobie
prawdzie. Kiedyś więc, w chwili wysokiego napięcia uczucia, Stukułka rzekł:

— Musimy skończyć z tą całą maskaradą. Słuchaj Aldona, jaka ty tam Maieuskaus? Nazywasz

się Majewska i więcej nie mówmy o tym.

— Jesteś typowym polskim szowinistą i łupieżcą, z tej samej rasy, co odebrała nam Vilnius.

Oświadczam ci więc, że nazywam się Maieuskaus, a wszystko inne jest insynuacją.

— Sama mi mówiłaś, gdy poznawaliśmy się bliżej, że jeszcze twoja babka modliła się z polskiej

książki do nabożeństwa, zaś każdy rozsądny językoznawca osądzi, że Maieuskaus jest
wykoślawieniem nazwiska Majewski. Tym samym pojąłem problem litewski i przyznam się
szczerze — żal mi was. Pocałuj mnie…

Wszystko byłoby jak najlepiej, gdyby Aldona, trapiona wątpliwościami, nie powtórzyła

rozmowy tej swemu bratu, Antanasowi, daleko lepiej przygotowanemu do podobnych dyskusji od
niej. Antanas Maieuskaus był szowinistą, szaulisem

*

, docentem filologii i agentem litewskiej

policji politycznej, co jest zrozumiałe z tego względu, iż w małych narodach konieczna jest
komasacja pewnych funkcji w rękach zdolniejszych jednostek.

Początkowo miał on zamiar aresztować Stukułkę, potem jednak rozmyślił się i postanowił z nim

podyskutować. Dysputa ta odbyła się w mieszkaniu Aldony, przy bogato zastawionym
doskonałymi wędlinami i serami litewskimi stole i miała przebieg następujący:

— Przede wszystkim — oświadczył Antanas Maieuskaus — nie ma problemu litewskiego.

Jesteśmy narodem i posiadamy państwo wobec czego nie możemy być problemem, jak się pan
podobno wyraził, aczkolwiek możemy mieć problemy.

Po drugie Maieuskaus nie jest przekręceniem nazwiska Majewski, lecz przeciwnie — nazwisko

Majewski jest spolszczeniem nazwiska Maieuskaus. Język litewski jest prastary, pochodzi w
prostej linii od sanskrytu, jak to wykazali nasi uczeni, i stać go na posiadanie własnych, rdzennych
nazwisk. Prosiłbym pana, panie Stukułka, aby pan to uznał.

— Rzeczywiście — zamyślił się Stukułka — ta sprawa z sanskrytem pomieszała mi szyki. W tej

chwili nie wiem już które nazwisko pochodzi od którego i które jest przekręcone, a które nie,
dostrzegam natomiast ich zadziwiające podobieństwo. Widzi pan, doktorze Maieuskaus, cała ta
historia z nazwiskami bardzo symboliczna.

Jak bowiem panu i mnie wiadomo, to pomijając dawne zadrażnienia, w ich naszego pokolenia

sprawę skomplikowali niesłychanie Żeligowski

*

i Waldemaras

*

. Grubo potem, w wyniku pewnych

zgoła nieprzewidzianych zdarzeń, przychodzicie do Wilna i pierwszym waszym krokiem w
dziedzinie ekspansji kulturalnej jest zmiana wszystkich polskich szyldów na litewskie. Wynik tego
taki, że gdy chcę wejść do fryzjera, trafiam do piekarni

*

, jednocześnie twierdzicie, że Mickiewicz

jest waszym największym poetą, nie biorąc pod uwagę drobnego faktu, iż wieszcz ten nie napisał

*

Szaulisi — litewscy strzelcy z końca I wojny światowej, którzy wywalczyli wraz z von der Goltzem

niepodległość Litwy, po czym rozwijali się w permanencji jako typowa dla tej epoki organizacja szowinistyczna,
faszystowska i paramilitarna. Słabym punktem szaulisów było, że nie znosili ich zgodnie Polacy, Rosjanie i Niemcy,
co wynikało z tego, że szaulisi działali według interesującej, acz nieco zabawnej koncepcji, opartej na wierze w
mocarstwowe stanowisko Litwy.

*

Żeligowski — dzielny, polski generał, który w odpowiedniej chwili zdobył dla Polaków Wilno.

*

Waldemaras — dzielny, litewski mąż stanu, który nigdy nie mógł tego Żeligowskiemu darować i nieustannie

namawiał naród litewski do tego samego.

*

Razura po litewsku „kyipykla”. Piekarnia: „kepykla”. Być może, że jest odwrotnie, w każdym bądź razie obydwa

wyrazy są do siebie nieprzyzwoicie podobne, co stanowiło w swoim czasie o licznych, kłopotliwych pomyłkach.

ani słowa po litewsku.

Jest tyle wspaniałych rzeczy, których moglibyśmy się od was nauczyć, począwszy od gry w

koszykówkę, a skończywszy na organizowaniu spółdzielni mięsnych, gdy tymczasem wy
moglibyście znaleźć właściwy sens istnienia w odpowiednio skonstruowanym współżyciu z nami.
A my kłócimy się o nazwiska.

Reszta wieczoru upłynęła w nastroju pojednawczym, ku czemu w większej mierze przyczynił

się osobisty czar Stukułki niż logika jego wywodów. Antanas Maieuskaus deklamował po litewsku
jakieś wiersze, przyznał, że babka jego rzeczywiście używała polskiej książki do nabożeństwa i
nazwał Stukułkę pierwszym Polakiem bez imperialistycznej mentalności. Na koniec jednak, pod
wpływem świetnej, rosyjskiej wódki, jaką uraczył się w dość znacznym stopniu, oświadczył, że
mimo wszystko nie sposób jest zapomnieć tego ogromu krzywd, jakich Litwini doznali od
Polaków i dodał, roniąc łzy, że będzie musiał Stukułkę aresztować.

W owej chwili w duszy Aldony, na której udzie pod stołem, spoczywała pieszczotliwie ręka

Stukułki, zawrzała krótka, lecz gwałtowna walka pomiędzy patriotycznym obowiązkiem, a tzw.
szałem ciała. Antanas dobył powolnym i niepewnym ruchem z kieszeni rewolwer systemu
„Hiszpan 9” i położył go z trzaskiem na stole. Teraz już Aldona i Stukułka zaczęli działać
solidarnie i w kilka minut później Antanas Maieuskaus, doktor filologii i szaulis, spał smacznie w
łóżku Aldony.

— O to właśnie chodzi — mówił kilka godzin później Stukułka do Litwinki, która stała obok

niego w stroju, w jakim „nigdy nie bywa od mężczyzn widziana” — że całe podobieństwo i
zbieżność tradycji polskich i litewskich polega na obopólnym braku poprawności w stosunkach
wzajemnych, zarówno politycznych jak i towarzyskich. Poprawność — oto czego nam trzeba!
Zapoznawanie roli poprawności jest tragiczną chorobą, która toczy całą Europę
środkowowschodnią.

W każdym razie Stukułka opuścił dom Aldony w poczuciu dokonania ważkiego kroku na polu

zbliżenia obydwu narodów. Serce wypełniało mu uczucie braterstwa, zaś myśli jego foimułowały
się w przekonaniu, że jakoś to będzie. Ponieważ ranek był niedzielny, Stukułka zaś przechodził
obok katedry, wszedł więc do środka tej pięknej, klasycznej budowli aby skrzepić się na duchu i
pomedytować o meandrach historii.

W katedrze Stukułka został dotkliwie pobity przez rosłych, litewskich policjantów, którzy w ten

właśnie sposób wyrażali niezadowolenie rządu litewskiego z polityki i kazań arcybiskupa
Jałbrzykowskiego. Nieugięty ten kapłan ogłaszał płomienne listy pasterskie, wywołujące masowe
śpiewy hymnu „Boże coś Polskę”, na co tylko czekali litewscy policjanci, następnie zaś solennie
protestował przeciw tym gwałtom w Kownie, następnie kazał osobiście z ambony, lub za
pośrednictwem swych wikariuszy, o tych protestach, co znów wywoływało podniosłe pienia i
wszystko zaczynało się da capo al fine z krótkimi przerwami na transport ciężej poturbowanych do
miejskiego szpitala.

Pobity pałką gumową czarnego koloru Stukułka leżał przez trzy dni w łóżku, pielęgnowany

czule przez swoją gospodynię, wdowę po listonoszu Żybajtisie, w której mieszkaniu na Małej
Pohulance wynajmował pokój. Pani Żybajtis smarowała mu bułki świeżutkim, spółdzielczym
masłem litewskim i wyrzekała, głosem nabrzmiałym goryczą:

— Na to nam, Matko Święta, przyszło, że w naszej własnej katedrze nie możemy się spokojnie

od tych Litwinów modlić.

— Droga pani Żybajtis — zainteresował się Stukułka — jakiej pani używa składni, czyli jak

pani mówi?

— Jak to jak? — oburzyła się pani Żybajtis — zwyczajnie, po ludzku. Po tutejszemu.
— A z jakich okolic pani pochodzi?

— Spod Mejszagoły.
— Złota pani Żybajtis, niech się pani namyśli i powie mi: jakiej jest pani narodowości? I błagam

panią — proszę nie mówić o swoich sympatiach, lecz o swej szczepowej przynależności. Tu
chodzi o plemię, a nie o przekonania.

— Że też pan Stukułka ma ciekawości. Taż ja Polka, tutejsza, każdy o tym wie. Ja z domu

jestem Budźka, mojemu ojcu było Piotr, matka była z Pucynowiczów, babka nazywała się
Lisowska, a wyszłam za Żybajtisa. Jego matka była z domu Achmetowicz i pochodziła z Tatarów,
co ich kilka wsi było w okolicy. U nas, gdy kogo spytać, co on za jeden, to zawsze odpowie: ja
tutejszy, a gdy go spytać, z jakiego narodu, to powie: katolik. Mój mąż nieboszczyk umiał po
litewsku, a do Wilna przyszedł z Żeligowskim, mój ojciec czytał białoruską gazetę, a…

— Dosyć! — jęknął Stukułka — Pasuję. Nie zajmujmy się dłużej problemem Ziemi Wileńskiej.

Nie czuję się na siłach.

Do Stukułki przychodził w tym czasie często pan Mattoré Francuz, humanista i lektor języków

romańskich na uniwersytecie wileńskim.

— Ciekawa rzecz — mówił Stukułka do sąsiada w kolejce, gdy stali od półtorej godziny,

czekając na wydanie kanadyjskich koców.

— Ciekawa rzecz, ale my wszyscy mamy w tej chwili miny skarconych chłopców, którzy

ostatnio strasznie łobuzowali i narobili okropnych szkód, a teraz potulnie, nie patrząc w oczy,
czekają aż ktoś inny te szkody naprawi. Ci wszyscy, faceci, którzy teraz starają się dla nas o koce i
kaszę na obiad, jeszcze miesiąc temu byli zupełnie bezużyteczni i uchodzili za tzw. ofiary życiowe;
teraz organizują komitety pomocy i to całkiem sprawnie.

Był to młody człowiek o oczach łagodnego foxterriera i dużej wiedzy, skłonny do nieustannego

oburzenia z każdego powoda Był więc stale, dogłębnie oburzony na Niemców i Hitlera, na brak
fajkowego tytoniu, na Neville Chamberlain’a, na szykany władz administracyjnych i na
nieporządek we Francji.

Ten Mattoré miał kiedyś imponujące doświadczenia z podwileńskim stanem wieśniaczym,

które zaszczepiły w nim zabobonną bojaźń przed chłopami. Zaraz po zakończeniu działań
wojennych, gdy krucho było z żywnością, pełen odkrywczych skłonności Francuz wybrał się
pieszo do znajomego księdza, który miał plebanię o 30 kilometrów pod Wilnem. Ksiądz ten
zaopatrzył francuskiego humanistę w prowiant i wsadził go na wóz, którym jechało do Wilna
dwóch braci na targ. Mattoré pożegnał po francusku księdza, uśmiechnął się z wdzięcznością do
kmieci i ruszyli w drogę.

Początkowo wszystko było dobrze, ale już na trzecim kilometrze drogi obydwaj bracia byli

napompowani po brzegi samogonem, zaś na następnym pobili się. Francuz umierał ze strachu i
przyciskał osełkę masła do łona; gdy jednak zwycięzca skoczył z powrotem na wóz (pokonany
szedł w ponurym milczeniu obok pieszo), pognał konie i dla podkreślenia przyjaznego doń
stosunku wręczył mu butelkę z samogonem — Francuz odmówił. Znał piekielny smak tego płynu.
Uśmiechnął się tedy raz jeszcze i wyrzekł jedynie dwa słowa, jakie umiał po polsku:

— Ja… Francuz…
— Ach ty taki owaki! — zasępił się chłop — to mój brat idzie pieszo, a ja wożę w kołach

Francuza, co wódki nie chce pić! No już! Won z wozu!

Kilka gestów ze strony chłopa zgasiło uśmiech na twarzy humanisty, który pojął, że musi zejść

z wozu. Bracia natomiast ucałowali się, pogrozili pięścią uczonemu i odjechali, zostawiając go na
pastwę losu. Ale nie na długo. Rychło przypomnieli sobie przyrzeczenie dane księdzu, wrócili i
zaprosili Francuza z powrotem na wóz. Po dwóch dalszych kilometrach skończył się im zapas
samogonu, natomiast zrodziło się w nich niezachwiane przekonanie, że Francuz ma wódkę, tylko
im nie chce dać. Uczony interpelowany w tej sprawie na migi tłumaczył się gorączkowo i zaklinał,

że nie ma wódki, co w szybkiej francuszczyźnie brzmiało:

— J’ai pas d’alcool… j’ai pas…
— Wiisz go, Heńka — rzekł na to jeden z braci — brahy ci nie chce dać jeszcze lży cię, had, po

rusku…

*

i zrzucili go z wozu po to, aby w dziesięć minut później, płacząc ze skruchy i całując,

wciągnąć go na wóz z powrotem. Praktyki te powtarzali z rozmaitych przyczyn jeszcze około pięć
razy, tak, że profesor Mattoré przybył do Wilna w stanie krańcowego wyczerpania nerwowego i
położył się na dwa tygodnie do łóżka, w którym rzucał się i majaczył.

Od tej podróży upłynęło już sporo czasu, Mattoré wydobrzał i zaprzyjaźnił się ze Stukułką, z

którym wiódł długie rozmowy na temat przymiotów i wad chłopstwa na całym świecie, zdradzając
łatwo zrozumiałą skłonność do wyolbrzymiania tych drugich, niezależnie od różnic narodowych.

— Chłopstwo — mawiał — jest wszędzie identycznie tak samo złośliwe i egoistyczne.
— Zgoda — odpowiadał Stukułka — są to cechy brzydkie i nader istotne, lecz chłopi unikają

zazwyczaj rozwiązań krańcowych, o czym najlepiej świadczy pańska przygoda. W końcu jednak
przywiźli pana na miejsce, prawda? Tak samo jest w polityce; chłopi nie stanowią dobrej pożywki
dla ekstremistycznych koncepcji politycznych i to jest wielka chłopów zasługa.

Mattorć cenił sobie bardzo zdania Stukułki, o czym świadczy najlepiej cały rozdział jego

książki, w którym zawarte są poglądy Stukułki na republikę litewską. Oto, co mówił Stukułka, a co
zostało wiernie spisane przez francuskiego humanistę

*

:

… Gdy w 1938 roku podniecony tłum warszawski wołał do ówczesnego marszałka Polski:

„Wodzu! Prowadź nas na Kowno!” to okrzyk ten był w zasadzie słuszny, aczkolwiek wojownicze
intencje tłumu były z gruntu błędne. Ze wszech miar pożądaną rzeczą dla wielu Polaków byłoby
dokładne obejrzenie Kowna, tego czystego, miłego i racjonalnie zbudowanego miasta,
stanowiącego wykładnik Unii rozwojowej Litwy na przestrzeni międzywojennego
dwudziestolecia.

