W poszukiwaniu św krzyża C P Thiede, M D`Ancona

POLECAMY RÓWNIEŻ

GEZA VERMES

KTO BYŁ KIM W CZASACH JEZUSA

WALTER-JÖRG LANGBEIN

LEKSYKON POMYŁEK NOWEGO TESTAMENTU

W POSZUKIWANIU

ŚWIĘTEGO KRZYŻA

CARSTEN PETER THIEDE

MATTHEW D'ANCONA

Przekład

Ewa Witecka

AMBER

Tytuł oryginału
The Quest for the True Cross

Redaktor serii
Zbigniew Foniok

Redakcja stylistyczna
Izabella Sieńko-Holewa

Redakcja techniczna
Andrzej Witkowski

Korekta
Katarzyna Kucharczyk
Barbara Opiłowska

Ilustracja na okładce
Blacksheep

Opracowanie graficzne okładki
Studio Graficzne Wydawnictwa Amber

Skład

Wydawnictwo Amber

Druk
Drukarnia Naukowo-Techniczna
Oddział Polskiej Agencji Prasowej SA, Warszawa, ul. Mińska 65
Copyright © 2000 Carsten Peter Thiede and Matthew d'Ancona.
All rights reserved.

For the Polish edition

ISBN 83-241-2479-9

Warszawa 2006. Wydanie I

WYDAWNICTWO AMBER Sp. z o.o.
00-060 Warszawa, ul. Królewska 27
tel. 620 40 13, 620 81 62

www.wydawnictwoamber.pl

Moim chrześniakom z Wielkiej Brytanii,

Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii i Niemiec - Williamowi Brantonowi,

Markowi Schelbertowi, Laurentowi Schmidtowi, Jennifer Thiede

i Michaelowi Zopfowi za ich własne poszukiwania

w naszej globalnej wiosce

Carsten Peter Thiede

Dla moich rodziców, bohatera i bohaterki mojego życia

Matthew d'Ancona

Spis treści

W s t ę p 1 1

1. Drzewo życia.

Krótka historia świętego krzyża 15

2. Cesarzowa Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy 25

3. Odkrycie Prawdziwego Krzyża 42

4. Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym,

czyli jak kawałek drewna z orzechowca

zmienił bieg historii 59

5. Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie

- Titulus, bóg, pan i zbawca 94

6. Najwcześniejszy symbol chrześcijański

- wierni pod krzyżem 112

7. Niekończące się poszukiwania 134

Przypisy 146

P o d z i ę k o w a n i a 175

Potem przywołał do siebie tłum razem ze swoimi uczniami i rzekł

im: „Jeśli kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie,
niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje!"

Ewangelia według świętego Marka 8,34

(wszystkie cytaty z Biblii za Biblią Tysiąclecia)

Nie każda relikwia, która jest ponad wszelkimi wątpliwościami,
musi być fałszywa.

Hippolyte Delehaye

Wstęp

Posłuchaj! Chcę opowiedzieć najlepszy z wszystkich snów,

Który ujrzałem niczym wizję w samym środku nocy,

Kiedy inni ludzie słodko spali w łożach.

Wydało mi się, iż widzę najszlachetniejsze drzewo

Uniesione w powietrze i otoczone światłem.

Dream of the Rood,

anglosaski poemat z IX wieku n.e.

W poszukiwaniu świętego krzyża

to książka o symbolu, być może najpotęż

niejszym w dziejach świata. To opowieść o świętym przedmiocie, którego
wyobrażenie przedstawiono za pomocą tego symbolu i próba wskazania kon
kretnego momentu w historii, gdy sama relikwia stała się symbolem. To dys
kusja o powiązaniach pomiędzy historią i religią, o roli nauki w takim prze
kształcaniu tych powiązań, by stały się widoczne i zrozumiałe. W książce tej
przedstawiamy okres największych i najbardziej znaczących zmian w historii
Zachodu, które rozpoczęły się w chwili, gdy pewien cesarz rzymski i jego
matka pojęli, w jaki sposób mogą wykorzystać chrześcijaństwo, gdy zrozu
mieli, jaki wpływ wiara może mieć na wydarzenia i jakie znaczenie może nada
wać zwykłym przedmiotom i miejscom. Jest to również relacja z podróży
i pewnego odkrycia.

Myśl, by zająć się tą tematyką, przyszła nam do głowy w Jerozolimie. Dwa

lata po opublikowaniu naszej pierwszej książki, The Jesus Papyrus (Papirus
Jezusa), znaleźliśmy się w Świętym Mieście. Razem z ekipą amerykańskiego

telewizyjnego programu naukowego realizowaliśmy film, którego tematyka

już wtedy wywołała niezwykle ożywioną dyskusję. Chodziło o odważną i przez

niektórych uważaną za ryzykowną treść naszej poprzedniej książki. Starali

śmy się w niej udowodnić dwie tezy: po pierwsze, że najwcześniejsze zacho

wane papirusy z tekstem Nowego Testamentu dostarczają niezbitych dowo
dów na to, iż ewangelie zostały napisane przez ludzi współczesnych lub prawie

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

współczesnych Jezusowi, i po drugie, że co najmniej dwa fragmenty-jeden
z relacji świętego Marka, a drugi z opisu świętego Mateusza - można datować
za pomocą najbardziej wyrafinowanych metod kryminalistycznych na począ
tek lat 60. I wieku n.e., a może nawet na okres nieco wcześniejszy

Przedstawiliśmy dowody na to, że okres dzielący życie Jezusa od momentu

powstania dzieł ewangelistów był krótki. Upłynęły raczej lata niż dziesiątki lat

i nie powinno się przyjmować, że nowotestamentowe opowieści są błędne lub
zmyślone. Odważyliśmy się wysunąć hipotezę opartą nie tylko na domysłach,
ale przede wszystkim na badaniach, podczas których stosowano metody wy
korzystywane w kryminalistyce - że nie można wykluczyć, iż ludzie, którzy
słuchali nauk Jezusa, byli też pierwszymi czytelnikami ewangelii. W końcu
zasugerowaliśmy również możliwość pojawienia się „nowego paradygmatu"
w badaniach nad początkami Kościoła, który zakwestionuje uroki liberalnej
ortodoksji, w nowatorski sposób spojrzy na wczesnochrześcijańską tradycję
oraz ponownie oceni dowody archeologiczne i zachowane źródła pisemne,
używając w tym celu wszystkich dostępnych metod naukowych i kryminali
stycznych.

Niniejsza książka nie stanowi kontynuacji The Jesus Papyrus, chociaż pro

blematyka, jaką porusza, i cele, jakie przed sobą stawia, są podobne. Tamtego
dusznego upalnego popołudnia w Jerozolimie schroniliśmy się w chłodnym
wnętrzu kościoła Grobu Pańskiego i obserwowaliśmy jeden z najczcigodniej
szych i najbardziej tajemniczych obrzędów w świecie chrześcijańskim. Była

5.30 po południu i grupa ormiańskich mnichów kroczyła w procesji za fran
ciszkanami (oni oraz wspólnota koptyjska dzielą kompleks świętych budow
li). Mnisi z tych dwóch zakonów śpiewali odmienne pieśni, rywalizując ze
sobą, aż przedsionek zbudowanej przez krzyżowców świątyni wypełniła dziw

na, niesamowita polifonia. Zakonnicy zeszli po schodach do kaplicy Świętej
Heleny, matki cesarza Konstantyna Wielkiego, żeby odprawić mszę. W ba

jecznie ozdobionej kaplicy zgromadził się tłum pielgrzymów z całego świata,

czekających na nabożeństwo, którego mnóstwo razy wysłuchali ich niezlicze
ni poprzednicy. Popłynęła muzyka, unosząc siew chłodnym powietrzu kościoła
krzyżowców w stronę dziedzińca, gdzie kłębili się turyści z kamerami. Na
chwilę wszystko znieruchomiało.

Po końcowym błogosławieństwie niektórzy wierni zapuścili się w głąb świą

tyni do znacznie starszej krypty, wykutej nie bardziej starannie niż jakaś staro
żytna cysterna, do miejsca cichej modlitwy, niemal zupełnie pozbawionego
przedmiotów liturgicznych i ozdób. W małym, podziemnym pomieszczeniu
panował taki spokój, że trudno było uwierzyć, iż znajdujemy się w mieście
pełnym przemocy, podzielonym między siebie przez grupy nienawidzących
się ludzi. Tutaj, według tradycji, cesarzowa Helena znalazła - lub odkryła -

starożytne drzewo Prawdziwego Krzyża: lignum crucis, zachowane fragmen
ty Drzewa Życia, które wyrosło z nasienia wrzuconego do ziemi w rajskim

W s t ę p

ogrodzie. I właśnie tam, gdy pielgrzymi wyszli po schodach na światło dzien
ne, na zatłoczone ulice arabskiej dzielnicy Jerozolimy, zaczęliśmy nasze włas
ne poszukiwania. Zadaliśmy sobie następujące pytania: co naprawdę wydarzyło
się ponad 1600 lat temu? Czy istnieją przekonujące dowody na prawdziwość
legendy o odkryciu Heleny? Czy do dzisiejszych czasów przetrwały choćby frag
menty tego, co miała znaleźć? Jakie znaczenie mógł mieć krzyż Jezusa dla

pierwszych chrześcijan, nie tylko jako święty symbol, lecz także jako mate
rialny przedmiot - godny, by oddawać mu cześć?

Tak jak Helena zawędrowaliśmy daleko w poszukiwaniu odpowiedzi na te

pytania. Zjeździliśmy całą Europę, od Rzymu, gdzie w miejscu pałacu matki
Konstantyna stoi teraz kościół Santa Croce in Gerusalemme, do Trewiru, jej
następnej rezydencji, i tych miejsc w całej Ziemi Świętej, gdzie można zna
leźć dowody na wczesny kult krzyża jako symbolu wiary pierwszych chrześci

jan. Tak jak pielgrzymi z IV wieku, którzy zbierali domniemane fragmenty

Prawdziwego Krzyża, musieliśmy nie tylko oddzielić fakty od fikcji, lecz tak
że zrozumieć całość, w jaki sposób na siebie wpływały. Zamierzaliśmy odtwo
rzyć prawdopodobną historię krzyża Jezusa, a także rzucić wyzwanie panują
cemu ogólnie poglądowi, że cała legenda Heleny jest, z założenia, pozbawiona

sensu.

Edward Gibbon napisał, że Helena „jednoczyła, jak się zdaje, łatwowier

ność owych czasów z serdecznymi uczuciami niedawnego nawrócenia"

Chcieliśmy dowieść, że większość współczesnych naukowców również grze
szy łatwowiernością, choć w inny sposób, gdyż bez wahania gotowa jest od
rzucić odwieczną tradycję, uznając ją za stek bzdur, jak gdyby jedynym celem
legendy było zniekształcenie i ukrycie prawdy. Wykażemy, że w starożytnych
społecznościach tradycja pełniła bardzo subtelną funkcję, która ma niewiele
wspólnego ze śladową rolą, jaką odgrywa folklor we współczesnym świecie.
Tak jak od czasów oświecenia w dużym stopniu nie docenia się wartości ewan
gelii jako źródeł historycznych, tak rekonstrukcję świata wczesnochrześcijań
skiego na podstawie legend i odkryć archeologicznych uniemożliwiał patolo
giczny sceptycyzm graniczący z nienaukowym podejściem. Prawdą jest, że
dokumentów i opowieści pierwszych pisarzy chrześcijańskich nie można trak
tować dosłownie. Nie oznacza to jednak, że wszystko, co głosili, było nie
prawdziwe lub nie miało oparcia w rzeczywistości.

Książka ta jest radykalną rewizjonistyczną pracą. Atakuje ona najważniej

sze założenie przyjętej przez naukowców tezy, mówiącej o tym, że krzyż stał
się ważnym chrześcijańskim symbolem dopiero po epoce Konstantyna i Hele

ny i że znaczenie tego symbolu w naszej cywilizacji to niemal wyłącznie za

sługa Konstantyna. Chcemy dowieść, że centralne miejsce krzyża w życiu
Kościoła sięga początków tego ostatniego i że krzyż był powszechnie czczony

przez chrześcijan w Palestynie, znacznie wcześniej niż uznała to współczesna
nauka. Twierdzimy również, że można znaleźć dowody na istnienie tego kultu

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

i że najwcześniejsi pielgrzymi przybywali tłumnie do miejsca ukrzyżowania
Jezusa nawet wtedy, gdy stała tam pogańska świątynia. To miejscowa tradycja

przywiodła Heleną do Jerozolimy w 326 roku. Kiedy matka Konstantyna przy

jechała do tego miasta, stworzyła nową cesarską tradycję. Nie była więc pierw

szym pątnikiem, który szukał Prawdziwego Krzyża, ale najważniejszym z nich.

Celem naszych poszukiwań jest jedna z najbardziej niezwykłych (i zlekce

ważonych) relikwii cywilizacji chrześcijańskiej: Titulus Crucis - przechowy
wany teraz w kościele Santa Croce in Gerusalemme - domniemana tablica
zdjęta ze świętego krzyża, na której zachowała się część napisów. Czasami
napomykano, że ten wyjątkowy przedmiot nigdy nie został gruntownie zbada
ny przez naukowców ale - co dziwne - nikt z tych, którzy to zauważyli, nie
kwapił się, by temu zaradzić

. Rozdziały 4 i 5 tej książki są pierwszą wyczer

pującą analizą naukową Titulusu i zawierają zaskakujące wnioski o możliwym
pochodzeniu tego zapomnianego artefaktu. Naszym zdaniem zasługuje on na
uwagę i dyskusję w takim samym stopniu, jak Całun Turyński.

Przez prawie 2000 lat mężczyźni i kobiety marzyli o krzyżu, a każdy wy

obrażał sobie inaczej ten najwidoczniej niezatarty symbol. Nasze poszukiwa
nia opisane w tej książce miały za zadanie odkryć historyczne pochodzenie
ich marzeń.

1. Drzewo życia.

Krótka historia świętego krzyża

Zabrali zatem Jezusa. A On sam, dźwigając krzyż, wyszedł na miejsce zwane

Miejscem Czaszki, które po hebrajsku nazywa się Golgota.

Ewangelia według świętego Jana 19,16-17

Sam krzyż jest naszą teologią.

Marcin Luter

Mitologia jest badaniem wszystkich religijnych lub bohaterskich legend,

które są tak obce doświadczeniu życiowemu badacza, że nie jest on w stanie

uwierzyć, iż są prawdziwe.

Robert Graves

W cywilizacji zachodniej święty krzyż był - pod każdym względem - kwin

tesencją licznych legend. Nawet dzisiaj jest najłatwiej rozpoznawanym sym
bolem religijnym na świecie. Jego duchowe znaczenie wciąż przyciąga uwagę
uczonych. Jego wpływy widoczne są w architekturze, malarstwie religijnym,
liturgii kościelnej, ornamentach wykorzystanych do dekoracji, symbolach no
szonych przez chrześcijan i znakach, które wybierają dla okazania pokojowych
zamiarów. Żaden symbol nigdy nie posiadał tak wielkiej władzy - mniej lub
bardziej subtelnej - nad ludzkimi umysłami

Mimo to jednak w ciągu wieków, a zwłaszcza od czasu oświecenia, zaintere

sowanie materialnym przedmiotem, który ma rzekomo reprezentować ten sym

bol, znacznie zmalało.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Nadmierne przywiązanie XVI-wiecznego protestanckiego reformatora Mar

cina Lutra do głębokiego teologicznego znaczenia krzyża (Luter za swojego
mistrza duchowego uważał świętego Pawła) zapewniło powodzenie temu sym
bolowi religijnemu w późniejszych wiekach w całym świecie chrześcijańskim.

A oto jak Luter wyjaśnia znaczenie krzyża w swojej Dyspucie heidelberskiej
z 1518 roku:

Krzyż święty uczy nas mieć nadzieję nawet wtedy, kiedy już nie ma nadziei.

Mądrość krzyża ukryta jest głęboko w pewnej wielkiej tajemnicy. W istocie nie ma
innej drogi do nieba, jak wzięcie krzyża Chrystusowego. Ze względu na to musimy
uważać, żeby aktywne życie z jego dobrymi uczynkami i życie kontemplacyjne z je
go spekulacjami nie sprowadziło nas na złą drogę. Oba bowiem są atrakcyjne i za
pewniają spokój ducha, ale z tego właśnie powodu kryją w sobie prawdziwe zagro
żenia, chyba że powściągnie je krzyż i utrudnią przeciwności losu. Krzyż święty to
najpewniejsza ze wszystkich droga do nieba. Błogosławiony człowiek, który rozu
mie tę prawdę

Sceptyczne nastawienie Lutra do świętych relikwii wywarło olbrzymi wpływ

na nasze dzisiejsze spojrzenie na te zagadnienia. Protestancki reformator uwa
żał krzyż za bardzo ważny, ale gardził kultem rzekomo autentycznych relikwii
niemal tak samo, jak pogardzał łatwowiernością tych, którzy nimi handlowali
i wierzyli w ich moc. Mimo to wniósł pewien wkład do historii Prawdziwego
Krzyża. Sprawił, że przyszli szanujący się badacze woleli nie spekulować nad
pochodzeniem i ewentualnym przetrwaniem takich artefaktów.

Czyniąc to, Marcin Luter skutecznie pogrzebał bogatą tradycję legend, mi

tów i poszukiwań naukowych. Jego przodkowie nie wątpili, że materialne po
zostałości krzyża - albo przynajmniej ich część - przetrwały śmierć Jezusa
i snuli wymyślone opowieści o ich losach z całą pasją i energią, na jaką mogły
się zdobyć umysły ludzi sprzed epoki oświecenia.

Do czasów Marcina Lutra, czyli od niemal czterech stuleci, nic nie wiedziano

o miejscu, w którym przechowywany jest święty krzyż (Vera Crux). Po wielkich
wykopaliskach cesarzowej Heleny główna jego część znajdowała się pod pieczą
biskupa Jerozolimy i pokazywano ją wiernym tylko w czasie najbardziej uro
czystych ceremonii religijnych. W 614 roku perski generał Szahrabaraz wtargnął
do Palestyny w imieniu króla Chosroesa II, 5 maja tegoż roku wdarł się do Świę
tego Miasta. W rzezi, jaka potem nastąpiła, miało zginąć 60 000 ludzi, a 35 000
dostało się do niewoli. Grób Pański został starty z powierzchni ziemi, a święty
krzyż wysłany w darze Meryem, chrześcijańskiej królowej Persji. Nie znajdo
wał się długo w rękach wroga. W roku 627 cesarz Herakliusz pokonał Persów
pod Niniwą i triumfalnie zwrócił święty krzyż Jerozolimie.

W następnych stuleciach świadomość istnienia tej relikwii wywierała nie

słabnący wpływ na wyobraźnię chrześcijan. Szlachta, zakony oraz kościoły
szukały fragmentów krzyża - prawdziwych lub fałszywych - gdyż sam fakt
ich posiadania był gwarancją zwiększenia znaczenia i wpływów właściciela.

Drzewo życia. Krótka historia świętego krzyża

I tak w roku 565 przybycie jednej z takich relikwii do klasztoru w Poitiers za
inspirowało Wenancjusza Fortunatusa do napisania słynnych hymnów na cześć
świętego krzyża: Vexilla regis prodeunt i Pange, lingua, gloriosi certaminis,
których późniejsze wersje są śpiewane po dziś dzień. Wielki anglosaski po
emat Sen o krzyżu powstał w 884 roku, gdy król Alfred otrzymał od papieża
Marynusa fragment Prawdziwego Krzyża. Niewiele poematów napisanych
w jakimkolwiek języku przekazuje tak sugestywnie moc jednego obrazu, któ
ry podbił serca i umysły mieszkańców całego kontynentu. Sen o krzyżu to opo
wieść o głębokim mistycznym przeżyciu, ale najbardziej zdumiewa w nim fakt,
że wizja wydaje się zupełnie realna:

Wydało mi się, że ujrzałem najszlachetniejsze drzewo,
Uniesione w powietrze i otoczone światłem,
Najjaśniejsze z drzew. Cały ten symbol
Był pokryty złotem; piękne klejnoty stały

Na powierzchni ziemi, a pięć z nich
Zdobiło poprzeczną belkę

Nie ma dowodów na to, że anonimowy autor - tak jak Cynewulf, który napi

sał wielki anglosaski poemat Elene o matce Konstantyna Wielkiego - odbył
pielgrzymkę, aby ujrzeć Prawdziwy Krzyż

. Jasne jednak jest, że mistycyzm

obu pisarzy ściśle łączył się z całkowitym przekonaniem o istnieniu świętego
krzyża. W ówczesnych czasach wszyscy wykształceni ludzie wiedzieli, że zo
stał on odnaleziony przez świętą Helenę i że jest przechowywany w Jerozoli
mie, najświętszym z miast.

W 1187 roku relikwia ta znowu zaginęła, tym razem na dobre. Krzyżowcy

zabierali święty krzyż na pola bitewne. Miało to dodać ducha walczącym oraz
chronić ich podczas starcia z niewiernym wrogiem. Baldwin I kazał nieść reli
kwię przed swoimi wojskami, gdy wyruszył do walki z armią egipskiego we
zyra pod Ramleh. Po zwycięstwie stała się ona tak ważna dla krzyżowców, jak
niegdyś Arka Przymierza dla Hebrajczyków. Jak ujął to pewien historyk: „Dla
żołnierzy i dla ich dowódców [Prawdziwy Krzyż] był najświętszym ze świę
tych, którego należało bronić za wszelką cenę, dającym zwycięstwo lub niosą
cym pociechę po klęsce"

Dlatego zdobycie Prawdziwego Krzyża było głównym celem sułtana Salady-

na (1137/8-1193), kiedy planował odbić Jerozolimę, która od 81 lat znajdowała

się w rękach Franków. W lipcu 1187 roku armia krzyżowców pomaszerowała
do Hattin położonego w Galilei naprzeciw najeźdźcom, przypominając, według
sekretarza Saladyna, al-Imada, „wędrującą górę, morze wzburzonych, spienio

nych fal". W sercu tego zakutego w żelazo oceanu jechał biskup Acre, trzymając
relikwie Prawdziwego Krzyża nad głową konia. O świcie 4 lipca rozpoczęła się
bitwą. Kiedy Frankowie ruszyli do ataku:

Rozpłomienione niebo wzmocniło ich furię; jazda atakowała fala za falą wśród

kłębów mgły tworzącej miraż, palona pragnieniem, smagana wiatrem i dręczona

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

niepokojem. Te psy wywiesiły języki i wyły pod ciosami. Mieli nadzieję dotrzeć do
wody, ale odgradzało ich od niej morze płomieni i pokonało ich nieznośne gorąco

Krzyżowców pokonały zarówno pragnienie, jak i ich wewnętrzne spory.

Saladyn odniósł zwycięstwo. Wśród zabitych był biskup Acre, a święty krzyż

zaginął. Świat chrześcijański ponownie utracił swoją najcenniejszą relikwię

Wielu ludzi usiłowało ją odzyskać, między innymi Ryszard Lwie Serce (w la
tach 90. XII wieku) oraz królowa Gruzji, która zaproponowała w zamian okup
w wysokości 200 000 dinarów. Na próżno. Powstały liczne mity o dalszych,
nieznanych losach relikwii. Mówiono, że templariusze gdzieś ją zakopali, może
w Ziemi Świętej, a może we Francji. Trzysta lat później chrześcijanie z Kon
stantynopola twierdzili, że posiadają fragmenty Prawdziwego Krzyża, nikt im

jednak nie uwierzył. Jeśli chodzi o świat chrześcijański, Vera Crux został utra

cony na zawsze na polu bitwy pod Hattin.

Nie zmniejszyło to wszakże fascynacji pochodzeniem świętego krzyża i je

go historią.

Spośród „detektywów", którzy badali tę sprawę, najsławniejszym był Jakub

de Voragine, encyklopedysta z XIII wieku. Spisana przez niego kompilacja
cudownych wydarzeń i żywotów świętych, znana jako Złota legenda, była jed
nym z dzieł mających największy wpływ na ową epokę. Według Jakuba de
Voragine'a drzewo, na którym kiedyś ukrzyżowano Jezusa, pochodziło z po
czątków historii ludzkości. Pewien anioł dał Setowi, synowi Adama, gałąź
z drzewa, pod którym jego ojciec popełnił grzech. Powiedział mu też, że kiedy

ta gałąź wyda owoce, jego ojciec zostanie zbawiony. Set posadził podarowaną
gałąź na grobie Adama, gdzie zapuściła korzenie. Rosła tam za czasów Salo
mona. Ów wielki król tak podziwiał piękno drzewa, że kazał je ściąć i użyć do
budowy mostu ponad sadzawką. Tylko królowa Saba wiedziała, że drzewo to

jest święte. Jak głosi Złota legenda, miała wizję, podczas której ujrzała, że

pewnego dnia Zbawca zawiśnie właśnie na nim.

Jakub de Voragine twierdzi, że drewno, wykorzystane przy budowie mostu,

znowu się pojawiło, żeby spełnić swoje straszliwe zadanie w historii ludzko
ści. Pisze, że kiedy zbliżał się czas męki Chrystusa, wypłynęło ono na po
wierzchnię sadzawki i Żydzi, widząc je, użyli go do zrobienia krzyża. Dodaje
też, że krzyż wykonano z czterech rodzajów drewna: palmowego, cedrowego,
cyprysowego i oliwkowego. Ostatnia część legendy mówi o odnalezieniu świę
tego krzyża przez cesarzową Helenę (co omawiamy w rozdziale 2 i 3); wtedy
właśnie historia, która zaczęła się od nieposłuszeństwa Adama i zakończyła
odkupieniem rodzaju ludzkiego, została ujawniona całemu światu. Historia,
w której cały czas obecny jest motyw świętego drzewa. Po dziś dzień mówi
się, że czaszka z Golgoty ma przedstawiać czaszkę Adama, w której zakorze
niło się nasienie Drzewa Życia Wiecznego.

