Feudalizm
charakterystyka

Co to jest feudalizm?

Feudalizm to ustój społeczno-polityczny, który rozpowszechnił się w średniowieczu, głównie w Europie Zachodniej, związany z systemem gospodarczym opartym

na podzielonej własności ziemi. Powstał w wyniku przekazywania przez monarchę w lenno uprawnień państwowych swoim urzędnikom jako wasalom, którzy w podobny sposób uzależniali od siebie niższych wasali, przerywając łączność między nimi a monarchą (z wyjątkiem Anglii).

Pojęcia związane z feudalizmem:

• Wasal – w średniowieczu osoba (najczęściej wolny chłop) poddająca się pod opiekę seniora. W zamian za lenno (ziemie) wasal miał obowiązek służyć wiernie seniorowi radą i pomocą orężną.

• Senior – osoba sprawująca władzę nad podległymi mu wasalami. Dzielił on swoją ziemie i oddawał wasalom na użytkowanie (najczęściej dożywotnie).

• Lenno - określona wartość majątkowa (zwykle ziemia, rzadko renta pieniężna) nadawana wasalowi przez seniora w użytkowanie dożywotnie lub dziedziczne w zamian za wykonywanie określonych obowiązków (pomocy materialnej, dworskiej, wojskowej, w postaci rady itp.)

Przyczyny powstania ustroju feudalnego

Na wytworzenie się w Europie państwa feudalnego wpłynęło wiele czynników. Można je podzielić na trzy główne grupy:

• Zmiany w życiu gospodarczym: Ziemia stawała się najcenniejszą rzeczą i to właśnie jej posiadanie decydowało o warunkach życia i pozycji społecznej. W społeczeństwie przeważali wolni osobiście rolnicy-wojownicy, którzy byli zobowiązani do służby wojskowej i byli zależni tylko i wyłącznie od monarchy. Tworzyli oni marki czyli wspólnoty sąsiedzkie w ramach których ziemie użytkowali indywidualnie, ale korzystali wspólnie z lasów, łąk, pastwisk oraz stawów. Jednak z czasem osłabły więzi łączące marki, a w skutek usamodzielnienia się chłopów, powstało zróżnicowanie majątkowe. Warto pamiętać, że obok marek istniały wielkie majątki ziemskie należące do monarchy, jako właściciela całości ziem królestwa oraz do Kościoła i możnych.

• Początki gospodarki naturalnej: Powstanie licznych państwa barbarzyńskich doprowadziło do zerwania więzów gospodarczych łączących poszczególne prowincje cesarstwa rzymskiego co zapoczątkowało proces rozpadu dawnego systemu towarowo pieniężnego. W następstwie czego doszło do ograniczenia obiegu pieniądza złotego srebrnego, który przestawał był środkiem płatniczym. Ciężar życia gospodarczego został przeniesiony z miasta na wieś. Wielkie majątki ziemskie stawały się coraz bardziej samowystarczalne, ponieważ wszystkie rzeczy potrzebnego do ich funkcjonowania wytwarzane były na miejscu. Wymiana skurczyła się do handlu zamiennego towar za towar.

• Upadek miast i załamanie się handlu: Do X w. na większości terenów Europy Zachodniej nastąpił proces agraryzacji miast starożytnych, czyli zmniejszania się liczby zamieszkującej je ludności, zaniku prowadzonej w nich działalności handlowej, co spowodowało, że przeobraziły się one w osady o charakterze na wpół wiejskim. Miasta były wyniszczane przez różnego rodzaju wojny, najazdy, epidemie a nie mogąca utrzymać się z handlu i rzemiosła ludność uciekła na wieś w efekcie czego w efekcie czego miasta przestały być ośrodkami życia gospodarczego i kulturalnego.