Wieśniacza Litwa, której element podstawowy stanowiła zamożna, eksportująca swe plony do

Anglii zagroda chłopska, była tak samo miła, czysta i racjonalnie urządzona pod względem
społecznym i gospodarczym, jak jej stolica. Dwa czynniki decydowały o wszystkim, co się na
Litwie działo; czynnikami tymi było mleko i mięso.

Dwie partie polityczne zwalczały się wzajemnie w litewskim życiu publicznym: partia mięsna i

partia mleczna. Dwa rodzaje instytucji sportowych współzawodniczyły w wychowaniu fizycznym:
mleczne kluby i mięsne kluby. Dwa światopoglądy skupiały zwolenników i aktywizowały umysły:
światopogląd mięsny i światopogląd mleczny. Dwie potężne instytucje ekonomiczne
organizowały życie gospodarcze: wielka, wszechobejmująca spółdzielnia mięsna i takaż mleczna.

Litwa nie miała w dziejach swej kultury swego Przybyszewskiego i wątpliwe jest, czy miała w

ogóle dzieje poważniejszej kultury, ale jej pasztety i sery wzbudzały entuzjazm w sklepach
kolonialnych Skandynawii i Wielkiej Brytanii, a to jest bardzo wiele i temu winni byli się Polacy w
Kownie przypatrzyć. Poza tym było na Litwie kilku pieczołowicie hodowanych żydowskich
finansistów, przeciw którym można było, gdy okoliczności tego wymagały, organizować gniew
opinii publicznej (co świadczy o niejakim wyrobieniu politycznym Litwinów); byli najwyżsi
wzrostem w Europie policjanci i świetnie odżywione wojsko.

Na tym właśnie zasadzało się główne nieporozumienie, gdyż w pewnym momencie Litwini

pomylili się, biorąc samych siebie za potęgę militarną i zgodzili się okupować Wilno, w którym
stanowili 1 procent ludności. W ten sposób okazało się raz jeszcze, że nawet mądre u siebie narody,

*

Istotnie, zwrot „żepa”, szybko powtarzany, może dać złudzenie obraźliwego, rosyjskiego wyrazu.

*

Mam tu na myśli książkę pt. „Lithuanie — pays des Solutions interessantes” — par Philippe Tristan Mattoré —

Librairie Loufoque, Paris, 1946, wydaną po wojnie i zawierającą ceniony przez specjalistów opis Litwy,

gdy wychodzą z domu, popełniają grube głupstwa…”

Pewnego dnia Stukułka spotkał na ulicy Józefa Codziennego i spotkanie to wywarło wpływ na

dalsze jego losy. Codzienny był szczupłym, niewysokim blondynkiem w okularach, z zawodu
publicystą. Chodził kiedyś razem ze Stukułką do szkoły i darzył go wielką sympatią, którą
Stukułka z kolei bardzo sobie cenił. Można było nie zgadzać się z Codziennym w tym, co myślał,
co robił, lub co pisał, nie sposób było jednak go nie zauważyć.

W latach szkolnych Codzienny wsławił się swą kampanią przeciw Sienkiewiczowi na łamach

pisemek młodzieżowych i szokującymi oracjami w gimnazjum. Skrajnie nacjonalistyczne
brukowce pisały wtedy o nim: „Agent żydokomuny piwa na Sienkiewicza i szarga narodowe
świętości w młodych duszach!” Codzienny zaś chodził bardzo dumny. Ponieważ jednak otrzymał
kilka anonimów, zapowiadających, iż sprawa zostanie załatwiona ideologicznie za pomocą serii
kopniaków, Codzienny szybko rozpętał nową akcję, tym razem przeciwko Żeromskiemu, za co też
otrzymał pochwałę od szowinistów, zaś lewicowe tygodniczęta scharakteryzowały go jako
„rozbestwionego pałkarza faszystowskiego, który w swym niszczycielskim szale nie oszczędza
najbardziej świetlanych duchów naszej kultury…”

W ten sposób zdobył sobie Codzienny popularność i opinię człowieka o niezależnych

poglądach, jednocześnie zaś wyrobił w sobie całożyciowe, niezłomne przekonanie, że to ma tylko
wartość, co jest ciekawe i za co nie biją bezpośrednio po głowie. Codzienny ucieszył się
niewymownie ze spotkania i spytał, czy może w czymś Stukułce pomóc.

— To zależy od rodzaju pomocy, jakiej mógłbyś mi udzielić — odparł Stukułka. — A co ty w

ogóle robisz?

— Mój drogi — rzekł Codzienny — ja w życiu mogę już tylko zabierać głos, wyrażać własne

zdanie, pisać i rozkoszować się własnymi myślami i swym nazwiskiem w druku. Jestem
dziennikarzem i publicystą z urodzenia, powołania, temperamentu, kariery oraz intymnych
instynktów. Moja działalność jest moim posłannictwem i najcudowniejszym haszyszem zarazem.
Jestem sprzedajny, jak większość mądrych dziennikarzy, lecz sprzedaję się za prawo głoszenia
własnych sądów, jak to czynią tylko bardzo dobrzy i wysoce morami dziennikarze. W Wilnie
cierpię niewymownie, gdyż nawet ja nie potrafię stworzyć koncepcji, według której polska racja
stanu wymagałaby oparcia się o państwowość litewską, zaś, jak ci zapewne wiadomo, wysoko
gatunkowy publicysta zawsze powinien występować w imię racji stanu. Wobec tego zamierzam
powrócić do Warszawy, gdzie tworzy się bogata prasa konspiracyjna, więc pole do szczególnego,
acz nieco ryzykownego działania.

— To, co mówisz, nie jest pozbawione słuszności — zamyślił się Stukułka — lecz dopiero po

odrzuceniu całego twego uzasadnienia, czyli publicystycznego balastu. Sama myśl jest zdrowa —
najwyższy czas wracać do rodzinnego miasta. Pomogłeś mi więc tak, jak tylko publicysta pomóc
może.

5.

M

ŚCICIELE

O

RŁA

B

IAŁEGO

—

M

IŁOŚĆ I SPRAWA

—

C

ASUS

:

B

AJORAK

—

N

IEPOROZUMIENIE PRZY ULICY

O

DYŃCA

—

O

ZŁYM I

DOBRYM PO WYJŚCIU Z

K

OŚCIOŁA

Z

BAWICIELA

.

Łza zabłysła w oku Stukułki, gdy stanął na placu Teatralnym i spojrzał na fronton Opery. Było

to zdarzenie niecodzienne, gdyż od bardzo dawnych lat (to znaczy od tego popołudnia, gdy ojciec
zbił go za zbyt uporczywie powtarzane żądanie kupna mu biletu na mecz futbolowy) nikt nie
pamięta łzy w oczach Stukułki. A teraz i druga łza stoczyła mu się po policzku, gdy idąc
Krakowskim Przedmieściem, ujrzał rozbity i odrapany Hotel Europejski.

„Jest to widok przygnębiający i łzawy”, mówił do siebie Stukułka „te gmachy — symbole, które

od lat dzieciństwa znamionowały dla mnie niewzruszone, święte przybytki ducha i najlepszego
jadła

*

. Zdawałoby się; że żaden pocisk na świecie nie potrafi nic zrobić, było to jednak sztucznie w

mej duszy wzniesione, całkiem idealistyczne przekonanie. Gdy szedłem na wojnę uświadamiałem
sobie, że niektórzy, nawet bliscy mi ludzie, mogą zginąć, przez myśl mi jednak nie przeszła
możliwość utraty tych gmachów. Ta wojna źle się zaczyna i może całemu światu przynieść
straszliwą klęskę, a mianowicie spustoszyć pojęcie tradycji. Oby Bóg pozwolił tego uniknąć”.

W domu Stukułki nie zaszły żadne poważniejsze zmiany, z tym drobnym wyjątkiem, że nie

było domu, który padł ofiarą walk przedmiejskich. Stary Stukułka przeniósł się więc z powrotem
na Kruczą i zorganizował pokątny, lecz dochodowy handel luksusowymi środkami toaletowymi.
Matka Stukułki ucałowała go ze wzruszeniem w głowę i opowiadała mu długo o przeżytych
cierpieniach, zaś stryj Zenon zamrugał doń kilkakrotnie i porozumiewawczo szepnął:

— Odpocznij sobie trochę, przyjdź do formy, a potem do roboty. „Oho”, pomyślał Stukułka,

„jeśli stryj Zenon robi tu niepodległościową robotę, to nie dobrze. Trzeba się trzymać z daleka”.
Okazało się jednak, że nie tylko stryj Zenon ma określone względem niego zamiary. Pewnego dnia
do mieszkania Stukułków zapukał jakiś młody, pleczysty pan z rozłożystą blond brodą i spytał:

— Czy zastałam pana Jana Franciszka Stukułkę?
Stukułka powiedział, że to on właśnie, na co nieznajomy przedstawił się jakimś uwięzłym w

zwojach brody nazwiskiem, uścisnął mu mocno rękę, po czym rozejrzał się bacznie wokoło i
szepnął:

— Przychodzę z polecenia kapitana Lipajły i mam do pana sprawę czysto osobistą. Teraz

wyjdziemy na spacer, odbędziemy krotką, lecz bardzo ważną rozmowę. Proszę mnie nazywać
imieniem „Modest”.

Kapitan Lipajło był dobrze znajomym Stukułce oficerem 305 pułku, toteż bez zbytniego

ociągania Stukułka zastosował się do wskazówek pana „Modesta”, w którego sylwetce wszystko
wskazywało na to, że również jest zawodowym wojskowym. Najlepiej prezentował się na nim
ufarbowany na kruczo–czarny kolor płaszcz oficerski z obszytymi czarnym suknem guzikami, z
których jeden tylko, trzeci od góry, pozostał w swym dawnym, ostro błyszczącym stanie.

W czasie przechadzki Stukułka dowiedział się, że bliżej nie sprecyzowani „oni” stwierdzili jego

przybycie do Warszawy i uważają, że winien on, tzn. Stukułka, postawić się do dyspozycji
odnośnego ośrodka, celem wypełnienia swych obowiązków. Stukułka odparł dyplomatycznie, że
nigdy nie unikał wypełniania swych obowiązków, co „Modest” skwitował kiwnięciem głowy i
oświadczeniem, że jest to postawa, godna oficera.

*

To ostatnie wierzenie zakorzenione w duszy Stukułki, wynikało zapewne z faktu, że w dzieciństwie zjadł, wraz z

rodzicami, znakomitą i wstrząsającą w swej kulinarnej niezwykłości kolację w restauracji Hotelu Europejskiego.

Uświadomił jeszcze Stukułkę, że ośrodek ich ma charakter czysto wojskowy i rekrutuje jedynie

byłych oficerów i podoficerów, zaś Stukułka skierowany zostanie do pracy wśród młodzieży, w
ekspozyturze ośrodka, na terenie młodzieżowym, która nosi nazwę Związku Mścicieli Orła
Białego. W tej chwili przeszedł obok nich jakiś młody pan w czarnym płaszczu z trzecim guzikiem
od góry nie obszytym i błyszczącym, na którego widok „Modest” chrząknął nieznacznie,
podnosząc prawą rękę do ust. Mijający ich pan uczynił tak samo, zaś Stukułka spytał, czy i kiedy
ma sobie kupić oficerski płaszcz, dać go ufarbować i obszyć guziki z wyjątkiem jednego. „Modest”
spojrzał na Stukułkę poważnie i powiedział, że w tej sprawie otrzyma on specjalną instrukcję.

W następstwie tej rozmowy Stukułka nawiązał szereg kontaktów z szeregiem interesujących

osobistości kierowniczych ośrodka. Panowie ci różnili się kamuflażem, lecz wszyscy posiadali
wspólne wszystkim wojskowym w konspiracji cechy, to znaczy sprężyste ruchy i absolutny brak
wyczucia tego, co się wokół nich dzieje. Stukułka, którego już w tym czasie nie nazywano ani
Stukułka, ani Janem, ani Franciszkiem, tylko „porucznikiem Alojzym”, współpracował blisko z
kapitanem „Modestem” w Związku Mścicieli Orła Białego.

Organizowali oni niewielkie grupy młodych gimnazjalistów, którym kapitan „Modest”

tłumaczył posługiwanie się granatem ręcznym, zaś Stukułka dbał o ich pion
moralno–ideologiczny. Od czasu do czasu Stukułka uzgadniał z „Modestem” plany pracy w jego
skromnym pokoiku przy ulicy Bednarskiej, który konspirator ten odnąjmował u dozorcy, na
parterze, z dogodnym wyjściem przez okno w razie alarmu.

Progi tego pokoiku Stukułka przestępował zawsze w stanie najwyższego, graniczącego z

paniką, podniecenia, gdyż w porównaniu do mieszkania „Modesta”, krater niewygasłego wulkanu
Stromboli, wydawał się zacisznym, idyllicznym ustroniem. Pod łóżkiem leżał rozmontowany,
ciężki karabin maszynowy. Szuflady pełne były rewolwerów, zaś pierwszą czynnością, gdy
„Modest” zabierał się do ogrzania pokoju w zimie, było zdjęcie z pieca skrzynki z granatami
ręcznymi, systemu „jajko zaczepno–odporne”, którą stawiał pod umywalnią.

— Mogą się zagrzać — mawiał lakonicznie, a czasem dodawał: — Konspiracja musi być

robiona przezornie i z zimną krwią, ale przesadna tajemniczość i ostrożność dają jak najgorsze
rezultaty. Ostatecznie zaś trzeba wiedzieć, o co się walczy i umieć ponosić odpowiednie w
stosunku do celu walki ryzyko.

Właśnie podbudowa ideologiczna, jasna i niezłomna u „Modesta”, nastręczała Stukułce szereg

wątpliwości. Swoim podkomendnym Stukułka wykładał co następuje:

— Tocząca się obecnie wojna jest zasadniczo wojną światopoglądów i nie należy tego tracić z

oczu, mimo, iż dla nas Polaków, ma ona typowo narodowy charakter. Toteż z pełną świadomością
powinniśmy uważać hitleryzm za wroga nr 1, zaś naród niemiecki za wroga nr 2, albowiem tak
czyni cały świat i jeśli my będziemy się zapatrywać na te rzeczy inaczej, to popadniemy w końcu w
konflikt z resztą świata.

To hitlerowcy namawiają naród niemiecki do wszystkich zbrodniczych czynów przeciwko

nam. Niestety, tak się nieszczęśliwie składa, że znajdują w narodzie tym wdzięcznego i gorliwego
słuchacza. Zachodzi więc pytanie: w jaki stopniu zdolni jesteśmy szkodzić hitleryzmowi, a w
jakim narodowi niemieckiemu i zależnie od odpowiedzi na to pytanie powinniśmy działać. W
każdym razie wydaje mi się, że należy raczej unikać zbytniego ryzykanctwa i awanturnictwa, po to
aby znów nie wyjmować dla kogoś kasztanów gołymi rękami z ognia.

Tego rodzaju opinie wywołały pewną konsternację, gdy doszły do wiadomości przełożonych

Stukułki. Został on tedy wezwany do pułkownika „Gabriela”, szefa szkolenia, zażywnego
mężczyzny z krótką ostrzyżoną szczecinką, ucharakteryzowanego na przedsiębiorcę
budowlanego. Pułkownik „Gabriel” oświadczył:

— Pan chyba rozumie, panie poruczniku, że nie można kłaść zbyt silnego nacisku na walkę z

takim czy innym systemem politycznym. Ja wiem, generał Sikorski, nasz wódz, stoi na czele rządu
koalicyjnego, a także nasi sprzymierzeńcy trzymają się uporczywie pewnych form ustrojowych,
które powinny tam ulec zasadniczej rewizji.