Jakub de Voragine był pisarzem religijnym i raczej fantastą niż historykiem. Jego

opowieść o bitwach stoczonych przez Konstantyna Wielkiego jest beznadziejnie

Drzewo życia. Krótka historia świętego krzyża

poplątana. Nie ma on nawet pewności, czy rzymski dowódca, o którym pisze,
to sam cesarz czy też jego ojciec: dodaje, że ojciec Konstantyna nosił to samo
imię. (Tutaj autor Złotej legendy znowu się myli - rodzic pierwszego chrześci

jańskiego cesarza nazywał się Konstancjusz i nosił przydomek Chlorus). Ja

kub de Voragine wspomina też o jakimś papieżu Euzebiuszu - prawdopodob
nie jest to błędne odniesienie do Euzebiusza z Cezarei, biografa Chlorusa. Jak
z tego widać, Złotej legendy nie można rozpatrywać w kontekście prawdziwo

ści opowiedzianej w niej historii Prawdziwego Krzyża. Ukazuje nam nato

miast, jak bardzo czytelnicy Jakuba de Voragine'a zafascynowani byli samą
relikwią i do jakiego stopnia pragnęli opowieści o jej pochodzeniu - choćby
nie wiem jak zmyślonych i nieprawdopodobnych. Dla nich symboliczne zna
czenie krzyża i samej relikwii było nierozerwalne. Najbardziej ciekawiło ich
pochodzenie drzewa świętego krzyża i jego dalsze losy. Powinniśmy więc za
dać sobie pytanie: co dokładnie przykuwało ich uwagę?

Starożytni uważali pierwszych chrześcijan za szaleńców z powodu pozornie

niedorzecznego wierzenia, że pewien ukrzyżowany mężczyzna mógł mieć bo

ski status. Julian Męczennik tak to ujął w swojej Apologii: „Oni twierdzą, że

nasze szaleństwo polega na tym, iż umieściliśmy ukrzyżowanego człowieka
na drugim miejscu po niezmiennym i wiecznym Bogu, który stworzył świat".
W pierwszym Liście do Koryntian święty Paweł pisze, że dla niektórych ob

serwatorów „to, co jest z Bożego Ducha (...) głupstwem (...) się wydaje"
(1 Kor 2,14). Przekonanie to było z pewnością jednym z powodów, dla któ

rych Tacyt, tak jak wielu mu współczesnych, uznał naukę chrześcijańską za
„zgubny zabobon"

Rzeczywiście, u podstaw chrześcijaństwa leżało coś, co starożytni Grecy

i Rzymianie musieli postrzegać jako paradoks. Ukrzyżowanie uważano za
straszne nie tylko z powodu okropnych mąk, jakie cierpieli skazani. Taka
śmierć świadczyła o ich niskim statusie społecznym, jak również o ogromie
winy. W swojej mowie In Verrem Cycero opisuje ukrzyżowanie jako summum
supplicium -

najgorszą karę, przerażający akt publicznego poniżenia, a także

powolną egzekucję

. Skazywano na nią niewolników, morderców, zdrajców

i bezbożników. Kwintylian w Declamationes minores twierdzi, że ukrzyżowa

nia powinno się dokonywać w najbardziej uczęszczanych miejscach, ponie
waż skutecznie zniechęca ono do popełniania występków. Jak zauważył histo
ryk Nowego Testamentu Martin Hengel:

Stwierdzenie, że ukrzyżowany człowiek to Mesjasz, Syn Boży, musiało wyda

wać się nielogiczne i wewnętrznie sprzeczne wszystkim ówczesnym ludziom -
Żydom, Grekom, Rzymianom czy barbarzyńcom, którym kazano by w to uwierzyć,
i na pewno zostałoby uznane za obraźliwe i głupie (...) dla [świętego] Pawła i jego
współczesnych krzyż Jezusa nie był dydaktycznym, symbolicznym lub spekulatyw-
nym czynnikiem, lecz bardzo specyficzną i wyjątkowo obraźliwą sprawą, która

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

zaciążyła wielkim brzemieniem nad naukami najwcześniejszych misjonarzy chrze
ścijańskich

Pierwsze pisma chrześcijańskie są, co jest naturalne, pożytecznym źródłem

wiedzy o tej metodzie uśmiercania skazańców

. Na przykład przybijanie gwoź

dziami ofiar do krzyża jest wyraźnie wspomniane w Liście świętego Pawła do
Kolosan (Kol 2,14). Święty Jan wspomina o łamaniu kończyn skazańcom, naj
widoczniej dla zakończenia ich męczarni - chociaż w chwili, gdy rzymscy żoł
nierze podeszli do Jezusa, „zobaczyli, że już umarł" (J 19,33). Autor Dziejów
Apostolskich opisuje Jezusa jako „zawieszonego na drzewie" (J 5,30; 10,39).

Żydowski historyk, Józef Flawiusz, dostarcza znacznie bardziej szczegóło

wego opisu tej praktyki. Zastosowano ją wobec grupy uciekinierów podczas
pierwszego wielkiego powstania żydowskiego:

I kiedy ich przyłapano, z konieczności musieli bronić się, a po walce wydawało się za

późno prosić o łaskę. Tedy chłostano ich i poddawano przed śmiercią różnym torturom,
a w końcu rozpinano na krzyżu na wprost muru [Jerozolimy]. Tytus ubolewał nad ich
losem - codziennie chwytano takich pięciuset, a niekiedy i więcej - lecz z drugiej stro
ny zdawał sobie sprawę, że nie byłoby rzeczą bezpieczną puszczać wolno pojmanych
w walce, a pilnować takie mnóstwo ludzi znaczyłoby właściwie wziąć pod straż sa
mych strażników. Lecz jeśli nie zabronił przybijania do krzyża, to przede wszystkim
dlatego, iż spodziewał się, że widok ten może skłonić Żydów do poddania się, bo jeśli
tego nie uczynią, spotka ich taki sam los. Zionąc złością i nienawiścią, żołnierze nawet
dla zabawy przybijali pochwyconych do krzyża w różnych położeniach, a było ich tak
wielu, że miejsca brakowało na krzyże, a krzyżów dla rozpinania ciał

Na podstawie tego opisu można wyobrazić sobie, w jaki sposób stracono

Jezusa i innych, których ukrzyżowano w Palestynie w I wieku n.e. Wiedzę
o tych praktykach powiększyły też znaleziska archeologiczne - na przykład
zwoje odkryte nad Morzem Martwym w Qumran w 1947 roku. Ten sposób
egzekucji wspomniany jest w jednym z rękopisów znalezionych w Jaskini 4,
podczas gdy tak zwany Zwój Świątynny z Jaskini 11, datowany na koniec
II wieku p.n.e., zawierał następującą wzmiankę:

Jeżeli jakiś człowiek doniósł na swój lud i wydał swój lud jakiemuś obcemu

narodowi i wyrządził zło swemu ludowi, powiesicie go na drzewie i umrze (...).
Ich ciała nie spędzą nocy na tym drzewie, ale w rzeczy samej pogrzebiecie je tego
samego dnia, gdyż to, co zostało powieszone na tym drzewie, jest przeklęte przez
B o g a i ludzi

Praktyki, o których wspomina pisarz z Qumran, prawdopodobnie zostały

udoskonalone przez Persów. Z całą pewnością często karę ukrzyżowania wy
mienia grecki historyk Herodot żyjący w V wieku p.n.e. Istnieją też dowody
na to, że wcześniej posługiwały się nią inne ludy, w tym Hindusi, Asyryjczycy,

Scytowie, Numidzi i Kartagińczycy. Wydaje się, że za czasów imperium rzym
skiego obowiązywała następująca procedura tej kaźni: skazańca najpierw chło
stano, potem zmuszano do dźwigania poprzecznej belki na miejsce straceń,

Drzewo życia. Krótka historia świętego krzyża

gdzie przybijano go do niej z rozpostartymi ramionami. Po czym podnoszono
belkę do góry i przymocowywano do pionowego słupa. Pisarz i filozof Seneka
Młodszy (około 3 p.n.e.-65 n.e.) wspomina jednak o jeszcze bardziej przera
żających metodach tej egzekucji:

Widzę tam krzyże, nie tylko jednego, lecz wielu innych rodzajów: jedni krzyżują

ofiary z głowami na ziemi; innym oprawcy przebijają intymne części ciała; jeszcze
inni rozciągają im ramiona na poprzecznej belce

1 4

W niektórych przypadkach skazaniec zwisał z poprzecznej belki umieszczo

nej na szczycie pionowego słupa - było to patibulum - w innych zaś krzyż
bardziej przypominał literę Y - wtedy zwano go furca. Czasami przybijano
ofiarę do drzewa nadal zakorzenionego w ziemi. Tertullian pisze, że cesarz

Tyberiusz użył tej praktyki wobec sprzeciwiających mu się kapłanów.

Całą potworność ukrzyżowania unaoczniło odkrycie pewnego ossuarium

w północno-wschodniej części Jerozolimy w Givat ha-Mivtar, w roku 1968

W jednym z kamiennych grobowców znaleziono szczątki dorosłego mężczy
zny w wieku między 24 a 28 lat, mającego około 160 centymetrów wzrostu,
który nosił imię Jehohanan. Jego noga, tuż nad stopą, była złamana, a kości
pięty - przebite żelaznym gwoździem. Gwóźdź ten najpierw przeszył niewiel
ki kawałek drewna pistacjowego lub akacjowego, a następnie, kiedy przebił
kości, wbito go w drewno oliwkowe. Ponieważ szczątki Jehohanana datowane
są na I wiek n.e., trudno o bardziej przydatne dla naszych badań znalezisko
wyjaśniające, jak odbywała się ta potworna kaźń. Wydaje się bardzo prawdo
podobne, że właśnie tak umarł sam Jezus.

Treścią tej książki są nowe badania naukowe Titulusu z Santa Croce, mające

odpowiedzieć na pytanie: czy mógł on być tablicą, którą według wszystkich
czterech ewangelii przybito do krzyża Jezusa (Mt 27,37, Mk 15,26, Łk 23,38,
J 19,19)? Przede wszystkim należy ustalić, czy taki akt sadystycznego, a zara
zem teatralnego poniżenia miałby w ogóle jakikolwiek sens w ramach rytuału
egzekucji obowiązującego w Palestynie w I wieku n.e.

Już sam fakt, że wszyscy czterej ewangeliści wspominają o tej tablicy, jest

znaczący, gdyż niejednokrotnie nie zgadzają się oni ze sobą co do szczegółów
życia i śmierci Jezusa. Święty Mateusz mówi nam, że „nad głową Jego umie
ścili napis z podaniem Jego winy: »To jest Jezus, Król Żydowski« (Mt 27,37).

Święty Marek zaś stwierdza: „Był też napis z podaniem Jego winy, tak ułożo

ny: »Król Żydowski«" (Mk 15,26). Pewne późniejsze manuskrypty ewangelii

świętego Łukasza dodają, iż tekst »To jest Król Żydowski« zapisano „w języ

ku greckim, łacińskim i hebrajskim" (Łk 23,88). Ale to święty Jan podaje naj
bardziej szczegółowy opis Titulusu, twierdząc, że Poncjusz Piłat sam „wypi

sał (...) tytuł winy i kazał go umieścić na krzyżu. A było napisane: »Jezus

Nazarejczyk, Król Żydowski«. Napis ten czytało wielu Żydów, ponieważ miej

sce, gdzie ukrzyżowano Jezusa, było blisko miasta. A było napisane w języku
hebrajskim, łacińskim i greckim" (J 19,19-20).

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Mimo jednomyślności czterech ewangelistów dzieje Titulusu, tak jak wyni

ka to z ewangelii, od dawna przytaczali ci, którzy w ślad za wielkim uczonym
Rudolfem Bultmannem (1884-1976) wątpią w wartość tych tekstów jako
źródeł historycznych. Sam Bultmann dowodził zjadliwie, że pomysł o jakimś
napisie na krzyżu to oczywiście drugorzędny „materiał redakcyjny"

. Nie jest

jednak jasne, czy czuł się uprawniony do wygłaszania takich stwierdzeń. I rze

czywiście, sprawia on wrażenie typowego krytyka biblijnego, który rozmyśl

nie ignoruje niezależne dowody, żeby usprawiedliwić swój zajadły sceptycyzm
co do prawdziwości i wiarygodności ewangelii.

Istnieją też poważne dowody na to, że podobnych napisów używano całkiem

regularnie w rzymskim systemie karnym jako środków odstraszających. Na przy
kład Kasjusz Dion Kokcejanus wspomina o pewnym niewolniku, którego w 23
roku p.n.e. „przeprowadzono przez forum z napisem podającym powód, dla któ
rego miał zostać stracony" przed ukrzyżowaniem

. Dostępne źródła sugerują,

że takie przesłania zazwyczaj malowano na desce, często pobielonej gipsem, lub
wypisywano na pergaminie, a potem przymocowywano do krzyża

Swetoniusz daje kolejny dowód na poparcie tezy, że w państwie rzymskim

używano znaków i napisów, by obwieścić wszystkim, za co zbrodniarz po
niósł tak surową karę. Otóż podczas publicznej uczty w Rzymie szalony ce

sarz Kaligula „pewnego niewolnika za kradzież srebrnej listwy u łóżek oddał

natychmiast w ręce kata, aby mu obciął dłonie, zawiesił je u szyi z przodu
i oprowadzał wśród tłumu biesiadników. Przed owym niewolnikiem miano
nieść transparent, wyszczególniający przyczynę kary"

. Historyk ten pisze

dalej, że Domicjan rzucił psom na arenę pewnego mężczyznę, który go obra
ził, z napisem: „Oto zwolennik tarczowych zapaśników, który wyraził się nie
godnie". Innymi słowy, użycie takich napisów było rozpowszechnione w świe
cie rzymskim i dlatego nie ma powodu do przyjęcia a priori założenia, że nie
posłużono się taką tablicą jako środkiem pohańbienia podczas ukrzyżowania
Jezusa. Jeżeli krzyż zachował się po śmierci Zbawiciela, jest wysoce prawdo
podobne, iż stało się to również z owym napisem.

Co się stało z krzyżem po śmierci Jezusa? Czy najwcześniejsi wyznawcy

Jezusa zabrali go, a przynajmniej próbowali to uczynić? Nasza książka ma
udowodnić, że święty krzyż przetrwał zarówno jako symbol, jak i artefakt
czczony przez pierwszych chrześcijan, nawet jeśli nie mogli zobaczyć go na
własne oczy. Historia jego odnalezienia przez cesarzową Helenę w 326 roku
to przedmiot badań opisanych w następnych dwóch rozdziałach. Później do
starczymy też nowy dowód na to, że krzyż oraz przedstawiający go krypto-
gram były najważniejszymi symbolami wiary wśród wczesnych chrześcijan,
ale już teraz warto zbadać dowody, którymi dysponujemy w tej chwili.

Wystarczy tylko przeczytać płomienne słowa świętego Pawła o krzyżu i o je

go znaczeniu w życiu chrześcijan, żeby zrozumieć, jak ważny był obraz

Drzewo życia. Krótka historia świętego krzyża

ukrzyżowanego Chrystusa dlajego pierwszych wyznawców. „Tak więc gdy Żydzi
żądają znaków, a Grecy szukają mądrości", napisał w 1 Liście do Koryntian, „my
głosimy Chrystusa ukrzyżowanego, który jest zgorszeniem dla Żydów, a głup

stwem dla pogan, dla tych zaś, którzy są powołam, tak spośród Żydów, jak i spo
śród Greków - Chrystusem, mocą Bożą i mądrością Bożą"

2 1

(1 Kor 22-24). Dla

Pawła krzyż był sercem nowej religii: „Co do mnie, to nie daj Boże, bym miał się
chlubić z czego innego, jak tylko z krzyża Pana naszego, Jezusa Chrystusa, dzięki
któremu świat stał się ukrzyżowany dla mnie, a ja dla świata"

(Ga 6,14). Później

si autorzy podzielali poglądy Pawła, chociaż czasami wyrażali to w bardziej pro
zaiczny sposób. Tertullian, piszący około 200 roku, stwierdza, że krzyża używano

jako antidotum na obrażenia, takie jak ukąszenie skorpiona: „Wierzymy w obro

nę, jeśli jednocześnie nie poraziła nas niewiara, w natychmiastowe uczynienie
znaku [krzyża]"

. A to, twierdził, nie jest tym samym, co pogański kult wyrzeźbio

nych w drewnie bałwanów: „Krzyż jest, w swojej substancji, wyobrażeniem
z drewna; wśród was także obiektem kultu jest drewniany posąg"

Dzisiaj święty Paweł jest powszechnie uważany za założyciela współczes

nego chrześcijaństwa. Lecz jego uwielbienie dla krzyża - i, co ważniejsze,

identyczne uczucia, jakie dla tego przedmiotu żywili mniej uczeni czytelnicy
świętego Pawła - zbadano tylko na gruncie teologii. Nieustannie twierdzi się,
że krzyż stał się ważnym symbolem w chrześcijańskim świecie dopiero po
tym, jak odnalazła go święta Helena, a Konstantyn Wielki wykorzystał na po
trzeby polityki i religii. Autor najnowszej akademickiej monografii o cesarzo
wej Helenie Jan Willem Drijvers uznaje za niepodważalny fakt, że „w ciągu

pierwszych trzech wieków ery chrześcijańskiej krzyż był niezbyt ważnym sym
bolem"

. Inny biograf Konstantyna dodaje, że ten znak był „prawie nieznany

jako godło religii chrześcijańskiej"

. Natomiast autor pewnego standardowe

go tekstu o historii krzyża jako symbolu twierdzi wręcz, że „znane wyobraże
nia ukrzyżowania pojawiają się dopiero po epoce Konstantyna Wielkiego"

W rzeczywistości sytuacja wygląda zupełnie inaczej. To prawda, że nie za

chowało się żadne wyszukane przedstawienie ukrzyżowania starsze niż po
chodzący z połowy IV wieku marmurowy sarkofag, obecnie znajdujący się
w Muzeum na Lateranie. Pięć płaskorzeźb na tym sarkofagu przedstawia Mękę
Pańską

. Istnieje jednak przekonywający dowód na to, że używano prostego

wyobrażenia krzyża jako chrześcijańskiego symbolu na długo przed panowa
niem Konstantyna Wielkiego. Chodzi tu o znaki - Od wieków dyskuto
wano o pochodzeniu i znaczeniu tych symboli, a niektórzy uczeni twierdzili
nawet, że w ogóle nie miały one żadnego kontekstu religijnego

. Łączono je

z egipskim hieroglifem ankh - często przedstawianym w dłoni Ozyrysa
i uważanym za klucz do Nilu. Lecz większość naukowców zgadza się z tezą,
że tak zwane Chi-Rho jest kryptogramem łączącym pierwsze i ostatnie greckie
litery imienia Chrystusa, X (Chi) i P (Rho). W innym sensie - jak się przeko
namy, zwłaszcza dla samego cesarza Konstantyna Wielkiego - był to również

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

symbol przedstawiający sam krzyż. Krótko mówiąc, znak ten nie tylko przy

pominał imię Chrystusa, lecz także narzędzie jego kaźni. Narzędzie, które -

jak wskazują na to słowa świętego Pawła - miało olbrzymie znaczenie dla

pierwszych chrześcijan. Ten pomysłowy symbol o podwójnym znaczeniu na
pewno spodobał się pierwszym chrześcijanom, którzy po prześladowaniach za
czasów Nerona stali się mistrzami kryptografii - aby móc nadal wyznawać
swojąwiarę, musieli to robić w jak największej tajemnicy

. W 165 roku łaciń

ski apologeta Minucjusz Feliks cytuje słowa pewnego poganina, że chrześci

janie rozpoznają się za pośrednictwem „tajemnych symboli i znaków [occultis

se notis et insignibus noscunt]"

W tym kontekście niedocenionym odkryciem był papirus Bodmer 14 z ko

lekcji Bodmera. Ta kopia Ewangelii według świętego Łukasza może pocho
dzić nawet z 225 roku, a niewykluczone, iż jest znacznie starsza. W manu
skrypcie skryba użył znaku T trzykrotnie. Można zatem wyciągnąć wniosek,
że symbolu tego używano w krajach basenu Morza Śródziemnego przynaj
mniej od drugiej połowy II wieku

. Papirus ten opublikowano niemal 40 lat

temu, ale wydaje się, że w niczym nie zmieniło to rozpowszechnionej wśród
uczonych ortodoksyjnej wizji dziejów krzyża.

Nie mniej intrygujące są graffiti odkryte pod bazyliką Świętego Piotra w Rzy

mie. Te skomplikowane kryptogramy - jak twierdzi Margherita Guarducci, któ
ra bada je już od dawna - miały dwa cele: „Nie tylko umożliwić chrześcijanom

swobodne wyrażenie ich uczuć w czasach prześladowań, lecz także dodać - dzię

ki swojej mocy - otuchy wyznawcom Chrystusa"

. W tym układzie - zwanym

disciplina arcani

- pewnym literom nadano specjalne znaczenie. Na przykład E

oznaczało Eden, czyli Raj, N - zwycięstwo, R - zmartwychwstanie, S - zdro
wie, A - początek lub życie. W ten sposób pojedyncza litera mogła zostać za
mieniona w „szkatułkę cennych myśli"

. A żaden skarb nie był tak cenny, jak

krzyż Chrystusa i jego imię, Chi-Rho, które często pojawia się na ścianie G ne
kropolii watykańskiej. Napisy na tym murze można datować na lata 290-315 -
co jest kolejnym dowodem, że ten symbol był powszechnie używany, zanim
Konstantyn Wielki przyjął go jako oficjalne cesarskie godło

A zatem istnieje więcej dowodów niż te, które uznała oficjalna nauka, dowo

dów świadczących, że krzyż był ważnym symbolem chrześcijańskim na dłu
go, zanim wykorzystał go syn świętej Heleny jako najważniejszą oznakę wła
dzy cesarskiej. W następnych rozdziałach wykażemy, że nie była to tylko
duchowa tradycja. Udowodnimy również, że materialne ślady egzekucji Chry
stusa-jej miejsce i resztki narzędzi kaźni użytego przez oprawców - miały
wielkie znaczenie już u zarania chrześcijaństwa. Cesarzowa Helena i jej syn
wykorzystali istniejącą od dawna tradycję - która, jak zobaczymy, była szcze
gólnie głęboko zakorzeniona w Ziemi Świętej - i nadali jej uniwersalny cha

rakter. Budowali na mocnych fundamentach, nie tworzyli niczego od podstaw.
I na tym właśnie, jak wykażą to dwa następne rozdziały, polegał ich geniusz.

2. Cesarzowa Helena

i narodziny chrześcijańskiej Europy

Kiedy wieści te rozprzestrzeniły się w całym chrześcijaństwie,

z każdego ołtarza zaczęto słać żarliwe modlitwy, które niczym trąba

powietrzna uniosły cały pokraczny, ciemny dach świata starożytnego,

strąciły go na ziemię jak strzechę ze stajni, odsłaniając widok

na spokojną, wspaniałą, niezmierzoną przestrzeń.

Evelyn Waugh Helena

Religia chrześcijańska to planowana rewolucja polityczna,

która, z powodu niepowodzenia, nabrała charakteru moralnego.

Goethe

W Muzeum Watykańskim w Sali a Croce Greca, zaprojektowanej przez ar

chitekta Michelangela Simonettiego, stoi ogromny sarkofag z porfiru, ozdo
biony pięknymi płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny wojenne i cesarski
triumf. Uważa się, że charakter tych płaskorzeźb wskazuje, iż pierwotnie sar
kofag był przeznaczony dla samego cesarza Konstantyna Wielkiego. Lecz do
tej wspaniałej kamiennej trumny złożono śmiertelne szczątki jego matki Hele

ny i pogrzebano w mauzoleum znanym jako Tor Pignattara na Via Labicana,
tuż za murami Aureliana

. W XII wieku resztki jej szkieletu przeniesiono do

kościoła pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii w Aracoeli, a w sarkofa
gu pogrzebano papieża Anastazego IV (1153-1154). Dzisiaj sarkofag ten rzad
ko przyciąga uwagę turystów zwiedzających Muzeum Watykańskie. Mijają go
tłumnie w drodze do Kaplicy Sykstyńskiej.

To wielka niesprawiedliwość losu, gdyż cesarzowa Helena - Flawia Julia Hele

na Augusta - na pewno jest jedną z najniezwyklejszych kobiet wszech czasów.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Chociaż pochodziła z nizin społecznych, stała się założycielką cesarskiej dy
nastii i sprawiła, że chrześcijaństwo stało się światową religią. A wszystko to
dzięki niezwykłemu odkryciu, którego dokonała w latach 20. IV wieku, i dzia
łaniom, które podjęła potem ze swoim synem. Była bezwzględnym dworskim
politykiem, patronką architektury i sztuki i, nawet w podeszłym wieku, pąt-
niczką oraz dociekliwym detektywem. Nie ma więc przesady w stwierdzeniu,
że idea chrześcijańskiej Europy - kontynentu połączonego, choć dość luźno,
więzami wiary - nie byłaby taka sama bez tej swarliwej, genialnej kobiety.
Helena z chrześcijańskiej legendy to pobożna, cnotliwa niewiasta; słowem:
postać nie z tego świata. Prawdziwa Helena była znacznie bardziej rubaszna,
stanowcza i uparta. Postanowiła, że zrobi wszystko dla zachowania jedności
cesarstwa, które odziedziczył jej syn, i że nic jej w tym nie przeszkodzi

. Ode

grała niezwykle ważną rolę w dziejach Prawdziwego Krzyża, ale pozostałaby
wybitną postacią w historii świata nawet wtedy, gdyby nigdy nie odbyła nie
bezpiecznej pielgrzymki do Jerozolimy.

Do powstania tej książki przyczyniło się między innymi nasze odkrycie, że

ostatnio tak niewiele napisano o tej wielkiej cesarzowej

, pomijając religijną

powieść Evelyna Waugha Helena. Wydana po raz pierwszy w 1950 roku, książ
ka Waugha rozpoczyna się od poniższej anegdoty:

Mówi się (a ja na przykład w to wierzę), że kilka lat temu pewna dama znana ze

swojej wrogości wobec Kościoła katolickiego wróciła z wycieczki do Palestyny

w stanie uniesienia. „Nareszcie poznałam całą prawdę! - powiedziała przyjaciół
kom. - Całą historię o ukrzyżowaniu wymyśliła pewna kobieta imieniem Ellen.