Rozwój stosunków feudalnych na wsi – poddaństwo chłopów

Istotą funkcjonowania wczesnośredniowiecznego państwa patrymonialnego były lenna czyli nadania ziemskie udzielane urzędnikom przez króla w zamian za ich służbę. Lenna

królewskie obejmowały również powstająca warstwę zawodowych wojowników – rycerzy, którzy w zamian za ziemię zobowiązani byli do służby wojskowej. Znaczącym posiadaczem ziemskim był również Kościół, systematycznie zwiększający swoje majętności przez darowizny królewskie. Ubożejący wolni chłopi, z trudem utrzymujący się ze swoich prymitywnych gospodarstw, nie byli w stanie w pełni wykonać wszystkich obowiązków wobec władcy, np. w postaci corocznego uczestnictwa w wyprawach wojennych, odrywających ich od prac polowych. Poza tym, wraz ze wzrostem znaczenia konnicy, służba wojskowa stawała się coraz droższa (wysokie koszty uzbrojenia i utrzymania konia). Dodatkowo sytuację chłopów pogarszały nieurodzaje i klęski żywiołowe, powodujące często głód.

W następstwie tych zjawisk chłopi szukali wsparcia u możnych, zarówno świeckich jak i duchownych, oddając się im w opiekę. Ceną za pomoc, często materialną (np. pożyczki ziarna na zasiew), jak i zwolnienie ze służby wojskowej była utrata wolności i ziemi. Nie było to jednak niewolnictwo, gdyż chłop – teraz już poddany – nadal użytkował swoją ziemię dożywotnio, mógł ją także przekazać swoim dzieciom, ale już nie był jej właścicielem. Posiadał ziemię na prawach tzw. własności podległej (ograniczonej), będąc uzależniony od pana gruntowego. Taką zależność nazywamy zależnością feudalną. Zależność feudalna chłopów przejawiała się nie tylko w zmianie statutu chłopskiej ziemi. W zamian

za użytkowanie już nie swojej ziemi chłop uiszczał panu tzw. rentę feudalną. Wyróżniamy trzy główne typy renty feudalnej:

• Naturalna - składana panu w produktach gospodarki wiejskiej, np. miód, zboże, wino, i tym podobne oraz „dziesięcina” na rzecz Kościoła w wysokości 1/10 dochodów

• Odrobkowa - czyli pańszczyzna polegająca na darmowej pracy chłopa na polu pana

• Danina pieniężna - czyli czynsz płacony gotówką

Społeczeństwo feudalne

W feudalizmie wyraźnie zarysował się podział społeczeństwa na trzy główne grupy:

• Pracujących – chłopów

• Walczących – rycerze

• Modlących się – duchowieństwo.

Owe trzy grupy uzupełniają się wzajemnie, a zgodna ich współpraca wydawała się ideałem

organizacji społecznej, opartej na posiadaniu ziemi. Nie było w niej miejsca na handlowe skupiska miejskie, w których pieniądz byłby jedynym miernikiem wartości.

Drabina feudalna

Na szczycie wolnego społeczeństwa feudalnego w państwie stał król monarcha, który był

najwyższym seniorem i właścicielem ziemi. Senior nadawał swoim wasalom (lennikom) ziemię na określonych warunkach, wynikających z zawiązania stosunku lennego. Wasal (człowiek wolny) otrzymywał od seniora lenno, czyli dobrodziejstwo w postaci ziemi. Obywało się to w wyniku komendacji, czyli oddania się pod opiekę seniorowi. W zamian za beneficjum wasal zobowiązywał się do określonych świadczeń na rzecz pana. Silny i zamożny wasal mógł być seniorem dla swoich wasali – w ten sposób tworzyła się tzw. drabina feudalna.

Dwie odmiany feudalizmu

Feudalizm kontynentalny – panowała w nim zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. Z tego osobistego charakteru stosunków lennych wynikało to, że senior nie mógł wymagać posłuszeństwa od lenników swojego wasala.

Feudalizm wyspiarski – panowała w nim zasada „wasal mojego wasala jest moim wasalem”. Tylko w Anglii władcy udało się podporządkować sobie wszystkich wasali i tam, każdy wasal składał przysięgę wierności swojemu seniorowi oraz królowi.

Bibliografia:

Historia – Podręcznik klasa 1, Marek Węcowski, Piotr Węcowski, Jarosław Czubaty: Wydawnictwo szkolne PWN Warszawa 2007

Encyklopedia PWN: Wydawnictwo naukowe PWN Warszawa 2003

Historia Gospodarcza, Janusz Skodlarski Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2012