Przyznaję, że fakty te mogą dezorientować ludzi o słabszym wyrobieniu politycznym. Niemniej

my, w naszym ściśle wojskowym ośrodku, patrzymy na te rzeczy z właściwego punktu widzenia.
Sprawy polityczne będą jeszcze dyskutowane, ale na odpowiednich szczeblach, na razie zaś parole
jest bić Niemca, jak tylko można i za każdą cenę. Skoro zaś ma pan w tym względzie wątpliwości,
to my, ceniąc pana inteligencję i zdolności, wykorzystamy pana na innym odcinku.

Po tej rozmowie Stukułka wycofany został ze Związku Mścicieli Orła Białego i przeniesiony do

służby informacyjnej. Jego nowa funkcja polegała na orientowaniu się w życiu Warszawy i
przypadła Stukułce wyjątkowo do gustu. Zaopatrzony w odpowiednie fundusze rozpoczął pracę od
wyrobienia sobie w szerokich kołach towarzyskich opinii beztroskiego, żądnego jedynie
doraźnych uciech młodzieńca (co przyszło mu bez specjalnych trudności).

Do zadań jego należało bywanie w lokalach rozrywkowych zakonspirowanych klubach

karcianych, knajpach i małych kawiarenkach. Nosząc z niewypowiedzianym wdziękiem i
wrodzoną wytwornością kolorowe marynarki półbuty na potrójnej, gumowej podeszwie, wesołe,
fularowe krawaty i wąskie spodnie, Stukułka zdobył sobie w krótkim czasie i pod żartobliwie
serdecznym imionkiem „Stukuś” niezwykłą popularność w sferach warszawskiej, złotej
młodzieży, czarnej giełdy i czarnego rynku.

Jego osobisty urok, lekka skłonność ku miłemu, kawiarnianemu gawędziarstwu, wyjątkowa

odporność na skutki alkoholowych przemęczeń i nieustanny zapał do najróżniejszych,
swawolnych igraszek czyniły zeń ozdobę każdego stolika w każdym lokalu.

Złote myśli Stukułki powtarzane były przez jego wielbicieli, jak wersety Koranu przez

wiernych. Nikt nie miał tak misternie zaczesanych w tył i prostopadle do uszu włosów, nikt nie
posiadał tak dogłębnej znajomości muzyki jazzowej i nikt nie traktował kobiet z tak wykwintnie
żartobliwą brutalnością, jak właśnie Stukułka. On to wprowadził w Warszawie modę noszenia
białych skarpetek do ciemnego obuwia i sam pamiętam, jak, pochylony nad stolikiem we
„Fregacie”, uzasadniał swój punkt widzenia:

— Skarpetka stanowi szczątkową pozostałość pończochy i przeżywa obecnie okres upadku w

ogólnej problematyce ubioru męskiego. Jest to niesłuszne i niesprawiedliwe. Wiemy, jak wielką
wagę przywiązywał do rodzaju, koloru i gatunku pończoch wiek XVIII, wiemy także, jak wiele
mówiła wówczas pończocha o charakterze człowieka wprawnemu obserwatorowi. Długie aż do
kostek spodnie zgnębiły pończochę i nauczyły nas nie przywiązywania wagi do skarpetek.

Dziś jest nam wszystko jedno, jakiego koloru są nasze skarpetki, byleby nie były dziurawe i w

stosunku tym tkwi kapitalny błąd. Właśnie zakryta spodniami skarpetka, demonstrowana nie
zawsze, lecz jedynie w chwili podniesienia nogi, kryje w sobie ogromnie wiele prawdy o
człowieku. Pokaż mi twe skarpetki — powiem ci kim jesteś!

Mizantropi i nudziarze zawsze mają na nogach brzydkie, nieciekawe, ponure skarpetki, zaś

ludzie szlachetni, pogodni, i mądrzy hedoniści dbają o swe skarpetki, nie bacząc na to, że
przeznaczenie skarpetki jest raczej przyziemne. Poza tym skarpetka może stanowić czynnik
manifestacyjny, co doskonale rozumieli rojaliści francuscy. Gdy w metrze, autobusie, czy
poczekalni kinowej Francuz ujawnia białe skarpetki, możecie być pewni, ze jest zwolennikiem
monarchii i członkiem „Action Francaise”. Stawiani zatem postulat skarpetki wiele mówiącej,
wesołej, barwnej i optymistycznej! Taką nośmy i cieszmy się, spoglądając na nią z góry.

Wieloraką działalność towarzyską i rozrywkową Stukułka konkretyzował w doskonałych

raportach dla swego ośrodka dyspozycyjnego. Jego mocodawcy czytywali te raporty z zapartym
tchem i lubując się w szczegółach, nie byli jednak zachwyceni realnymi wynikami badań.

— Ma pan niewątpliwy talent literacki, panie poruczniku — mówił do Stukułki pułkownik

„Rosomak”, szef służby informacyjnej — co przydałoby się panu w życiu prywatnym, lecz
utrudnia nam podejmowanie pewnych decyzji. Zadaniem pana, jak każdego agenta służby
wywiadowczej, jest dostarczanie negatywnych informacji o ludziach, szkodzących interesom
narodu. Tymczasem wszyscy ci, których pan rozpracowuje i o których pan nam raportuje, są
ludźmi, pełnymi złych i dobrych instynktów, są skomplikowanymi, często nieszczęśliwymi
jednostkami. Pańskie interpretacje są pasjonujące, lecz absolutnie nieprzydatne.

— Słusznie — zgodził się Stukułka — lecz cóż ja na to poradzę, że prawda o człowieku jest

zawiła, skomplikowana i trudna?

— Tak — mruknął wymijająco pułkownik „Rosomak” — nieporozumienie tkwi w tym, że nam

nie chodzi specjalnie o prawdę, tylko o podstawę do akcji. W tych ciężkich czasach kara jest daleko
bardziej czynnikiem wychowującym społeczeństwo, niż aktem sprawiedliwości. Pan zaś, pracując
tak dogłębnie i ujawniając motywy, wybiela zarazem i czyści, a my potem łamiemy sobie głowę
nad decyzją.

Wobec takiego stanu rzeczy Stukułka postanowił poprawić się i dokonać rzeczywistego wkładu

dla sprawy. „W tym celu”, rozumował, „muszę znaleźć jakiegoś łajdaka absolutnego, rozpracować
go i wydać pod lufy rewolwerowe naszych oddziałów egzekucyjnych”. Ta bohaterska i szlachetna
decyzja przyszła mu tym łatwiej, iż Stukułka, w konsekwencji swych obowiązków, zmuszających
go do bywania w każdego rzędu lokalach rozrywkowych, zakochał się w tancerce, nazwiskiem
Kopyłowicz, imieniem Dziunia.

Było to śliczne, zgrabne, krągłe, młode, aksamitne, mlecznoskóre, jasnoblond stworzenie o

nieco szerokich ustach i pozbawionych głębi, lecz za to zachodzących w odpowiednich chwilach
urzekającą mgłą, szarozielonych oczach. Urodziła się na ulicy Dobrej, jako córka szewca, i po 18
roku życia dysponowała już najwspółcześniejszym typem urody, lansowanym w późniejszych
latach trzydziestych naszego wieku przez Hollywood, oraz zapasem dobrych manier,
wystarczających do zrobienia kariery. Z Dziunią trudno było rozmawiać o czymkolwiek innym
poza tańcem, tekstyliami i klipsami do uszów, niemniej, zakochany Stukułka uważał ją za
najbardziej interesującą kobietę na świecie.

Z uśmiechem pobłażania wspominał swą teorię o dualizmie miłosnym i swe doświadczenia w

tej dziedzinie z pokojówką Haliną i pensjonarką Irenką Milenko. „Prawdziwa miłość”, zapewniał
się, „to kobieta—koncentrat, ogniskująca wszystkie zalety i taka jest Dziunia Kopyłowicz. Jeśli
nawet posiada jakieś niedobory w inteligencji i erudycji, to pokrywa to z hojnym naddatkiem swą
uczciwością i szlachetnością”. Przekonanie takie czerpał Stukułka z faktu, iż Dziunia nigdy nie
rujnowała go kosztownymi rachunkami w restauracjach, najczęściej pijała tylko herbatę i nie
chciała mu się oddać.

— Z nami tancerkami — mawiała — sprawa nie jest taka prosta, jak się wydaje. Powszechnie

ma się nas za kobiety łatwe i dlatego musimy podwójnie na siebie uważać. Ja żyję moją sztuką,
muszę dbać o smukłość, tak konieczną w balecie i bardzo poważnie liczę się z moją rodziną.
Jedynie alkoholowe oszołomienie mogłoby mnie doprowadzić do chwilowego upadku, lecz znasz
mnie i wiesz, jak wystrzegam się takich okazji.

Stukułka, który kompletnie oszalał i wieczorami czytywał „Cierpienia młodego Werthera”,

przysięgał jej i sobie, że nie naruszy w niczym świętych zasad, nigdy nie sięgnie do niegodnych
jego uczucia środków oszałamiających, lecz zaczeka na jej dobrowolną, zgodną z zasadą
samostanowienia jednostek, decyzję.

Po wielu tygodniach, kiedy Dziunia i Stukułka pijali wspólnie herbatę w kawiarniach, przy

czym on opowiadał jej treść „Klubu Pickwicka” własnymi słowami, nastąpiła wreszcie chwila
przełomowa, w której okazało się, że nie było wcale konieczności sięgnięcia do wyżej
wspomnianych środków. Dziunia znalazła w kieszeni Stukułki kilka nielegalnych gazetek z
wspaniale odbitym na szaripografie, rozczapierzonym, zwycięskim orłem i zduszonym głosem
spytała, co to ma znaczyć.

Skłopotany Stukułka oświadczył, spuszczając wzrok, że otrzymał to przypadkiem i przez

pomyłkę, cała jednak jego postawa — (z podaną naprzód piersią) mówiła wyraźnie, że jest on tego
biuletynu redaktorem, zecerem, kolporterem — w ogólności zaś — konspiratorem, pełnym chwały
i poświęcenia, tylko, że nie wypada mu się do tego przyznać, nie mówiąc już o względach
ostrożności.

Wbrew wszystkiemu Dziunia ujęła, ruchem kresowej matrony, głowę Stukułki w obie ręce i

wycisnęła na jego ustach pocałunek, namiętniejszy, niż wszystkie dotychczas. Po czym nastąpił
ciąg dalszy według przepisanego od początku świata dla ludzi schematu.

Usztywniony psychicznie swym wielkim uczuciem i jego sympatycznymi, codziennymi

konsekwencjami Stukułka wierzył w miłość i wierność Dziuni, oraz utracił zupełnie
zainteresowanie dla innych kobiet, przez co życie stało się dlań wymierniejsze i prostsze. Łatwiej
klasyfikował cnotę i zło; zaczął nawet skłaniać się ku poglądowi, iż wcale nie trudną rzeczą byłoby
wywalczyć absolutne szczęście dla wszystkich ludzi.

Jego rozbłysły jasnym płomieniem patriotyzm i zdecydowanie w walce pozwoliły mu na

skuteczne zajęcie się sprawą Bajoraka. W ten sposób miłość i świadomość kochania uwznioślała
jego wysiłek konspiratorski i wzmacniała jego poczucie obowiązku społecznego, więc działała
pozytywnie a nie demobilizująco, jak to przedstawiają niektórzy pisarze.

Czesław Bajorak był jednym z licznych znajomych Stukułki z tereou towarzyskiego. Był to

wysoki, dobrze zbudowany blondyn o inteligentnych, nieco aroganckich oczach, z doskonale
przystrzyżonym po angielsku ciemnoblond wąsikiem. Ubierał się nieskazitelnie i cała jego
postawa, ruchy i sposób bycia wskazywały, że ma się przed sobą ten typ gentelmana, którego
aparycja i maniery ‘ są wynikiem biologicznego doskonalenia się szeregu dobrze sytuowanych
pokoleń.

Wrażenie to było o tyle nieścisłe, że Bajorak był synem robotnika–metalowca z Woli,

prawdziwego i uświadomionego proletariusza, członka Komunistycznej Partii Polski. Okoliczność
ta wpłynęła na życie Bajoraka w ten sposób, że nigdy nie potrafił on się wyzbyć serdecznej
nienawiści do wszystkich prawdziwych i uświadomionych proletariuszy na całym świecie.

W chwili, gdy Stukułka zawarł z nim znajomość, Bajorak był już po wstępnym okresie swej

kariery, nosił na palcu piękny, złoty sygnet z rżniętym w agacie herbem „Leliwa” i posiadał
własny, nieco cyniczny, lecz samodzielnie wypracowany światopogląd streszczający się w dewizie
„Płyń barko moja — pogoda sprzyja!”

W myśl tego hasła założył on do spółki z pewnym gestapowcem, nazwiskiem Trube, słynną

podówczas w Warszawie fabrykę syfonów, pracującą wyłącznie dla wojska SS. Może się komuś
wydać dziwne, po co były potrzebne dywizjom SS specjalne syfony w dużych ilościach, ale
dawało się to z łatwością wytłumaczyć znakomitymi stosunkami obydwu panów z Gestapo i
kancelarią osobistą gubernatora Franka.

Do przedsiębiorstwa tego wpychał Bajorak najbardziej nieoczekiwanych ludzi, a więc:

wykolejonych oficerów, bogatych, ukrywających się Żydów (którzy po gruntownym wypruciu z
dobrze zakopanych w schowkach kosztowności byli łagodnie aresztowani i szli do gazu), oraz
wiele innych postaci, bez względu na wiek, narodowość, przekonania polityczne, lecz
odznaczających się wspólną skłonnością do daleko idących koncesji etycznych.

Stukułka otrzymał misję dokładnego zbadania przedsiębiorstwa Bajoraka i w tym celu

znajomość ich musiała się przekształcić w rodzaj przyjaźni, którą Bajorak bardzo sobie cenił,
wielbiąc po cichu towarzyskie talenty Stukułki. Zachowywał przy tym w stosunku doń daleko
idącą rezerwę i wyczuloną ostrożność, zdając sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie czyhały w
tym czasie na każdego, rzutkiego i umiejącego się dorabiać człowieka. Stukułka gubił się w
domysłach i niepewności, nie mogąc sprecyzować pewnych podejrzeń, tym bardziej, że Bajorak
odsłaniał mu umiejętnie kulisy pewnych afer, z których wynikała niedwuznacznie pełna chwały i
pożytku rola, jaką pan ten miał jakoby odegrać w kilku skomplikowanych ocaleniach przed
uwięzieniem i egzekucją jakichś znacznych, a doszczętnie zagrożonych osobistości.

W tej sytuacji nieoceniona okazała się znajomość, jaką zawarł Stukułka z „Rudym Mieciem”.

Był to znany przed wojną, ceniony i poważany w szerokich kołach zawodowych stolicy sutener i
handlarz żywym towarem, szczupły mężczyzna o ascetycznej twarzy, pełen życiowej mądrości i
doświadczeń, który w późnych latach męskich ukochał Mauriaca i Chestertona i w ten sposób,
drogą dość okrężną przyszedł do czytania Pisma Świętego i codziennych głębokich, oryginalnych
rozważań filozoficzno–moralnych.