Sam przewodnik pokazał mi miejsce, gdzie to się stało. Nawet tamtejsi księża to

przyznają. Nazywają swoją kaplicę Wynalezieniem Krzyża"

Waugh, przytaczając tę opowieść, chciał ukazać ogrom ignorancji religijnej. Jego

książka, chociaż jest nieskrywaną apologią religii rzymskokatolickiej, opiera się
na skrupulatnych badaniach i dzięki temu zapewniła przetrwanie cesarzowej He
lenie jako postaci literackiej. Nie jest to jednak jej biografia. Co roku pojawiają się
nowe książki o cesarzu Konstantynie, ale - poza czasopismami naukowymi i pra
cami doktorskimi - nie publikuje się niczego, co dotyczyłoby jego matki

Każda próba podsumowania jej dokonań musi rozpocząć się od legendy, od

Inventio Crucis,

czyli odkrycia krzyża (ten właśnie termin źle zrozumiała cy

towana przez Waugha Amerykanka, kojarząc łacińskie inventio (odkryć) z an
gielskim invent (wynaleźć). Ta chrześcijańska opowieść jest najlepiej znana
z XIII-wiecznej Złotej legendy i poematu Elene anglosaskiego poety Cynewul-
fa. Lecz sama legenda została poświadczona znacznie wcześniej, w mowie

pogrzebowej napisanej przez Ambrożego, biskupa Mediolanu, dla cesarza

Teodozjusza Wielkiego. De Obitu Theodosii, nasze najstarsze źródło histo
ryczne dotyczące Prawdziwego Krzyża, powstało w 395 roku - chociaż wyda

je się, że opierało się na nieco wcześniejszej pracy, Historia Ecclesiastica Ge-

lazjusza z Cezarei, prawdopodobnie napisanej w latach 90. IV wieku

C e s a r z o w a Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy

Ambroży, który był biskupem w latach 374-397, okazał się jednym z najwy

bitniejszych dostojników kościelnych swojej epoki, żarliwym obrońcą orto

doksyjnej doktryny i kultu męczenników. Jednym z jego licznych dokonań było
nawrócenie na chrześcijaństwo późniejszego świętego Augustyna. Jeśli jed
nak chodzi o interesujące nas wydarzenia, działaniom Ambrożego przyświe
cał konkretny cel dynastyczny. Chciał wykazać, że odkrycie świętego krzyża
przez cesarzową Helenę usankcjonowało prawo dynastii chrześcijańskich
władców do rządów w cesarstwie rzymskim, czyli tak zwaną hereditas fidei.
Przedstawił Helenę jako drugą Maryję, która zwycięża szatana podczas poszu
kiwań najcenniejszych relikwii nowej wiary. Zamierzał bowiem przypomnieć
następcom Teodozjusza Wielkiego, że muszą okazać się godni sprawowania
władzy, i udowodnić, że stać ich na czyny równie wielkie, jak założycielkę
pierwszej chrześcijańskiej dynastii. Ambroży był również pierwszym kronika
rzem, który otwarcie połączył odkrycie krzyża i gwoździ z ukrzyżowania ze
starotestamentowym proroctwem Zachariasza (Za 14,20). Cesarzowa Helena
kazała przekuć święty gwoźdź na elementy uprzęży dla rumaka swego syna,

spełniając w ten sposób przepowiednię Zachariasza: „Wówczas nawet na
dzwoneczkach koni umieszczą napis: »Poświęcone Panu«".

Nieco późniejsza wersja tej legendy pojawia się w Historii Kościoła Rufina,

mnicha i uczonego, urodzonego w Akwilei około 345 roku. Dzieło to powsta
ło przed 402 rokiem, a jego autor spędził przedtem niemal 20 lat na Górze
Oliwnej. Powszechnie uważa się, że Rufin przekazał najlepszą literacką wer

sję opowieści o świętej Helenie - najwidoczniej powstała ona w Jerozolimie -
i dlatego warto przytoczyć ją w całości:

Mniej więcej w tym samym czasie Helenie - matce Konstantyna, niewieście sły

nącej z głębokiej wiary i pobożności, a także z niezwykłej szczodrości, której po
tomek, jak należało się spodziewać, był takim mężem, jak Konstantyn - zesłane
z niebios widzenia poleciły udać się do Jerozolimy. Tam miała rozpytać mieszkań
ców miasta, aby znaleźć miejsce, gdzie święte ciało Chrystusa wisiało na krzyżu.
Miejsce to trudno było znaleźć, gdyż dawni prześladowcy umieścili na nim posąg
Wenus, tak by wydawało się, że każdy chrześcijanin, który chciał oddać cześć Chry
stusowi w tym miejscu, okazuje cześć Wenus. Z tego to powodu miejsce to rzadko
odwiedzano i prawie całkowicie zostało zapomniane.

Tutaj Rufinus robi aluzję do pogańskiego przybytku zbudowanego na miej

scu żydowskiej Świątyni przez cesarza Hadriana po trzecim powstaniu żydow
skim z lat 133-135. (Cesarz ten zmienił również nazwę Jerozolimy na Aelia
Kapitolina). Jak wykażemy w jednym z dalszych rozdziałów, budowla ta unie
możliwiała chrześcijanom odwiedzanie najświętszego miejsca ich religii.

Potem, jak to już powiedzieliśmy, święta niewiasta pośpieszyła do miejsca wska

zanego jej przez znak dany z nieba, usuwając stamtąd wszystko, co było bluźnier-
cze i splugawione. Głęboko pod gruzami znalazła trzy krzyże leżące w nieładzie.
Jednakowoż radość ze znalezienia tego skarbu zmąciły trudności w rozróżnieniu,

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

do kogo należał każdy z krzyży. Prawdą jest, iż była tam tablica, na której Piłat
umieścił napis w języku greckim, łacińskim i hebrajskim. Lecz nawet to nie po
zwoliło wskazać krzyża Pańskiego. W takim niejednoznacznym przypadku niepew
ność wymaga boskiego potwierdzenia. Zdarzyło się tak, że w tym samym mieście
pewna wysoko urodzona dama zapadła na śmiertelną chorobę. W owym czasie tam
tejszym biskupem był Makary. Kiedy zauważył wątpliwości cesarzowej i wszyst
kich obecnych, rzekł: „Przynieście wszystkie trzy krzyże, które zostały znalezione,
a B ó g wyjawi nam, na którym z nich umarł Chrystus".

Biskup Makary odmawia modlitwę i chora w cudowny sposób odzyskuje

zdrowie, kiedy przyniesiono w jej pobliże „drzewo zbawienia".

Kiedy cesarzowa zobaczyła, że otrzymała tak wyraźny znak w odpowiedzi na

swoje prośby, wzniosła wspaniały, prawdziwie królewski kościół nad miejscem,
gdzie odkryła Prawdziwy Krzyż. Posłała swemu synowi również gwoździe, który
mi przybito ciało Pana do krzyża. Z niektórych z nich [cesarz] kazał sporządzić
wędzidło dla konia, aby użyć go w bitwie, natomiast pozostałymi wzmocnił swój

hełm również z zamiarem uczynienia go przydatnym w boju. Część drzewa zba
wienia [cesarzowa] posłała synowi, ale resztę pozostawiła w [zbudowanym przez
siebie kościele] w srebrnych skrzynkach. Te upamiętnia się regularnie, oddając im
cześć po dziś dzień

Rufin kończy tę opowieść wzmianką o uczcie, jaką cesarzowa wydała dla

konsekrowanych dziewic z Jerozolimy. Wspomina też, że sama usługiwała im

jak służebna, przynosząc jedzenie, napełniając kielichy i myjąc im ręce, co

ludzie uznali za jeszcze jeden dowód jej pobożności.

Opowiedziana przez Ambrożego i Rufina historia dała początek wielu innym.

Wszystkie jednak mają wspólny rdzeń, który ustalili obaj ojcowie Kościoła.
W 403 roku Paulinus z Noli napisał list do swojego przyjaciela Sulpicjusza Se-
werusa z Primuliacum, który prosił go o jakąś świętą relikwię. Paulinus obiecuje
przysłać fragment krzyża ofiarowanego mu przez Melanię Starszą, która sama
otrzymała go od Jana, biskupa Jerozolimy. Opisuje też legendę o świętej Hele
nie. I choć w wielu miejscach różni się ona od historii Ambrożego i Rufina, to

jej podstawowe elementy są takie same. Sozomen, uczony z Konstantynopola,

przytoczył inny wariant tej legendy w swoich Historiach Kościoła z lat 40.
V wieku, gdzie twierdzi, że Helena odkryła miejsce pogrzebanego krzyża raczej
dzięki zesłanym przez Boga znakom i snom, a nie, jak podali inni, według wska
zówek pewnego Żyda imieniem Judasz. Sozomen podał też informację, że rzym
ska Sybilla przepowiedziała odkrycie świętego krzyża i jego późniejszy kult.
Theodoret (393-ok. 466), biskup Cyrrhus, dorzucił niemające potwierdzenia
w źródłach historycznych twierdzenie, że Helena wychowała Konstantyna jako
chrześcijanina, i dowodził, iż na łożu śmierci udzieliła synowi wskazówek, jak
najlepiej rządzić imperium. Historia Kościoła Sokratesa, napisana w jakiś czas

po 439 roku, ustanawia bezpośredni związek między odkryciem świętego krzy
ża a budową kościoła Grobu Pańskiego.

Cesarzowa Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy

Te właśnie teksty stały się podstawą legendy o świętej Helenie, która przez

wieki przekazywana była potomnym w literaturze i sztuce. W następnym roz
dziale zbadamy prawdę historyczną ukrytą pod powierzchnią tradycji o Inven-
tio Crucis.

Najpierw jednak musimy zadać pytanie: kim była ta niezwykła

kobieta i co zaprowadziło ją do Jerozolimy i umożliwiło dokonanie tak donio

słego odkrycia?

Waugh przyj ął za prawdziwą romantyczną opowieść, że Helena była brytyjską

księżniczką, córką króla Coela z Colchesteru - wodza plemienia Trynowantów*
ze wschodniego wybrzeża Brytanii, o którym pamięć przetrwała w dziecięcej
rymowance Old King Cole

Ten mit stał się popularny wśród angielskich kroni

karzy w XII wieku i nabrał większego znaczenia w XIV i XV stuleciu, kiedy
propagandyści z czasów wojny stuletniej zdali sobie sprawę, że mogą go wyko
rzystać jako atut przemawiający za rozwojem brytyjskiego imperium.

W roku 1125 William z Malmesbury włączył Konstantyna do swojej Gesta

Regum Anglorum;

dodał nawet, że ponoć chłodny klimat Konstantynopola

dobrze mu służył, ponieważ urodził się w Brytanii i dlatego nie znosił słonecz
nego żaru. Cztery lata później Henryk z Huntington nakreślił skomplikowaną
genealogię Konstantyna, dowodząc jego prawa zarówno do tronu Brytanii, jak
i do cesarstwa rzymskiego. W swojej Historia Anglorum opisał przybycie ojca
Konstantyna, Konstancjusza Chlorusa, do Brytanii po podbojach w Galii i Hisz
panii. W Brytanii Konstancjusz doszedł do porozumienia z Coelem z Colche
steru. Poślubił „piękną córkę Coela, Helenę, później nazwaną »świętą«", i zo
stał królem po śmierci władcy Trynowantów. Ich syn, Konstantyn, wstąpił na
tron Brytanii po śmierci Konstancjusza w Yorku (Eburacum).

Historia regum Britanniae

Geoffreya z Monmouth, powstała w latach 1137-

1139, podaje jeszcze jedną wersję tej nieprzekonującej historii. Według Geof

freya Coel, książę Colchesteru, zbuntował się przeciwko niejakiemu królowi
Asklepiodotusowi i zagarnął jego tron. Córka Coela, Helena, wyszła później
za mąż za Konstancjusza Chlorusa, który przybył do Brytanii, żeby ściągnąć
należną daninę. Syn tej pary, Konstantyn, przyniósł pokój swemu krajowi. Wte
dy grupa rzymskich wielmożów zwróciła się do niego z prośbą o pomszczenie
krzywd wyrządzonych im przez tyrana Makscencjusza. Najważniejsze w opo
wieści Geoffreya jest stwierdzenie, że Konstantyn Wielki był przodkiem króla
Artura. W taki oto sposób ten uczony kronikarz ustanowił więź między póź
nym cesarstwem rzymskim a dawnym i przyszłym królem Brytanii.

* Trynowantowie byli z pochodzenia Brytami, pierwotnymi, celtyckimi mieszkańcami dzi

siejszej Wielkiej Brytanii, którą na przełomie V i VI wieku podbiły germańskie plemiona An-
glów i Sasów. Ci ostatni z czasem zaczęli się utożsamiać z podbitym ludem i przyswoili sobie

jego historię. Dlatego autorzy tej książki zarówno Brytów, jak i Anglosssów nazywają Brytyj

czykami (przyp. tłum.).

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Do 1295 roku teza, iż matka Konstantyna pochodziła z Brytanii, była dosta

tecznie rozpowszechniona w Europie, aby mogła zostać włączona do Złotej
legendy.

Nieoceniony Jakub de Voragine napisał, że Helena była jedyną córką

Coela, króla Brytyjczyków, i że ojciec Konstantyna pojął ją za żonę, gdy przy
był do Brytanii. W ten sposób stał się władcą tej wyspy po śmierci Coela. Na
końcu autor Złotej legendy dodał, że Brytyjczycy również tak twierdzą

Później, podczas wojny stuletniej, angielscy propagandyści jeszcze bardziej

rozbudowali ten mit. Na przykład w latach 30. XV wieku do swojego przekła
du De casibus illustrium virorum Bocaccia John Lydgate dołączył długi hymn
ku czci brytyjskiego Konstantyna, „największego monarchy, władcy i wodza
całego świata, od wschodu do zachodu"

. Na soborze w Konstancji (1414-

1418) delegacja angielska uznała za precedensowe postępowanie Konstanty

na, podkreślając, że to on zwołał pierwszy sobór i że,jako pierwszy pozwolił
chrześcijanom gromadzić się swobodnie w soborach powszechnych w celu wy
korzenienia schizm i herezji".

Henrykowi VIII bardzo spodobał się pogląd, że matka Konstantyna była Bry-

tyjką, i wykorzystał go w walce z papiestwem w sprawie rozwodu, na znak wy
zwania wkładając cesarski diadem. Polydore Vergil, historyk z czasów Tudo-
rów, napisał o Konstantynie, że „poczęła go brytyjska matka, urodziła i uczyniła
cesarzem Brytanii"

. Mit ten nadal pojawiał się w późniejszych utworach, ta

kich jak Faerie Queene Spensera i historii Brytanii pióra Miltona. Stracił jednak
na znaczeniu po XVI śmieciu i tylko Edward Gibbon otwarcie z niego szydził.

W tym wypadku, jeśli nie we wszystkich innych, szyderstwa Gibbona wy

dają się usprawiedliwione. To naturalne, że angielscy twórcy mitów szukali
związków między późniejszymi dynastiami a matką cesarza Konstantyna.
Zresztą Brytyjczycy nie byli jedynym europejskim ludem, który uznawał He
lenę za rodaczkę - Orderic Vitalis, XII-wieczny anglonormański kronikarz,
zapisał francuską legendę o spotkaniu Konstancjusza Chlorusa z Heleną
w Neustrii. W każdym razie brytyjskie przekazy są bardzo zagmatwane
i w wielu wypadkach wydaje się, że kronikarze pomylili cesarzową Helenę -
celowo lub nie - z jej imienniczką, Eleną z Carnarvonu

Nie podlega dyskusji fakt, że ojciec Konstantyna rzeczywiście był związany

z Brytanią Przybył tam w 296 roku, żeby pokonać uzurpatora Allektusa. Kon-
stancjusz Chlorus urodził się w prowincji Illyricum nad Dunajem, obecnej
Dalmacji, w marcu 250 roku. Służył w wojsku i niezwykle szybko awanso
wał, a uwieńczeniem jego kariery było mianowanie go przez Maksymiana pre
fektem gwardii pretoriańskiej. Zwycięstwo nad Allektusem na pewno świad
czyło zarówno o wielkich zdolnościach militarnych Konstancjusza, jak
i o lojalności jego żołnierzy, walczących tak daleko od domów. Wydaje się, że
Konstancjusz rzeczywiście spędził mniej niż rok w Brytanii, przywracając po
rządek i umacniając system monetarny po zdławieniu rebelii. Kiedy Maksy-
mian mianował go cezarem Galii i Brytanii, Konstancjusz na swoją rezydencję

Cesarzowa H e l e n a i narodziny chrześcijańskiej Europy

wybrał Trewir. W takim razie to przypadek, a nie patriotyczne uczucia, przy
wiódł Konstantyna do Yorku (Eburacum), do boku ojca, tego roku kiedy tam
ten nieoczekiwanie umarł. Po śmierci Konstancjusza jego żołnierze obwołali
Konstantyna augustem. Wygląda na to, że młody pretendent do tronu nie tracił

czasu i szybko wyruszył do Galii.

Teza, iż Helena była brytyjską księżniczką, jest naprawdę frapująca. Lecz

znacznie bardziej prawdopodobne jest, że pochodziła z nizin społecznych
i przybyła ze Wschodu

. Historycy podawali nazwy wielu ewentualnych

miejsc, w których miała urodzić się późniejsza cesarzowa: Naissos, Kafar,
Edessa, Trewir oraz, oczywiście, Colchester. Najbardziej prawdopodobne
wydaje się jednak Drepanum, współczesne Herkes w Bitymi, krainie położo
nej w Azji Mniejszej. Trzeba jednakże przyznać, że informacja ta pochodzi
z późnego źródła: bizantyjski historyk Prokopiusz podaje, iż Konstantyn zmie
nił nazwę Drepanum na Helenopolis, ponieważ jego matka tam się urodziła.
Natomiast Euzebiusz (biskup Cezarei w Palestynie ok. 313-339) twierdzi
w swoim Vita Constantini, że pod koniec życia Konstantyn zachorował w miej

scowości Helenopolis, którą tak nazwał od imienia swojej matki.

Więcej informacji źródłowych mamy o pochodzeniu społecznym Heleny.

Żyjący w połowie IV wieku Eutropiusz pisze, że Konstantyn urodził się ex
obscuriore matrimonio;

w swojej mowie pogrzebowej dla Teodozjusza Wiel

kiego z 395 roku Ambroży określa Helenę terminem stabularia - co dosłow
nie znaczy „córka karczmarza", a więc bezdyskusyjnie nisko urodzona kobie
ta, która mogła nawet być konkubiną. Dla Ambrożego niskie pochodzenie

społeczne Heleny stanowi dowód na to, jak niezwykłe były jej dokonania. To

właśnie jej cnoty zdecydowały o tym, że łaska Boża wyniosła ją z nędzy do
pałacu cesarskiego. „Chrystus - stwierdza dość brutalnie - wyniósł ją z nawo
zu do władzy". W trochę późniejszym tekście, Origo Constantini, Helenę na
zwano vilissima. W połowie V wieku Filostorgiusz stwierdził, że była ona
„prostą kobietą, nieróżniącą się od ladacznicy".

Chociaż pogańscy autorzy mieli powody, żeby przedstawiać wielką chrześci

jańską matronę jako nisko urodzoną, a zatem również niecieszącą się wysoką

moralnością niewiastę, całkowita niemal zgodność źródeł co do jej pochodzenia
zdaje się wskazywać na to, iż kryje się w nich ziarno prawdy. Konstancjusz,
ojciec Konstantyna, był ambitnym prowincjuszem. Rodzina nigdy nie pozwoli
łaby mu na małżeństwo z kobietą o tak niskim statusie, jaki miała Helena. Wia
domo, że nigdy nie zabrał jej ze sobą, kiedy służył cesarstwu w prowincjach na
terenie współczesnych Bałkanów. Nie zostałaby uznana za jego małżonkę, lecz
prawdopodobnie za zwykłą konkubinę, miejscową kochankę. Sam Konstantyn
urodził się jako Flawiusz Waleriusz Konstantyn w 272 lub 273 roku w Naissos,
garnizonowym mieście nad Nisawą. Konstancjusz później oddalił jego matkę
z powodów politycznych w 289 roku, gdy poślubił Flawię Maksymianę Teodo
rę, pasierbicę Maksymiana, która urodziła mu sześcioro dzieci.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Chociaż zachowanie Konstancjusza wydaje się bezduszne, to postępek ten

otworzył przed nim drogę do wspaniałej kariery w nowo utworzonej przez
Dioklecjana tetrarchii - w marcu 293 roku władzę nad cesarstwem podzieliło
między siebie dwóch augustów i dwóch cezarów: cezarem Dioklecjana był
Galeriusz, Konstantyn zaś pełnił tę samą funkcję przy Maksymianie. W tym
czasie imperium rzymskiemu od wschodu zagrażali Germanie, a od zachodu
Persowie, polityka wewnętrzna państwa zaś z samej swej natury była niesta
bilna. Dla młodego Konstantyna najważniejszy był fakt, że ojciec zrobił
wszystko, by utrzymać ten kruchy układ polityczno-dynastyczny, nawet jeśli -
na krótką metę - łączyło się to z upokorzeniem jego matki. Na korzyści zresztą
nie trzeba było długo czekać. Konstantyn wyjechał do Nikomedii w Bitynii -
w drugiej stolicy cesarstwa - gdzie sam Dioklecjan nadzorował jego wykształ
cenie. Z czasem syn z nawiązką wynagrodził Helenie jej poświęcenie.

Konstantyn rozpoczął karierę jako żołnierz, a nie cesarz-filozof, za jakiego

później pragnął uchodzić (chociaż właśnie na dworze Dioklecjana po raz pierw

szy spotkał Laktancjusza, chrześcijańskiego mówcę i filozofa). Towarzyszył
Dioklecjanowi w wyprawie przeciwko uzurpatorowi Domicjuszowi Domicja-
nuszowi w Egipcie i walczył u boku Galeriusza przeciw Persom w roku 297
i 298. Pierwsza tetrarchia rozpadła się w 305 roku po abdykacji Dioklecjana,
ale Konstantyn najwidoczniej miał już wtedy znacznie ambitniejsze plany niż
zachowanie tego czwórpodziału władzy lub jakiegoś jego wariantu. W marcu
307 roku ogłoszono go augustem jako potomka cesarza Klaudiusza II Gockie-
go (268-270). W ten sposób oparł swoje pretensje do władzy absolutnej nie na
systemie tetrarchii, lecz dziedziczenia. Pierwszym rywalem, który stał mu na
drodze do niepodzielnych rządów nad cesarstwem, był Maksencjusz. Pokonał
go w bitwie przy moście Mulwijskim w 312 roku. Dwanaście lat później,

18 września 324 roku, pod Chryzopolis zwyciężył Licyniusza, z którym aż do

tej pory dzielił władzę.

W ten sposób Konstantyn został pierwszym samodzielnym władcą cesarstwa

rzymskiego od początków rządów Dioklecjana (284—286). Jego panegiryści sła
wili go jako Rector Totius Orbis, pana całego świata, drugiego Aleksandra. W tej
książce nie ma miejsca dla pełnej oceny panowania Konstantyna oraz jego cha
rakteru. Wydarzenia z czasów rządów Konstantyna i jego osobiste ambicje wspo
mniane zostaną tylko o tyle, o ile pomogą wyjaśnić, co sprowadziło jego matkę
do Jerozolimy, prawdopodobnie w 326 roku. Na pewno nie bez znaczenia pozo
staje fakt, że Konstantyn łączył w sobie żołnierską bezwzględność ojca z marze
niami budowniczego państwa. Był gorliwym fundatorem kościołów i najaktyw
niejszym propagatorem religijnym ze wszystkich władców starożytności.
Zbudował Konstantynopol, miasto, które miało być stolicą wschodniego cesar
stwa, a z czasem świata bizantyjskiego. Stworzył gigantyczną machinę admini
stracyjną cesarstwa, zbudował wiele miast i wybił nową monetę dla swego pań
stwa - solidus - której czystość kruszcu i waga nie zmieniły się przez 700 lat.

Cesarzowa H e l e n a i narodziny chrześcijańskiej Europy 33

Pomimo odziedziczonej po ojcu surowej mentalności prowincjusza z Półwyspu
Bałkańskiego, Konstantyn był pierwszym europejskim idealistą: wymyślił włas
ny system monetarny, a przyjąwszy wiarę chrześcijańską, dał Europie spoiwo,
które miało ją łączyć aż do czasów oświecenia.

Wydaje się, że Helena odegrała we wszystkich tych wydarzeniach główną

rolę, chociaż czasami trzeba się dobrze natrudzić, aby dostrzec ślady działal
ności przebiegłego polityka, jakim była. Konstantyn, kiedy ogłoszono go au-
gustem w 306 roku, odziedziczył rezydencję swego ojca w Trewirze. Pozosta
ła ona jego kwaterą główną przez 10 lat, rywalizując z siedzibą Galeriusza
w Tesalonikach. Zapewne jego matka, wtedy blisko 60-letnia, mieszkała ra
zem z nim w Trewirze, w rodzinnej rezydencji. Jedną z budowli, która się tam
znajdowała, była wspaniała bazylika, długa na 74 metry i szeroka na 32,5 me
tra. Dlatego właśnie w Trewirze przechowała się tak żywa tradycja o Helenie
(wraz z legendą, że przekazała ona szatę Jezusa tamtejszej katedrze). Altmann
z Hautvillers, który w IX wieku spisał żywot cesarzowej, posunął się nawet do
tego, że stwierdził, iż urodziła się ona w Trewirze. Wydaje się jednak, że to
stwierdzenie nie jest bardziej wiarygodne niż entuzjazm angielskich kronika
rzy przypisujących jej brytyjskie pochodzenie.

Najbardziej interesującym dziedzictwem pobytu Heleny w Trewirze są po

zostałości budowli datowane na pierwsze 25-lecie IV wieku, odkryte pod
katedrą podczas wykopalisk prowadzonych w latach 1945-1946 i 1965-

1968. Odkopano wtedy pomieszczenie zbudowane po 316 roku i zburzone

mniej więcej po 15 latach. Wskazuje to, że średniowieczna tradycja mówią
ca o tym, iż właśnie w tym miejscu stał pałac cesarzowej Heleny, który po
tem podarowała biskupowi Trewiru Agrytiusowi, może być prawdziwa. Wia
rygodności tej teorii dodało odkrycie resztek sufitu ozdobionego freskami,
a pochodzącego mniej więcej z tego samego okresu. Na 15 panelach, które
pieczołowicie zrekonstruowano i które teraz wystawione są w muzeum die
cezjalnym w Trewirze, przedstawiono ludzkie postacie i tańczące amorki.
Szczodre użycie purpurowej barwy skłoniło niektórych uczonych do wyciąg
nięcia wniosku, że postacie te to członkowie dynastii Konstantyna, a wśród
nich znajdują się: Helena, Fausta (małżonka cesarza), jego przyrodnia sio
stra Konstancja oraz żona jego syna Kryspusa - chociaż alternatywna hipo
teza głosi, iż są to alegorie pór roku lub personifikacje Mądrości, Piękna,
Młodości i Zdrowia

Jeżeli freski rzeczywiście przedstawiają członków rodziny cesarskiej, to jesz

cze bardziej intrygujący jest fakt, że wydaje się, iż zniszczono je zaledwie
kilka lat po ich namalowaniu. Najbardziej prawdopodobne, że do tego aktu
oczywistego wandalizmu doszło podczas największego kryzysu za panowania
Konstantyna; kryzysu, który miał miejsce w gronie jego najbliższej rodziny.
Naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi w Trewirze sprawował syn Kon
stantyna Kryspus, którego matką była Minerwina (jeszcze jedna towarzyszka

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

życia pierwszego chrześcijańskiego cesarza). Wydawało się, że Kryspusa cze
ka wspaniała przyszłość - miał zostać następcą ojca, do czego przygotowywał
go Laktancjusz, był nawet konsulem w latach 318, 321 i 324

. Zupełnie nie

oczekiwanie w 326 roku Konstantyn kazał osądzić i stracić Kryspusa -
prawdopodobnie za to, że cudzołożył z Fausta, ówczesną żoną cesarza. Wkrót
ce potem zaduszono w kąpieli samą Faustę. Konstantyn wydał edykt, w któ
rym ogłosił, że nigdy więcej nie należy wymieniać imion obojga złoczyńców -
było to tak zwane damnatio memoriae. Znamienne jest też, że Euzebiusz z Ce
zarei całkowicie pomija ten krwawy epizod w biografii Konstantyna. Pamię
tając o tym, możemy przyjąć, że wspomniane wcześniej freski zostały znisz
czone w ramach usuwania śladów po Kryspusie i Fauście z historii.

