Feudalizm i system wasalno-lenny. Definicje feudalizmu

Feudalizm (śrdw. łac. feudum prawo na rzeczy cudzej, lenno) - jest to ustrój społeczno-polityczno-ekonomiczny opierający się na hierarchicznej zależności (wasalności) jednostek pomiędzy sobą, istnieniu podzielonej własności ziemi i poddaństwa chłopów.

Feudalizacja stosunków społecznych rozpoczęła się jeszcze w epoce starożytnej, a mianowicie w III wieku naszej ery (gdy cesarstwem rzymskim wstrząsnął głęboki kryzys ekonomiczny; dotychczasowa gospodarka zaczeła się załamywać, przez co szybko nastąpił powrót do gospodarki naturalnej), przybrała na sile w średniowieczu w VII-IX w. by osiągnąć swą klasyczną postać w X-XIII w Europie Zachodniej. Ślady feudalizmu w postaci pańszczyzny przetrwały w Polsce do XX wieku(aż do wojny w 1939 w II RP istniała pańszczyzna wobec duchowieństwa), a w niektórych regionach Węgier i należących wówczas do nich Orawy i Spiszu nawet do początków XX wieku.

Termin feudalizm wprowadzony w XVII w. jest wieloznaczny, używa się go na określenie stosunków politycznych, gospodarczo-społecznych, prawnych. Karol Marks w swojej koncepcji dziejów ludzkości zastosował go, by określić formację społeczno-gospodarczą - mieszczącą się między 28 formacją antyczną (niewolnictwem), charakterystyczną dla społeczeństw starożytnych, a kapitalizmem, właściwym dla społeczeństwa nowożytnego - w której decydujące znaczenie miało posiadanie ziemi.

Cechami charakterystycznymi feudalizmu były:

1. ustrój społeczno-gospodarczy oparty na podzielonej własności ziemi (własność pełna, zwierzchnia, przysługująca panu feudalnemu i użytkowa, którą posiadali chłopi);

2. wielka własność ziemska;

3. eksploatacja ziemi przez uzależnionych ekonomicznie i prawnie od właściciela majątku chłopów;

4. przejmowanie znaczącej części lub całości zysków z tej eksploatacji przez właściciela (renta feudalna);

5. system społeczno-prawny, który utrzymywał w poddaństwie chłopów i blokował awans społeczny stanom niższym.

Ten ustrój kształtował się stopniowo w Europie wczesnośredniowiecznej i doprowadził do znacznego zaniku wolnego majątku ziemskiego na rzecz włości senioralnej, przynosząc jednocześnie uzależnienie ekonomiczne i prawne chłopów (poddaństwo). W XII w. pod wpływem przemian gospodarczo-społecznych włość senioralna uległa rozkładowi, upowszechniły się dzierżawy i system czynszowy, co przyniosło chłopstwu wolność prawną i znaczne swobody ekonomiczne (zanik poddaństwa). W późnym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej pod wpływem rozwoju gospodarki folwarcznej w Europie Środkowowschodniej doszło do procesów refeudalizacyjnych (wtórne poddaństwo).

Tzw. klasyczna definicja feudalizmu, wypracowana w XIX w. i stosowana także przez współczesną historiografię, jest węższa. Określa się tym terminem specyficzny, charakterystyczny dla średniowiecza zachodnioeuropejskiego ustrój społeczno-prawny, regulujący więzi społeczno-prawno-polityczne między wyższymi warstwami społeczeństwa: arystokracją i rycerstwem. Dla odróżnienia jej od definicji pierwszej, często stosuje się termin węższy niż feudalizm, a mianowicie system wasalno-lenny.

Najważniejszymi elementami tego systemu były:

1. bezpośrednie więzi osobowe łączące wasala z seniorem;

2. hołd lenny składany przez wasala seniorowi i określający ich wzajemne zobowiązania;

3. lenno (feudum) - ziemia nadana przez seniora wasalowi;

4. specyficzne stosunki polityczne między władcami - przykładem może być tu zależność lenna od króla Francji należących do króla Anglii księstw francuskich;

5. drabina feudalna;

6. władztwo gruntowe - poddane władzy feudała terytorium, nad którym sprawował on władzę ekonomiczną i sądową.

System wasalno-lenny wykształcił się na zachodzie Europy na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. Jego geneza jest złożona, historycy podkreślają znaczenie takich czynników, jak:

1. wykształcenie się tego systemu na terenach (Galia) zetknięcia się społeczeństw germańskich z późnoantycznymi strukturami społeczno-prawnymi i gospodarczymi (latyfundia);

2. dominacja we wczesnym średniowieczu gospodarki naturalnej, opartej na wzajemnych świadczeniach i zobowiązaniach (zasada ta znajdzie szczególny wyraz w hołdzie lennym);

3. słabość wspólnot wiejskich, niezdolnych do stawienia skutecznego oporu możnym;

4. brak poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewniało ani państwo, ani wspólnota lokalna, zwłaszcza w okresie najazdów w IX-XI w. Konieczną wówczas obronę mogli zapewnić tylko lokalni hrabiowie czy biskupi;

5. słabość struktur państwowych, konieczność istnienia szczebla pośredniego między władzą najwyższą a poddanymi;

6. konieczność zapewnienia sobie przez władcę grupy wykwalifikowanych wojowników (jazda), wynagradzanych za służbę nadaniami ziemskimi (beneficja), zwolnionych od innych świadczeń na rzecz monarchy;

7. feudalizacja urzędów postępująca od czasów panowania Karola Wielkiego; urzędnicy wynagradzani byli beneficjami, które w okresie słabości władzy karolińskiej stawały się stopniowo dziedziczne, tak jak i same urzędy, co ułatwiło przejęcie przez posiadaczy beneficjów świadczeń należnych państwu.