Jak się okazało, Bajorek, stawiał pierwsze kroki w swej jeszcze przedwojennej karierze pod

kierunkiem „Rudego Miecia” i miał mu wiele do zawdzięczenia, co się wyrażało w pewnych
zasiłkach pieniężnych dla wycofanego z życia zawodowego filozofa. Stukułka, który poznał
„Rudego Mięcia” jako opanowanego, cichego, starszego pana o piaskowych, rzadkich włosach,
właśnie w mieszkaniu Bajorka, pił z nim kiedyś wódkę przez całą noc i nad ranem zawiązała się
między nimi rozmowa o zasadniczej, choć z początku nieco oderwanej, treści.

— Mam wrażenie — mówił wtedy „Rudy Miecio” — że żadna epoka nie miała przed sobą tak

pogmatwanych problemów moralnych i etycznych, jak nasza. Zwłaszcza literatura ostatnich
pięćdziesięciu lat wprowadziła do etyki niesłychany zamęt. Bardzo często postulowała ona
zupełnie niezależną, indywidualną uczciwość; uczciwość ta wynikała ze stosowania w praktyce
własnego, nieskrępowanego poglądu na to, co na świecie jest dobre, czy złe. Po pierwszej wojnie
teoria ta wywarła ogromny wpływ na twórczość powieściową, teatralną i filmową o charakterze
sensacyjnym, która dzięki swej przystępności i atrakcyjności dotarła do szerokich rzesz młodzieży,
kształtując moralność prywatnych Janosików czy Arseniuszy Lupin, okradających z najczystszym
sumieniem, bez żadnych skrupułów bogaczy, lecz nie zawsze obdarowujących ubogich.

Ja sam byłem wyznawcą tej błędnej zasady i obecnie, gdy spoglądam wstecz — tu „Rudy

Miecio” spuścił oczy, pełne szczerj skruchy — dostrzegam grzech, jakimi obarczyłem swoje
sumienie, dokonując licznych transakcji z Argentyną. A przecież teraz, kiedy poznałem prawdę
chrześcijańskiego personalizmu, gdy wiem, co to jest integralny humanizm, wiem także, że
dokładne rozpatrywanie każdego indywidualnego wypadku w oparciu o literę praw moralnych,
jedynych i wiecznych ustrzegłoby mnie od czynienia zła.

— Zagadnienie to — zabrał głos Stukułka — krystalizuje się daleko lepiej w definicjach

uczciwości i porządności. Wiemy, już dziś dobrze, że uczciwość nie jest wrodzoną cechą
charakteru, z którą człowiek przychodzi na świat.

Rousseau i inni osiemnastowieczni filozofowie twierdzili wprawdzie, że człowiek rodzi się

dobry, trudno jest jednak przeprowadzić znak równości pomiędzy dobrocią serca a uczciwością.

Najnowsze studia psychologiczne nad duszą dziecka wykazały, że taki zadatek na człowieka

jest samą nieuczciwością i nic nie sprawia mu większej przyjemności, niż zwędzić coś na boku,
nafajdać tam, gdzie nie wolno, zniszczyć coś a potem nie przyznać się, wypierać, kręcić, kłamać.

Wraz z wiekiem wpaja mu się coraz dogłębniej zasady uczciwości, które są przecież

najzupełniej umownymi kryteriami dorosłych ludzi i tak jest bardzo dobrze, gdyż wszyscy
rozumiemy konieczność uczciwości w cywilizowanym społeczeństwie i jej pożytek w organizacji

współżycia. Niemniej, wrodzone nam remanenty nieuczciwości, a raczej naturalna uczciwość,
pozostają w człowieku na całe życie i przejawiają się w tych drobnych na pozór, lecz jakże
nieuczciwych faktach, gdy mając do wyboru dwa ręczniki w łazience zawsze staramy się wytrzeć
nie swoim, lub gdy w obcym mieszkaniu, nie zauważeni przez nikogo, czyścimy buty firanką,
czego nigdy nie uczynilibyśmy we własnym.

Inaczej rzecz ma się z porządnością w sensie etycznym, która jest nam dana przez naturę,

wrodzona. Człowiek porządny przychodzi na świat z zaletą porządności, tak samo, jak z
niebieskimi oczyma i milkliwym, lub wesołym usposobieniem.

Później, w życiu, człowiek porządny nigdy nie utrudnia życia innym, w przeciwieństwie do

łajdaka, to znaczy do człowieka zawsze utrudniającego innym życie. Człowiek porządny może
popełnić błąd, a nawet wyrządzić przykrość, ale nigdy nie zrobi świństwa ani krzywdy. Kobieta
porządna, to znaczy kobieta wierna, chociaż niekoniecznie żona, to znaczy lojalna, chociaż nie
utrzymywana, to znaczy przystępna, chociaż nie łatwa.

Nasza epoka żywi szczególny kult dla porządnych ludzi i dla tego określenia: porządny chłop,

czy porządna dziewczyna mają w ustach współczesnych pierwszorzędne znaczenie.

— Ma pan dużo racji — pokiwał głową „Rudy Miecio” — i sformułował pan moje własne

myśli, z którymi param się od dawna. Takie określenie, jak „porządny chłop” nastręcza wiele
refleksji w zestawieniu z osobą naszego wspólnego znajomego Bajoraka. W kilka dni przekonam
się w sposób najzupełniej zasadniczy, czy pasuje ono do niego.

Po czym „Rudy Miecio”, poznawszy w Stukułce bratnią duszę, zawierzył mu pewną ponurą i

skomplikowaną tajemnicę. Z historii, którą opowiedział, wynikało, że niebawem Bajorak stanie
przed koniecznością udzielenia pomocy jakiemuś facetowi, który jest mu nad wyraz niewygodny i
że decyzja Bajoraka w tej sprawie zakwalifikuje go ostatecznie w oczach „Rudego Miecia”.

W kilka dni po tej rozmowie tajemniczy ów facet został wyłowiony z przedmiejskiej glinianki,

zaś „Rudego Mięcia” znaleziono z poderżniętym gardłem we własnym mieszkaniu. Niebawem też
nastąpiła seria aresztowań rozmaitych panów, którzy łączyli zręcznie swe zainteresowania dla
kurków walut obcych z usługami, oddawanymi organizacjom podziemnym.

Sam Stukułka znalazł się w poważnym niebezpieczeństwie i musiał kilkakrotnie zmieniać

adres. Nie żywiąc już żadnych wątpliwości Stukułka zmontował odpowiednią akcję, gdy jednak
dwóch panów z pistoletami systemu „Parabellum” w kieszeniach zjawiło się w willi Bajoraka,
okazało się, że willa jest kompletnie pusta, zaś sam Bajorak znikł z Warszawy w zupełnie
nieokreślonym kierunku. Stukułka szalał z rozpaczy, gryzł palce ze wściekłości, po czym uspokoił
się i poprosił pułkownika Rosomaka o przekazanie go do pracy w propagandzie. W związku z tą
zmianą jego kontakty z kołami wojskowymi ustąpiły miejsca kontaktom z cywilnymi agendami
polskiego ruchu oporu.

W agendach tych panowała wszechwładnie polityka i Stukułka z satysfakcją przysłuchiwał się

dyskusjom bez końca. W dyskusjach tych, jako motyw zasadniczy, przewijały się teorie, traktujące
o mocarstwowym stanowisku Polski w przyszłości. Zdania były podzielone tylko co do sposobu
osiągnięcia celu; część zainteresowanych problemem panów uważała, że po wojnie Polska zajmie
miejsce skompromitowanej czerwcową porażką Francji z okresu powersalskiego, jako jedyny,
godny partner Wielkiej Brytanii w europejskiej „balance of power”; druga część natomiast sądziła,
że należy zmontować blok państw, środkowoeuropejskich o charakterze federatywnym i
oczywiście pod hegemonią Polski.

Jeżeli zaś chodzi o samą mocarstwowość, to nie było co do niej wątpliwości i wszyscy zgadzali

się, że Polska może się tylko odrodzić jako wielka potęga. Stukułka odnosił się raczej z rezerwą do
tych panów, lecz starał się nie ujawniać swego zdania.

Pracował natomiast gorliwie i entuzjazmował się małym sabotażem. „Złośliwość”, rozmyślał,

„jest doskonałym przejawem oporu w stosunku do okupanta i sprawdzianem powszechności
nastrojów. Póki wszyscy cieszą się z drobnych przykrości, wyrządzanych okupantowi, poty
możemy być pewni, że nienawiść jest powszechna. Nie każdego bowiem stać jest na bohaterstwo i
poświęcenie, lecz każdy potrafi być złośliwym”.

Z satysfakcją stwierdził też, że Dziunia, która dawała mu dotąd dowody swej miłości w oparciu

o pełną podniecenia atmosferę konspiracyjnych niebezpieczeństw, przestała zwracać uwagę na
moment patriotyczny we wzajemnych stosunkach. Teraz, gdy mógł ją zarzucić całym naręczem
drukowanych przez siebie biuletynów, Dziunia w demonstracyjny sposób dawała mu do
zrozumienia, że daleko bardziej ceni sobie wydajność Stukułki na całkiem innym polu.

Życie toczyło się w tych warunkach dość mile i pożytecznie, jeśli nie brać pod uwagę fali

bestialskiego terroru gestapo, który właśnie szalał w Warszawie. Pewnego dnia Stukułka został
powiadomiony o zebraniu, jakie miało się odbyć wieczorem w niedużej, doskonale
zakonspirowanej willi przy ulicy Odyńca. Wsiadł więc do tramwaju i nie całkiem pewien
znajomości Mokotowa poprosił dyskretnie, przyciszonym głosem, konduktora, aby go
zawiadomił, kiedy należy wysiąść.

— Odyńca? — rzekł konduktor — Gdzie to może być? Widzi pan, ja dziś po raz pierwszy na tej

Unii, zawsze jeździłem na Żoliborz. Nie wie pan — tu zwrócił się do stojącego obok młodzieńca
— przy jakim przystanku należy wysiąść na ulicę Odyńca?

Młodzieniec nie wiedział, gdyż nie był z Mokotowa, natomiast był w towarzystwie kobiety i

uznał za stosowne powiedzieć dowcip:

— Odyńca czyli dzika… Nie, nie wiem.
Jego dziewczę zachichotało uszczęśliwione, wtrącił się zaś jakiś staruszek z sumiastym wąsem,

który miał słaby słuch, lecz rzekł:

— Dzika? To przecież w getcie — i spojrzał podejrzliwie na Stukułkę. W przeciągu

najbliższych trzech minut pół tramwaju rozprawiało swobodnie o ulicy Odyńca, jej zaletach i
położeniu w Warszawie, gdy tymczasem na Stukułkę biły siódme poty, tym bardziej, iż
podchwycił utkwiony w sobie, uważny wzrok jakiegoś nie ogolonego człowieka w zniszczonym
palcie i granatowym zdefasonowanym kapeluszu. „Na pewno szpicel”, pomyślał gorączkowo
Stukułka, „co za parszywa morda”.

Umyślnie wysiadł o jeden przystanek za wcześnie, odwrócił się i ku swemu przerażeniu ujrzał,

że nie ogolony człowiek wysiadł także. Stukułka skręcił gwałtownie w pierwszą–lepszą ulicę i po
chwili przekonał się, że człowiek w granatowym kapeluszu uczynił to samo.

Ogarnęła go chwilowa panika, szybko jednak przyszedł do siebie, poprawił krawat i postanowił

działać ostrożnie, lecz zdecydowanie. W myśl tego postępowania obiegł kilka razy wokoło jakiś
blok domów, co w tej willowej dzielnicy stanowiło nawet pewną przyjemność. Po chwili
stwierdził, że zgubił swego prześladowcę. Pogratulował sam sobie swego kunsztu zacierania
śladów, tak cennego w konspiracji, i zadowolony z siebie ruszył w stronę ulicy Odyńca.

Nie dochodząc do rogu przecznicy dojrzał nie ogolonego człowieka w granatowym kapeluszu,

posuwającego się ostrożnie wzdłuż tej słabo oświetlonej ulicy. „Wsypa!”, przemknęło przez myśl
Stukułce i natychmiast dojrzała w nim najbardziej bohaterska decyzja: „Trzeba go odprowadzić
jak najdalej od miejsca zebrania!”

Szybkim krokiem tedy przeszedł przed samym nosem nie ogolonego człowieka w zniszczonym

palcie. Ten zawahał się, rozejrzał się wokoło, jakby szukając tabliczki z nazwą ulicy, której nigdzie
nie było widać i ruszył niepewnie za Stukułka. „Śledzi mnie!” pracował gorączkowo mózg
Stukułki. „Teraz nie ma już żadnych wątpliwości!” Przyśpieszył kroku i raptem, przypominając
sobie w błyskawicznym skrócie wszystkie widziane w życiu filmy sensacyjne, skręcił gwałtownie

w bok, wtapiając się w załom żelaznego ogrodzenia. Tu, ku swemu niepomiernemu zdziwieniu,
namacał solidny kołek drewniany, który los sam kładł mu widocznie do ręki, wymagając czynów
w dalszym rozwoju wypadków. Za chwilę usłyszał kroki i tuż obok wynurzyła się postać nie
ogolonego człowieka, którego Stukułka, z determinacją, lecz nie bez znawstwa, zdzielił po
granatowym, zdefasonowanym kapeluszu. Uderzony osunął się sprawnie i według wszelkich
prawideł na ziemię. Stukułka wciągnął go w załom żywopłotów, otrzepał ręce i zabierał się do
odejścia w poczuciu heroicznego samouwielbienia, gdy nagle usłyszał bełkotliwy szept:

— Błagam pana… niech pan… zawiadomi mą żonę… i córkę… że zginąłem za ojczyznę…
Stukułka przypadł do ziemi zupełnie zdezorientowany. „Co jest? Tak nie może bełkotać

pokonany szpicel — pomyślał — sprawa zaczyna się komplikować”. Z wielkim trudem docucił
więc nie ogolonego człowieka w zniszczonym palcie i po chwili rozsądnych wyjaśnień dowiedział
się, że zaprawił kołkiem w głowę profesora politechniki, specjalistę od zagadnień tele– i
radiotechnicznych, który udawał się w to samo, co on, miejsce, celem omówienia usprawnień,
jakie należy dokonać w kontaktach radiowych z rządem w Londynie.

Rzecz jasna, że profesor przez cały czas brał Stukułkę za szpicla, cieszył się, że go zgubił i miał

właśnie zamiar zrobić z nim identycznie to samo, gdyby Stukułka go nie ubiegł.

Ledwie doszli razem do ulicy Odyńca, gdy dał się słyszeć odgłos motorów kilku aut,

zatrzymujących się przed willą, w stronę której zmierzali. Z aut wyszło wielu gestapowców i
esesmanów. Na ich widok Stukułka i profesor puścili się biegiem w odwrotnym kierunku, biegiem
dopadli przystanku tramwajowego, a ponieważ nie było widać nadchodzącego tramwaju, pobiegli
Puławską w stronę śródmieścia. Kiedy bardzo się zmęczyli Stukułka powiedział:

— Musimy przestać biec, bo to jest podejrzane.
Przeszli w szybki krok. Nagle profesor rzekł szeptem:
— Od trzech minut idzie za nami jakiś typ w tyrolskim kapeluszu. Musimy się pożegnać i

rozdzielić.

Wobec tego pożegnali się i rozdzielili. Stukułka przeszedł jeden przystanek, po czym wsiadł w

tramwaj. Wysiadł na placu Zbawiciela i wstąpił do kościoła. Usiadł na ławce, rozejrzał się i
pierwszą osobą, którą spostrzegł tuż za sobą, był profesor.

— Czego pan robi zbiegowisko w kościele! — szepnął profesor z wyraźną złością. — Kiedyż

my się wreszcie odczepimy od siebie? Jak na ulicy? Spokojnie?