Sama Helena mogła odegrać kluczową rolę w przebiegu tego kryzysu, gdyż

była przywiązana do wnuka i bez wątpienia przygotowywała go na następcę
Konstantyna. Według pochodzącego z IV wieku Epitome Aureliusza Wiktora
to właśnie gniew cesarskiej matki przypieczętował los Fausty:

Mówi się, że za namową żony Fausty, Konstantyn kazał zabić swego syna Kry

spusa. A potem, kiedy jego matka Helena, rozpaczająca po śmierci wnuka, robiła
mu wyrzuty, zabił Faustę, umieszczając ją w gorącej kąpieli.

Późniejszą wersję tej samej historii podaje Zosimos, pogański historyk z po

czątku VI wieku:

Kiedy Konstantyn zagarnął władzę absolutną [w cesarstwie], już nie ukrywał

swojej złej natury i robił wszystko tak, jak mu się podobało (...). Rzucono podej
rzenie na jego syna Kryspusa, którego przedtem uhonorował rangą cezara, że miał

romans z macochą Fausta. Konstantyn zabił go bez krzty szacunku dla praw natury.
Wydarzenia te zaniepokoiły matkę Konstantyna Helenę, która bardzo źle zniosła
utratę młodzieńca. Konstantyn, jakby chcąc ją pocieszyć, naprawił jeden zły uczy
nek jeszcze większym złem; kazał przygotować nieznośnie gorącą kąpiel, umieścić
w niej Faustę i wyjąć dopiero wtedy, kiedy umarła

1 6

Na pewno można uznać za prawdopodobne, że istniała rywalizacja między

Heleną a Fausta. Matka Konstantyna dbała o interesy Kryspusa, podczas gdy
Fausta zapewne faworyzowała swoich synów. Niewykluczone też, że Helena
nie lubiła Fausty, gdyż ta była przyrodnią siostrą Teodory, dla której porzucił

ją Konstancjusz. Wielu historyków uważa oskarżenie, że Helena była bezpo

średnio odpowiedzialna za śmierć Fausty, za bezpodstawne, tym bardziej że

relacje historyków wcale nie są rozstrzygające. Mimo to sam fakt, że opo
wieść tę uważano za prawdopodobną, daje dużo do myślenia. Helena do końca
życia zachowała wielkie wpływy na dworze Konstantyna.

Wiadomo również, że miała sporą posiadłość w Rzymie, tak zwany Fundus

Laurentus, i wspaniałą siedzibę w Pałacu Sessoriańskim. Obecnie właśnie na
tym miejscu stoi kościół Santa Croce in Gerusalemme, gdzie przechowywany

jest Titulus, a skromna kaplica położona pod zbudowanym przez Mussoliniego

relikwiarzem uważana jest za dawne mieszkanie Heleny

. Bez względu na to,

C e s a r z o w a Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy

czy to szczególne przypuszczenie jest prawdziwe, niemal wszędzie znaleźć moż
na dowody jej bytności. Sam kościół, na przykład, początkowo znany był jako
Basilica Heleniana. Wiele zagadek kryją też jego fundamenty, pochodzące z IV
wieku. Wydaje się, że w końcu II wieku w tym miejscu znajdowała się wspania
ła willa, do której Helena kazała dobudować cyrk, amfiteatr i łaźnie publiczne,
dzięki czemu uczyniła ze swego pałacu polityczny i społeczny ośrodek połu
dniowo-wschodniej części Rzymu. W pewnej inskrypcji znalezionej w pobliżu
kościoła Santa Croce jest wzmianka o naprawie łaźni - Thermae Helenae - znisz
czonych przez pożar. Dodać należy, że dwie z siedmiu inskrypcji odnalezionych
w najbliższej okolicy poświęcone są właśnie Helenie. Najwyraźniej Konstantyn
uważał tę część Rzymu za posiadłość swojej matki. Możliwe, że nawet zaanga
żował ją w budowę bazyliki Świętego Piotra - według Liber Pontificalis na gro
bie apostoła znajdował się niegdyś wielki złoty krzyż z inskrypcją z pokrytych
czarną emalią liter z imieniem „Helena Augusta".

Dla podkreślenia, jak wiele matka znaczyła dla niego osobiście, a dla cesar

stwa jako instytucji, Konstantyn uhonorował ją pod koniec 324 roku, nadając

jej tytuł augusty. Oczywiście wiele podobnych precedensów miało miejsce już

wcześniej. Przed Heleną tytuł ten otrzymała żona Galeriusza, Galeria Waleria
(305-311). Jednakże w wypadku Heleny takie wyniesienie miało natychmia

stowy i znaczący skutek polityczny. Liczba monet z jej podobizną i poświęco

nymi cesarzowej napisami znacznie wzrosła i, w pewnym momencie, była ściś
le i otwarcie łączona ze zwycięstwem Konstantyna nad Licyniuszem pod
Chryzopolis

. A zatem Helena była kimś więcej niż uhonorowaną zaszczyt

nym tytułem wdową. Śmiało można powiedzieć, że władała cesarstwem wraz
z synem i jako współrządzącą identyfikowano ją na monetach z securitas rei

publicae,

czyli dobrobytem i bezpieczeństwem kraju. W inskrypcjach nazy

wana jest procreatrix, mater lub genetrix - innymi słowy: nisko urodzona sta-
bularia

stała się założycielką nowej cesarskiej dynastii. Oczywiście dla Kon

stantyna sytuacja taka była bardzo korzystna, gdyż tytuły przynależne jego
matce pomagały umocnić jego własną pozycję, a zarazem umniejszyć znacze
nie jego przyrodniego rodzeństwa (ze związku Konstancjusza i Teodory) oraz
ich potomków. Trudno wszakże uwierzyć, że wszystkie splendory, jakimi Kon
stantyn obdarował matkę - w istocie ustanawiając jej kult - nie odzwiercie
dlały także czegoś znacznie ważniejszego, a mianowicie ogromnych wpływów,

jakie zdobyła sobie licząca wtedy ponad 70 lat cesarzowa-wdowa

Ostatnią sprawą, którą chcielibyśmy poruszyć w tym rozdziale, jest charak

ter chrześcijaństwa, które wyznawali Konstantyn i jego matka, oboje - cho
ciaż może w różny sposób - z gorliwością konwertytów. Do całkowitej chry

stianizacji cesarstwa, którym rządzili, było jeszcze daleko, ale szukając (co

jest łatwe) ułomności i niedoskonałości systemu, jaki wprowadzali, można po

minąć fakt, jak niezwykły był to rozwój w historii Zachodu.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Książka ta jest opowieścią o Prawdziwym Krzyżu. To właśnie pod znakiem

tego Krzyża - w każdym razie według relacji cesarskich biografów - Kon
stantyn przyjął nową wiarę. Jakiś czas przed zwycięstwem nad Maksencju-
szem w bitwie przy moście Mulwijskim, być może poprzedzającej je nocy,
cesarz miał widzenie, w którym polecono mu umieścić znak Chrystusa (krzyż)
na tarczach jego żołnierzy. Opowiada o tym Laktancjusz, wychowawca Kry
spusa, nastarszego syna Konstantyna, w swoim traktacie O śmierci prześla
dowców,

który prawdopodobnie opublikował w 314 roku:

Konstantynowi doradzono we śnie, żeby oznakował niebiańskim symbolem B o g a

tarcze swoich żołnierzy, a potem stoczył bitwę. Zrobił, jak mu polecono, i umieścił
ukośne X {transversa Xlittera) z kolistą górną częścią, naznaczając ich tarcze sym
bolem Chrystusa. Uzbrojona w ten znak jego armia chwyciła za broń

Według Euzebiusza, biskupa Cezarei i autora Vita Constantini, pewnego popo

łudnia cesarz i „wszystkie jego zastępy" ujrzeli na niebie świetlisty krzyż i słowa
„pod tym znakiem zwyciężysz" (en touto nika). Później Chrystus pojawił się Kon
stantynowi we śnie, rozkazał mu sporządzić sztandary bojowe dla swojej armii
w kształcie tego świętego znaku i „użyć tego symbolu w starciu z wrogiem".

Powszechnie uważa się opowieść Euzebiusza za mniej wiarygodną, chociaż

niektórzy uczeni dopuszczają możliwość, że świetlista wizja, która ukazała się
Konstantynowi i jego oddziałom, była niczym innym jak rozbłyskiem słonecz
nym

. W każdym razie, niezależnie od tego, kiedy miała miejsce i jaki cha

rakter posiadała ta domniemana boska interwencja, Konstantyn zastąpił po
gańskie sztandary swoich oddziałów nowym, chrześcijańskim symbolem.

Symbolem, który niebawem nazwano labrum. W przekonaniu, że w ten właś

nie sposób powinno zostać odczytane tajemnicze widzenie, na pewno umac
niał cesarza jego główny kościelny doradca Ossjusz, biskup Kordoby (ok. 257-
ok. 357), który pełnił tę funkcję na dworze Konstantyna w latach 312-326.
Zapewne to właśnie Ossjusz wywarł decydujący wpływ na decyzję cesarza
0 przyjęciu wiary chrześcijańskiej, lecz to Euzebiusz pozostawił najpełniejszy
opis jej symbolu. Biograf Konstantyna twierdzi, że nowy sztandar sporządzo

no z długiej włóczni pokrytej złotem, do której przymocowano poprzeczny
drążek, nadając całości kształt krzyża. Na jego szczycie znajdował się wieniec
ze złota i drogich kamieni, w który wkomponowano symbol Chi-Rho (począt
kowe litery słowa „Christos" zapisanego w języku greckim, za pomocą liter X
1 P). Cesarz kazał też umieścić znak Chi-Rho na tarczach swoich żołnierzy,
zastępując nim tradycyjne dekoracje w kształcie piorunów, zwierząt i wyobra
żeń Marsa

. Wkrótce potem wkroczył do Rzymu, pokonawszy Maksencjusza.

Ogromną nową bazylikę, zbudowaną przez jego rywala, poświęcono Konstan
tynowi, a w jej głównej sali wzniesiono wielki posąg zwycięzcy trzymającego
chrześcijańskie labrum.

Jedną z zalet tego oryginalnego symbolu, oznaczającego zarówno imię Chrystu

sa, jak i krzyż, było jego podobieństwo do rzymskiego trofeum, czyli tropaeum,

Cesarzowa Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy

oznaki zwycięstwa. Tropaeum po raz pierwszy pojawiło się na rzymskich mone
tach w końcu III wieku p.n.e. Wcześni pisarze chrześcijańscy, bez wątpienia szu
kający potencjalnych korzyści, od razu zauważyli to podobieństwo. Na przykład
Justyn Męczennik wykazał w swojej polemice, że krzyż nie jest złem, lecz ser
cem tropaeum, niesionego we wszystkich pochodach triumfalnych jako symbol
rzymskiej wszechmocy. Tertullian napisał o Jezusie triumfującym per tropaeum
crucis.

Euzebiusz podchwycił ten obraz, kiedy opisywał znak dany z nieba Kon

stantynowi jako „tropaeum [w kształcie] świetlistego krzyża". I w ten właśnie
sposób biograf Konstantyna sprawił, że krzyż z symbolu prześladowanej religii
przekształcił się w godło cesarstwa rzymskiego - oficjalnie stał się nim za pano
wania Teodozjusza II (408^ł50)

2 3

. Euzebiusz zdał sobie sprawę z niezwykłej

wszechstronności tego znaku. Zrozumiał też, że ci, którzy przyjmą ten symbol,
będą mogli go wykorzystać na wiele sposobów. Wprawdzie przypominał on
rzymski symbol triumfu, ale zawierał także imię Chrystusa i przywodził na myśl

jego śmierć na krzyżu. Na polu bitwy działał jak totem, a w kaplicy stawał się

przedmiotem kontemplacji. W dodatku umożliwił Konstantynowi pozowanie na

13. apostoła

Tak więc wydaje się, że wygrawszy ostatnią bitwę z Maksencjuszem, Kon

stantyn postanowił pozostawić swoje wojska pod Bożymi sztandarami. Tym

bardziej że to właśnie im przypisywano zasługę zwycięstwa. Dzięki temu ce

sarz mógł przedstawić je jako wynik Bożej opieki. Pomagając Konstantynowi

w potrzebie, Bóg ewangelii okazał się silniejszy niż jego rywale, którzy tło
czyli się na religijnym placu targowym początku IV wieku. Zresztą przyjęcie
przez Konstantyna monoteizmu samo w sobie nie było niczym wyjątkowym.

Euzebiusz podaje, że Konstancjusz Chlorus również miał do czynienia z taki

mi wierzeniami. Za młodu Konstantyn twierdził, iż znajduje się pod opieką
Apollina, który także objawił mu się w wizji - tym razem podczas wyprawy
na południe znad Renu, z którą ruszył, aby pokonać Maksymiana pod Marsy

lią. Mówiono, że Apollo ukazał się Konstantynowi w towarzystwie Nike, bo
gini zwycięstwa, i że podarował mu wieniec laurowy, obiecując długie i po
myślne panowanie. Miało to być spełnieniem „natchnionych pieśni poetów",
aluzją do przepowiedni Wergiliusza o zesłanym przez bogów władcy świata.

W 311 roku Konstantyn wybrał słońce na swoje bóstwo opiekuńcze. Na mo

netach bitych w tym czasie przedstawiano je jako niezwyciężonego sojusznika,
Sol Invictus.

Ten kosmiczny związek między Konstantynem i bogiem słońca

trwał przez długie lata po bitwie przy moście Mulwijskim. W każdym razie słoń
ce wciąż jeszcze widniało na monetach w przeciwieństwie do klasycznych bóstw
pogańskich, które zniknęły z nich około 317 roku. Niektórzy uczeni twierdzili,
że ten kult solarny był dla arystokracji rzymskiej rodzajem atrakcyjnego etapu
pośredniego pomiędzy pogańską religią ich przodków a chrześcijaństwem.
Prawdą jest też, że Jezusa często nazywano SolJustitiae (Słońcem Sprawiedli
wości), a jego posągi upodabniano do wyobrażeń boga słońca.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Takiej swobody teologicznej nie uważano za kapryśną, lecz za ostrożną -

widziano w niej dowód, że cesarz poszukuje Boga, który zapewni pomyślność

jego poddanym i zwycięstwo na wojnie.

Cesarze rzymscy już nie twierdzili,

że są bogami, ale zamiast tego zachowywali się jak słudzy bóstwa, działający
według jego wskazówek i chronieni jego boskim wpływem. Jeden z history
ków, specjalista od epoki Konstantyna, zauważył, że istniały „pomosty myślo
we między pogaństwem a chrześcijaństwem, którymi tacy ludzie jak ów ce
sarz mogli przejść od jednego do drugiego bez potrzeby gwałtownego
odrzucania wcześniejszych wierzeń i bez potrzeby odwoływania się do jakiejś
magicznej lub cudownej pomocy z niebios"

. Zamiana kultu Niezwyciężone

go Słońca na wiarę w Chrystusa prawdopodobnie nigdy nie była trudna dla
Konstantyna, a stała się jeszcze łatwiejsza wtedy, gdy opatrzność boska zda
wała się nad nim czuwać. Propagandyści Konstantyna przedstawiali bitwę przy
moście Mulwijskim jako triumf nowej religii nad starą, zwycięstwo potężne
go, cnotliwego chrześcijaństwa nad plugawym pogaństwem

Syn Heleny sprzymierzył się więc z religią, której najważniejszym symbo

lem był rozpoznawalny i najwidoczniej potężny talizman. Talizman, który

w oczach poddanych zapewnił mu niemal natychmiastowe zwycięstwo. Praw
dopodobnie jednak zarówno Konstantyna, jak i jego matkę pociągał głównie
potencjał chrześcijaństwa. Siła tego wyznania mogła spoić państwo, miało ono
ogromne wpływy w całym cesarstwie, a jego reprezentanci wykazywali niesa
mowite wręcz zdolności organizacyjne. W każdym razie wygląda na to, że
Konstantyn uznał potencjał chrześcijaństwa za podporę władzy cesarskiej,
podczas gdy jego poprzednicy widzieli w nim zagrożenie. Mimo to decyzja
Konstantyna o przejściu na chrześcijaństwo jest czymś niezwykłym, a jego
wybór nie wydaje się do końca podyktowany racjonalnymi powodami. Po do
kładnym zbadaniu wszystkich przesłanek historycznych można przypuszczać,
że było to prawdziwe nawrócenie, a nie działanie zręcznego polityka, który
postanowił wykorzystać przewagę, jaką mogła mu zapewnić ta konkretna reli
gia. Każdy obserwator współczesnej polityki może potwierdzić, że szczerość
i bezwzględność często idą w parze.

Religia, na którą nawrócił się cesarz, przechodziła akurat wyjątkowo trudny okres

w swojej historii. Rozdzierały ją wewnętrzne spory - odstępstwo donatystów
w Afryce i jawna herezja w Aleksandrii. W tej ostatniej prezbiter Ariusz nauczał,
że Chrystus nie był wieczny jak Bóg Ojciec ani Jemu równy (tę interpretację teo
logiczną potępiły miejscowy synod z 318 lub 319 roku oraz sobór nicejski z 325
roku

). Co więcej, Kościół chrześcijański jeszcze niedawno był prześladowany

przez tetrarchów Dioklecjana i Galeriusza. Najwidoczniej poprzednicy Konstan
tyna uważali imponującą organizację i wielką spoistość wspólnot chrześcijańskich
za zagrożenie dla integralności cesarstwa i genius populi Romani.

W pewnym sensie wczesny Kościół chrześcijański, mimo podziałów, był

jedyną, oprócz wojska, zorganizowaną siłą w cesarstwie rzymskim. Dlatego -

Cesarzowa Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy

przynajmniej teoretycznie - stanowił potencjalne zagrożenie. Co więcej, stał

się wygodnym wrogiem i użytecznym kozłem ofiarnym w niestabilnych po
litycznie czasach. Możliwe też, że Konstantyn i Maksencjusz już wcześniej
zdradzali pewną sympatię dla chrześcijaństwa i że Galeriusz wraz z Diokle
cjanem rozpoczęli nową falę prześladowań, żeby postawić współwładców

w trudnej sytuacji

. W lutym 303 roku na rozkaz Dioklecjana rozebrano

chrześcijański kościół w Nikomedii, a następnego dnia obaj władcy ogłosili
nowy edykt nakazujący chrześcijanom wydać święte księgi, które miały zo
stać spalone, i zburzyć wszystkie ich świątynie. Następne dekrety zmuszały
chrześcijan do składania ofiar pogańskim bogom, gdyż w razie odmowy cze
kała ich śmierć. Dopiero w kwietniu 311 roku Galeriusz na łożu śmierci
wydał edykt kładący kres prześladowaniom chrześcijan, którymi przedtem
kierował. Euzebiusz uznał to za „jawne działanie opatrzności Boskiej".
Uwagi Konstantyna na pewno nie umknął fakt, że prześladowania zakończy
ły się fiaskiem, że nie wszędzie zostały wprowadzone w życie i że nie zdoła
ły narzucić religjnego konformizmu w całym państwie. Cesarz zapewne zdał
sobie sprawę z tego, że skoro nie udało się wykorzenić tego ruchu religijne
go, należy go okiełznać.

Edward Gibbon podkreślał, że należy z niezwykłą dokładnością śledzić po

wolny i niemal niedostrzegalny proces, w trakcie którego monarcha najpierw
ogłosił się protektorem, a w końcu prozelitą Kościoła chrześcijańskiego

. Nie

przeszkodziło mu to jednak dalej piastować pogański urząd najwyższego ka
płana (pontifex maximus). Monety Konstantyna powoli wzbogacały się o chrze
ścijańskie symbole, podczas gdy łuk triumfalny, wzniesiony na jego cześć,
pozbawiony był takich motywów. Najwidoczniej Konstantyn doceniał zna
czenie ewolucji w kontekście przemian religijnych. Z pewnością został chrze
ścijańskim prozelitą, chociaż ta przemiana trwała dość długo. W 313 roku wraz
ze współwładcą, cesarzem Licyniuszem, wydał tak zwany edykt mediolański,
oparty na edykcie tolerancyjnym Galeriusza i zapewniający chrześcijanom
spore przywileje. Za jego panowania rozkazano tym, którzy posiadali skonfi
skowany majątek kościelny, zwrócić go prawowitym właścicielom, kościelne
dobra ziemskie zostały zwolnione od podatków, księża nie musieli sprawować
obowiązkowych urzędów municypalnych, a urzędnikom prowincjonalnym
polecono organizować budowę kościołów.

Konstantyn bardzo interesował się nominacjami biskupów, których w jego

państwie było 1800. Zniósł karę ukrzyżowania, a w 321 roku uczynił niedzielę

świętem państwowym. Osobiście uczestniczył w walce z donatyzmem i aria-

nizmem i w 325 roku zwołał sobór w Nicei - wzięło w nim udział 2000 do

stojników kościelnych - na którym oświadczył, wbrew heretykowi Ariuszowi,
że Jezus jest homoousios z Bogiem Ojcem, czyli „z jednej substancji". Oczy

wiście tylko optymista nazwałby tego grubo ciosanego i wojowniczego wład
cę teologiem, ale Konstantyn był dostatecznie inteligentny, aby zrozumieć, że

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

teologiczne spory to wielka groźba dla jedności doktryny chrześcijańskiej,
którą pragnął narzucić swoim poddanym.

Jaką rolę odegrała Helena w tych niezwykłych wydarzeniach? Często snuto

przypuszczenia, że zarówno matka, jak i jej syn flirtowali z nową wiarą. Wie
my na pewno, że Konstancjusz i jego druga żona Teodora wybrali prawdziwie
chrześcijańskie imię dla ich córki - Anastazja (co znaczy zmartwychwstanie).
Teodoret, żyjący w V wieku historyk Kościoła, twierdzi, że sam Konstantyn
został wychowany na chrześcijanina przez rodziców, a niektórzy uczeni uzna
li, iż może być w tym ziarno prawdy

. Twierdzenie Teodoreta nie jest jednak

poparte niezbitymi dowodami. Inna wysunięta przez współczesnych naukow
ców teoria głosi, że Helena była z pochodzenia Żydówką. Na poparcie swojej
tezy przytaczają oni szczególny argument, otóż znalezienie przez nią Prawdzi
wego Krzyża mogło zostać uznane za akt pokuty za udział Żydów w śmierci

Syna Bożego

3 2

. Niestety jedynym źródłem mającym potwierdzić żydowskie

pochodzenie Heleny jest Actus Silvestri, wielokrotnie kopiowany tekst z dru
giej połowy V wieku, w którym cesarzowa, wyznawczyni judaizmu, począt
kowo sprzeciwia się nawróceniu syna na chrześcijaństwo; ona sama zaś przyj
muje nową religię, kiedy Konstantyn zorganizował w Rzymie debatę między
uczonymi żydowskimi a chrześcijańskimi. Wydaje się całkowicie nieprawdo
podobne, aby taka dyskusja mogła mieć miejsce za panowania Konstantyna,
i tylko nieliczni uczeni widzą w Actus Sihestri wiarygodne źródło historycz
ne, mimo jego kolorytu.

Bardzo prawdopodobne jest, jak twierdzi autor Vita Constantini, że to syn

nawrócił matkę na chrześcijaństwo. Możliwe też, że Helena przeszła na chrze
ścijaństwo za sprawą Lucjana, przełożonego szkoły teologicznej w Antiochii,
który uczył zarówno Ariusza, jak i obrońcę Ariusza, Euzebiusza z Nikomedii
(nie należy go mylić z biografem Konstantyna, Euzebiuszem z Cezarei).

Lucjan, który poniósł męczeńską śmierć w styczniu 312 roku, był ulubień-

cem Heleny. Ta sympatia mogła stać się przyczyną konfliktu z Eustacjuszem
z Antiochii, zdeklarowanym przeciwnikiem Ariusza, którego usunięto ze sta
nowiska, co przypisywano wrogości matki cesarza

. Atanazy, biskup Alek

sandrii w latach 328-373, w taki sposób ujął to oskarżenie w swojej Historia

Arianorum:

Niejaki Eustacjusz, biskup Antiochii, był spowiednikiem i wyznawcą ortodok

syjnej wiary. Ponieważ bardzo żarliwie trzymał się tej prawdy, gardził ariańską he
rezją i nie chciał przyjmować tych, którzy podzielali poglądy Ariusza, zaatakowa
no go za pośrednictwem cesarza Konstantyna; jako pretekst podano, że obraził

matkę tego władcy.

Możliwe nawet, że Helena skłaniała się ku arianizmowi, chociaż nie należy

wyciągać z tego wniosku, iż lepiej znała się na teologii niż jej syn. Tak jak on
potrafiła wykorzystać religię, by zjednać sobie lud, i z niezwykłą przenikli
wością odgadła, jakie aspekty chrześcijaństwa - mianowicie krzyż - można

Cesarzowa Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy

wykorzystać dla celów dynastycznych. W swojej posiadłości w Rzymie, Fun-
dus Laurentius, w drugiej dekadzie IV wieku wzniosła bazyliką pod wezwa
niem Świętego Marcellina i Piotra. Istnieją też dowody, że uczestniczyła w bu
dowie bazyliki Świętego Piotra, zapewne największego architektonicznego
osiągnięcia rządów Konstantyna. Lecz największy wkład, jaki wniosła w nową
epokę chrześcijańskiego cesarstwa rzymskiego, nie miał architektonicznego,
doktrynalnego czy religijnego charakteru. Wszystko zaczęło się od pewnej
podróży.

