Feudalizm i system wasalno-lenny Definicje feudalizmu
Termin feudalizm wprowadzony w XVII w. jest wieloznaczny, używa się go na określenie stosunków
politycznych, gospodarczo-społecznych, prawnych. Karol Marks w swojej koncepcji dziejów ludzkości
zastosował go, by określić formację społeczno-gospodarczą - mieszczącą się między 28 formacją
antyczną (niewolnictwem), charakterystyczną dla społeczeństw starożytnych, a kapitalizmem, właściwym
dla społeczeństwa nowożytnego - w której decydujące znaczenie miało posiadanie ziemi.
Cechami charakterystycznymi feudalizmu były:
1. ustrój społeczno-gospodarczy oparty na podzielonej własności ziemi (własność pełna, zwierzchnia,
przysługująca panu feudalnemu i użytkowa, którą posiadali chłopi);
2. wielka własność ziemska;
3. eksploatacja ziemi przez uzależnionych ekonomicznie i prawnie od właściciela majątku chłopów;
4. przejmowanie znaczącej części lub całości zysków z tej eksploatacji przez właściciela (renta feudalna);
5. system społeczno-prawny, który utrzymywał w poddaństwie chłopów i blokował awans społeczny
stanom niższym.
Ten ustrój kształtował się stopniowo w Europie wczesnośredniowiecznej i doprowadził do znacznego
zaniku wolnego majątku ziemskiego na rzecz włości senioralnej, przynosząc jednocześnie uzależnienie
ekonomiczne i prawne chłopów (poddaństwo). W XII w. pod wpływem przemian
gospodarczo-społecznych włość senioralna uległa rozkładowi, upowszechniły się dzierżawy i system
czynszowy, co przyniosło chłopstwu wolność prawną i znaczne swobody ękonomiczne (zanik
poddaństwa). W późnym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej pod wpływem rozwoju
gospodarki folwarcznej w Europie Środkowowschodniej doszło do procesów refeudalizacyjnych (wtórne
poddaństwo).
Tzw. klasyczna definicja feudalizmu, wypracowana w XIX w. i stosowana także przez współczesną
historiografię, jest węższa. Określa się tym terminem specyficzny, charakterystyczny dla średniowiecza
zachodnioeuropejskiego ustrój społeczno-prawny, regulujący więzi społeczno-prawno-polityczne między
wyższymi warstwami społeczeństwa: arystokracją i rycerstwem. Dla odróżnienia jej od definicji pierwszej,
często stosuje się termin węższy niż feudalizm, a mianowicie system wasalno-lenny.
Najważniejszymi elementami tego systemu były:
1. bezpośrednie więzi osobowe łączące wasala z seniorem;
2. hołd lenny składany przez wasala seniorowi i określający ich wzajemne zobowiązania;
3. lenno (feudum) - ziemia nadana przez seniora wasalowi;
4. specyficzne stosunki polityczne między władcami - przykładem
może być tu zależność lenna od króla Francji należących do króla Anglii księstw francuskich;
5. drabina feudalna;
6. władztwo gruntowe - poddane władzy feudała terytorium, nad którym sprawował on władzę
ekonomiczną i sądową.
System wasalno-lenny wykształcił się na zachodzie Europy na przełomie pierwszego i drugiego
tysiąclecia n.e. Jego geneza jest złożon , historycy podkreślają znaczenie takich czynników, jak:
1. wykształcenie się tego systemu na terenach (Galia) zetknięcia się społeczeństw germańskich z
późnoantycznymi strukturami społeczno-prawnymi i gospodarczymi (latyfundia);
2. dominacja we wczesnym średniowieczu gospodarki naturalnej, opartej na wzajemnych świadczeniach i
zobowiązaniach (zasada ta znajdzie szczególny wyraz w hołdzie lennym);
3. słabość wspólnot wiejskich, niezdolnych do stawienia skutecznego oporu możnym;
4. brak poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewniało ani państwo, ani wspólnota lokalna, zwłaszcza
w okresie najazdów w IX-XI w. Konieczną wówczas obronę mogli zapewnić tylko lokalni hrabiowie czy
biskupi;
5. słabość struktur państwowych, konieczność istnienia szczebla pośredniego między władzą najwyższą a
poddanymi;
6. konieczność zapewnienia sobie przez władcę grupy wykwalifikowych wojowników (jazda),
wynagradzanych za sh żbę nadaniami ziemskimi (beneficja), zwolnionych od innych świadczeń na rzecz
monarchy;
7. feudalizacja urzędów postępująca od czasów panowania Karola Wielkiego; urzędnicy wynagradzani
byli beneficjami, które w okresie słabości władzy karolińskiej stawały się stopniowo dziedziczne, tak jak i
same urzędy, co ułatwiło przejęcie przez posiadaczy beneficjów świadczeń należnych państwu.
Stosunki polityczno-prawne
Charakterystyczną cechą średniowiecznego feudalizmu europejskiego było rozdrobnienie władzy