— Spokojnie — odparł Stukułka.
Posiedzieli chwilę w milczeniu. Profesor przyklęknął, pomodlił się, kiwnął głową Stukułce i

wyszedł. Po kilku minutach Stukułka uczynił to samo. Ledwie przeszedł kilkanaście kroków
Marszałkowską, gdy dało się słyszeć wycie syren gestapowskich aut. Ludzie zaczęli pośpiesznie
ewakuować ulicę. Stukułka wskoczył do jakiejś bramy. W skulonym tłumie nie od razu rozeznał
stojącego obok profesora.

— Panie — jęknął profesor — na pana widok chwytają mnie mdłości i odczuwam ból w mej,

tak surowo przez pana potraktowanej, czaszce. Jak długo ma pan zamiar mnie prześladować?

Był zielony na twarzy, co w przydymionym świetle zakurzonej żarówki sprawiało wrażenie

rzeczywiście przygnębiające. Gdy tylko uspokoiło się nieco Stukułka zaprowadził go do pobliskiej
kawiarni i napoił mocną i gorącą kawą.

— Wygnał mnie pan z kościoła — skarżył się płaczliwie profesor — gdyż sama pana obecność

działa na mnie rozpraszające Gdyby nie pan, siedziałbym tam dłużej, a potem wyszedł podniesiony
na duchu. Co pana tam przywiodło? Czy wierzy pan chociaż w Boga?

— Życie ludzkie — odparł w zadumie Stukułka — składa się z tak fantastycznej ilości złych i

dobrych, pomyślnych i niepomyślnych, a niepomiernie skomplikowanych przypadków, iż długo
głupcy mogą nie wierzyć w Rękę Ojca, zaś tylko zgryźliwcy pełni przekory mogą się doszukiwać

w tym wszystkim jakichś wymiernych i wytłumaczalnych mechanizmów.

— Z tego co pan mówi, wynika jasno, że nie jest pan praktykującym katolikiem, a ja nim jestem.

Przyznam się, że początkowo moje matematyczno–przyrodnicze wykształcenie nastręczało mi
wiele oporów intelektualnych, jednak po wieloletnim katechumenacie spłynęła na mnie Łaska
Prawdy.

— Zazdroszczę jej panu szczerze — rzekł Stukułka — jeśli zaś chodzi o praktykowanie, to

istotnie nie jestem katolikiem praktykującym. Aczkolwiek brzmi to niepełnie i być może — nieco
naiwnie, o ile nie ze wszystkim po kacersku, to rzec mogę, że jestem chrześcijaninem i uważam
moralność chrześcijańską za jedno z najwyższych osiągnięć ludzkości. Staram się żyć według
ewangelii i katechizmu, chociaż nie jest to ani proste, ani łatwe i nie zawsze mi to wychodzi. Błędy
me i przewiny są jednak zazwyczaj powodem mej głębokiej skruchy.

— Bardzo ładnie — przyznał profesor — ale co tedy przywiodło pana do kościoła?
— Chciałem podziękować Opatrzności za dotychczasową opiekę, która przecież tak wyraźnie

zaznaczyła się w ostatnich wypadkach, oraz poprosić o dalsze względy.

— Widzi pan — żachnął się profesor — taki stosunek do Boga wydaje mi się niegodny i

odrażający. Jest to stosunek merkantylny, oparty na zasadzie wzajemnych usług. Ręka Stwórcy
wyprowadza z niebezpieczeństwa, ocala pana, przychodzi pan tedy podziękować, prosząc przy
okazji o nowe świadczenia, miast szukać Go codziennym trudem duszy, codziennyjmi praktykami
kultu i odnajdywać Boga w sobie i obok siebie. Takie okazyjne zbliżanie się do źródła bytu i
wszelkiej pociechy jedynie w ciężkich chwilach życia, wydaje mi się brzydkie, nieszczere,
wymuszone i egoistyczne.

— A jednak jest w najwyższym stopniu naturalne — uśmiechnął się Stukułka — „Jak trwoga to

do Boga” mówi przysłowie, zaś przysłowia są wypróbowaną mądrością wieków. „Nie będziesz
brał imienia Pana Boga twego, nadaremno; bo nie będzie miał Pan za niewinnego tego, który by
wziął imię Pana Boga swego nadaremno” — obwieścił Stwórca przez usta Mojżesza na górze
Synaj, stwierdzając tym samym po wsze czasy, że Bóg to sprawa ogromna, że nie należy o tym
zapominać i że odwoływać się do Niego trzeba tylko w sprawach wielkich i ważnych.

Chrześcijaństwo złagodziło nieco żydowską surowość w pojmowaniu istoty boskiej, a zarazem

odkryło wspaniałą prawdę, że każdy z nas, najmniejszy i najnędzniejszy, posiada swe ważkie
sprawy, drogie Bogu, podlegające Jego opiece i w ten sposób Bóg gościć może w każdym sercu.
Gdy uboga wdowa zwraca się do Pana z gorącą prośbą o drobną pomoc pieniężną dla ratowania
chorego dziecka, to jest dla niej sprawa najważniejsza, jakże dojrzała do boskiej interwencji.

Gdy hetman przed bitwą, mającą ocalić jego ojczyznę, składa u stóp bożych swe intencje i

zamysły, to żarliwość jego jest najwyższej próby, a sprawa najwyższej wagi. Gdy żołnierz poleca
się Bogu przed atakiem, gdy rolnik modli się o urodzaj, artysta — o natchnienie w twórczej pracy,
a biedny urzędniczyna — o podwyżkę, która pozwoli mu na kształcenie syna — to są sprawy
ważne i zasadnicze, decydujące o losach ludzkich, godne zaniesienia ich przed oblicze
Najwyższego i wcale nie potrzebujące poparcia drobiazgową, codzienną praktyką.

Inaczej rzecz przedstawia się z tymi, co proszą o sprawy błahe, choćby robili to najgorliwiej i po

kilka razy na dzień. Prośby o sprawy drobne, sprawy codzienne, sprawy nieznaczne, cały ten
łzawy, nieustannie powtarzany ciąg niepisanego kultu, regularnie odmierzany czerwoną farbą w
kalendarzu, jest to familiaryzowanie się z Bogiem, prowadzące do dewocji, i taki stosunek do
Niego bynajmniej mi nie odpowiada. Sprawy najważniejsze mają wielcy i maluczcy, lecz dopiero
ich właściwa proporcja stanowi o prawdziwej i wartościowej wierze.

Kiedy bogaty kupiec modli się o powodzenie w interesach, które przyniosą mu nowe auto, czy

futro dla żony, to czyni źle i źle pojmuje Boga, bez względu na to, czy robi to codziennie i czy
podtrzymuje prałatów w czasie procesji.

To samo rzec się da o pani, która zwraca się do Boga z prośbą o udany pobyt w Zakopanem, lub

o panu, panie profesorze, gdy prosi pan o sukcesy w naukowych doświadczeniach jedynie w celu
pognębienia pańskich oponentów. To jest faryzeuszostwo, panie profesorze, znając zaś sąd
Zbawiciela o faryzeuszach wydaje mi się, że moje bardzo rzadkie, lecz szczere dzięki za ocalenie
życia, czy prośba o pomoc w niebezpiecznych chwilach, nie kwalifikują mnie źle przed
Wszechmogącym.

To, co tu powiedziałem, nie jest rzecz jasna, ani nowe, ani rewelacyjne, lecz w tej materii,

doprawdy, bardzo trudno jest o coś, co jeszcze nie zostało powiedziane. Zagadnienie pojmowania
Boga i stosunku do Niego jest stare i niezmienne jak ludzkość i chyba dlatego zawsze będzie
świeże i palące.

Oczywiście — pożegnali się dość chłodno

*

.

Po trzech takich dawkach Stukułka poczuł płomień w mózgu, wstał i wygłosił genialne w swej

intuicji przemówienie.

— Nie znam kraju — oświadczył — w którym istniałoby większe zapoznanie wsi przez miasto,

niż w Polsce. My w miastach nie mamy o was zielonego pojęcia, ciągle jeszcze, mimo całej
mądrości Wyspiańskiego, zamykamy was w utartych i pozbawionych aktualnego sensu
formułkach z zamierzchłych epok. Każemy wam myśleć w całkowicie odrębny od naszego sposób,
ubieramy was w barwne sukmany, których nikt z was nie nosi, wykrzywiamy komicznie wasz
język, który w niczym nie różni się od naszego poza drobnymi odcieniami fonetycznymi i staramy
się przemawiać do was inaczej, niż do siebie samych, co zwie się u nas znajomością psychiki
chłopskiej, a co w was budzi wesołość i wzruszenie ramion.

Tymczasem minęły czasy kiedyście stanowili łatwy łup dla miejskich złodziejaszków,

nauczyliście się od dawna nosić kołnierzyki i krawaty, umiecie nie gorzej od nas zakładać anteny
radiowe i korzystać z patefonu, tańczyć walca, jeździć kajakiem, grać na mandolinach i jeść
szprotki w oliwie. Tym samym dorównujecie nam już niemal pod względem cywilizacyjnym,
chociaż macie jeszcze grube niedociągnięcia higieny.

Jeśli rozpoczniecie w bliskiej przyszłości swój wielki marsz ku kulturze i dogonicie nas także na

tym terenie, posługując się naszymi środkami, wtedy biorąc pod uwagę waszą liczebność, waszą
tężyznę biologiczną, wasz zmysł polityczny i wasze zdrowie, realne zasady
gospodarczo—społeczne, wydaje mi się, że odegracie w Polsce rolę pierwszorzędną. Przyszłość
należy do was i gdy tylko nastaną odpowiednie warunki wy będziecie decydować o tym, co ma się
dziać w tym kraju!

Mowa ta przyjęta została burzliwym aplauzem, kilku starszych gospodarzy ucałowało Stukułkę

wylewnie i wzniesiono toast na jego cześć napełnionymi po brzegi spirytusem szklankami, po
którym to toaście Stukułka stracił poczucie rzeczywistości. Dzięki temu zdołał uchronić całość
swej osoby w rozwijających się właśnie i to dość szybko wydarzeniach. Dwaj bowiem młodzi
parobcy, rozmawiając początkowo spokojnie o maszynach rolniczych, przypomnieli sobie dawne
urazy, dobyli kozików i zadali sobie zręcznie po kilka ran kłutych i ciętych. Powstało kosmiczne
zamieszanie, usłużni sąsiedzi skoczyli po kilka orczyków i już niebawem cała, obszerna sień
młyńska zamieniła się w pole walki.

Stukułka przez parę chwil patrzył na to wszystko, jak na interesujący film o tematyce z

Dzikiego Zachodu, potem otrzeźwiał i dopiero nie wiedział, co ma uczynić. Zamachnął się nań
stołkiem jakiś zupełnie pijany gospodarz, który nic nie zrozumiał z przemówienia Stukułki i w

*

Tu w tekście oryginału następuje wyraźna przerwa, której przyczyn trudno dociec, (red.)

swym stanie skombinował wielkim, myślowym wysiłkiem, że to Stukułka właśnie jest
wszystkiemu winien.

Był to najgłupszy czyn w życiu tego wieśniaka, gdyż wtedy dopiero okazało się, co znaczy

jedno przemówienie; siedzący obok Stukułki entuzjaści jego teorii żwawo złapali pijaka i uspokoili
go, miażdżąc mu cztery żebra, łamiąc ramię i rozgniatając obcasami szczękę. Stukułka został
wepchnięty pod stół, właśnie w chwili, gdy zgasło światło, a ze skotłowanej ciemności dochodziły
krzyki i sapania, w rodzaju: „Jezu! Zadźgał mnie!”, „Flaki sukinsynowi wypruć!”, „Oko!!! Matko
Najświętsza! Moje oko!!!”

Pod stołem znalazł Stukułka narzeczoną, która widocznie drżąc ze strachu i chcąc pokazać

Stukułce bicie swego serca, złapała go za rękę i wpakowała ją głęboko w swój dekolt. W tym
miejscu Stukułka nie bez wewnętrznej satysfakcji, znalazł dwa twarde, jak futbolowe piłki,
dowody swych uwag o zdrowiu biologicznym ludu, szybko jednak wycofał rękę, przypominając
sobie zeza, który zdobił dziobatą twarz oblubienicy. Przysunął się doń natychmiast również
schowany pod stołem, miejscowy ksiądz, który rzekł:

— Słuchałem pana bardzo pilnie i na ogół przyznaję panu rację, ale czy nie uważa pan, że

oprócz braków w zakresie higieny jest także w ludzie naszym jeszcze pewna nieumiejętność
współżycia?

— Święte słowa, proszę księdza proboszcza — odparł poważnie Stukułka, gdy tymczasem

człowiek jakiś wył rozdzierająco, twierdząc, że został zamordowany — następnym razem nie
zapomnę tego uwzględnić w kontekście aktualnych wydarzeń.

Po kilku minutach wszystko jednak wróciło do porządku, ciężej poszkodowanych odniesiono

do domów, plamy krwi uprzątnięto z podłogi i huczne wesele potoczyło się, wraz z tańcami, dalej.
Po weselu Stukułka leżał dwa dni na swej ławie z głową owiniętą mokrymi szmatami.

Wtedy to przyszedł doń Wiśniewski z jednym ze swych kumów, który miał kontakty z

partyzantką w pobliskiej Zamojszczyźnie. Kum ten przyprowadził młodego emisariusza,
nazwiskiem Stasiak, który na zlecenie skrajnie lewicowych organizacji miał montować robotę
konspiracyjną w tych okolicach.

Stasiak był synem stolarza z Lublina, pracował przed wojną w fabryce w Białej Podlaskiej,

czytał Marksa w przystępnym skrócie, miał się za uświadomionego proletariusza i był
zwolennikiem współdziałania z komunistami. Stukułce, Wiśniewskiemu i jego kumowi
oświadczył iż wie, jak ciężka jest dola chłopa, że w nowej, socjalistycznej Polsce chłopu będzie
lepiej i że droga robotnika i chłopa jest jedna i ta sama. W konkluzji wezwał wszystkich do walki o
socjalizm, który oznaczać będzie dobrobyt i do organizowania partyzantki przeciwko Niemcom.

Na to Wiśniewski pokazał Stasiakowi swój kurnik, w którym leżał wypchany słomą, drogi

luksusowy kufer lotniczy ze świńskiej skóry, w którym z kolei jego, Wiśniewskiego, kury
wysiadywały jaja; dodał do tego elektroluks i maszynę do pisania; poinformował Stasiaka, że
sąsiad jego, Wiśniewskiego, przywiózł sobie pianino w zamian za mąkę i słoninę, napomknął o
odłożonym grosiwie i oświadczył, że nigdy jeszcze chłopu nie powodziło się tak dobrze, jak teraz,
przy Niemcach, kiedy rozmaici ludzie wędrują nielegalnie po kraju, a głodne miasta dają najlepsze
ceny na żywność. Wniosek stąd taki, że o ile Stasiak każe im się bić o przyszły dobrobyt, to nic z
tego nie będzie, inaczej zaś rzecz by wyglądała, gdyby Stasiak powiedział coś o
biało—amarantowym sztandarze, kosynierach, prześladownianiu przez Niemców wiary świętej i
ukochaniu matki—gleby. Stasiak zasępił się i rzekł jakby sam do siebie:

— Ale co rzekłby na to materializm dziejowy?
— Nic — odparł usłużnie Stukułka — po prostu nic i w tym tkwi jego słabość. Pan zaś, jeśli

chce pan pchać ludzi do walki, a więc do ryzykowania życia czyli najdroższej rzeczy, jaką
człowiek posiada, niech pan zarzuci dialektykę materialistyczną i nie wychodzi tu z dobrobytem na

transparencie, tym marnym dostatkiem, który zdobyć można za pomocą odrobiny szczęścia lub
pilniejszej pracy. Z tym pan daleko nie zajedzie.