3. Odkrycie Prawdziwego Krzyża

Ale skąd wiesz, że On nie chce, żebyśmy go mieli - mam na myśli krzyż?

Założę się, że On tylko czeka, że któreś z nas pojedzie i znajdzie ten krzyż -

właśnie w tej chwili, kiedy jest najbardziej potrzebny.

Evelun Waugh Helena

Można powiedzieć, że ona była archeologiem,

który odniósł największy sukces w dziejach ludzkości.

Amos Elon Jerusalem - City of Mirrors

(Jerozolima - miasto luster)

[Ona] jednoczyła łatwowierność owych czasów z serdecznymi uczuciami

niedawnego nawrócenia.

Edward Gibbon

W połowie lat 20. IV wieku pewna wywodząca się z nizin społecznych ko

bieta, mająca ponad 75 lat, odbyła wielce uciążliwą podróż, której rezultatów
nie mogła przewidzieć. Musiała przebyć ogromne odległości i wiele prowincji
cesarstwa rzymskiego. Przejeżdżała przez niezliczone miasteczka i osady,
a w drodze pokonała wiele przeciwności. Ale podczas tej trwającej dwa lata
podróży dokonała jednego z największych odkryć w historii europejskiej kul
tury i religii. Odkrycia, które stało się inspiracją dla sztuki, poezji, literatury
i powodem niezliczonych pielgrzymek.

Po upływie tylu stuleci trudno z całą pewnością stwierdzić, dlaczego cesa

rzowa Helena wybrała właśnie ten moment swojego życia, żeby wyruszyć na
Bliski Wschód. Decydującą rolę w jej wyborze musiały odegrać burzliwe
wydarzenia połowy lat 20. IV wieku. We wrześniu 324 roku n.e. Konstantyn

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

pokonał swojego ostatniego rywala, Licyniusza, na azjatyckim brzegu Bosfo
ru pod Chryzopolis. Rok później zwołał w Nicei sobór, żeby skończyć z po
działami w Kościele chrześcijańskim, które zagrażały jego roli jako siły spaja

jącej cesarstwo rzymskie. A w 326 roku kazał stracić swego syna Kryspusa

i żonę Faustę - tę ostatnią być może za namową Heleny.

To wydarzenie skłoniło niektórych historyków do wysunięcia hipotezy, że

celem pielgrzymki cesarzowej były pokuta i żal za grzechy popełnione w ostat
nich latach życia. Tyle że trudno jest pogodzić wizję Heleny obarczonej po
czuciem winy z tym, co wiemy ojej bezwzględnym postępowaniu na dworze
Konstantyna. Znacznie bardziej prawdopodobna zatem jest teza, że po śmierci
Fausty cesarzowa raczej odetchnęła z ulgą i zaczęła pomagać synowi w dziele
chrystianizacji cesarstwa rzymskiego - a wydaje się, że kampania ta nasiliła
się po 324 roku. Należało nadzorować budowę kościołów w Ziemi Świętej.
We wschodnich prowincjach cesarstwa panował religijny i polityczny zamęt,

prawdopodobnie spowodowany nagłą zmianą polityki religijnej po klęsce Li

cyniusza. Sytuacja ta wymagała obecności kogoś z rodziny cesarskiej - matki,

jeśli nie syna.

Helenę nade wszystko pociągała magia świętych miejsc. Wiara, którą przy

jęła wraz z synem, ofiarowała wiele takich „turystycznych" atrakcji swym wy

znawcom. Zarówno na Konstantynie, jak i na Helenie najwidoczniej najwięk
sze wrażenie wywarł wyjątkowy, historyczny charakter tych miejsc. Opisane
w ewangeliach wydarzenia działy się zaledwie przed 300 laty; co więcej, stało
się to na terenie podległym władzy Rzymu. Tak blisko, że zapewne świado
mość tego dawała pielgrzymowi poczucie stałego, żywego kontaktu z Jezu
sem

. Co więcej, miejsca, gdzie żył, nauczał i cierpiał, bez trudu można ziden

tyfikować. Co dawało nadzieję na to, że uda się odnaleźć cenne artefakty
związane z życiem i posługą Chrystusa. Już sam fakt, że istniały, oraz ich nie
zwykły „duchowy" wymiar mogły w przyszłości dać wielką władzę tym, któ
rzy będą je posiadali. Gdyby jakaś inna cesarska dynastia zdołała „przywłasz
czyć" sobie religię, zrobiłaby to samo z miejscem powstania tej wiary
i relikwiami pozostawionymi przez jej założycieli. W tym wypadku żadne miej
sce nie mogło być bardziej święte niż to, gdzie Jezus umarł i zmartwychwstał,
żaden artefakt zaś świętszy od krzyża, na którym skonał. Minęło 14 lat, odkąd
Konstantyn przyjął ten chrześcijański znak za swoje godło, i nadzieja, że moż
na będzie odnaleźć pozostałe po nim resztki drewna - lignum crucis - które go
symbolizowały, na pewno napełniała serca cesarza i jego matki głębokim wzru
szeniem

Jest niemal pewne, że ten niezwykły projekt powstał za namową Makarego,

biskupa Jerozolimy. O wpływach Makarego na soborze w Nicei (325 rok) naj

lepiej świadczą przyjęte tam postanowienia: otóż pozostali dostojnicy kościel

ni uznali jego biskupstwo za „starożytne" i oświadczyli, iż miało ono „zwy
czajowo" wyższą pozycję. Jak się wkrótce przekonamy, było to kolejne

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

zwycięstwo w jego rywalizacji z biskupem stolicy prowincji, Cezarei. Niewy
kluczone, że to właśnie w Nicei Makary po raz pierwszy podsunął cesarzowi -
który jako młodzieniec odwiedził Palestynę wraz z Dioklecjanem - pomysł
odzyskania świętych miejsc chrześcijaństwa dla większej chwały tej religii,
a tym samym dla większej chwały cesarstwa.

Pierwszym i najważniejszym zadaniem było zniszczenie pogańskiej świąty

ni położonej na zachód od forum Hadriana, a wzniesionej przez tego władcę
w 135 roku w przypuszczalnym miejscu śmierci i zmartwychwstania Jezusa.
Hadrian zamierzał zbudować colonia civium Romanorum (kolonię obywateli
rzymskich) pod nazwą Aelia Capitolina na popiołach żydowskiej Jerozolimy
po zdławieniu wielkiego powstania Bar Kochby (135 rok). Położone na wscho
dzie wzgórze stało się nowym Kapitolem, a nad Grobem Pańskim wzniesiono
świątynię Wenus. Euzebiusz twierdzi, że Hadrian postąpił tak, aby zatrzeć
wszelkie wspomnienia o męce Jezusa i przeszkodzić w szerzeniu nowej reli
gii. W rzeczywistości skutek był zapewne odwrotny - rozsławił, a nie zatarł
w ludzkiej pamięci najświętsze miejsce chrześcijaństwa, w którym stała teraz
wspaniała pogańska budowla

Właśnie w tym miejscu architekci, kamieniarze i kopacze Makarego zabrali

się do pracy i - jak na pewno gorąco pragnął tego biskup Jerozolimy - odkryli
domniemany grób Chrystusa. Euzebiusz napisał, że było to tak, jakby Zbawi
ciel powrócił do życia. Ten archeologiczny triumf skłonił Konstantyna do opra
cowania planów budowy Nowej Jerozolimy, z Grobem Pańskim pośrodku
miasta. W liście do Makarego, przytoczonym przez Euzebiusza, cesarz polecił

biskupowi wznieść w tym miejscu „najpiękniejszą na świecie bazylikę". Za
pewne w celu udzielenia pomocy w nadzorowaniu tego i wielu innych zadań
Konstantyn wysłał swoją wiekową matkę na Wschód w ostatniej i najważniej
szej w jej życiu misji dla cesarstwa.

Euzebiusz poświęca pięć paragrafów (42^17) trzeciej księgi Vita Constanti

szczegółowemu opisowi wyprawy Heleny, zaczynając swoją opowieść tak:

Albowiem ona, postanowiwszy wywiązać się z pobożnych obowiązków wzglę

dem Boga, Króla Królów, i czując, że powinna podziękować modłami zarówno
w imieniu swoim, jak i syna - teraz tak potężnego władcy - oraz jego synów, a jej
wnuków, cezarów, którym B ó g nie skąpi Swej łaski, chociaż była już w podeszłym
wieku, lecz obdarzona nieprzeciętną mądrością, pośpieszyła z młodzieńczą skwa-
pliwością do tej czcigodnej krainy; jednocześnie odwiedzając wschodnie prowin
cje, miasta i ludzi z prawdziwie cesarską troską

Euzebiusz wyjaśnia dalej, że Helena bez zwłoki poświęciła dwa kościoły

„Bogu, którego wielbiła" - jeden w Betlejem, a drugi na Górze Oliwnej:

W ten sposób Helena Augusta, pobożna matka pobożnego cesarza, wzniosła nad

dwiema świętymi jaskiniami te dwa wzniosłe i piękne pomniki oddania, godne
wiecznej pamięci, na cześć Boga, jej Zbawiciela, i na dowód swego świętego zapa
łu otrzymała odpowiednie pełnomocnictwa od syna-cesarza

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

Według biografa Konstantyna wyprawa Heleny po raz kolejny pozwoliła

poznać jej pobożność i szczodrość:

Obdarzona przez syna cesarską władzą, dała liczne dowody hojności zarówno

mieszkańcom kilku miast, jak i poszczególnym osobom, które zwróciły się do niej,
gdy jednocześnie hojną ręką rozdawała szczodre dary żołnierzom. Szczególnie wiel
kimi podarunkami obdarzyła nagich i bezdomnych biedaków. Jednym dała pienią
dze, drugim duże ilości odzieży, jeszcze innych uwolniła z niesprawiedliwego ucis
ku lub pozwoliła im wrócić z wygnania.

Pod wieloma względami podróż Heleny miała charakter pielgrzymki. Euze

biusz opowiada - cytując Psalm 132 (Ps 132,7) - że cesarzowa pragnęła po
modlić się w miejscach, po których stąpał Chrystus; nie pominęła kościołów
„nawet w najmniejszych miasteczkach". Porównał Helenę, jako matkę cesa
rza, z Najświętszą Marią Panną, matką Jezusa. Opisując jej czyny w Betlejem,
Euzebiusz celowo podkreślił, że „najpobożniejsza cesarzowa uczciła miejsce
Tej, która urodziła to niebiańskie dziecię". Ale Helena wykorzystała też tę
daleką podróż do głoszenia wszem wobec, jak dobrotliwym i szczodrym
władcą jest jej syn, obdarzając pieniędzmi te oddziały wojska, które mogłyby

się zbuntować, i rozdając po drodze inne dary. Pieniądze i schronienie, jak już

widzieliśmy, dawała biednym, uwalniała także więźniów, zwracała wolność

skazańcom pracującym w kopalniach i pozwalała wygnańcom na powrót do
domów. Widać, że jej wyprawa była w takim samym stopniu spektakularnym
wydarzeniem publicznym, jak prywatną pielgrzymką; ucieleśniała wyznawa
ny przez Konstantyna ideał monarchii religijnej, tak samo jak odzwierciedlała

wewnętrzne przekonania każdego chrześcijańskiego konwertyty

. Helena

w mistrzowski sposób potrafiła połączyć splendor towarzyszący cesarskiej
podróży z pokorą chrześcijańskiej pielgrzymki.

Zwrócono uwagę na to, że dokonując tej przemiany z cesarzowej w pątnicz-

kę, Helena ułatwiła zadanie swoim następcom; pielgrzymki do świętych miejsc

stały się czymś normalnym w chrześcijańskim cesarstwie rzymskim

. Błędem

jednak byłoby stwierdzenie, iż matka Konstantyna jako pierwsza odbyła piel

grzymkę do Jerozolimy. Istnieją nieliczne, ale niezbite dowody, że przed nią
wielu podjęło peregrinatio ad loca santa. Biskup Melito z Sardis wyruszył na
taką wyprawę około 170 roku; w kazaniu O Wielkanocy wspominał, że „przy
był do miejsca, gdzie to wszystko zostało powiedziane i się wydarzyło". Euze
biusz zapisał w swojej Historii kościelnej, że Aleksander, biskup z Kapadocji,
udał się do Jerozolimy około 210 roku, żeby się pomodlić i obejrzeć święte
miejsca. Inne źródła podają, że Firmilian, biskup kapadockiej Cezarei, i Ory-
genes, wielki uczony chrześcijański, przybyli do Ziemi Świętej w III wieku.

Na długo przed pielgrzymką Heleny Euzebiusz nazwał Betlejem „tak sławnym,
że ludzie śpieszą ze wszystkich stron świata, by je zobaczyć". Opublikował rów
nież własny indeks nazw geograficznych - Onomasticon, na wiele lat przed wy
prawą matki Konstantyna

. Dowodzi to, iż istniało wielkie zapotrzebowanie na

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

takie informacje wśród pielgrzymów na długo przed wyprawą Heleny i prze
prowadzonymi przez nią wykopaliskami z lat 20. IV wieku.

Ta wczesna fala pielgrzymek jest tym bardziej godna uwagi, że miejsca, któ

re owi pątnicy najbardziej chcieli ujrzeć, zostały - z rozkazu Hadriana - zabu
dowane. Wzniesiono tam świątynię Wenus, a tuż obok - forum nazwane jego
imieniem

. Wygląda na to, że magii Kościoła jerozolimskiego, a zwłaszcza

miejsca ukrzyżowania Chrystusa, ulegali nie tylko miejscowi chrześcijanie,
lecz także ich współwyznawcy z najodleglejszych krańców cesarstwa. Przy
bywali, wiedząc, iż pogańska budowla poświęcona Afrodycie uniemożliwi im
zobaczenie najświętszego miejsca znanego z ewangelii. Jerozolima, nawet po
zwycięstwie Hadriana nad żydowskimi powstańcami Bar Kochby ze 135 roku,
wciąż uważana była za mistyczne miasto i wiara w to przetrwała nietknięta
w sercach chrześcijan. Najwidoczniej Konstantyn i Helena dostrzegli ten fakt,
szukając nowych źródeł władzy nad duszami poddanych

W późnej starożytności podróż nie należała do najłatwiejszych zadań. Na

pełnym morzu roiło się od piratów, na lądzie rozbójnicy byli równie niebez
pieczni. Wozy, którymi podróżowali bogacze - dwukołowe carpentum - nie
zapewniały wygód pasażerom. Dla liczącej ponad 75 lat kobiety, mimo wszyst
kich udogodnień, jakie dawała jej pozycja matki cesarza, wyprawa do Jerozo

limy na pewno była bardzo ryzykownym przedsięwzięciem. Euzebiusz nie

podaje szczegółowego opisu podróży cesarzowej, ale w przybliżeniu można
odtworzyć trasę, którą przebyła". Gdyby Helena chciała podróżować lądem,
wyruszyłaby z Bitynii i przejeżdżając przez Cylicyjskie Wrota, dotarłaby do
Antiochii. Stamtąd udałaby się do Tyru, następnie Cezarei i w końcu do Jero
zolimy. Przebyłaby wtedy prawie 2000 kilometrów. Gdyby wybrała alterna
tywny, morski szlak, dotarłaby do Caesarea Maritima lub do Jaffy (położo
nych na północny zachód lub na północ od Jerozolimy) w dwa tygodnie,
zakładając, że przychylny wiatr ułatwiłby żeglugę jej statkowi.

Wyprawa matki Konstantyna na pewno była wielkim przedsięwzięciem.

Cesarzowej towarzyszyły tłumy sług, kucharzy, żołnierzy i zwiadowców, któ
rzy mieli dopilnować, żeby inne pojazdy nie zatarasowały drogi

. Będąc wy-

słanniczką swego syna i cesarzową w jednej osobie, Helena cieszyła się naj
wspanialszą gościną, jaką mógł jej zapewnić cursus publicus - stworzona przez
Oktawiana poczta cesarska - albowiem osobom podróżującym w sprawach
państwowych przysługiwały specjalne przywileje. Do IV wieku rzymskie dro
gi były usiane zajazdami dla cesarskich wysłańców (mansiones) oraz dla po
zostałych podróżników {stationes). W tych miejscach można było uzupełnić
zapasy żywności, zmienić konie, wozy i woźniców, odpocząć, a także zaspo

koić głód i pragnienie. Zajazdy znajdowały się w odległości od 40 do 56 kilo
metrów od siebie - podróżny mógł pokonać taki dystans w jeden dzień przy
dobrej pogodzie. Wszystkie miały obowiązek ugościć najlepiej jak potrafią
posiadacza oficjalnego diploma

Oczywiście ten system mógł prowadzić do

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

nadużyć i z całą pewnością ich nie brakowało. Sobór powszechny, który odbył
się w Sofii w 343 roku, zarządził, że żaden biskup nie może pojawić się na
cesarskim dworze bez wezwania. W 362 roku Julian Apostata oświadczył, że
„cursus publicus

został zniszczony z powodu bezwstydu i bezczelności pew

nych osób".

Wprawdzie Euzebiusz podkreśla szczodrość Heleny wobec tych, których

spotkała w drodze, ale można przypuszczać, że gospodarzom mansiones nie

było łatwo odpowiednio ugościć osobę o takiej pozycji. Należąca do arysto
kracji pątniczka, Melania Młodsza, podczas pobytu w Konstantynopolu za
mieszkała w pałacu Laususa, szambelana Teodozjusza II; natomiast Paulę,
bogatą wdowę, która odbyła pielgrzymkę w 385 roku, zarządca Palestyny za
prosił do swojej rezydencji w Jerozolimie (ona jednak odrzuciła ten zaszczyt
dla celi w Betlejem). Na pewno jednak znacznie większe wymagania miała
matka cesarza, kobieta w podeszłym wieku, przyzwyczajona do wygód Pałacu

Sessoriańskiego i cesarskiego kompleksu rezydencjonalnego w Trewirze. Snu

to rozważania, całkiem przekonywające, że to właśnie te żądania, a nie niuan
se teologii Ariusza mogły być prawdziwym powodem sporu Heleny z bisku
pem Eustachiuszem z Antiochii. W każdym razie nietrudno jest wyobrazić
sobie nastrój cesarzowej, kiedy wreszcie przybyła do Świętego Miasta na spot
kanie z biskupem Makarym.

Skala dalekosiężnych planów Konstantyna dla Ziemi Świętej, których wy

konanie miała nadzorować Helena, zapiera dech w piersi. To właśnie wtedy,
ostatecznie, w owej chwili chrześcijaństwo przestało być religią ukrytych świą
tyń i prywatnych pokoi i nabrało oficjalnego charakteru. A wspaniałość i splen
dor tej nowej religii państwowej najbardziej widać było w jej kolebce. W Be
tlejem wzniesiono kościół Narodzenia Pańskiego nad grotą, gdzie miał się
urodzić Jezus (do naszych czasów dotrwała większa budowla z czasów Justy
niana, która stoi na jej miejscu). Na Górze Oliwnej zbudowano kościół Wnie
bowstąpienia, tak zwany kościół Eleony, trzynawową bazylikę, pod którą znaj
dowała się krypta, gdzie - jak mówiono - Jezus nauczał swoich uczniów.
Późniejsi historycy zapisali, że podczas swojej pielgrzymki Helena ufundowa
ła aż 48 kościołów, a Euzebiusz na pewno przypisał jej budowę świątyń z Be
tlejem i z Góry Oliwnej. Egeria, pątniczka z końca IV wieku, wspomina o bu
dowlach, które powstały w Palestynie za panowania Konstantyna, używając
słów: subpraesentia matris suae. Wskazuje to, że Helena była ściśle związana
ze wszystkimi budowlami, które cesarz wzniósł w Ziemi Świętej

Helena nie była jedyną wysłanniczką Konstantyna do Palestyny. Cesarz ten

wyprawił do Ziemi Świętej również Eutropię, matkę Fausty, aby nadzorowała

jego tamtejsze przedsięwzięcia. Prawdopodobnie to właśnie jej nalegania spra

wiły, że rozkazał zbudować kościół w miejscowości Mamre, gdzie Abraham spo
tkał trzech aniołów. Mimo wszystko jednak Helena była jego najważniejszym

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

pełnomocnikiem w realizacji wielkich planów. W samym centrum Nowej Je
rozolimy, na miejscu Golgoty i grobu Chrystusa, miała stanąć bazylika Grobu
Pańskiego (została poświęcona wiele lat po podróży Heleny, 13 września 335
roku). Na jednym terenie ruszyła budowa dwóch obiektów. Pierwszy to pię-

cionawowa bazylika, znana też jako Martyrium, którą zachwycał się w 333
roku Pielgrzym z Bordeaux:

Była tam, niedawno zbudowana, na rozkaz cesarza Konstantyna, bazylika; ko

ściół godnej podziwu urody, ze zbiornikami po bokach, z których czerpie się wodę,
i, z tyłu, z baptysterium, gdzie dzieci są oczyszczane [z grzechów].

Do bazyliki przylegał dziedziniec otaczający szczyt Kalwarii, czyli Golgoty,

i sam grób Jezusa, nad którym później wzniesiono rotundę znanąjako Anastasis.
Euzebiusz, który zmarł w 340 roku, nie miał okazji tego zobaczyć, ale pątniczka
Egeria opisała obrzędy kościelne, które tam odprawiano w późniejszych latach.

Jak skomentowało to wielu współczesnych nam turystów, trudno doszukać

się jakiegoś podobieństwa pomiędzy obecnym kościołem - wzniesioną przez
krzyżowców, mniejszą budowlą z pierwszej połowy XII wieku - a niezwykle

piękną bazyliką wychwalaną przez pisarzy z IV stulecia. Dzisiaj kościół Gro
bu Pańskiego jest niemal ukryty, można dotrzeć do niego tylko, przechodząc
przez mały dziedziniec przy pewnej arabskiej ulicy. Zauważył to Charles
Couasnon w swoich wykładach o Grobie Pańskim: „Został on wchłonięty przez
miasto; zbliżamy się do niego, wcale go nie widząc". Po wejściu przybysz,
według słów innego wielkiego uczonego jerozolimskiego L.H. Vincenta: „ma
nieprzyjemne uczucie, że znajduje się w jakimś labiryncie, wrażenie chaosu"

Sam grób znajdujący się we wnętrzu kościoła jest teraz zamknięty w czymś,

co David Roberts, wielki szkocki grawer, nazwał „ohydnym kioskiem".

Wiemy jednak, że opisana przez Euzebiusza bazylika nie była ohydna. Bio

graf Konstantyna nazwał ją „boskim pomnikiem nieśmiertelności". Po obu
stronach jej nawy głównej znajdowały się nawy boczne. Na ich ścianach wzno
siły się krużganki wsparte na wysokich kolumnach. Ściany naw ozdobiono
marmurem, a sama nawa główna kończyła się konstrukcją nakrytą półkopułą,
otoczoną 12 kolumnami, na których umieszczono srebrne naczynia. Egeria,
zwiedziwszy wschodnią część imperium, tak napisała o Martyrium: „Zostało
zbudowane przez Konstantyna i pod nadzorem jego matki ozdobione złotem,
mozaikami i cennym marmurem tak bogato, jak na to stać było jego państwo"

Konstantyn nie wysłałby matki do nadzorowania budowy zwykłego kościoła.
Chciał, by budowla stała się prawdziwym symbolem jego majestatu jako pra
wodawcy i przedstawiciela Boga na ziemi. Miała to być budząca lęk wizja
pochodzącej od Boga władzy, najlepsza, jaką kamieniarze byli w stanie stwo
rzyć

. Pragnął zbudować Nowy Rzym, Nova Roma.

Częścią misji Heleny w Jerozolimie był nadzór nad tym projektem. Lecz

miała ona także inne cele - jeżeli wierzyć Ambrożemu, Rufinowi i innym twór
com tradycji lnventio Crucis, którzy twierdzili, że cesarzowa odbyła tę podróż,

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

ponieważ była przekonana, iż uda się jej odnaleźć pozostałe fragmenty święte
go krzyża. Jak wyjaśnimy w ostatnim rozdziale, można prześledzić tę historię
w zachowanych pismach aż do 395 roku, chociaż wiadomo, że w tym czasie
krążył inny, wcześniejszy tekst opisujący te wydarzenia, autorstwa Gelazjusza
z Cezarei. Omówiliśmy już genezę legendy o świętej Helenie, ale musimy jesz
cze stwierdzić, że tradycja ta, pomimo jej bogactwa i siły przekonywania, zo

stała całkowicie odrzucona przez współczesnych uczonych. Jan Willem Drij-

vers, jeden z najpoważniejszych uczonych akademickich, który zajmował się
tą kwestią w ostatnim czasie, tak sformułował swój pogląd:

Legenda jest (...) wytworem wyobraźni. Powszechnie uważa się, że jej zada

niem jest wyjaśnić jakiś fakt i nadać mu znaczenie. Chociaż legenda o odkryciu
Prawdziwego Krzyża zawiera fakty historyczne i być może opiera się na pewnym
autentycznym wydarzeniu, tzn. odnalezieniu w Jerozolimie kawałka drewna uzna
nego za krzyż Chrystusa, ale główne zarysy tej opowieści to czysta fikcja

Drijvers posuwa się dalej niż wielu jego bardziej sceptycznych kolegów,

przyjmując, że w tradycji Inventio Crucis może kryć się ziarno prawdy, lecz
zgadza się z nimi, odmawiając Helenie jakiejkolwiek roli w tym wydarzeniu

My natomiast na kartach tej książki chcemy udowodnić, że obecne stanowisko
naukowców jest błędne i że należy poważnie potraktować legendę o świętej
Helenie pomimo wszystkich upiększeń, w jakie ją przyobleczono. Niemal na
pewno tkwi w niej ziarno prawdy. W dalszych rozdziałach omówimy znalezi
ska archeologiczne, odkryte w kościele Grobu Pańskiego, i nowy dowód na
to, że krzyż był czczony w okolicach Jerozolimy od najdawniejszych czasów.
Co najważniejsze, przeprowadzamy pierwszą wszechstronną analizę Titulus
Crucis przechowywanego w kościele Santa Croce in Gerusalemme w Rzymie.

Najpierw jednak musimy zbadać tezę - ogólnie przyjmowaną za ostateczną -
którą wysunięto przeciw legendzie Heleny.