publicznej; szczególnie silnie wystąpiło ono we Francji i w północno-środkowych Włoszech. Hrabiowie i
margrabiowie przejęli w IX-XI w. znaczną część przysh, gujących monarsze świadczeń i zdołali
podporządkować swojej bezpośredniej władzy ludność zamieszkującą na terenie ich hrabstw.
Najpotężniejsi z tych urzędników uzależnili od siebie także słabsze hrabstwa, tworząc udzielne władztwa
(proces ten
wystąpił także w Niemczech); niektóre z nich stały się całkowicie niezależnymi księstwami, a nawet
królestwami. By zachować nad nimi władzę zwierzchnią, dążący do odbudowy władzy centralnej
monarchowie (np. Fryderyk Barbarossa, Kapetyngowie) wykorzystali prawo lenne, czyniąc z władców
lokalnych własnych lenników, usuwalnych (w praktyce niezwykle trudno) z lenna za niewywiązywanie się
z obowiązków lennika. Zależność lenna była stosowana także w stosunkach międzynarodowych (np.
zależność lenna, z całości terytorium lub tylko jego części, władców Polski od cesarza, księstw śląskich od
króla Czech, Zakonu Krzyżackiego od Polski itp). Ekstremalne rozdrobnienie władzy publicznej i
wynikająca z niego krwawa niekiedy rywalizacja między feudałami określane są mianem anarchii
feudalnej. Przeciwdziałała jej silna władza królewska (np. w Anglii), która ograniczała proces "prywatyzacji
państwa" przez feudałów.
Stosunki społeczno-prawne
Ustrój wasalno-lenny upowszechnił się przede wszystkim w zachodniej Europie i doprowadził tam do
wykształcenia się tzw. drabiny feudalnej - skomplikowanego systemu zależności osobowych między
seniorami a wasalami. Najwyższym seniorem był król. Jego lennicy, dysponujący rozległymi władztwami
terytorialnymi (książęta, hrabiowie, .margrabiowie), stanowili współuczestniczącą w sprawowaniu
najwyższej władzy grupę baronów (we Francji nazywanych parami - równymi). Wasale królewscy byli
jednocześnie seniorami swoich wasali - feudałów podlegających ich władzy. Walki polityczne między
seniorami oraz dążenia feudałów do posiadania jak największej liczby lenn powodowały, że senior mógł
być wasalem (z tytułu posiadania lenna) nawet człowieka stojącego niżej w hierarchii
społeczno-politycznej. Ta komplikacja stosunków społeczno-prawnych doprowadziła do zamazania
wynikającej z drabiny feudalnej hierarchii i wykształcenia się zasady, że wasal mojego wasala nie jest
moim wasalem (obowiązującej zwłaszcza we Francji).

Mianem lenna określa się wszystkie nadania ziemskie obciążone świadczeniami na rzecz seniora, dysponującego
własnością zwierzchnią. Lennami były więc zarówno wielkie władztwa terytorialne (np. Akwitania), jak i drobne majątki
ziemskie rycerstwa.

Składany przez wasala hołd lenny wiązał przysięgą lennika oraz seniora i stosowany był zarówno w
stosunkach międzynarodowych (hołd pruski), jak i w domenie feudała obdarzającego nadaniem służących
mu rycerzy. Wasal przysięgał całkowite oddanie seniorowi, wierną mu służbę, do której należały przede
wszystkim: udział w radzie oraz sh żba wojskowa. Senior zobowiązywał się do zapewnienia wasalowi
opieki i obrony. Hołd najczęściej był powiązany z nadaniem lenna, określanym mianem inwestytury.
Symbolem przekazania lenna była chorągiew (lub włócznia), a w przypadku nadania majątku biskupiego -
pastorał. Śmierć seniora oznaczała obowiązek złożenia hołdu jego następcy.
System feudalny wpłynął nie tylko na więzi społeczne, określił relacje między władzą publiczną a
poddanymi, ale także przesądził o charakterze cywilizacji europejskiej pełnego i późnego średniowiecza.
l. Spowodował wykształcenie się odrębnego w rodach feudalno-rycerskich modelu rodziny (klan feudalny).
By nie rozdrabniać posiadanych lenn, tytuł i władztwo feudalne dziedziczył tylko najstarszy syn (we
Francji) albo rodzina wspólnie dzierżyła własność feudalną (we Włoszech). W zasadzie system wykluczał
z dziedziczenia kobiety (część majątku przechodziłaby wówczas w posiadanie innej rodziny).
2. Świadomość wyższości społecznej, dysponowanie pełnią praw oraz konieczność utrzymywania w
poddaństwie ludności zależnej wytworzyły wśród feudałów najpierw silne poczucie więzów krwi, a
następnie przekonanie o szlachetności urodzenia. Posiadane środki materialne pozwalały na
demonstrowanie swojej pozycji i swojego prestiżu kosztownym strojem i wystawnością życia (inne
warstwy społeczne były nie tylko z powodu braku środków, ale także ze względów prawnych tej
możliwości pozbawione).
3. Wyróżnienie spośród ludności wolnej zobowiązanego do shzżby konnej w ciężkiej zbroi rycerstwa,
demonstrowanie przez nie siły, wartość, jaką w dobie wypraw krzyżowych niósł udział w wojnie świętej,
zaowocowały wykształceniem się silnie nacechowanego religijnie (rytuał pasowania na rycerza) etosu
rycerskiego.
4. Powstała, mająca zasięg ogólnoeuropejski, kultura rycerska i feudalno-dworska.
5. Budowa władztw gruntowych, konieczność posiadania feudalnych formacji wojskowych do obrony i
egzekwowania władzy spowodowały, że Europę pokryła gęsta sieć zamków - centrów władztwa i kultury,

symbolu "a"";a PQ w recłni wiecznei Euronie svstemu feudalnego.