Za swój dobrobyt nikt nie nadstawi karku, za cudzy zaś narażają się tylko niedowarzeni

idealiści, których jest zresztą bardzo mało, a którzy sami w sobie stanowią śmieszną sprzeczność z
prawdami materializmu dziejowego. Niech pan lepiej sięgnie do prawdziwego i wypróbowanego
arsenału, który był zawsze i będzie zawsze aktualny. Niech pan pomyśli, o ile to leży w zakresie
pańskich możliwości, o wolności, sprawiedliwości, wierze — wtedy może dojdzie pan do czegoś.

Po tej rozmowie Stasiak znikł, Stukułka pojechał niebawem do Lublina, zaś Wiśniewski został

zastrzelony przez nieznanych sprawców. W kilka dni po jego śmierci przez okno chałupy wpadł
kamień z przywiązanym listem, pisanym bardzo niewprawną ręką i podpisanym: „Pogromcy
wrogów ludu”. W liście tym stało, że Wiśniewski był bogatym spekulantem, żerującym na
krzywdzie ludzkiej paskarzem, kumającym się z okupantem i że za to spotkała go kara z rąk
dobrych Polaków, walczących o słuszną sprawę.

Było to wszystko o tyle nieprawdziwe, że Wiśniewski był w istocie małorolnym chłopem, nigdy

w życiu nie rozmawiał z żadnym Niemcem, z wyjątkiem razu, gdy żołnierze niemieccy zabierali
mu świniaka, nigdy na nikim nie żerował, wszystko co posiadał zostało mu dobrowolnie dane w
zamian za żywność lub usługi, tak samo robili wszyscy chłopi w okolicy, zaś „pogromcami
wrogów ludu” okazał się w rzeczywistości handlarz bydła z sąsiedniej wsi, o którego
zadawnionym konflikcie osobistym z Wiśniewskim Stasiak zdążył się niebawem dowiedzieć. W
ten sposób znikła przeszkoda dla szerzenia materializmu dziejowego w Dorohusku i okolicach, ale
jest to już całkiem inna historia, jak mawiał Kipling.

W Lublinie zabawił Stukułka kilka dni i postanowił wracać do Warszawy, zgnębiony

ostatecznie nudą i tęsknotą za Dziunią Kopyłowicz. Dochodząc do dworca kolejowego zauważył
wielki tłum ludzi, napierający na wejście, lecz powstrzymywany przez kilku esesmanów.

Stukułka przecisnął się do pierwszego szeregu i ujrzał jak w wolnej przestrzeni pomiędzy

tłumem a budynkiem dworca wysoki, mocno zbudowany oficer SS w wypolerowanych butach, z
odznakami sturmfuhrera, bije starannie i ze smakiem jakiegoś drobnego, chuderlawego Polaka o
wyglądzie biednego rzemieślnika. Oficer miał przystojną, miłą, doskonale wygoloną twarz, na
której gościł pobłażliwy, mądry uśmiech, gdy tymczasem jego nogi i ręce kłuły ze znawstwem
skuloną postać ofiary. Tuż przy Stukułce stał wysoki, ascetyczny franciszkanin w habicie,
żegnający się co chwila rozdygotaną ręką. W chwili, gdy bity wypluł kilka zębów, zalał się krwią i
upadł, franciszkanin wzniósł oczy ku niebu i rzekł cicho, drżącym głosem:

— Boże, zmiłuj się nad oprawcą i przebacz mu, gdyż człowiek ten nie wie co robi…
Widocznie jednak słowa te doszły do uszu oficera, gdyż zbliżył się wolnym krokiem ku ojcu

zakonnemu, spojrzał mu prosto w oczy i rzekł całkiem ładną polszczyzną:

— Być może, że nie wiem co, ale wiem, że robię dobrze, słusznie i skutecznie.
Wtedy okazało się, że Stukułka także potrafi być człowiekiem nieobliczalnym. Nigdy później

nie potrafił wytłumaczyć sobie, jak to się stało, lecz faktem jest, że uśmiechnął się nagle
promiennie do esesmama i rzekł powoli, dobitnie i najpoprawniej po niemiecku:

— Bydlę.
Niemiec uśmiechnął się doń również i spytał uprzejmie:
— A czy uważa pan, że pan nim nie jest?
— Nie — odparł uśmiechnięty nadal Stukułka.
— Widzi ojciec — rzekł esesman do zakonnika, przechodząc znów na polski — oto różnica

między scholastyczną metafizyką, a istotną filozofią. Z prawdziwą przyjemnością zaaresztuję teraz
obydwu panów.

Tak więc franciszkanin i Stukułka znaleźli się we wnętrzu karetki więziennej, która przewiozła

ich do kwatery Sonderdienstu. Po drodze Stukułka dowiedział się, że zakonnik nazywa się brat
Łukasz, że niczego nie żałuje, że jest w absolutnej zgodzie ze swym sumieniem i rozumem i że
postara się spełnić swój chrześcijański obowiązek do końca.

— Nie wiem, co ma ojciec na myśli, mówiąc o obowiązkach — rzekł Stukułka — wydaje mi

się, że znaleźliśmy się w sytuacji, kiedy człowiek pozbawiony jest równie skutecznie swych praw,
jak i obowiązków.

— O, nie — uśmiechnął się łagodnie franciszkanin — na mnie spoczywa jeszcze wiele

obowiązków. Obowiązkiem moim jest wytłumaczyć temu, kto nas tu zamknął, że czyni źle, że
gubi swą duszę. Obowiązkiem moim jest odkryć mu Prawdę, którą noszę w sobie i która jest
prawdą jedyną. Obowiązkiem moim jest wreszcie pogodne przyjęcie tego, co nadejść musi,
wyzbycie się rozpaczy, która może mnie nawiedzić na myśl, że oto muszę pożegnać się z życiem i
nierobienie sobie wyrzutów, że wyrwały mi się z ust słowa pobożne, lecz prowadzące w
najlepszym razie wprost do obozu koncentracyjnego.

— Nie mogę tego powiedzieć o sobie — wyznał Stukułka, kryjąc twarz w dłoniach. — To co

uczyniłem, jest najjaskrawszym zaprzeczeniem mych własnych zasad i dowodzi raz jeszcze, jak
mało wie o sobie najbardziej nawet opanowany człowiek. Niczego tak nie cierpię jak bezcelowego
i bezskutecznego bohaterstwa, to zaś, co uczyniłem, było takiego bohaterstwa klasycznym
przykładem.

Po przybyciu na miejsce rozdzielono ich, lecz ojciec Łukasz zdążył jeszcze pożegnać Stukułkę

znakiem krzyża i szepnąć:

— Mimo pozorów jest pan człowiekiem dobrym, a dobroć jest najwyższą cnotą w

chrześcijaństwie.

Stukułkę wrzucono do wilgotnej piwnicy, gdzie pracował gorączkowo nad konstrukcją

ewentualnego planu obrony. Stamtąd, po kilkunastu godzinach, zaprowadzono go do jasnego,
ciepłego i wygodnie urządzonego pokoju, w którym za biurkiem siedział znany mu oficer SS.
Niemiec poczęstował go papierosem marki „Atikah”, po czym spytał:

— Dlaczego mnie pan nazwał bydlakiem?
Cały plan obrony Stukułki, bazowany na przypuszczeniu, że będą go pytać o personalia, potem

bić, potem pytać do jakiej należy organizacji, a potem znów bić, runął z łoskotem, na jego miejsce
zaś wypłynęła potworna, śmiercionośna, nieodparta chęć dyskusji i przekory. Obcym, nieswoim
głosem Stukułka odparł:

— Bowiem to, co pan w moich oczach czynił, kwalifikowało pana do tego określenia.
— Niemiec uśmiechnął się.
— Wie pan, co się stało z mnichem?
Stukułka:
— Jeszcze nie.
Esesman:
— Pojechał do obozu koncentracyjnego, z którego już nigdy nie wróci.
Stukułka:
— Hmmm…
Esesman
— A wie pan dlaczego?
Stukułka:
— Nie, nie domyślam się.
Esesman:
— Powiem panu. Bo był rozsadnikiem prawd niepewnych, mętnych, a zatem łatwych i

niebezpiecznych. Takich likwidujemy, nie dlatego, że się ich boimy, lecz na wszelki wypadek. A

wie pan, co się z panem stanie?

Stukułka:
— Nie, ale jestem bardzo ciekawy. Esesman:
— Więc albo każę pana zastrzelić za 10 minut, albo puszczę pana wolno.
Stukułka:
— Przyznam, że wolałbym to drugie.
Esesman:
— A wie pan, dlaczego tak uczynię?
Stukułka:
— Nie i to mnie właśnie niepokoi.
Esesman:
— Albowiem jest pan groźny tylko przez swoją inteligencję. Tacy jak pan mogą mobilizować

myśli i uczucia ludzkie tylko indywidualnie i to w najbardziej sprzyjających warunkach. Pan może
być niebezpieczny dla mnie, lecz nie dla Trzeciej Rzeszy i prowadzonej przez nią walki. Poza tym
rozmawia się z panem przyjemnie i podoba mi się pan.

Stukułka:
— Czy mam to uważać za ofertę?
Esesman:
Nie, nie jestem homoseksualistą. Wyzbyłem się tego, gdyż sprawia to zbyt wiele kłopotu. Być

może jednak, że są jakieś reminiscencje mych dawnych upodobań w mym stosunku do pana, jest
pan bowiem chłopcem przystojnym i ujmującym. Moje nazwisko brzmi Kumke, Ernest Kumke —
tu esesman wyciągnął rękę do Stukułki, którą ten, bez wahania, podjął — i pochodzę ze Śląska.
Czy zna pan książki Louisa Ferdinanda Celine’a?

Stukułka:
— Owszem, czytałem.
Esesman:
— A więc wie pan, że świat i jego urządzenia, nie wyłączając życia, to gówno?
Stukułka:
— Owszem, słyszałem o tym, lecz nie jestem tego zupełnie pewien.
Esesman:
— To się pan o tym przekona. Wszystko, co się dzieje, nie ma żadnego sensu, z wyjątkiem

niszczenia, które jest jedynym, konsekwentnym działaniem. Należy tedy pomagać tym, co niszczą.
Skąd pan jest?

Stukułka:
— Z Warszawy.
Esesman:
— Odwiedzę pana kiedyś i porozmawiamy sobie.
Stukułka:
— O, wydaje mi się, że wizyta taka, jakkolwiek byłaby pożądana, może nam dwom bardzo

skomplikować życie.

Esesman:
— W takim razie każę pana zabić. Albo nie. Od czasu do czasu, gdy przyjdzie mi ochota na

pogawędki, każę pana zaaresztować i doprowadzić tu na kilka dni. Pogadamy sobie wtedy. Czy
nadal uważa mnie pan za bydlę?

Stukułka:

— Chyba tak, aczkolwiek zyskuje pan przy bliższym poznaniu. Ma pan cechy tego… no jak tu

powiedzieć… bydlęcia inteligentnego, co może być nawet bardzo interesujące, o ile pozbędzie się
pan manier emerytowanego boksera na posadzie nadzorcy niewolników.

Esesman:
— Wobec tego jest pan wolny i do zobaczenia.
Kumkę wypisał Stukułce przepustkę i podał rękę, machając przy tym przyjaźnie lewą dłonią.
Stukułka opuścił gmach Gestapo na uginających się nogach i ponury, deszczowy dzień wydał

mu się roziskrzoną słońcem, lazurowo–wiosenną pogodą. A oto refleksje Stukułki, spisane przezeń
z drobiazgową dokładnością w chwilę po niezwykłym zakończeniu tego dziwnego zdarzenia.

„Owa pachnąca ingrediencja absurdu”, rozmyślał Stukułka w drodze na dworzec, „która

stanowi niezaprzeczalny i bardzo interesujący składnik życia, dostrzegana jest i pojmowana
jedynie przez ludzi wysoce kulturalnych. Niestety, ludzkość, w swej przeważającej większości, nie
składa się z osobników o wysokogatunkowej kulturze, toteż jeśli powiem w Warszawie o tym, co
przeżyłem w Lublinie, połowa mych słuchaczy osądzi, że zwariowałem, zaś druga* posądzi mnie o
konstruowanie nieudolnych kłamstw dla osłonięcia rzeczywistości, która w ich przekonaniu jest
przecież taka prosta: wypuścili faceta, gdyż został konfidentem Gestapo. Wobec tego sprawa się
wikła i lepiej o niej milczeć”.

Po przyjeździe do Warszawy stęskniony Stukułka udał się” nader szybko do Dziuni

Kopyłowicz, aby ją serdecznie uściskać. Spotkanie to odbyło się w mocno podniosłej atmosferze i
Stukułka złożył u stóp, oraz w innych miejscach swej ukochanej, mnóstwo dowodów,
świadczących o rozmiarach jego tęsknoty. Pierwszego wieczoru Dziunia przyjmowała
świadczenia te z właściwym sobie upodobaniem, po kilku dniach Stukułka zauważył jednak rodzaj
chłodu, rezerwy, skrępowania, czy niedopowiedzenia, jaki pojawił się w stosunku Dziuni do jego
osoby.

Cóż czyni zakochany młodzieniec natykając się na takie oznaki odmiany, podejrzane rysy w

dotychczasowej idylli? Rzecz jasna, reaguje napadami zazdrości, dławiącej go i źle skrywanej pod
maską ironicznej, uprzedzającej grzeczności; nic tak bowiem nie cechuje młodzieńczej, zachłannej
i unurzanej w nigdy niepełnym dosycie miłości, jak właśnie pobudliwa zazdrość. Zdrada wydaje
się wtedy dopustem bożym, przecięciem nici życia, sprowadza melancholię i kojarzy się z końcem
świata.

Strapiony Stukułka głowił się nad nowowytworzoną sytuacją, sięgał często po nieocenioną w

takich razach pomoc alkoholu i chętnie słuchał rozlewnych, sentymentalnych, przesiąkłych
chandrą romansów rosyjsko–cygańskich („Ja wam skażu, adin siekret…”, „Mnie nie nada mnoho
dienieg”) z głową opartą ponuro, po abnegacku na dłoni. Wreszcie, wyraźnie zaniepokojony
uchylaniem się Dziuni od konkretnych objawów uczucia, spytał wprost co to ma znaczyć.

— Nie wiem — odparła Dziunia z prawdziwie kobiecą logiką — ale wydaje mi się, że coś jest

nie tak, jak było.

— Dlaczego?
— Widzisz, ty od samego początku byłeś taki dziwny. Najprzód chciałeś po prostu jednej

rzeczy, wiesz już jakiej, ale zupełnie inaczej niż tego chcieli inni. Zamiast powiedzieć coś
zdecydowanego, obiecać lub przyrzec coś, załatwić sprawę normalnie, czekałeś, aż ja sama do
ciebie przyjdę. Kiedy się już wszystko stało, to nie uwielbiałeś mnie nigdy, jak to czynią inni, tylko
plotłeś o jakichś wyrównanych potencjałach uczucia, rozważałeś każde moje słowo i każdy mój
gest. Kazałeś mi zachwycać się jakimś Samulelem Pickwikiem, który mnie nic a nic nie obchodzi i
według mych odezwań dawkowałeś swe uczucie. Nigdy nie chciałeś rozmawiać o tym, co mnie
interesuje, a przysięgłabym, że śmiałeś się w duchu z moich uwag. Przede wszystkim zaś nigdy nie
mówiłeś, co z nami dalej będzie, a ja potrzebuję kogoś, kto i o tym pomyśli.