Euzebiusz z Cezarei (ok. 260-339) powszechnie uważany jest za ojca histo

rii Kościoła. Jego Historia kościelna w ostatecznej postaci pojawiła się jakiś
czas po klęsce Licyniusza w 324 roku, ale przed straceniem Kryspusa dwa lata
później. W 336 roku Euzebiusz ogłosił też swoje oratorium Pochwała Kon
stantyna,

a wyczerpującą biografię tego cesarza opublikował po jego śmierci

w 337 roku

Osoba Euzebiusza budzi w ludziach nauki silne emocje. Niedawny biograf

Konstantyna określił Euzebiusza jako „nie tylko miernego stylistę, lecz także
przygnębiająco nieobiektywnego historyka (...), który fałszywie przedstawił

[pierwszego chrześcijańskiego] cesarza jako zwykłego, świętoszkowatego

wyznawcę [nowej religii]"

. Mimo to w jednej kwestii współcześni uczeni

z radością łapią Euzebiusza za słowa - a raczej za brak słów. Albowiem kroni
karz ten w opisie wyprawy Heleny do Jerozolimy nie wspomina o odkryciu
przez nią świętego krzyża.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Edward Gibbon, omawiając legendę o Inventio, stwierdził, że milczenie

Euzebiusza zadowala myślących, a wprawia w zakłopotanie wierzących. To
stanowisko na pewno usatysfakcjonowało większość współczesnych uczonych
akademickich, którzy fakt, że Euzebiusz pominął największy sukces Heleny -
żeby zacytować jednego z nich - uważają za „niezwykle przekonywający"

W końcu pierwszy biograf Konstantyna niezwykle barwnie opisuje odnalezie
nie Grobu Pańskiego i zbudowany tam kościół, ale nie wspomina o odkryciu
lignum crucis

przez Helenę, co tak bardzo poruszyło Ambrożego i później

szych pisarzy chrześcijańskich. Powszechnie wyciąga się z tego wniosek, że
milczenie Euzebiusza pozwala nam całkowicie odrzucić tradycję o Helenie

jako stek kłamstw.

Ciekawe, że ci, którzy najchętniej potępiają liberalizm wśród uczonych

skłonnych do badania wartości historycznej i wiarygodności starożytnych tek
stów chrześcijańskich, sami gotowi są je zaakceptować, gdy odpowiada to ich
celom naukowym. Albowiem milczenie Euzebiusza samo w sobie nie jest do
statecznym powodem do odrzucenia historii Inventio Crucis, nawet jeśli po
stępuje tak większość naukowców badających ten temat

Argumentum ex silentio

jest zawsze niebezpieczne w przypadku analizy daw

nych tekstów. Błędem jest założenie, że historycy tacy jak Euzebiusz zamie
rzali (lub tego od nich oczekiwano) być skrupułami i wiarygodni, gdy zajęli

się jakimś tematem. Jak wiemy, Euzebiusz-jeśli tylko mógł ich pominąć-

nie wspominał o Kryspusie ani o Fauście, chociaż nieporozumienia i domnie
mane morderstwo w rodzinie cesarskiej na pewno były jednymi z najważniej

szych wydarzeń za panowania Konstantyna

. Powszechnie uważa się Euzebiu

sza za stronniczego, wyrachowanego i często pokrętnego pisarza. To, o czym
nie mówi, często jest równie interesujące jak to, co pisze. Problem w tym, czy
miał jakiś wiarygodny powód, żeby dopuścić się tak rażącego (i potencjalnie
obraziiwego) zaniedbania, jakim było pominięcie odkrycia Prawdziwego Krzy
ża przez cesarzową Helenę

Istnieje kilka możliwości. Euzebiusz, bardziej jako historyk niż teolog, mógł

mieć pewne wątpliwości co do autentyczności znaleziska. Wydaje się też, że
na sprawy religii patrzył z punktu widzenia teologa - kładł większy nacisk na
znaczenie zmartwychwstania Jezusa niż na jego śmierć. Był też z natury wyra
finowany w sprawach duchowych i, jak Orygenes, uważał wiarę w Chrystusa
za mistyczne przeżycie. Dlatego można przypuszczać, że czuł wstręt do odkry
cia, które tak jawnie symbolizowało materialne podstawy wiary chrześcijań
skiej i, co było znacznie gorsze, zapowiadało jej potencjalnie bałwochwalczą
przyszłość. Możliwe, że Euzebiusz próbował oduczyć Konstantyna i innych
współwyznawców od postawy, którą uważał za prymitywną pobożność opartą
na kulcie relikwii i świętych miejsc

. Zasugerowano nawet, że obawiał się, iż

odkrycie krzyża zapewni Konstantynowi zbyt wielką władzę i że w rezultacie
tego chrześcijaństwo stanie się tylko odgałęzieniem ideologii tworzonej przez

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

tego władcę. Według tego wyjaśnienia w swojej relacji Euzebiusz poświęcił
więcej uwagi grobowi, miejscu zmartwychwstania Chrystusa, niż Golgocie,
gdzie umarł Syn Boży, ponieważ nie chciał, aby krzyż stał się czymś więcej
niż cesarskim sztandarem. Trudno jednak zrozumieć, jak można pogodzić to
przypuszczenie z wychwalaniem krzyża przez Euzebiusza, który nazywa go
„cesarskim trofeum"

. W rzeczywistości mamy pełne prawo twierdzić, że

Euzebiusz z Cezarei był cesarskim ideologiem krzyża par excellence.

Ten dumny, próżny dworzanin i historyk wolał przemilczeć odkrycie Hele

ny, choć wychwalał ją pod każdym innym względem z całkiem prostego, rzec
można, prozaicznego powodu. Euzebiusz był metropolitarnym biskupem Ce
zarei i jako taki czuł się zagrożony przez Kościół jerozolimski i jego najwi
doczniej niepowstrzymanie rosnące znaczenie i wpływy. Odkrycie Prawdzi
wego Krzyża niezmiernie wsparłoby twierdzenie hierarchów Jerozolimy, że

jest ona „środkiem świata". Zresztą sama obecność tej najświętszej relikwii

w kościele Grobu Pańskiego i wynikająca stąd możliwość dzielenia jej na
mniejsze fragmenty przez biskupa Jerozolimy stanowiły wielkie zagrożenie
dla instytucjonalnej pozycji Cezarei i osobiście dla Euzebiusza. Na soborze
w Nicei postanowiono, że biskupstwo Jerozolimy zajmie specjalne, honorowe
miejsce obok biskupstw Rzymu, Aleksandrii i Antiochii, nawet jeśli, w teorii,
pozostało ono podporządkowane metropolitarnemu biskupstwu Cezarei. Nie
trudno wyobrazić sobie nadąsanego biskupa Cezarei, który pomija wszelkie
wzmianki o Inventio Crucis jako celowy afront dla coraz potężniejszego hie
rarchy Jerozolimy (chociaż to Jerozolima miała zwyciężyć w tej bitwie, kiedy
tamtejszy biskup otrzymał status patriarchy w V wieku

Oczywiście jest to tylko hipoteza, ale poparta, nieumyślnie, przez samego

Euzebiusza. W Vita Constantini przytacza on list od cesarza, w którym Kon
stantyn wspomina o „symbolu najświętszej Męki". Kardynał Newman w swo
ich Two essays on biblical and ecclesiastical miracles zauważył, że wydaje
się, iż to zdanie można interpretować tylko w jeden sposób: „Gdybyśmy prze
czytali go, nic nie wiedząc o milczeniu tego historyka [Euzebiusza], kiedy
pisał osobiście, na pewno odnieślibyśmy wrażenie, że Konstantyn mówi
o Prawdziwym Krzyżu"

. To z pewnościąjest zgodne z prawdą. Znaczący jest

też fakt, że w swojej wcześniejszej pracy, Pochwale Konstantyna, wydanej
w 336 roku dla uczczenia jubileuszu 30 lat rządów tego władcy, Euzebiusz
pisze o bazylice Grobu Pańskiego jako o „świątyni znaku zbawienia" i „po
mniku pełnym wieczystego znaczenia" oraz o „trofeach zwycięstwa Wielkie
go Zbawiciela nad śmiercią" - co może być aluzją jedynie do relikwii święte
go krzyża. Raczej przemawiając przed cesarzem, a nie pisząc po jego śmierci,
Euzebiusz czuł się zmuszony wspomnieć o tej bazylice jako pomniku, przede
wszystkim, ukrzyżowania.

Mamy więc ważne powody, żeby nie sądzić milczenia Euzebiusza po pozo

rach. Lecz ten argument dalej nas nie zaprowadzi. Znacznie bardziej liczy się

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

dowód na to, że Helena rzeczywiście odkryła w Jerozolimie jakąś belkę i po
wody, dla których wybrane przez nią miejsce wykopalisk niemal na pewno
było terenem ukrzyżowania i grobu Jezusa.

Tradycja odgrywa różną rolę w różnych kulturach. W naszym stechnicyzo

wanym społeczeństwie widzi się ją jako mur stawiający opór morzu zmian.
Jego zadaniem jest zachowanie tego, co najlepsze, i ochrona przyszłych poko
leń przed degeneracją i arbitralnymi praktykami socjalnymi. Lecz w starożyt
nych społecznościach, takich jak palestyńskie od I do IV wieku, tradycja mia
ła znacznie bardziej fundamentalne znaczenie. Jej celem było nie tylko
zabezpieczenie szczególnych typów zachowań, lecz także „przekazywanie in
formacji" z pokolenia na pokolenie. W tym sensie tradycja była sprawą nie
zwykłej wagi

. Skrupulatne zapamiętanie powiedzeń i lokalizacji było zara

zem świętym obowiązkiem, jak i społeczną powinnością.

Lokalizacje grobów uważano za szczególnie ważną i często wspomina się

0 nich w Biblii

. Żydowskie powiedzenie: „czyj grobowiec jest z nami po dziś

dzień", nadal jest używane. Mówi się nam, że w czasach Jezusa ludzie mogli
wskazać groby takich wybitnych osobistości, jak Aleksandra Janneusza, Jana
Hirkana i Heleny, królowej Adiabeny oraz jej synów. Hegezyp zapisał, że grób
Jakuba, brata Jezusa, zabitego w 62 roku, nadal istniał w 175 roku. Przed dru
gim powstaniem żydowskim wciąż jeszcze znano miejsca pochówku Dawida
1 Salomona i Józef Flawiusz pisze, iż Herod Wielki odrestaurował tę budowlę.

Byłoby nie do pomyślenia dla pierwszych chrześcijan, aby zapomnieli, gdzie

ich Zbawiciela stracono, pogrzebano i, w końcu przekonano się, iż zmartwych
wstał. Na początku pierwszego powstania żydowskiego z lat 66-73 większość
z nich uciekła do Pełli, miasta położonego w Perei, za rzeką Jordan. Potem

jednak wrócili i nadal istnieli jako wspólnota w Jerozolimie aż do trzeciego

powstania w latach 131-135. Nawet po tym epokowym zdarzeniu i jego na

stępstwach wspólnota chrześcijan wywodzących się z nawróconych pogan

pozostała w Aelia Capitollina dostatecznie długo, by zapewnić przetrwanie
wyżej wymienionej tradycji topograficznej. Jak już widzieliśmy, tradycja ta
najwidoczniej była na tyle żywa, że przyciągała pielgrzymów z daleka, cho
ciaż na Golgocie i grobie Jezusa wzniesiono pogańską świątynię. Uderzający

jest również fakt, że starożytni nie zaproponowali alternatywnego, bardziej

dostępnego miejsca. Najwidoczniej przekonanie o świętości tego miejsca było
tak głęboko zakorzenione, że nikt nie ośmielił się tego uczynić. Na długo za
nim Euzebiusz opisał wykopaliska z lat 20. IV wieku, potwierdził związek
tego miejsca z wydarzeniem biblijnym w swoim przewodniku Onomasticon.
A oto co napisał o Golgocie: „[Jest to] miejsce czaszki, gdzie Jezus został

ukrzyżowany; widać je w Aelii, na północ od wzgórza Sion"

3 2

Ewangeliści zgadzają się co do tego, że wydarzenia Męki Pańskiej miały miej

sce poza Jerozolimą, a więc wydawałby się nonsensem fakt, że chrześcijańscy

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

pielgrzymi odwiedzali miejsce, które znajdowało siew obrębie murów

. W Li

ście do Hebrajczyków święty Paweł pisze, że Jezus, „aby swoją krwią uświę
cić lud, poniósł mękę poza miastem"

. Prawdą jest również, że nie pozwalano

grzebać zmarłych w obrębie murów miejskich. Jednak w ciągu 300 lat, które
upłynęły od ukrzyżowania Jezusa, fortyfikacje Jerozolimy przeszły znaczne
zmiany. Do pierwszego muru z epoki żelaza i drugiego zewnętrznego północ
nego muru Herod Agrypa dodał trzeci w latach 41—43 i wydaje się, iż ta nowa
konstrukcja otoczyła Golgotę

. Ten nowy pas fortyfikacji miał chronić przed

mieście znane jako Nowe Miasto, które niedawno powstało za północnym
murem. Na jego terenie znalazły się zarówno miejsce ukrzyżowania, jak i ogród
Józefa z Arymatei. I znowu może wydawać się zaskakujące, że biskup Maka
ry i jego otoczenie byli całkowicie pewni, iż odnajdą Golgotę i Grób Pański
we wnętrzu murów obronnych Jerozolimy, mimo wyraźnych informacji
w ewangeliach, że początkowo znajdowały się one poza miastem. Mogli to
zrobić tylko na podstawie bardzo silnie zakorzenionej - co więcej, niekwe
stionowanej - miejscowej tradycji.

W tradycji tej obecne były zarówno wierzenia, jak i oczekiwania pierwszych

chrześcijan. Pierwsi chrześcijanie wierzyli, że ich Mesjasz umarł i zmartwych
wstał w miejscu, gdzie Rzymianie zbudowali później pogańską świątynię.
Wierzyli również, iż właśnie tam odbędzie się Drugie Przyjście Chrystusa,
zdarzenie, które zapowiadali w swoich ceremoniach w kościele na Górze Sion,
poza obrębem rzymskiej Aelia Capitolina. Opowieści, które wykorzystała He
lena, nie były zatem tylko informacją historyczną, przedmiotem uczonych de
bat wśród swobodnych starców w Jerozolimie lub gdzie indziej. Jeśli byłoby
w nich więcej fikcji niż prawdy, oznaczałoby to, iż wierni nie znaleźliby miej
sca, do którego rychło miał wrócić Syn Boży.

Jest więc bardzo prawdopodobne, że Helena prowadziła wykopaliska w od

powiednim miejscu. Kolejne pytanie, na które musimy sobie odpowiedzieć

sami: co tam znalazła? Jeśli w ogóle coś odkryła.

Kiedy badaliśmy Titulus z Santa Croce, głównym naszym celem było po

twierdzenie lub odrzucenie tezy, że mógł to być rzeczywiście fragment drew
na, który odkryła matka Konstantyna. Najpierw jednak trzeba zapytać, czy
w ogóle cokolwiek znalazła podczas prowadzonych przez siebie wykopalisk,
ponieważ zaprzecza temu większość współczesnych uczonych, idących za
przykładem milczącego Euzebiusza.

Naszym zdaniem Euzebiusz cieszył się nieproporcjonalnie wielkim zainte

resowaniem. Tymczasem na uwagę zasługuje też inny wielki historyk kościel
ny

. Cyryl, biskup Jerozolimy (ok. 315-386), został mianowany na to stano

wisko przez Akacjusza, następcę Euzebiusza z Cezarei, około 349 roku.
Życiorys Cyryla obfituje w burzliwe wydarzenia: kilkakrotnie wyganiano go
z jego diecezji; budził podejrzenia u wszystkich, wśród arian i niearian jed
nocześnie. Tak zaniepokoił uczestników soboru w Antiochii w 379 roku, że

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

wysłali oni późniejszego świętego, Grzegorza z Nysy, do Palestyny, aby poin

formował ich o postępowaniu Cyryla w Jerozolimie (kąśliwa odpowiedź Grze
gorza stwierdzała, że Kościół w Świętym Mieście jest moralnie zepsuty, ale
nieskażony teologicznie). Cyryl nie był tak wybitnym historykiem Kościoła

jak Euzebiusz ani też, być może, nie odnosił takich sukcesów jako cesarski

dworzanin. Ale, podobnie jak Euzebiusz, był zainteresowany pewną sprawą,
otóż niezmordowanie wychwalał Kościół jerozolimski i ogłosił go niezależ
nym od metropolitarnego biskupstwa Cezarei. Może właśnie dlatego jego pis
ma są niedoceniane jako źródło historyczne. Podczas gdy w przypadku Euze
biusza wątpliwości często rozstrzygane są na jego korzyść, Cyryla - wręcz
przeciwnie - traktuje się podejrzliwie lub całkowicie ignoruje

Pod koniec lat 40. IV wieku Cyryl, wówczas jeszcze ksiądz, w serii kazań

odczytanych w Wielkim Poście i w Pięćdziesiątnicę, znanych jako Katechezy,
napisał takie oto słowa:, już cały świat pełen jest fragmentów drzewa z krzyża
świętego". Dodał też: „To święte drzewo daje świadectwo: jest tutaj, by moż
na je było oglądać tego samego dnia, i za pośrednictwem tych, którzy biorą

[kawałki] z niego, już napełniło niemal cały świat". Trzecia wzmianka brzmia

ła: „drzewo świętego krzyża, które we fragmentach rozprzestrzeniło się na
cały świat"

. W 351 roku, już jako biskup, napisał list do cesarza Konstancju

sza II, nawiązując do świetlnego krzyża, który widziano nad Golgotą:

Albowiem jeśli za czasów Twego cesarskiego ojca, błogosławionej pamięci Kon

stantyna, drzewo zbawienia z krzyża świętego zostało znalezione w Jerozolimie
(łaska Boża umożliwiła odkrycie dawno ukrytych świętych miejsc tej, która szla
chetnie aspirowała do świętości), teraz, Wasza Cesarska Mość, za panowania Twe
go wielce pobożnego majestatu, jak gdyby dla zaznaczenia, jak bardzo Twoja gor
liwość góruje nad pobożnością Twego ojca, nie tylko na ziemi, lecz także na niebie

pojawiają się cuda, symbol zwycięstwa nad śmiercią Pana naszego Jezusa Chrystu

sa, Syna Bożego jednorodzonego, nawet święty krzyż, świecący i iskrzący się ja
snym światłem, widziano w Jerozolimie

3 9

Pomijając pompatyczne pochlebstwa Cyryla pod adresem cesarza, te cztery

ustępy są bardzo ważne. Biskup oświadcza, że kult materialnych pozostałości

świętego krzyża szeroko się rozpowszechnił; wspomina też, że fragmenty lig-
num crucis

zostały rozproszone po całym świecie, a na końcu dodaje, że to

święte drzewo odnaleziono za panowania Konstantyna. W istocie nie mógł

mówić bardziej otwarcie o tej sprawie.

Tak jak Helena i jej syn, Cyryl rozumiał potęgę świętych miejsc i relikwii,

które się tam znajdowały, oraz fakt, że ludzie potrzebowali wiary opartej na
konkretach, a nie na ezoterycznym uduchowieniu. „Gdybyście zamierzali wąt
pić w to [ukrzyżowanie]" - powiedział swoim uczniom - samo miejsce, które
każdy może zobaczyć, świadczy, iż się mylicie, błogosławiona Golgota (...),
na której teraz się zgromadziliśmy"

. Znał duchowe potrzeby takich chrześci

jan, jak Pielgrzym z Bordeaux (który przybył do Ziemi Świętej w 333 roku

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

i wyraźnie łączył każde z odwiedzonych przez siebie miejsc z konkretną
wzmianką z ewangelii)

. W swoich Katechezach Cyryl podkreślał historycz

ne wzmianki o Galilei, Górze Oliwnej, ogrodzie Getsemani, Golgocie, Betle

jem, domu Kajfasza, opuszczonym pretorium Piłata i innych podobnych miej

scach. Najwyraźniej zdał sobie sprawę, że w przyszłości wiara chrześcijańska
znajdzie oparcie w relikwiach, świętych miejscach, upamiętnianiu wydarzeń
z jej początków i włączeniu ich do liturgii kościelnej.

Przede wszystkim uświadomił sobie fakt, że lignum crucis miał wyjątkową

moc talizmanu, zdolną skłonić niewierzących do przyjęcia prawdziwej religii
i przekonać wierzących, że kościół Grobu Pańskiego jest „samym środkiem
świata". Co więcej, rozprzestrzenianie fragmentów świętego krzyża umożli
wiało przekazywanie tego przesłania tym, którzy nie mogli lub nie chcieli od
być trudnej pielgrzymki do Jerozolimy. Nic więc dziwnego, że Euzebiusz, oba
wiając się, iż młodsze biskupstwo jerozolimskie zaćmi metropolitarną diecezję
z Cezarei, nie chciał propagować odkrycia Heleny w Vita Constantini.

Istnieją zapisy źródłowe potwierdzające słowa Cyryla o tym, że fragmenty

świętego krzyża rozprzestrzeniają się „na całym świecie". Już w 359 roku
martyrium

w pobliżu Tikseru w Mauretanii szczyciło się posiadaniem memo-

ria safnjcta de ligno crucis

Według Grzegorza z Nysy święty Makrynus,

który zmarł w 379 roku, miał zwyczaj nosić w medalionie relikwię Prawdzi
wego Krzyża

. Pod koniec IV wieku Jan Chryzostom zapisał, że wszyscy

„walczyli ze sobą" o fragmenty tego drzewa

. Mamy również dowody na to,

że na początku V śmiecia takie relikwie dotarły do Galii, Afryki, Azji Mniej

szej, Syrii, Italii i innych miejsc świata

. Paulinus z Noli w liście do Sulpicju-

sza Sewera w 403 roku, wysłanym wraz z takim fragmentem lignum crucis,

wyjaśnił, że celem tych relikwii jest ożywienie wewnętrznej wizji ukrzyżowa
nia: „Duchowym wzrokiem dostrzeże w tym maleńkim fragmencie całe zna
czenie świętego krzyża"

Liczba fragmentów świętego krzyża była już tak duża, że budziła podejrze

nia chrześcijańskich intelektualistów. Hieronim wykorzystał coroczne święto,
podczas którego oddawano cześć krzyżowi, aby stwierdzić, że nie ma żadnej
duchowej zasługi z powodu oglądania czy posiadania drewnianych relikwii:

Mówiąc o świętym krzyżu, nie mam na myśli tego drzewa, lecz Mękę Pańską.

Ten Krzyż jest już w Brytanii, w Indiach, na całym świecie (...). Szczęśliwy ten,
kto ma w sercu Krzyż, zmartwychwstanie, miejsce narodzin Chrystusa i jego wnie
bowstąpienie

4 7

Ambrożego, biskupa Mediolanu, chociaż wyraźnie pełnego podziwu dla

odkrycia Heleny, najwidoczniej denerwowała każda sugestia, że już samo
drewno krzyża powinno być czczone, „gdyż na tym polega błąd pogan i głupo
ta niesprawiedliwych"

Lecz teologicznych niuansów nie rozumiało tysiące pielgrzymów, którzy

przybywali do Jerozolimy, aby zobaczyć relikwię z Krzyża Jezusowego, o której

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Cyryl mówił z takim entuzjazmem. Zachowało się niezwykłe źródło historycz
ne, które przedstawia skalę tego zjawiska. Jest to relacja pątniczki Egerii, któ
ra zwiedziła Bliski Wschód w latach 382-384. To, że jej opowieść w ogóle
przetrwała, stanowi czysty przypadek, ponieważ manuskrypt, w którym ją za
pisano, zaginął na 700 lat i odnalazł się dopiero w końcu XIX wieku. Fakt ten

jednak ma ogromne znaczenie dla historyka świętego krzyża, ponieważ entu

zjastyczna miejscami opowieść Egerii zawiera wspaniały, szczegółowy opis
liturgii jerozolimskiej, która powstała na rozkaz Cyryla, a później rozwinęła
się i wzbogaciła.

Egerię spotkamy znowu na początku następnego rozdziału. Będzie to spot

kanie z kobietą, która nie pozostawia czytelnikowi najmniejszych wątpliwości
co do żarliwości, jaką budziło dotknięcie krzyża i Titulusu w pielgrzymach.
Ludzie ci, tak jak ona, przybyli z daleka, żeby zobaczyć materialne pozostało
ści krzyża, na którym umarł Jezus. Po pocałowaniu relikwii, pielgrzymi wy
chodzili na dziedziniec kościoła, tak stłoczeni, że „nie było nawet miejsca na
otwarcie drzwi". Tam słuchali homiletycznego czytania o cierpieniach Chry
stusa i o proroctwach przepowiadających jego Mękę:

Duże wrażenie budzi sposób, w jaki te czytania poruszają do głębi wszystkich

tych ludzi i w jaki opłakują [oni Chrystusa]. Z trudem uwierzylibyście, że wszyscy,
młodzi i starzy, płaczą podczas tych trzech godzin z powodu męczarni, jakie cier
piał Pan. A potem, gdy nadchodzi trzecia godzina, słuchają czytania z ewangelii
świętego Jana o Jezusie oddającym ducha, następnie odmawiają modlitwę i się roz
chodzą

Niemniej interesująca jest relacja Egerii o święcie zwanym Encaenia, ob

chodzonym w domniemaną rocznicę odkrycia Prawdziwego Krzyża (3 maja).
W drugim dniu tego święta wystawiano relikwię krzyża na widok publiczny
w taki sam sposób, jak w Wielki Piątek:

Podczas Encaenii oni świętują przez osiem dni i na wiele dni przedtem tłumy

zaczynają się gromadzić. Mnisi i pustelnicy przybywają nie tylko z tych prowincji,
gdzie jest ich wielu, takich jak Mezopotamia, Syria, Egipt i Tebaida, ale z każdego
innego regionu. Nikt z nich nie zrezygnuje z podróży do Jerozolimy, każdy chce
wziąć udział w obchodach tego wielkiego święta. Wtedy też w Jerozolimie gro
madzą się ludzie świeccy, mężczyźni i kobiety z każdej prowincji, żeby być tam

w tym świętym dniu. 1 chociaż biskupów jest niewielu, a ich [siedziby] dzielą wiel
kie odległości, nigdy w tym czasie nie było ich mniej niż 40 lub 50, w towarzystwie
wielu podwładnych księży. W istocie powinnam powiedzieć, że [tamtejsi] ludzie
uważają, iż popełnia ciężki grzech ten, kto nie weźmie udziału w tym uroczystym
święcie, chyba że przeszkodził mu jakiś nagły wypadek

Entuzjastyczna opowieść Egerii daje nam wyjątkowy wgląd w umysł piel

grzyma z IV wieku. „Podróże - mówi ona - nie wydają się uciążliwe, jeśli są
spełnieniem nadziei"

. Sam sposób, w jaki to stwierdza, wiele mówi o trudno

ściach, na jakie byli przygotowani mężczyźni i kobiety, aby ujrzeć święte miejsca

Odkrycie Prawdziwego Krzyża

i tamtejsze relikwie

. Egeria i inni pielgrzymi z radością przyjęli proponowa

ny przez Kościół Konstantyna związek wiary z miejscem; chcieli sami poznać
świat opisany w ewangeliach. Była to fundamentalna zmiana w dziejach chrze
ścijaństwa. Relacja Egerii ma dla nas duże znaczenie także z innego powodu.
Jest dowodem na to, że przed jej pielgrzymką znaleziono w Jerozolimie jakąś
ważną dla chrześcijan rzecz, a wieści o tym odkryciu dotarły do najdalszych
zakątków właśnie powstającego chrześcijańskiego świata. Co istotne, już wte
dy uważano, że ci, którzy zobaczą na własne oczy to znalezisko, doświadczą

jednego z najgłębszych przeżyć mistycznych, jakie może być dane chrześcijani

nowi.