Stosunki polityczno-prawne

Charakterystyczną cechą średniowiecznego feudalizmu europejskiego było rozdrobnienie władzy publicznej; szczególnie silnie wystąpiło ono we Francji i w północno-środkowych Włoszech. Hrabiowie i margrabiowie przejęli w IX-XI w. znaczną część przysięgających monarsze świadczeń i zdołali podporządkować swojej bezpośredniej władzy ludność zamieszkującą na terenie ich hrabstw. Najpotężniejsi z tych urzędników uzależnili od siebie także słabsze hrabstwa, tworząc udzielne władztwa (proces ten wystąpił także w Niemczech); niektóre z nich stały się całkowicie niezależnymi księstwami, a nawet królestwami. By zachować nad nimi władzę zwierzchnią, dążący do odbudowy władzy centralnej monarchowie (np. Fryderyk Barbarossa, Kapetyngowie) wykorzystali prawo lenne, czyniąc z władców lokalnych własnych lenników, usuwalnych (w praktyce niezwykle trudno) z lenna za nie wywiązywanie się z obowiązków lennika. Zależność lenna była stosowana także w stosunkach międzynarodowych (np. zależność lenna, z całości terytorium lub tylko jego części, władców Polski od cesarza, księstw śląskich od króla Czech, Zakonu Krzyżackiego od Polski itp). Ekstremalne rozdrobnienie władzy publicznej i wynikająca z niego krwawa niekiedy rywalizacja między feudałami określane są mianem anarchii feudalnej. Przeciwdziałała jej silna władza królewska (np. w Anglii), która ograniczała proces "prywatyzacji państwa" przez feudałów.

Stosunki społeczno-prawne

Ustrój wasalno-lenny upowszechnił się przede wszystkim w zachodniej Europie i doprowadził tam do wykształcenia się tzw. drabiny feudalnej - skomplikowanego systemu zależności osobowych między seniorami a wasalami. Najwyższym seniorem był król. Jego lennicy, dysponujący rozległymi prawami terytorialnymi (książęta, hrabiowie, .margrabiowie), stanowili współuczestniczącą w sprawowaniu najwyższej władzy grupę baronów (we Francji nazywanych parami - równymi). Wasale królewscy byli jednocześnie seniorami swoich wasali - feudałów podlegających ich władzy. Walki polityczne między seniorami oraz dążenia feudałów do posiadania jak największej liczby lenn powodowały, że senior mógł być wasalem (z tytułu posiadania lenna) nawet człowieka stojącego niżej w hierarchii społeczno-politycznej. Ta komplikacja stosunków społeczno-prawnych doprowadziła do zamazania wynikającej z drabiny feudalnej hierarchii i wykształcenia się zasady, że wasal mojego wasala nie jest moim wasalem (obowiązującej zwłaszcza we Francji).

Mianem lenna określa się wszystkie nadania ziemskie obciążone świadczeniami na rzecz seniora, dysponującego własnością zwierzchnią. Lennami były, więc zarówno wielkie władztwa terytorialne (np. Akwitania), jak i drobne majątki ziemskie rycerstwa.

Składany przez wasala hołd lenny wiązał przysięgą lennika oraz seniora i stosowany był zarówno w stosunkach międzynarodowych (hołd pruski), jak i w domenie feudała obdarzającego nadaniem służących mu rycerzy. Wasal przysięgał całkowite oddanie seniorowi, wierną mu służbę, do której należały przede wszystkim: udział w radzie oraz służba wojskowa. Senior zobowiązywał się do zapewnienia wasalowi opieki i obrony. Hołd najczęściej był powiązany z nadaniem lenna, określanym mianem inwestytury. Symbolem przekazania lenna była chorągiew (lub włócznia), a w przypadku nadania majątku biskupiego - pastorał. Śmierć seniora oznaczała obowiązek złożenia hołdu jego następcy.

System feudalny wpłynął nie tylko na więzi społeczne, określił relacje między władzą publiczną a poddanymi, ale także przesądził o charakterze cywilizacji europejskiej pełnego i późnego średniowiecza.

1. Spowodował wykształcenie się odrębnego w rodach feudalno-rycerskich modelu rodziny (klan feudalny). By nie rozdrabniać posiadanych lenn, tytuł i władztwo feudalne dziedziczył tylko najstarszy syn (we Francji) albo rodzina wspólnie dzierżyła własność feudalną (we Włoszech). W zasadzie system wykluczał z dziedziczenia kobiety (część majątku przechodziłaby wówczas w posiadanie innej rodziny).

2. Świadomość wyższości społecznej, dysponowanie pełnią praw oraz konieczność utrzymywania w poddaństwie ludności zależnej wytworzyły wśród feudałów najpierw silne poczucie więzów krwi, a następnie przekonanie o szlachetności urodzenia. Posiadane środki materialne pozwalały na demonstrowanie swojej pozycji i swojego prestiżu kosztownym strojem i wystawnością życia (inne warstwy społeczne były nie tylko z powodu braku środków, ale także ze względów prawnych tej możliwości pozbawione).

3. Wyróżnienie spośród ludności wolnej zobowiązanego do służby konnej w ciężkiej zbroi rycerstwa, demonstrowanie przez nie siły, wartość, jaką w dobie wypraw krzyżowych niósł udział w wojnie świętej, zaowocowały wykształceniem się silnie nacechowanego religijnie (rytuał pasowania na rycerza) etosu rycerskiego.

4. Powstała, mająca zasięg ogólnoeuropejski, kultura rycerska i feudalno-dworska.