— A więc inny mężczyzna? — spytał Stukułka.
— Coś takiego — odparła niepewnie Dziunia — Ja tęsknię za kimś, dla kogo mogę być

prawdziwym szczęściem, takim całkowitym, kto by mnie uwielbiał i na kim mogłabym się oprzeć.

Mężczyzną uwielbianym, dla którego Dziunia stanowiła całkowite szczęście okazał się

Szepciński. Cichy ten młodzieniec, po wyjeździe Stukułki, wystawał godzinami na ulicy, aby tylko
zobaczyć przechodzącą Dziunię. Skręcał się na jej widok z miłości, bladł, i płonął.

Kiedyś Dziunia zauważyła go, zatrzymała się i z czystej fantazji zaproponowała mu

rendez—vous w kawiarni. Szepciński nie spał całą noc z wrażenia, na trzy godziny przed
umówionym spotkaniem wziął gorącą kąpiel, przebrał się na czarno jak prowincjonalny aptekarz i
chodził po mieszkaniu jak nieprzytomny. Przy stoliku siedział cały w pąsach, ręce mu się pociły, a
oczy zachodziły łzami. Gdy Dziunia oświadczyła, że interesuje się bardzo modelarstwem
lotniczym Szepciński ujrzał otwierające się przed nim wrota raju i posłyszał najsłodsze anielskie
pienia.

Po kilku takich spotkaniach był gotów na wszystko, co Dziunia umiała we właściwy sposób

ocenić, posyłając go wielokrotnie z bielizną do pralni. W końcu zdecydował się i powstrzymując
rękami uciekające mu z piersi serce ogłosił, że uwielbia Dziunię i że szczytem jego marzeń jest
móc siedzieć u jej stóp i wpatrywać się w nią do końca życia.

Dziunia, miast słów, przytknęła swe świeże, jędrne, nader umiejętnie uszminkowane wargi do

czoła Szepcińskiego, w odpowiedzi na co oświadczył on, że przestał istnieć, że zmartwychwstał i
że dopiero teraz dostrzegł życie, oraz że nazajutrz jedzie do Złoczowa, gdzie rodzice jego mają
sklep z galanterią, po grubszy zastrzyk gotówki. Wtedy Dziunia zrozumiała, że sprawa może się
skończyć małżeństwem i błogie ukojenie spłynęło na jej skołataną duszyczkę.

Na pochwałę Szepcińskiego rzec trzeba, że udał się on po rozmowie Dziuni ze Stukułka do tego

ostatniego i postawił sprawę jasno. Poinformował Stukułkę, że kocha Dziunię, że wie, co ją dotąd
ze Stukułka łączyło i że gotów jest natychmiast usunąć się nie bacząc na cierpienia, jeśli tylko
Stukułka zamierza pojąć Dziunię za żonę, w przeciwnym bowiem razie on to uczyni.

Stukułka uśmiechnął się smętnie, poklepał Szepcińskiego po ramieniu i rzekł, że nie ma do

niego najmniejszej urazy, nie ma również zamiaru żenić się z Dziunią, ale że w grę wchodzą pewne
imperatywy, co do których on, Stukułka, chcąc nawet, nie może powziąć żadnych postanowień.
Szepciński nie zrozumiał słowa „imperatyw”, nabzdyczył się, Stukułka ochłódł gwałtownie i
Szepciński wyszedł zupełnie osłupiały. Stukułka zaś udał się do Dziuni i rzekł:

— Miałem do ciebie niczym nie umotywowane, poza mym uczuciem, zaufanie, okazało się

jednak, że jesteś cholera, jakich mało. Miałem cię zawsze za niezbyt mądrą, okazało się jednak, że
jesteś idiotka, skoro zamieniasz mnie na takiego Szepcińskiego. Żeby to był chociaż chłopak z
ikrą, to mniej by bolało, ale taka łajza! Najgorsze zaś jest to, że cię jeszcze kocham.

Dziunia odęła lekceważąco usta.
— Łajza, jak mówisz, mogłaby wyręczyć trzech takich jak ty, jeśli trzeba… W odpowiedniej

chwili…

To był cios! Stukułka trzasnął drzwiami i obraził się, co Dziuni i Szepcińskiemu wcale nie

zmąciło sielanki. Wypadki potoczyły się zresztą dość szybko.

W kilka dni po tej wymianie zdań Stukułka leżał na swym łóżku i czytał książkę, gdy weszła

Dziunia w towarzystwie Krasuli i Szepcińskiego, cała trójka w zupełnie różowych humorach. Było
późno, obowiązywała już godzina policyjna i w ten sposób powstał zawiły problem spędzenia
nocy. Stukułka ignorował obecność Dziuni, wobec czego Krasula, z łatwością decyzji jaka cechuje
ludzi na tzw. szmerze, orzekł, że oddaje swe łóżko Dziuni i Szepcińskiemu, a sam prześpi się na
podłodze.

Na to Stukułka zabrał niespodziewanie głos i zapowiedział, że póki on tu mieszka nie będą się w

tym pokoju dziać rzeczy nieprzyzwoite, co było oczywistą hipokryzją. Okazało się, że pod
wpływem miotających nira uczuć, znikł gdzieś właściwy Stukułce filozoficzny spokój i skłonność
ku kompromisom, natomiast ocknął się w nim nieprzeczuwany awanturnik. W wyniku tej
okolicznościowej metamorfozy nastąpiła gwałtowna wymiana zdań pomiędzy Stukułka, a jego
całkiem nieoczekiwanym adwersarzem Krasulą, który nasrożył się szlachetnie w roli obrońcy
prześladowanych natrętną zazdrością, zakochanych.

Kontrowersja ta przeszła, ku straszliwemu przerażeniu Szepcińskiego, w regularne spotkanie

pięściarskie, kiedy to stłuczono dwa obrazki i połamano krzesło, przy czym Dziunia z
ukontentowaniem patrzyła, jak lekkoatleta i miotacz Krasula podbija oczy S£ukułce. Była to
jednak przewaga chwilowa, gdyż w końcu Stukułka, który też był nie od mamusi, zręcznym
kopnięciem zmusił Krasulę do upadku, obtukł mu z polotem głowę o ścianę, zwrócił się ku Dziuni,
określił jednym, krótkim, niezbyt pochlebnym słowem jej osobowość i wyszedł z trzaskiem z
mieszkania.

Blady strach o Stukułkę padł na całą trójkę, jako że złapany o tej porze na ulicy Stukułka mógł

zarobić kulę w łeb, zaś wszyscy oni nie byli znowu tak złymi ludźmi, aby mu tego życzyć.
Stukułka jednak potrafił organizować swe manifestacyjne wystąpienia i przesiedział całą noc w
ruinach sąsiedniego, zburzonego w 39 roku domu, gdzie nie groziło mu żadne niebezpieczeństwo,
poza dotkliwym zimnem.

Siedząc w malowniczej pozycji na gruzach, wśród fantastycznej scenerii, Stukułka rozmyślał

gorzko o miłości w najogólniejszym aspekcie. „Wydaje mi się”, rozważał, „że od samego początku
świata niezmiennymi elementami miłości pomiędzy kobietą a mężczyzną są: pożądanie i wspólne
wybieganie myślą w przyszłość. O ile tylko jeden z tych warunków istnieje, wtedy miłość nie jest
miłością, lecz albo namiętnością, albo wspólnotą interesów. Wspólna myśl o przyszłości zwie się
także w języku cywilizowanych społeczeństw małżeństwem i dlatego małżeństwo jest jednym z
najklasyczniejszych celów miłości. Ale nie na tym koniec. Oprócz pożądania i wspólnych
zamysłów każda epoka stroi miłość, lecz niekoniecznie małżeństwo, w rozmaite, oryginalne,
właściwe danej epoce akcesoria.

Rzymianie nie wyobrażali sobie miłości bez jednoczesnego kształtowania poczucia obowiązku

rodzinnego, stąd popularny potem, jakże pożyteczny w małżeństwie typ rzymskiej matrony. Wiek
XVIII gustował w łzawym sentymentalizmie i naiwności szczegółów, każąc swym zakochanym
szukać przykładów w życiu konwencjonalnych pasterzy i pasterek, nie gardząc nawet kostiumerią
dla odtwarzania wyidealizowanych sielanek. Romantyzm umiejscowił miłość zbyt apodyktycznie
w sercu, a był to błąd, prowadzący do licznych spaczeń i rozczarowań. Niemniej miłość
romantyczna w stylu epoki posiadała swój urok i przyczyniła się do niebywałego rozkwitu
piśmiennictwa artystycznego.

Niedawny, fin–de–sieclowy modernizm przesadził znów w odwrotnym kierunku, widząc w

miłości jedynie walkę płci, chuć i pożeranie się wzajemne. Cała plejada secesyjnych „Femmes
fatales” wyrasta z tego pojmowania miłości, zaś tołstojowskie teorie absolutnej czystości dolały
tylko oliwy do ognia. Sądzę, że miłość mojego czasu musi także zawierać w sobie swoisty czynnik,
stanowiący postulat epoki w tym zakresie. Czynnikiem tym jest chyba przyjaźń, która decyduje o
współczesnym sensie miłości.

Człowiek współczesny, którego dzisiejsza cywilizacja oduczyła kontemplacji, niczego tak się

nie boi, jak nudy, nie ma zaś lepszej recepty przeciw nudzie, niż przyjaźń. Tylko przyjaźń ratuje
dziś mężczyznę i kobietę przed nudą w przerwach między obcowaniem płciowym i
zastanawianiem się nad przyszłością. To przyjaźń sprawia, że dwoje ludzi różnej płci chodzi
chętnie ze sobą do kina i na plażę, spożywa z przyjemnością wspólne posiłki i myje sobie

wzajemnie plecy w łazience.

Zastanówmy się teraz, co ja czułem do Dziuni. Pożądałem jej to jasne, miałem dla niej wiele

tkliwości, lecz nigdy nie myślałem o przyszłości z nią razem, zaś przyjaźń, mimo wszelkie
usiłowania, nie istniała między nami, gdyż nie rozumieliśmy się nawzajem kompletnie. Stąd
wniosek, że to, co było między mną a Dziunią, nie zgadza się ze współczesną, dopiero co
wyprowadzoną formułą miłości. A przecież zdaję sobie teraz jasno sprawę, że ją jeszcze kocham,
zaś myśl, że spoczywa ona w tej chwili u boku tego matołka burzy mi krew w żyłach. I tylko fakt,
że nie dorzucę do trzeciego piętra, powstrzymuje mnie od miotania cegieł w ich okno…”

*

W ten sposób ponury Stukułka, tonąc w sprzecznościach wytrwał do rana, a potem powlókł się

do mieszkania rodziców, w którym został opatrzony plastrami i surowym mięsem na podbite oko
oraz spał przez 11 godzin z rzędu. Obudził się nieco skrzepiony, z silnym postanowieniem
opuszczenia Warszawy. W postanowieniu tym umocniła go rozmowa z przypadkowo spotkanym
na ulicy Józefem Codziennym. Redaktor Codzienny prosperował znakomicie i wykazywał
ogromne zadowolenie z życia i z siebie.

— Prawdziwym powołaniem publicysty — powiedział — jest zwalczać punkty widzenia,

najtrudniej przy tym jest zwalczać cudze, najłatwiej zaś swoje własne. Każdy, prawdziwie mądry
publicysta musi mieć w zapasie odpowiednio celny i potężny dobór argumentów dla uzasadnienia
kilku, chociażby najbardziej ze sobą sprzecznych tez. W tym celu najlepiej jest pisać dziś artykuły,
zwalczające doszczętnie zajęte wczoraj, przeze mnie samego, stanowisko.

W normalnych czasach było to nieco utrudnione i można się było narazić na przykrości,

obecnie, w konspiracji, powstały warunki wręcz idealne dla takiej działalności. Ja sam wypełniam
zawartość publicystyczną trzech nielegalnych gazet, z których jedna nosi oblicze
zachowawczo—narodowe, druga wydawana jest przez żywiące polityczne ambicje koła
wojskowe, trzecia zaś należy do socjalistów. W ten sposób z czystym sumieniem rzec mogę, iż
osiągam pełnię życia ideologicznego, szlifując nieustannie swój potencjał intelektualny i
światopoglądowy.

— Tak — rzekł zamyśliwszy się Stukułka — tyś znalazł swój własny sens konspiracji i wydaje

mi się, że to jest sens całkiem wartościowy. Można cię, rzecz jasna, potępić, można łatwo dowieść,
że jesteś politycznym kondotierem, lecz przecież nie o to chodzi. Osiągnąłeś spokój w pracy,
jakkolwiek brzmi to paradoksalnie, w związku z otaczającymi nas warunkami. Ze mną nie jest tak
różowo.

Wydaje mi się, że my wszyscy, tu w kraju, przygniecieni bezmiarem nieszczęść spadających na

społeczeństwo, zdezorganizowani psychicznie, najbardziej brutalnym terrorem i niespotykaną w
historii zbrodniczością polityczną, nie zdajemy sobie sprawy z istoty walki. Walcząc o nasze
własne życie ulegamy złudzeniu, że walka idzie tylko o nasze życie i zapominamy, że tu chodzi o
nieco więcej, bowiem o cały świat. Wojna toczy się nie o Polskę, lecz między innymi także o
Polskę, przy czym Polska nie jest w niej bynajmniej w pierwszym szeregu ważnością.

Oczywiście, że mamy prawo tracić tę perspektywę z oczu, gdyż człowiek walczący rzadko

spogląda na boki, jeśli chce walczyć efektywnie i unieść kawałek całej skóry. Ale ten stan rzeczy
czyni z naszej walki sprawę przede wszystkim emocjonalną, wiadomo zaś z naszych dziejów, jak
łatwo uczucia sprowadzają nas na drogę upadku i trudnych do zaleczenia ran.

*

Te nabrzmiałe goryczą, wdziękiem i bezsilnością rozważania Stukułki, tak charakterystyczne dla nieszczęśliwie

zakochanych, subtelnych filozofów opowiedziane we właściwym czasie, stały się natchnieniem większego zbioru
liryków pewnego młodego poety, nazwiskiem Albert Osika. Tom tych poezji pt. „Mysi w sercu”, Łomża, 1947,
str.284, cieszy się po dziś dzień dużą poczytnością.

Na razie czynimy wszystko z zemsty i w odwet, dzieją się rzeczy straszne, dziać się będą

jeszcze gorsze, a wszelkie, z mozołem budowane koncepcje polityczne, mające usprawiedliwić ten
stan rzeczy, mogą się w ostatecznym rachunku rozlecieć jak domek z kart.

Czy wynika z tego, że jestem przeciwnikiem konspiracji? Wcale nie. Zbudowaliśmy dotąd

nieznane w ogólnoświatowej historii konspiracji państwo podziemne, okazując przy tym
niepospolite zdolności w tym kierunku i opierając się o długoletnie tradycje naszych przodków.

Ta przedziwna organizacja, mimo wszelkich jej niedociągnięć, jest jednak czymś dla nas

ogromnie ważnym, gdyż przenosi skutecznie w przyszłość nasze dążenie, marzenia, upodobania,
drobne sympatie w literaturze i narodowe piosenki, naszą wiedzę i obyczajowość, czyli to
wszystko razem, co w pewnej terminologii zwie się naszą substancją kulturalną. Zagadnienie więc
sprowadza się do tego, aby przypadkiem nie rozbić tego misternego tworu własnymi rękami,
niebezpieczeństwo zaś czyha na każdym zakręcie.

Widzisz, konspiracja, patrząc na nią historycznie, zawsze posługiwała się chętnie ideałem

ludzkim i w ogóle stylem epoki, tak już było i jest to naturalne, gdyż spiskowali zawsze najlepsi,
albo mający się za najlepszych.