Kto znalazł ową rzecz? Zazwyczaj sugeruje się, że legenda o świętej Hele

nie została zaszczepiona w tradycji jerozolimskiej przez Ambrożego i jego
następców

. Wynikałoby z tego, że historycy i mówcy, po których odziedzi

czyliśmy opowieść o odkryciu matki Konstantyna, byli zwykłymi propagan
dzistami, łączącymi jej imię z odkryciem tej najświętszej relikwii chrześcijań
stwa z czysto politycznych względów. Podobna interpretacja wyolbrzymia

jednak rolę fikcji w tradycji późnego antyku. Ambroży, przemawiający nad

trumną cesarza Teodozjusza, nie mógł po prosto wymyślić sobie takiego wy
darzenia i przedstawić go jako fakt arystokratycznym słuchaczom. W rzeczy
wistości pogrzeb cesarza byłby całkowicie niestosownym miejscem do wysu
wania takiego twierdzenia, gdyby, jak uważają współcześni naukowcy, nie
miało ono żadnych podstaw. Ambroży musiał posłużyć się jakimiś faktami,
nie tylko własną wyobraźnią. Nie ma żadnego powodu, żeby sądzić, iż nie
wierzył w to, co powiedział. Inni, którzy przed nim głosili podobne słowa,
również musieli być przekonani o ich prawdziwości. Jak widać, powinniśmy
raczej zamiast w nie wątpić, zastanowić się, dlaczego nigdy nie rozważono
ewentualności, że stwierdzenie Ambrożego mogło być prawdziwe.

Helena, matka Konstantyna, zmarła w roku 328 lub na początku następnego,

niedługo po powrocie z Ziemi Świętej. Nie dokończyła swego dzieła, ale za
początkowała wiele doniosłych projektów, religijnych, dynastycznych i kultu
ralnych. Ta nisko urodzona stabularia uzyskała pozycję mającą kluczowe zna
czenie na firmamencie późnego cesarstwa rzymskiego. Niewiele ustępowała
przy tym synowi, gdyż na równi z nim uważano ją za założycielkę religii pań
stwowej i architekta systemu wierzeń łączących władzę państwa i moc zazdros
nego Boga. W Rzymie postępowała bezwzględnie, aby zniszczyć wrogów
swojej dynastii; w Ziemi Świętej pokierowała przekształceniem chrześcijań
stwa z wyznawanej w ukryciu wiary w oficjalną religię państwową.

Jej wielka wyprawa stała się wzorem dla wysoko urodzonych kobiet pragną

cych udowodnić swoje oddanie nowej wierze, czyli eusebia

Cesarzowa Eu-

doksja, żona Teodozjusza II, odbyła w 438 roku pielgrzymkę do Ziemi Świę
tej, która w rzeczywistości była jawnym hołdem dla jej sławnej poprzedniczki.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Eudoksja asystowała przy konsekrowaniu kościołów i modliła się przy pustym
grobie Chrystusa, klęcząc jak „pokutująca dziewczyna". Naturalnie pokora
miała swoje granice - cesarzowa przybyła do Jerozolimy wozem ozdobionym
złotem i drogimi kamieniami, eskortowana przez oddział gwardii. Lecz widok
cesarskiej małżonki klęczącej przed świętymi miejscami musiał zdumiewać
i zaskakiwać obecnych. Później, kiedy w 451 roku biskup Chalcedonu nazwał
cesarza Marcjana „nowym Konstantynem, nowym Pawłem i nowym Dawi
dem", jego żonę Pulcherię okrzyknięto „nową Heleną". Do tego czasu najwi
doczniej kult tej wielkiej cesarzowej zdążył się już głęboko zakorzenić.

Naśladownictwo było pierwszą z nagród ofiarowanych przez potomność, ale

Helena zrobiła znacznie więcej niż ustanowienie kultu własnej osoby. Pomo
gła założyć chrześcijańskie cesarstwo rzymskie i, dzięki domniemanemu od
kryciu Prawdziwego Krzyża, nadała widoczny kształt nowemu przymierzu
Boga i cesarza. To odkrycie miało wywrzeć ogromny wpływ na losy ludzko
ści. Jak ujął to pewien zapomniany XIX-wieczny klerykalny pisarz:

Możemy pójść tropem różnych małych fragmentów drzewa wziętych z Jerozoli

my i w ten sposób wskazać kierunek wpływów zdążających tu i tam i przenikają
cych życie, postępowanie i historię Europy [i jej mieszkańców]

5 5

Los głównego jerozolimskiego fragmentu krzyża jest nieznany. Wiadomo

tylko, że utracono go na spalonym słońcem polu bitwy pod Hattinem w 1187
roku i że od tej pory stał się kwintesencją i treścią mitów, sekretnych kultów
i wiedzy tajemnej. Ale Helena, dalekowzroczny i mądry polityk, nie pozosta
wiła całego swego znaleziska w Jerozolimie. Najważniejszą część posłała do
Rzymu, do swojego wielkiego Pałacu Sessoriańskiego. Dzisiaj jej dawna sie
dziba stała się kościołem, strzeżonym przez cystersów, którzy cicho stąpają
w ciemnych salach i korytarzach. Za zamkniętymi drzwiami, w zbudowanym

przez Mussoliniego relikwiarzu, jest przechowywany Titulus Crucis, domnie
mana tablica odkryta przez cesarzową Helenę 17 wieków temu. Nasze poszu
kiwania zaprowadzą nas do tego zimnego, kamiennego pomieszczenia i ukry
tych w nim tajemnic.

4. Pocałunek życia - Jerozolima

i Rzym, czyli jak kawałek drewna

z orzechowca zmienił bieg historii

Wtedy i ludzi ogarnia pragnienie

Zbożnej pielgrzymki; idą w obce strony

Do świętych grobów cudami sławionych.

Chaucer Opowieści kanterberyjskie, 10

tłum. Helena Pręczkowska

Patriarcha usiadł wygodniej na tronie i chwycił miniaturową ikonę

zawieszoną na łańcuszku na szyi.

- Nawet mała lampka oliwna - rzekł - może oświetlić duży pokój.

William Dalrymple From the Holy Mountain (Ze Świętej Góry)

Kolekcja

Jest rok 383, w Wielki Piątek w Jerozolimie odbywa się właśnie pewien

święty obrzęd:

Stół nakryty lnianym obrusem ustawiono przed biskupem. Diakoni tworzą krąg

wokół tego stołu. Wniesiono małą, pozłacaną szkatułkę. Zawiera ona drzewo święte
go krzyża. Szkatułka zostaje otwarta, a fragmenty krzyża wraz z Titulusem wyłożone
na stół. Biskup, nadal siedząc, chwyta końce świętej relikwi. Diakoni pilnują drzewa,
stojąc, gdyż teraz do stołu, jeden za drugim, podchodzą katechumeni i wierni. I tak
oto wszyscy ludzie przechodzą koło tego stołu, każdy z nich kłania się i dotyka drze
wa i inskrypcji najpierw czołem, potem wzrokiem, i całuje krzyż, po czym idzie da
lej. Ale nikt nie dotyka go rękami. Lecz przy pewnej okazji - nie wiem, kiedy - jeden

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

z nich odgryzł kawałek świętego drzewa, ukradł go i wywiózł. To dlatego diakoni
stoją wokoło i pilnują, żeby nikt nie odważył się zrobić znów tego samego.

Tak przedstawia się najwcześniejszy opis uroczystości, podczas której od

dawano cześć świętemu krzyżowi i Titulusowi. To bezcenna, podniecająca re
lacja naocznego świadka z pewnego liturgicznego wydarzenia o mistycznym
znaczeniu. A zawdzięczamy ją Egerii, pątniczce z IV wieku, którą przedstawi
liśmy w poprzednim rozdziale.

Jak już widzieliśmy, określenie przez cesarzową Helenę kanonów archeolo

gii chrześcijańskiej - bo do tego sprowadzają się jej odkrycia - zainspirowało
wiernych w całym cesarstwie rzymskim. Jej podróż stała się również wzorem
dla innych kobiet, które chciały dać dowód swojej pobożności, odwiedzając
zbudowane przez cesarzową kościoły w Jerozolimie i w Betlejem. Podczas
pobytu w Ziemi Świętej szukały one śladów innych czczonych miejsc - domu
świętego Piotra w Kafarnaum, wioski Nazaret, osady Emaus. Pierwsi pielgrzy
mi z epoki „pokonstantyńskiej" w ogóle nie opisywali swoich podróży lub tyl
ko robili zapiski w pamiętnikach nieprzeznaczonych do publikacji.

Z I V wieku, śmiecia świętej Heleny, zachowały się tylko dwie takie relacje.

Pierwszą napisał - zaledwie kilka lat po wizycie cesarzowej w Ziemi Świętej,
w roku 333, anonimowy Pielgrzym z Bordeaux. W istocie jest to raczej szcze
gółowy przewodnik dla pątników niż osobiste wspomnienia. Druga relacja ma
całkiem inny charakter - to wiele listów wysyłanych do domu do jakiejś grupy
pobożnych kobiet. Nie napisał ich doświadczony kupiec czy dzielny rycerz
lub biskup podróżujący ze świtą, ale hiszpańska dama, która odwiedziła świę
te miejsca w latach 382-384. Miała na imię Egeria (może Atheria? - całą wie
dzę o niej musieliśmy czerpać z jej zapisków)

. Nie zachował się ani początek,

ani koniec tej relacji, które bez wątpienia umożliwiłyby zidentyfikowanie au
torki. Imię jej przetrwało jedynie w liście hiszpańskiego opata, Waleriusza
z Bierzo, który umarł w 695 roku, jakieś 300 lat po jej śmierci

. W różnych

rękopiśmiennych kopiach jego listu ta intrygująca kobieta nazywana jest Ege
ria, Atherią lub Etherią. Kim zatem była?

Jej imię, zaczerpnięte z mitologii rzymskiej, znaczy „wieczna", czyli nimfa

jakiegoś źródła. Mogła pochodzić z południa dzisiejszej Francji (z Akwitanii),

albo - jak zakłada większość uczonych - z północnej Hiszpanii (z Galicji).
Była dostatecznie bogata, aby móc sobie pozwolić na pielgrzymkę przez Kon
stantynopol (Bizancjum) do Jerozolimy. Pozostała w tym regionie i podróżo
wała wiele po Galilei i Samarii, dwukrotnie odwiedziła Egipt, zobaczyła Edes-
sę - dzisiejszą Urfę - i w końcu, po trzech latach, powróciła do domu. Znała
grekę, ale pisała po łacinie, w języku Zachodu - nie klasyczną łaciną Cycero

na czy Seneki, tylko chropawą codzienną gwarą, w której można się dopatrzyć
wpływów języka hiszpańskiego.

Egeria nie miała ambicji literackich. Zamierzała po prostu opowiedzieć swo

im przyjaciółkom, które pozostały w Hiszpanii, jak wyglądały święte miejsca

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

i, przede wszystkim, w jaki sposób obchodzono wielkie święta chrześcijań
skie. Uważała, że liturgia jerozolimska powinna być wzorem dla całego Ko
ścioła, w czasie kiedy Rzym już zaczynał wprowadzać swój prymat w świecie
chrześcijańskim. Tylko tutaj, w Jerozolimie, chrześcijanie mogli zrozumieć
i świętować jedność miejsca i czasu; tylko tutaj w sercach wiernych połączyć
się mogły historia z obecną wiarą w zbawiciela. Dla Egerii święty krzyż i Ti-

tulus były widocznymi, namacalnymi znakami tej jedności. Nie tylko talizma
nami czy relikwiami, lecz materialnym świadectwem prawd uniwersalnych.

W rezultacie Egeria stara się opisać to, co widzi, tak barwnie i z tak wieloma

szczegółami, jak to tylko możliwe - nawet ci, którzy nie mogą się udać do tych
świętych miejsc, zobaczą oczami wyobraźni to, co ona ujrzała. A ci, którzy
chcą odbyć taką pielgrzymkę, znajdą w jej listach niezbędny przewodnik.

Żeby docenić jej ambicję, należy pamiętać, jakie znaczenie miało dla pierw

szych chrześcijan pojęcie świadka. Jak ważne było zobaczyć świętość i jej
dotknąć. Święty Paweł otwarcie powiedział Koryntianom, że mogą wyruszyć
do Jerozolimy, zobaczyć święte miejsca i zapytać świadków. Z mocą podkreś
la, że „Chrystus zjawił się więcej niż pięciuset braciom jednocześnie; więk
szość z nich żyje dotąd, niektórzy zaś pomarli"

. W podobnym duchu święty

Jan Ewangelista, a wraz z nim autor Listu do Hebrajczyków stwierdzali z na
ciskiem, że Golgota i pusty grób to prawdziwe miejsca, znane współczesnym,
położone niedaleko od murów Jerozolimy

Istniały też jeszcze starsze słowa nakazujące pielgrzymom, aby udać się do

najświętszego miasta Boga, dawne wezwanie Psalmu 122: „Uradowałem się,
gdy mi powiedziano: »Pójdziemy do domu Pańskiego«. Już stoją nasze nogi
w twych bramach, o Jeruzalem!"

Przy Grobie Pańskim zachował się niezwykły dowód na to, że niektórzy

z pierwszych chrześcijańskich przybyszów uwierzyli, że ich wędrówka jest
odpowiedzią na wezwanie tego psalmu. W skale na zboczu Golgoty wyryli
prosty zarys łodzi, tuż pod świątynią Wenus, którą cesarz Hadrian wzniósł na
szczycie tego wzgórza w 135 roku.

Domine ivimus -

głosi łaciński napis pod łodzią: „Panie, przybyliśmy!"

nadzwyczajne żarliwe oświadczenie, rozbrzmiewające przez wieki, dzisiaj wciąż

jeszcze jest widoczne. Omówimy jego znaczenie w następnym rozdziale.

Podobnie jak wcześniej Helena, Egeria była świadoma trudów i celu swej

podróży. Wtedy, tak jak i teraz, można było odbyć pielgrzymkę z powodów
osobistych, politycznych lub monastycznych. Lecz dla pobożnego chrześcija
nina najważniejsze było: zobaczyć i dotknąć kamieni i świętych relikwii, któ
re nadawały materialną postać duchowemu przesłaniu. Po raz pierwszy w dzie

jach religii świata śródziemnomorskiego pojawiła się wiara, która nie kierowała

wiernych do panteonu w większości nieobecnych bóstw ani do mitów o niewi
dzialnych bogach, których marmurowe posągi, jakby w zastępstwie ich sa
mych, ustawiano w miastach i wsiach. W religii chrześcijańskiej jedyny Bóg

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

stał się człowiekiem. Jezus miał normalne upodobania i słabości, widziało go
wielu ludzi. Ci świadkowie - „więcej niż pięciuset", jak to ujął święty Paweł -
twierdzili, że wiedzą, w którym miejscu urodził się w Betlejem i wychował

w Nazarecie, gdzie mieszkał w Kafarnaum, gdzie zjadł swój ostatni posiłek
z uczniami, gdzie został skazany na śmierć przez Piłata, gdzie został ukrzyżo
wany i pogrzebany, gdzie spotkał swoich uczniów po zmartwychwstaniu, a na
wet gdzie wstąpił do nieba. Oczywiście nie znaczy to, że ktoś, kto wiedział
0 tym wszystkim, wytłumaczył to czy to zrozumiał. Mimo to przywiązanie do

świętych miejsc głęboko zakorzeniło się w okolicy, gdzie miały miejsce opisa

ne w ewangeliach wydarzenia

Podstawowe prawdy chrześcijaństwa są tak głęboko osadzone w naszej kul

turze, że łatwo można zapomnieć, jak rewolucyjne musiały się wydawać
w pierwszych wiekach istnienia tej religii. Przecież to, co proponowała, było
czymś wyjątkowym, niesłychanym w dziejach ludzkości - oto Bóg, który przy
brał ludzką postać, nie tracąc swojej boskości, a jednocześnie pozostał bytem
duchowym. Święty Paweł starał się znaleźć odpowiednie słowa na określenie
tego fenomenu, kończąc 2 List do Koryntian sformułowaniem, które wszyscy
chrześcijanie znają na pamięć: „Łaska Pana Jezusa Chrystusa, miłość Boga
1 dar jedności w Duchu Świętym niech będą z wami wszystkimi!"

W zakoń

czeniu Ewangelii według świętego Mateusza Jezus sam mówi uczniom, żeby
szli i nauczali „wszystkie narody" i chrzcili je „w imię Ojca, Syna i Ducha
Świętego"

. Syn Boży Jezus Chrystus żył wśród ludzi. Stał się ciałem w świe

cie, gdzie bogowie mnożyli się, żądali ofiar, ale nie raczyli zstąpić między
śmiertelników.

Właśnie dlatego, jak podkreśliliśmy w poprzednim rozdziale, zbudowana

przez Hadriana świątynia była tak ważna dla pierwszych chrześcijan. Cesarz
ów nieumyślnie wyróżnił miejsce, gdzie rozegrały się najbardziej ponure i naj
ważniejsze wydarzenia z życia Chrystusa. Pierwsi chrześcijańscy pielgrzymi
przybyli, dotarli do skały poza obrębem pogańskiego templum i zaznaczyli
swoją obecność napisem Domine ivimus (Panie, przybyliśmy).

Lecz czy ich żarliwa wiara miała jakikolwiek związek z rzeczywistością hi

storyczną?

Czym w rzeczywistości był przedmiot, który Egeria zobaczyła i którego do

tknęła, i który tak wielu przed nią pocałowało? Pomysłowo podrobionym arte
faktem? Czy autentyczną relikwią prawdziwie związaną z cierpieniem i śmier
cią Jezusa? Jak stwierdziliśmy w ostatnim rozdziale, tysiące fragmentów
domniemanego Prawdziwego Krzyża przetrwało na całym świecie (choć zbyt
mało, aby można z nich złożyć - jak pisali kąśliwie niektórzy krytycy - cały
las lub nawet słup z jednego rzymskiego krzyża)

. Jak wiemy, chrześcijańscy

kapłani w wielu miejscach kultu twierdzą, że nadal posiadają autentyczny frag
ment krzyża, cząstkę Vera Cna, wierząc, że podkreśliła ich przypuszczalną
więź z Bogiem.

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

6 3

Ale Titulus przetrwał, jeśli w ogóle można tu mówić o przetrwaniu, tylko

w jednym miejscu. Tylko jeden kościół ma być dziś właścicielem napisu z Je
zusowego Krzyża lub jego części: Santa Croce in Gerusalemme znajdujący się
na peryferiach starożytnego Rzymu, i jest jednym z siedmiu oficjalnych celów
pielgrzymek w Wiecznym Mieście.

Już sama nazwa tego kościoła budzi zainteresowanie, sugeruje, że wzniesio

no go w Jerozolimie, choć stoi na rzymskiej ziemi. Helena chciała, żeby histo
ria jej religii zatoczyła pełny krąg. WI wieku n.e. apostołowie Piotr i Paweł
przybyli z Jerozolimy, aby założyć Kościół chrześcijański w stolicy cesarstwa
rzymskiego

. Tam też ponieśli męczeńską śmierć, święty Piotr - według tra

dycji w ogrodach watykańskich Nerona, a święty Paweł, obywatel rzymski -
w miejscu zwanym teraz Tre Fontane. Miejsca ich pochówku - poświadczone
przez archeologów - nadal można obejrzeć w Scavi Vaticani (miejscu wyko
palisk na cmentarzu z czasów Nerona) i pod kościołem San Paolo fuori le Mura.
Helena poszła ich śladem. Po swoich wielkich odkryciach mogła dołączyć do
syna w Bizancjum - jego nowej stolicy, wkrótce potem nazwanej Konstanty
nopolem - lub wrócić do rezydencji w Trewirze, do jednego z dawnych do
mów w Naissos lub nawet w Yorku. Podjęła jednak typową dla niej śmiałą
decyzję. Posławszy część odkrytych na Golgocie relikwii do cesarza, wróciła
do Rzymu, miasta męczeńskiej chwały Piotra i Pawła, miasta, które właśnie
wtedy zaczęło domagać się zwierzchnictwa nad pozostałymi biskupstwami,
i ponownie zamieszkała w Pałacu Sessoriańskim. Budowę tej wspaniałej ce
sarskiej rezydencji rozpoczął Septymiusz Sewer, a ukończył ją zamordowany
w 222 roku Heliogabal, wyznawca orgiastycznego kultu boga słońca. Pałac
miał idealną lokalizację, stał w pobliżu ważnej drogi łączącej Rzym z okolicz
nymi terenami wiejskimi, w niewielkiej odległości od cyrku i łaźni publicz
nych, które Helena odbudowała i upiększyła po pożarze.

Miejsce jej dawnego pałacu dzisiaj zajmuje kościół Santa Croce in Gerusa

lemme. Oczywiście przez wieki wiele się zmieniło, kościół widziany od strony
drogi jest barokowy, zaś boczna kaplica z relikwiarzem to typowy przykład
wczesnej faszystowskiej architektury z czasów Mussoliniego. Lecz niższe par
tie północno-zachodniej fasady tego kościoła pochodzą z IV wieku, a pozosta

łości Pałacu Sessoriańskiego odkopano tuż obok. Zachowała się nawet część
murów amfiteatru i została włączona do muzeum armii włoskiej.

W swym rzymskim pałacu Helena zgromadziła relikwie przywiezione z Je

rozolimy". Wydaje się nieprawdopodobne, żeby zbudowała dla nich kaplicę,
choćby dlatego, że w bardzo specyficzny sposób wykorzystała gwoździe
z ukrzyżowania. Według Ambrożego

- biskupa Mediolanu, którego poznali

śmy w poprzednim rozdziale - kazała umieścić jeden gwóźdź w wędzidle,
a drugi w diademie i oba te przedmioty posłała synowi. Ten zaś, zgodnie z prze
widywaniem, użył wędzidła dla swojego ulubionego konia

. Wątpliwe jest za

tem, aby rzymska wspólnota chrześcijańska miała dostęp do relikwii w pałacu

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Heleny. Pozostają nam jedynie opisy obrzędów liturgicznych w Rzymie, po
dobnych do tego z Jerozolimy, który tak barwnie przedstawiła Egeria w swo

jej relacji.

Wydaje się, że święte znaleziska traktowane były jak prywatna własność

Heleny i że zazdrośnie strzeżono ich, jako dowodu jej rangi i statusu społecz
nego cesarzowej-wdowy. Dopiero w drugiej połowie IV wieku, po śmierci
Heleny i Konstantyna, pozwolono zamienić największą salę pałacową w ko
ściół - przestronne, lecz mało spektakularne pomieszczenie, mające 36,5 me
tra długości oraz 22 metry szerokości i nie mniej wysokości. Dobudowano
wtedy absydę zwróconą na południowy wschód - to znaczy w stronę Jerozoli
my - sąsiadujący z salą korytarz zamieniono w nawę i w ten sposób zamknię
to bezpośrednie przejście z pałacu. Uzyskano też dostęp do jeszcze jednej sali
przez korytarz okrążający absydę. W tym pomieszczeniu, zwanym dzisiaj ka
plicą Świętej Heleny, w starożytności przechowywano relikwie z Jerozolimy
i jest to jedyne miejsce we wnętrzu kościoła Santa Croce in Gerusalemme,
gdzie nadal widać kamieniarkę z IV wieku.

Jedynym domniemanym znaleziskiem archeologicznym z Ziemi Świętej,

które Helena natychmiast ofiarowała kościołowi rzymskiemu i które wysta
wiano na widok publiczny, były słynne Scala Santa (Święte Schody) naprze
ciwko kościoła Świętego Jana na Lateranie. Powiązania tego artefaktu z matką
Konstantyna można dopatrzyć się tylko w jednej z późnych legend i nie nale
ży go uważać za autentyczne. Za czasów Heleny cały ten obszar wchodził
w skład pałacu podarowanemgo biskupowi Rzymu przez samego Konstanty
na. Po dziś dzień kościół na Lateranie, a nie bazylika Świętego Piotra, jest
oficjalną rezydencją biskupa Wiecznego Miasta. Nie wiemy, kiedy umiesz
czono tam Święte Schody, słynące z tego, że to po nich Jezus miał wejść do
sali rozpraw Piłata w Jerozolimie. Nawet Marcin Luter - zanim jeszcze stał
się reformatorem - wszedł po nich na kolanach podczas pobytu w Rzymie
w 1510 roku. Pod koniec XVI wieku papież Sykstus V rozkazał swojemu ar
chitektowi Domenicowi Fontanie zbudować nową kaplicę naprzeciwko bazy
liki laterańskiej i przenieść 28 marmurowych stopni na drugą stronę ulicy, gdzie
pozostają do dziś.

Nie był to rodzaj relikwii związanych wyłącznie z Jezusem, który - jak się

wydaje - interesował Helenę. W każdym razie jerozolimskie pretorium rzym
skiego zarządcy Judei nie mieściło się w jednym konkretnym budynku. Sie
dziba administracji znajdowała się w Cezarei, a poprzednicy i następcy Piłata
przybywali do Jerozolimy tylko, gdy było to konieczne. Zatrzymywali się wte
dy w jednej z rezydencji Heroda Wielkiego. Było więc mało prawdopodobne,
że Makary i jego grupa kopaczy dokładnie wiedzieli, gdzie szukać autentycz
nych schodów - jeśli te w ogóle istniały. W istocie współczesne badania ar
cheologiczne wykazały, że prowizoryczne pretorium Piłata nie mieściło się
tam, gdzie via Dolorosa prowadzi współczesnych pielgrzymów, w twierdzy

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

Antonia (obecnie jest tam arabska szkoła dla chłopców). Znacznie bliższe praw
dy jest przypuszczenie, że Piłat rezydował w położonym w południowej częś
ci Jerozolimy Pałacu Hasmonęjskim. Pałac ten, częściowo odkopany i udo
stępniony widzom w zbudowanym nad jego pozostałościami współczesnym
Wohl Museum, znajduje się w żydowskiej dzielnicy Starego Miasta. Nie ma
tam żadnych śladów starożytnych schodów, usuniętych lub nie. A co z pozo
stałymi relikwiami?