W średniowieczu spiskowali dobrzy rycerze chrześcijańscy bez trwogi i zmazy, lub fanatyczni

zakonnicy, a więc ucieleśnienia marzeń średniowiecznej młodzieży. Wszechstronni dworzanie
motali zawiłe intrygi renesansowe; Riccio pracował w tej specjalności bez powodzenia, zaś
stłamsił go siłą brutalny i prostoduszny antydworzanim, lord Ruthven.

Konspiracja Oświecenia zasadzała się na filozofach, tak, jak wiek cały wyobrażał sobie wzór

śmiertelnika według recepty X biskupa Krasickiego na „galantomana, junaka, filozofa”.
Konspiracja czasu romantyzmu to przede wszystkim związek płomiennych serc; jej bohaterem jest
zawsze melancholijny, wrzący a blady na twarzy młodzieniec w czarnym płaszczu, gdzie kończy
się miłość do niebiańskiej, jego zdaniem, dzieweczki (którą nosi w jednej części piersi), a zaczyna
się miłość Sprawy (noszona w drugiej).

Na krótki okres czasu konspirator i karbonariusz staje się sam w sobie ideałem epoki.

Stendhalowski Fernante Palia, człowiek wolny, jest jego najlepszym wcieleniem. Zawsze
odnosiłem wrażenie, że nic nie sprawiłoby temu klasycznemu konspiratorowi z wyglądu i
usposobienia, większej przykrości, jak ostateczne zwycięstwo sprawy wolności i koniec
konspiracji. Straciłby wtedy sens życia i dlatego lepiej, że zginął, dokonując zamachu, w pełni
poczucia swej ważności.

Mickiewicz był nieprzyzwoicie realistycznym, unicestwiając Gustawa i powołując na jego

miejsce Konrada. Nikt wtedy tak nie robił; szczytem marzeń był Gustaw i Konrad w jednej osobie.

A zastanówmy się, jaki jest ideał naszej epoki, naszego dzieciństwa, młodzieńczości i

młodości? Powiesz, być może — inżynier — czarnoksiężnik naszej zmaszynizowanej
rzeczywistości? Nieprawda! Może — uczony — jedyny w naszych czasach odkrywca i awanturnik
po bezdrożach nieznanego? Nieprawda! Może — społecznik — romantyczny rycerz
sprawiedliwości naszej epoki, ostatni z porywających wyobraźnię i ogrzewający serca apostołów?
Też nieprawda.

Moim zdaniem, najpopularniejszym i najpowszechniejszym (a ideał musi być popularny i

powszechny), najsympatyczniejszym (cóż wart jest niemiły ideał?), najdostępniejszym (w
marzeniach własnych każdy musi móc się w taki ideał wcielać) herosem naszej ery jest detektyw.
Podziwiany i uwielbiany, muskularny, wysportowany i mądry, chłodny i pełen humoru, z
postawionym kołnierzem nieprzemakalnego płaszcza, wiedzący wszystko dokładnie o ludziach i
nie mający wokół siebie tajemnic ni zagadek, skupiający, jak soczewka, wszelkie zalety, czczony
przez współczesnego człowieka DETEKTYW.

Dwudzieste i trzydzieste lata naszego wieku przepoiły nas kultem detektywa i nie ma wśród nas

żadnego, któremu n i g d y nie przyśniły się w młodzieńczych, zgorączkowanych nocach przygody
Sherlocka Holmesa, Nata Pinkertona, czy Hectora Poiret z sobą samym w roli tytułowej.

I oto przychodzi wojna, Hitler podbija Polskę, Norwegię, Holandię, Francję, w krajach tych

krzewi się ruch oporu, zrodzony z najszlachetniejszego buntu przeciwko totalistycznemu
barbarzyństwu, lecz ruch ten — jak domyślam się: wszędzie — nosi charakter detektywistyczny.
Jakiekolwiek jednak byłyby jego pobudki, cele, hasła to przekonany jestem, że gdyby nie było
dwudziestu lat kryminalnej literatury i sensacyjnego filmu przed nim — nie byłoby także jego
oszałamiającej Niemców powszechności.

„Przychodzimy do was” — mówią bojownicy w całej Europie — „w poczuciu patriotycznego

obowiązku, wstrząśnięci potrzebą obrony naszej cywilizacji, naszego narodu, naszej przyszłości.
Jesteśmy gotowi na wszystko. A że jednocześnie mamy przy tym okazję wyładowania
niezliczonych tęsknot naszej młodości, że możemy przy pomocy samych siebie inscenizować całe
rozdziały z ulubionych przez nas książek, że to, co czynimy, jest modne, atrakcyjne, w stylu chwili
— to wszystko jest miłym naddatkiem, smakowitą przyprawą w niebezpiecznym daniu jakie nam
się serwuje codziennie”.

Zapewniam cię, że dziesiątki tysięcy młodych ludzi, tak u nas, jak w reszcie podbitej Europy,

myśli tak każdego dnia i wcale nie mam im tego za złe, mało, uważam to za pozytywne zjawisko.
Gloryfikacja detektywa, agenta wywiadu, szpiega, tajemniczego gentlemana dosięgła w naszych
czasach zbyt niebezpiecznych rozmiarów.

Zobaczysz, drogi Codzienny, jaka mitologizacja wywiadów, ich potęgi i wszechwładzy,

ogarniać będzie nasze życie jeszcze długie lata po tej wojnie.

Toteż w oczach młodego pokolenia konspiracja i to jej drugie, krwawe, męczeńskie oblicze,

odegra cenną rolę dezawuującą. To właśnie jest nam w przyszłości potrzebne i dzięki temu, być
może, ulegnie zagładzie trujący czar wszelkich politycznych mafii i związków jaszczurczych, na
które nie powinno już być miejsca po wojnie w cywilizowanych społeczeństwach.

*

Ale nie o to mi chodzi.
Widzisz, to wszystko, co tu z nami Niemcy wyrabiają, jest jaskrawe w swej grozie, niemniej

dosyć jednostronne, ilustruje bowiem układ stosunków polsko–niemieckich. To mi nie wystarczy.
Antypolska treść hitleryzmu, a nawet wymordowanie kilku milionów Polaków i Żydów, nie będzie
jeszcze w oczach reszty świata stanowić o jego bezapelacyjnie antyludzkiej treści, ja zaś szukam
tej drugiej i mam nie poparte doświadczeniem wrażenie, że jest ona widoczna naprawdę dopiero w
Trzeciej Rzeszy.

— Jasne — rzekł z ulgą Codzienny, który z niepokojem słuchał potoku wymowy Stukułki —

powiedziałeś całą masę mętnych rzeczy, pozwól tedy, że ja postawię nareszcie konkretny wniosek:
jedź do Niemiec i uspokój się.

— Jakież to proste! — wykrzyknął Stukułka, uderzając się w czoło — Podróż do Niemiec! W

Warszawie nie mogę zostać. Prześladuje mnie Gestapo i nie wygasła namiętność do Dziuni
Kopyłowicz. Na dobitkę może odezwać się Kumkę, Ależ oczywiście! Codzienny, jesteś genialnym

*

Te dość chaotyczne uwagi Stukułki, rzucone całkiem pierwiastkowo w rozmowie z red. Codziennym, doczekały

się szeregu opracowań i rozwinięć z filozoficznego, kulturowego, socjologicznego i historycznego punktu widzenia.
Prace te podejmowali intelektualiści różnych narodów europejskich, którzy zetknęli się ze Stukułka i jego poglądami,
a także ulegli jego osobistemu czarowi. Zainteresowanych odsyłam do najcelniejszych dzieł z tego cyklu, którymi są:
Rupert Cassidy: „The short story literaturę and conspiracy”. (London, Signe & Hasso, 1948). Guy de Kroegg: „La
Resistance comme element derivatif de la culture contemporaine” (Lyon, 1947), oraz znakomita rozprawa samego
Stukułki pt. „Konspiracja, detektywizm i poprawność” (nakładem księgarni Artur Pindera i Syn w Bydgoszczy, 1947,
wyczerpane).

publicystą. Już po raz drugi w czasie tej wojny wytyczasz mi kierunek działania, a to powinno być
powołaniem i najwyższą ambicją publicysty. Nawet jeśli rezultat dotyczy choć jednej osoby.

Zanim jednak Stukułka zdołał zabrać się do wprowadzania swej decyzji w życie zaszedł fakt o

pierwszorzędnym znaczeniu. Wybuchła wojna sowiecko–niemiecka. W Warszawie ludzie
chodzili po ulicach radośnie podnieceni. Stukułka promieniał. Nigdy nie tracił wiary w ostateczne
zwycięstwo i klęskę Niemiec.

Był naturą pozytywną i mimo wszelkie zastrzeżenia i ostrożności nie wątpił, że dobro

zatriumfuje kiedyś nad złem, miał bowiem w najtajniejszej szufladce duszy głębokie przekonanie,
że jednak istnieją sprawy słuszne. Dostrzegł więc głupotę Hitlera i zacierał ręce.

W chwili najwyższego zadowolenia został zatrzymany na ulicy przez urządzających obławę

esesmanów, wpakowany wraz z kilkuset innymi mężczyznami do wagonów towarowych i
przewieziony, w spacerowym ubraniu, pod Nowogródek, gdzie zatrudniono go przy
przymusowym przekuwaniu torów kolejowych dla usprawnienia transportu prących na wschód
armii Hitlera.

Po trzech tygodniach ubranie Stukułki było w strzępach, natomiast on sam zaprzyjaźnił się z

młodym feldfeblem saperów, kierującym robotami. Podoficer ten, nazwiskiem Hubsch, pochodził
z Westfalii i był niezłym futbolistą z mistrzowskiej drużyny „Schalke 04”. Jedyną jego ambicją
były w tym czasie ogromne jajecznice z 18 jaj, których zjadaniem chwalił się wobec swych
kolegów i o których pisywał listy do domu.

Stukułka rozmawiał z Hubschem o piłce nożnej i jedzeniu, czynił to zaś tak interesująco, że

niebawem pozyskał zaufanie Niemca bez reszty, toteż Hubsch, wysyłając raz Stukułkę do
Nowogródka po jakieś uzupełnienia z magazynów, nie wiedział, że ogląda go po raz ostatni.

W Nowogródku bowiem Stukułka poznał trzech młodych Hiszpanów z „Bękitnej Dywizji”,

którzy wybierali się samochodem do Wilna i zachwyceni jego francuszczyzną postanowili go
zużytkować jako tłumacza. Stukułka zwrócił im wprawdzie uwagę, że nie będzie należało dla nich
do rzeczy najbezpieczniejszych obwożenie jego osoby wojskowym autem, na co Hiszpanie
zareagowali strasznym oburzeniem i spytali Stukułkę, czy jest szlachcicem. Stukułka odparł, że
oczywiście, a ponadto rojalistą i legitymistą, zaś jego cioteczny pradziadek, kasztelan, był żonaty z
córką hidalga kastylijskiego, a w domu jego wisiał portret Palafoxa.

Słysząc to Hiszpanie zaczęli mu się przedstawiać, przy czym trwało to bardzo długo, albowiem

nazywali się Fernando Juan Maria–Jesus Las Yeaz d’Orpega, Phillippo Luz Antonio Salvator Real
y Distres des Mazeahuanga i Pedro Alonzo Rodriguez da Cunha di Tucarenjo. Byli oni prostymi
szeregowcami, oświadczyli jednak, że, będąc karlistami, uważają Niemców za wulgarnych
plebejuszy i niebezpiecznych demokratów, że nie zwykli słuchać ich rozkazów, bez względu na to,
czy rozkazy te wydają oficerowie, czy generałowie i że jedynie równi im urodzeniem Niemcy
mogą ewentualnie liczyć na ich posłuch.

Po drodze wypytywali żarliwie Stukułkę o liczbę i charakter domów publicznych w Wilnie,

skarżąc się jednocześnie na skandaliczny, ich zdaniem, brak tych urządzeń w precyzyjnie na ogół
zbudowanej niemieckiej machinie wojennej.

Opowiadali mu także, jak to rozgoryczona brakiem burdeli w Warszawie „Błękitna Dywizja”

przedefilowała przez miasto w drodze na front wschodni z zatkniętymi na Mach karabinów
prezerwatywami. Stukułka napomknął mimochodem, że o ile mu wiadomo to służba seksualna
zorganizowana jest w armii niemieckiej bez zarzutu, żywi on natomiast niejasne przypuszczenie, iż
być może Niemcy nie chcą wpuszczać do swych germańskich burdeli łacińskich
sprzymierzeńców.

Przypuszczenie to wywołało nową burzę w uczuciach, gestykulacji i na twarzach Hiszpanów,

którzy, uspokoiwszy się, poinformowali Stukułkę, zmrużywszy figlarnie oczy, że w istocie to nie

przyszli oni się bić, a właśnie zwiedzać europejskie burdele, po czemu teraz nastąpiła znakomita
okazja pod postacią wojny i przymierza. W ten sposób Stukułka znalazł się po raz drugi w czasie
tej wojny w grodzie Gedymina. Szybko zgubił swych Hiszpanów i również szybko odnalazł
Aldonę Maieuskaus, która go powitała ze łzami radości w oczach. Aldona wyszła tymczasem za
mąż, co nie naruszyło w niczym czułości ich powitania, tym bardziej, iż zarówno jej małżonek, jak
i brat, dr Antanas Maieuskaus, przebywali właśnie na Syberii. Stukułka odpoczął kilka tygodni w
mieszkaniu Aldony, płacąc jej hojnie troskliwymi objawami uczucia za opiekę i wikt, co
przychodziło mu tym łatwiej, że zima była wyjątkowej ostrości tego roku.

Gdy na murach Wilna pojawiły się plakaty Arbeitsamtu, wzywające do ochotniczego

zapisywania się na roboty do Rzeszy, Stukułka aż klasnął w dłonie z zachwytu. „O to przecież
chodzi” cieszył się w duchu, „nic nie sprawia takiej satysfakcji, jak realizacja własnych zamiarów
przy pomocy wroga”.

Wieczorem, ostatniego dnia pobytu w Wilnie, Aldona zapakowała Stukułce do niedużej walizki

nieco bielizny swego męża i podarowała mu ładny, tyrolski kapelusz, kupiony przed wojną w
Kłajpedzie. W nocy długo przyciskała swój czerstwy, rumiany policzek do twarzy Stukułki; jej
blado–niebieskie oczy błyszczały w ciemnościach i kilka łez stoczyło się na poduszkę.

— Boję się o ciebie — szeptała. — Wiem wprawdzie, że mnie nie kochasz, ja ciebie też chyba

nie kocham, a jednak jesteś mi bardzo drogi. Kiedy nie ma cię, nie tęsknię za tobą, gdy jesteś, jest
mi z tobą dobrze. Co to jest?

— To jest przyjaźń — odparł Stukułka — Bardzo cenna rzecz.
— I po co ty jedziesz? Co cię tam ciągnie? Tu masz bliskich, znajomych, jesteś wśród swoich,

czy to w Wilnie, czy w Warszawie. A tam?… Boję się o ciebie.

— Dzieciaku — powiedział Stukułka, przyciągając ją do siebie — nigdzie nie jest tak

bezpiecznie, jak w oku cyklonu.

Zasypiając, słyszał łoskot ciągnionej przez Zielony Most na wschód artylerii i śpiew z ulicy.
…wen sich die spaten Nebel dreh’n werd ich bei der Kaserne steh’n wie einst, Lili Marleen…

wie einst, Lili Marlen.

Byli to zapewne pijani żołnierze.

Koniec części I