Wprawdzie w kościele zbudowanym na miejscu Pałacu Sessoriańskiego

przechowywany jest Titulus, ale świątynia nadal nazywana jest Santa Croce in
Gerusalemme, a nie - jak można by oczekiwać - Santo Titolo in Gerusalemme.

Stało się tak dlatego, że napis ten zawsze był uważany za integralną część
świętego krzyża. I rzeczywiście, w niektórych relacjach nie jest nawet wymie

niany jako oddzielny przedmiot, podczas gdy inne wspominają o nim tylko
z powodu jego roli w zidentyfikowaniu Prawdziwego Krzyża. Nic więc dziw
nego, że w świątyni nazywanej kościołem Świętego Krzyża w Jerozolimie
znajdują się domniemane pozostałości Prawdziwego Krzyża, relikwii, od któ
rej budowa otrzymała nazwę. Jak już zauważyliśmy, Cyryl z Jerozolimy odno
tował fakt podzielenia Prawdziwego Krzyża na wiele fragmentów jeszcze w la
tach 80. IV wieku

, a według legendy to święta Helena była właścicielką

relikwii i rozdawała fragmenty narzędzia kaźni Chrystusa. Niestety, cząstki
zachowane w Santa Croce są zbyt małe, żeby można było poddać je badaniu

jakąkolwiek ze znanych archeologom metod.

Więcej wiemy o gwoździu wystawionym obok Titulusu. Chociaż Ambroży

w swych pismach skupia się na dwóch gwoździach, które Helena posłała sy
nowi, można z dużym stopniem prawdopodobieństwa przyjąć, że kiedyś były
cztery - dwa, które przebiły stopy, i dwa przytrzymujące ramiona. Dzięki od
kryciu przebitej gwoździem kości stopy w ossuarium Jehohanana - ukrzyżo
wanego w I wieku n.e. Żyda z Givat ha-Mivtar w Jerozolimie - mamy pew
ność, że średniowieczni artyści malarze, którzy przedstawiali stopy ofiary jedna
nad drugą, przebite jednym gwoździem, mylili się i że wczesnochrześcijań
skie wyobrażenia były dokładniejsze. Stopy przybijano do krzyża oddzielnie,
do lewej i prawej strony pionowej belki

. Co się tyczy ramion, to mogły zo

stać przywiązane sznurami lub przybite gwoździami, które wbijano w nad
garstki, a nie w dłonie. W przypadku Jezusa ewangelie wyraźnie precyzują, że

jego ramiona przybito, a nie przywiązano (J 20,25-28; Łk 24,38-39)

. Cokol

wiek mogło się stać z tymi gwoździami - zakładając, że Helena i jej „arche
olodzy" znaleźli wszystkie - mamy pełne prawo przyjąć, że były tylko cztery
(dopiero w późniejszych legendach pojawił się piąty).

Jedyny gwóźdź, który można zobaczyć w kościele Santa Croce, ma nowy

łebek. Oczywiście oglądającego łatwo mogą zmylić ozdobne dodatki, ale mimo
wszystko widać nieprawidłowość. Jest jednak całkiem możliwe, że gwóźdź,
który miano znaleźć w Grobie Pańskim, stracił łebek, ten odkryty w Givat

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

ha-Mivtar spotkał właśnie taki los, jego górna część najwidoczniej odłamała

się pod silnym uderzeniem młotka. Bardziej interesujący jest fakt, iż gwóźdź
znaleziony w kości pięty Jehohanana i ten przechowywany w Santa Croce wy
glądają niemal identycznie. Gwóźdź Jehohanana jest kwadratowy w przekro

ju (0,9 na 0,9 centymetra) i ma 12 centymetrów długości. Gwóźdź z Santa

Croce (bez nowego łebka) różni się jedynie długością - liczy sobie 11,5 centy
metra - pozostałe wymiary i kształty są takie same. Ponieważ ossuarium Jeho
hanana znaleziono dopiero w 1968 roku, gwóźdź z Rzymu nie może być udaną

podróbką. A przecież wydaje się identyczny. Jeżeli gwóźdź z Santa Croce jest

fałszywy, musiano go wykonać na wzór innego pochodzącego z czasów ukrzy-
żowań. Możliwe też jest, że całkiem przypadkowo przypomina on standardowy
rzymski gwóźdź, którego z jakiegoś powodu użyto do ukrzyżowania Jehoha
nana

. Wydaje się w każdym razie możliwe, a nawet bardzo prawdopodobne,

że jeden z gwoździ, wydobytych w Jerozolimie, znalazł się w Pałacu Sesso-
riańskim w Rzymie i przetrwał do dnia dzisiejszego. Wszystkie źródła, które
wspominają gwoździe odnalezione przez Helenę, zgadzają się, że wydobyto
ich co najmniej kilka i że tylko dwa cesarzowa posłała do Bizancjum. I znowu
brak całkowicie przekonywającego dowodu nie powinien wykluczyć konstruk
tywnej dyskusji na ten temat.

W kaplicy kościoła Santa Croce, nazywanej Cappella delie Reliąuie, prze

chowywane są też trzy inne relikwie: dwa ciernie z korony cierniowej Jezusa,
kość z palca, którym niewierny Tomasz dotknął ran zmartwychwstałego Chry
stusa, oraz poprzeczna belka z krzyża łotra straconego wraz z Jezusem - we
dług tradycji zidentyfikowano go jako Dismasa. Belka ta jest częścią kolekcji
kościoła Santa Croce od 1570 roku, kiedy odkryto ją w stopniach ołtarza po
święconego Helenie. Chociaż pozostało dostatecznie dużo drewna, by można

było przeprowadzić analizę dendrochronologiczną, dotychczas tego nie zro
biono. Teoretycznie gruba belka mogła przetrwać równie długo, jak maleńkie

fragmenty krzyża - zwłaszcza jeśli klimat Jerozolimy chronił drewno przez
trzy śmiecia w starej cysternie pod zbudowaną przez Hadriana świątynią. Ale

nawet jeśli, na potrzeby dyskusji, założymy, że krzyże lub części krzyży in
nych niż Jezusowy zachowały się i zostały zabrane z Palestyny (w źródłach
pisanych nie ma niczego, co by temu zaprzeczało), nadal w żaden sposób nie
możemy stwierdzić, czy ta konkretna belka pochodziła z krzyża Dismasa, czy
też drugiego łotra. Równie dobrze odnaleziony kawałek drewna mógł stano
wić narzędzie kaźni któregokolwiek z setek mężczyzn ukrzyżowanych w tam
tych latach przez Rzymian na jakimś podobnym do Golgoty wzgórzu. Niektó
rzy z badaczy zauważyli, że na belce Dismasa nie ma śladów gwoździ i że to
potwierdza najwcześniejszą ikonografię, według której obaj łotrowie zostali
przywiązani do krzyży i mogli z tego powodu żyć dłużej niż Jezus (J 19,31-
33). Z drugiej strony jednak, końce belki, która dzisiaj ma 1,78 metra długości,
zostały wyraźnie i równo obcięte, niebezpiecznie blisko miejsc, gdzie powinny

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

widnieć ślady po gwoździach, którymi przybito by nadgarstki mężczyzny śred
niego wzrostu. Przypadek czy celowe działanie? Nie można tego stwierdzić.
Z całą pewnością ta relikwia musi poczekać na analizę dendrochronologiczną
i biologiczne badania szczątków roślin znalezionych w szczelinach.

Co się tyczy korony cierniowej z Santa Croce, nawet najwięksi wielbiciele

Heleny nie łączą jej osoby z tą relikwią. Istnieje wiele przekazów o krzyżow
cach rozdających ciernie kościołom w całej Europie po zdobyciu Bizancjum-
-Konstantynopola w 1204 roku, gdzie korona była czczona od czasów cesarza
Justyniana (VI wiek). Pochodzenie żadnego z cierni nie jest znane, ani tych
dwóch w Rzymie, ani innych przechowywanych w Paryżu. W każdym razie
handel bizantyjskimi relikwiami często przybierał groteskowy charakter, jeśli
chodzi o jego skalę i ceny. Około 1237 roku król Baldwin II sprzedał królowi
Francji Ludwikowi IX średniowieczną opaskę na głowę z zielska z kilkoma
cierniami, a potem „rozpieścił" Francuza, odstępując mu purpurowy płaszcz,
w który rzymscy żołnierze dla zabawy przyodziali Jezusa (J 19,2), gąbkę, którą
zwilżono wargi Syna Bożego na krzyżu (J 19,29), fragment włóczni, którą
przebito bok Chrystusa (J 19,34), a nawet kawałek lnianego całunu, w który
go owinięto (J 20,5-7). Trudno uwierzyć, że Baldwin tak beztrosko sprzeda
wał święte relikwie, rzekomo pochodzące sprzed kilkunastu wieków.

W kościele Santa Croce znajduje się relikwia, co do prawdziwości której

można mieć duże zastrzeżenia. Jest to palec wskazujący świętego Tomasza.

Szkielet tego apostoła pojawia się w historii kościoła zupełnie nagle za pano

wania cesarza Aleksandra Sewera (222-235). Według legendy cesarz ten, wcale
nieokazujący przychylności chrześcijaństwu, dopomógł mieszkańcom Edes-
sy - miasta schrystianizowanego przez świętego Tomasza - którzy chcieli po
grzebać relikwie swego apostoła. Zgodnie ze spisanymi w III wieku Aktami

Tomasza,

apostoł ten umarł w północno-zachodnich Indiach, w Mylaporze

w pobliżu Madrasu, gdzie pierwsi odkrywcy portugalscy odnaleźli jego grób
w 1522 roku. Aleksander Sewer wysłał kilka pism do królów hinduskich

i - według jednej z wersji legendy - kości świętego Tomasza zostały uroczyś
cie przeniesione do Edessy (używając kościelnego słownictwa w 232 roku

Kiedy w XIII wieku armie muzułmańskie zbliżyły się do Edessy, relikwie apos
toła przewieziono w bezpieczne miejsce - najpierw na wyspę Chios, która
zgodnie z grecką tradycją jest ojczyzną Homera, a następnie do Ortony, mia
steczka we włoskiej prowincji Abruzzi. Znajdują się tam one do dziś - chyba
że bliższe prawdy wydadzą nam się opowieści hinduskich chrześcijan, którzy
twierdzą, że święty Tomasz nadal jest pogrzebany w San Tome w Indiach.
W każdym razie kość z czyjegoś palca w jakiś sposób zawędrowała do ko
ścioła Santa Croce w Rzymie. Nigdy jednak nie dowiemy się, czyj to palec.

Cystersi i uczeni, którzy strzegą Santa Croce i jego skarbów, podczas roz

mowy o tych artefaktach podkreślają, że nie należy ślepo wierzyć w ich praw
dziwość. Przyznają, że w średniowieczu handel relikwiami wymknął się spod

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

kontroli i że można było wtedy kupić mnóstwo rzekomo świętych przedmio
tów, mniej lub bardziej poszukiwanych. Handel relikwiami osiągnął tak wielką
skalę, że IV Sobór Laterański z 1215 roku zakazał sprzedaży i kupowania reli
kwii bez dowodu ich autentyczności i pozwolenia biskupa. Okazało się jed
nak, że trudno jest kontrolować ten rynek. Zaświadczenie o autentyczności
łatwo było podrobić lub kupić, a że posiadanie relikwii świadczyło o statusie
i władzy właściciela - biskupa, króla czy opata - to nie przestrzegano suro
wych przepisów. Jak już wspomnieliśmy, zaledwie 20 lat po tym soborze, fran
cuski król Ludwik IX stał się szczęśliwym (i łatwowiernym) nabywcą gąbki,
o której wspomina Jan ewangelista (J 19,29). Saski elektor Fryderyk, który
chronił Marcina Lutra i ukrył go w zamku w Wartburgu - gdzie ten ostatni

przetłumaczył na niemiecki Nowy Testament - miał jedną z najcenniejszych
kolekcji relikwii w Europie. A wszystko to pomimo nawoływań Lutra, który
ostro krytykował rozprzestrzenianie się relikwii i kultów, które te inspirowały.
W czasach wielkiego reformatora i później chrześcijanie nadal wierzyli w rze
komo cudowną uzdrawiającą moc takich przedmiotów i szukali przynajmniej
kontaktu z nimi, jeśli nie mogli stać się ich właścicielami. Pragnienie to miało
pewne oparcie w Biblii; w Dziejach Apostolskich znajdujemy zapis, że kiedy
„nawet chusty i przepaski z jego [świętego Pawła] ciała kładziono na chorych

[mieszkańcach Efezu] (...) choroby ustępowały" (Dz 19,12)

. Wynikało z te

go, że przedmioty związane z którymś z apostołów, nie mówiąc już o samym
Jezusie, miały niezwykłe właściwości uzdrawiające i potencjalnie ogromną
moc duchową.

Psychika ludzka niewiele zmieniła się do dzisiejszego dnia. W katedrze San

Nicola w Bari, miejscu, gdzie jest pogrzebany święty Mikołaj z Myry - pier
wowzór świętego, który przynosi dzieciom podarunki na Gwiazdkę - widzie

liśmy ludzi sprzedających buteleczki z czymś, co wyglądało jak woda, ale mia
ło być płynem rzekomo sączącym się z marmurowego sarkofagu świętego.
Płynu tego - zbieranego i sprzedawanego jako cudowny dar, Santa Manna di
San Nicola - używano jako olejku lub nawet pito go, gdyż od średniowiecza

uchodzi za panaceum na wszelkie schorzenia. A więc dziś, tak samo jak w Efe
zie 19 wieków temu, nadal istnieje zapotrzebowanie na takie „relikwie".

Jak należało się spodziewać, przedmioty związane z samym Jezusem były

znacznie bardziej cenione niż te, które kojarzono z pomniejszymi postaciami
chrześcijaństwa, takimi jak święci czy apostołowie. Dostawcy, jak wiadomo,
zawsze starają się zaspokoić popyt. Istniały tylko dwa sposoby, aby sprostać
takiemu zapotrzebowaniu. Można było podzielić domniemane święte relikwie
na miniaturowe wiórki, jak, zgodnie z zapisem Cyryla, zrobiono z Prawdzi
wym Krzyżem. Druga metoda - ciesząca się fatalną reputacją - polegała na
samodzielnym wytwarzaniu relikwii. Niektóre z nich, z punktu widzenia na
szych czasów, wydają się wręcz groteskowe. Na przykład napletek Jezusa,
który widocznie był tak poszukiwany, że do dziś zachowało się ich kilka. Mleko

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

z piersi Najświętszej Marii Panny, mleczny ząb Jezusa i włos z jego brody,
dzbany z wesela w Kanie Galilejskiej, resztki chlebów pozostałe po nakarmie
niu pięciotysięcznego tłumu i, wywierająca największe wrażenie, łza Jezusa,
kiedy zapłakał nad losem Jerozolimy - wszystko to można było kupić (i kupo
wano) w wiekach średnich. Jeśli palec świętego Tomasza z Santa Croce wyda

je się groteskowy, jak należy się ustosunkować do dwóch głów świętego Jana

Chrzciciela lub piór ze skrzydeł archanioła Michała, pieczołowicie hołubio
nych w innych kościołach i klasztorach?

Ponieważ znakomita większość średniowiecznych relikwii okazuje się fal

syfikatami, tym wnikliwiej należy badać znaczenie i pochodzenie reszty. W ko
ściele Santa Croce in Gerusalemme tylko trzy ze zgromadzonych w Capella
delie Reliquie relikwii można z pewną dozą prawdopodobieństwa połączyć
z osobą świętej Heleny: gwóźdź, fragmenty krzyża i Titulus. Najbardziej nie
zwykły jest ten ostatni, zwłaszcza, że zachował się na nim pewien napis. Ege
ria, która pocałowała tę relikwię w Jerozolimie w Wielki Piątek w 383 roku,
nie wątpiła, że pochodzi on z Prawdziwego Krzyża Jezusowego. Czy współ
czesne badania dadzą jakikolwiek dowód na poparcie jej przekonania?

Napis triumfalny

W krajach chrześcijańskich nietrudno znaleźć kościół ze średniowiecznym

lub współczesnym dziełem sztuki, umieszczonym nad lub za ołtarzem i przed
stawiającym ukrzyżowanego Chrystusa. Nad jego głową zazwyczaj znajduje
się stylizowana drewniana tablica lub tkanina z czterema wielkimi literami:
INRI. Czasami towarzyszą im słowa: „Jezus z Nazarem, Król Żydów" lub
łaciński tekst, z którego pochodzi powyższy skrót: Jesus Nazarenus Rex lude-
orum.

Litery INRI nazywa się świętym monogramem, a zaczerpnięte zostały

z Ewangelii według świętego Jana (J 19,19)- lub raczej z dokonanego przez
świętego Hieronima łacińskiego przekładu z greckiego oryginału. Tłumacze
nie to pochodzi z końca IV lub z początku V wieku.

Monogram INRI nie wzbudza dzisiaj szczególnego zainteresowania, ale nie

gdyś odgrywał bardzo ważną rolę w obrzędach kościelnych

. W średniowiecz

nym Salisbury (Sarum) modlitwa o ochronę przed piorunami brzmiała tak:
„Jezus z Nazareta, Król Żydów - Chrystus zwycięża, oby Chrystus panował,
oby Chrystus nas bronił i oby nas uchronił od wszystkich piorunów, burz
i wszelkiego złego. Amen. Oto Krzyż Pana, uciekajcie wrogowie: lew Judy,
potomek Dawida, zwycięża". To, że takie wierzenie powstało w Anglii, samo
w sobie nie jest niczym zaskakującym. Wiele fragmentów świętego krzyża tra
fiło za Kanał La Manche, a wśród nich cząstka Vera Crux podarowana królowi
Alfredowi przez papieża Marynusa w roku 884. Ów pochodzący z Toskanii
papież lubił Anglosasów i zwolnił ich kwatery w Rzymie, Schola Saxonum,

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

z podatku. Jego dar bez wątpienia był szczerym wyrazem jego anglofilii. Ist
nieje mnóstwo wzmianek o znaczeniu cennych przedmiotów dla wiary Angli
ków. Tomasz Cromwell, wielki protestancki minister Henryka VIII, otrzymał
meldunki od komisarzy królewskich, że w Bury St. Edmunds znajdowały się
„kawałki krzyża świętego, [tak liczne, że] można z nich zrobić cały krzyż".

Bardzo możliwe, że „napis triumfalny", wspomniany w Horae z Sarum, czyli

Titulus, o którym piszą wszyscy czterej ewangeliści, najprawdopodobniej ist
niał w jakiejś postaci. Już sam fakt, że wymieniono go we wszystkich ewange
liach, jest przekonywający. W dodatku, jak już udowodniliśmy, taka praktyka
była powszechnie stosowana podczas egzekucji w państwie rzymskim

. Świę

ty Jan odnotował, że napis ten zdjęto z krzyża wraz z ciałem Jezusa, gdy Józef
z Arymatei otrzymał na to pozwolenie od Piłata (J 19,38)

. Józef z Arymatei

i jego pomocnicy musieli działać szybko, ponieważ zbliżał się szabat (J 19,31)
i należało skończyć wszelką pracę, łącznie z pogrzebem, przed zachodem słoń
ca. Jest bardzo prawdopodobne, że pozostawiono na miejscu pionową belkę
krzyża. Wykorzystywano ją wielokrotnie, tak więc niedługo inny skazaniec
miał konać w męczarniach na tym samym słupie, z własnym titulusem opisu

jącym zbrodnię, za którą go ukrzyżowano.

Ewangelie nie opisują szczegółowo dalszych losów napisu z krzyża Jezusa.

Pozostawienie go na krzyżu nie miałoby sensu. Czy zrzucili go rzymscy opraw
cy? Czy zabrano Titulus, aby pogrzebać go z Jezusem? A może zachował go
dla potomności Józef z Arymatei lub inny wyznawca? Całkowitą pewność
mamy tylko co do faktu, że Titulus nie został wymieniony w spisie przedmio
tów, które zobaczyli święty Piotr (Łk 24,12) i „uczeń, którego Jezus kochał"
(J 20,2-8), gdy zajrzeli do pustego grobu. Oczywiście, nie znaczy to, że ów
napis został zniszczony. Całun, jedyny przedmiot wymieniony w ewangeliach,
wyróżniono w konkretnym celu - Jezus pozostawił za sobą ziemski żywot,
odrzucając nawet płótna grzebalne. Krótko mówiąc, inne przedmioty mogły
znajdować się w grobie, ale autorzy ewangelii o nich nie wspomnieli. W każ
dym razie żaden z tekstów spisanych pomiędzy ewangeliami a relacją Egerii,

powstałą 350 lat później, nie wspomina o Titulusie. W międzyczasie, mniej
więcej wtedy, gdy Egeria pisała swoje wspomnienia, w opowieściach o wyko
paliskach Heleny zaczęto jawnie wspominać o Titulusie. Czy istnieje chociaż
cień nadziei, że to, co znaleźli „archeolodzy" z czasów Konstantyna, to ta sama
tablica, którą dla szyderstwa ozdobiono krzyż Chrystusa?

Jak się przekonaliśmy w ostatnim rozdziale, kilku z pierwszych historyków

wczesnego Kościoła, poczynając od ostrożnego Ambrożego z Mediolanu, pod
kreśliło, że znaleziono wtedy trzy krzyże. Ich liczba i fakt, że znajdowały się
blisko siebie, wywołały zrozumiałe podniecenie - biskup Makrynus musiał
poczuć wielką ulgę, wiedząc, że w końcu zaspokoił oczekiwania cesarzowej
Heleny i zdobył chwałę dla biskupstwa jerozolimskiego. Ale dlaczego odkryto
tylko trzy krzyże, a nie tuziny belek w różnych stadiach rozkładu?

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

Możliwe, że drewno było rzadkością w okolicach Jerozolimy i pionową bel

ką wielokrotnie wykorzystywano do krzyżowania skazańców. Co więcej, w ta
kim klimacie mocne belki mogą łatwo przetrwać dziesiątki lat, jeśli nie wieki.
Odkryte przez archeologów drewniane tabliczki z Vindolandy z I wieku n.e.
zachowały się w tak dobrym stanie, iż można było odczytać ich treść (patrz
niżej), a wiekowe drewniane kościoły z Norwegii są tego doskonałym przy
kładem. Na pewno ukrzyżowano wielu skazańców na tym konkretnym krzyżu
przed Jezusem - który, trzeba tu przypomnieć, dźwigał tylko poprzeczną belkę
z pretorium Piłata na miejsce kaźni - i może wielu po nim. Jak dziś możemy
zobaczyć we wnętrzu kościoła Grobu Pańskiego, na szczycie Golgoty nie było
dużo miejsca. Innymi słowy, jest całkiem możliwe, że trzy pionowe słupy,
łącznie z tym, na którym ukrzyżowano Jezusa, pozostały na tej skale przez
wiele lat jako ponure świadectwo bezlitosnego prawa państwa rzymskiego,
tak samo jak szubienice w późniejszych wiekach.

Wiadomo jednak, że Golgota nie została długo miejscem kaźni. Niektórzy

uczeni wysunęli przypuszczenie, że Rzymianie, zdenerwowani nagłym znik
nięciem ciała ukrzyżowanego mężczyzny z grobu, porzucili to wzgórze z za
bobonnego lęku. Są to jednak tylko domysły. W istocie powód tej zmiany mógł
być znacznie bardziej praktyczny. W latach 41-42, jak już wspomnieliśmy,
zmieniono przebieg fortyfikacji Jerozolimy, gdyż Herod Agryppa powiększył
terytorium miasta

. Golgota znalazła się wtedy nie tuż za murami, lecz w ob

rębie Jerozolimy. Zwyczaj nakazywał, aby egzekucji publicznych nie wyko
nywać na terenie miasta, lecz na dogodnym miejscu extra muros. A zatem

jakieś 11 lat po śmierci Jezusa nie dokonywano już egzekucji na Golgocie

i wysuszone, zakrwawione słupy na jej szczycie nagle stały się zbędne. Przy

puszczalnie przewrócono je i wrzucono do jakiejś starej cysterny, gdzie - jak

się zakłada - znaleźli je ludzie Heleny.

Nie wyjaśnia to wszakże losów samego Titulusu. Dwóch spośród kronika

rzy, którzy wspominają o napisie z krzyża Jezusa, stwierdza wyraźnie, że zo
stał znaleziony wraz z Prawdziwym Krzyżem i że to właśnie on potwierdził

jego autentyczność

. Trzecia opowieść, która powstała w Konstantynopolu,

potwierdza odkrycie Titulusu wraz z trzema krzyżami, ale zdaje się impliko
wać, iż nie był przytwierdzony do żadnego z nich

. Stąd potrzeba dodatkowej,

cudownej identyfikacji, którą odnotowali Teodoret z Cyrrhus i Rufin z Akwi-
lei

. Lecz, jak już powiedzieliśmy, Titulus musiano usunąć po ukrzyżowaniu

Jezusa. Pozostawienie go na krzyżu byłoby nonsensowne.

Jedynym wczesnym historykiem, który, jak się zdaje, uświadomił sobie tę

sprzeczność i chciał ją usunąć, był Jan Chryzostom zwany Złotoustym. Miał
on wielu wpływowych wrogów, a szczytem jego kariery był urząd biskupa
Konstantynopola, wschodniej stolicy cesarstwa. W jednej ze swych wielkich
prac, która dotyczyła interpretacji Pisma Świętego, 85 z 88 homilii o Ewange
lii według świętego Jana, napisanej około 398 roku, wyjaśniał:

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Drzewo [krzyża] mogło zniknąć ludziom z oczu. Nikt nie usiłował go zachować,

przede wszystkim ze strachu, ale również dlatego, że w owym czasie byli oni zajęci

innymi, pilniejszymi sprawami. Później jednak zaczęli go szukać i, gdy - wedle
wszelkiego prawdopodobieństwa - znaleźli, trzy krzyże były w jednym miejscu.
Dlatego musieli przedsięwziąć środki ostrożności, żeby wskazać ten, który należał
do Pana - po pierwsze dlatego, że znajdował się w środku, a po drugie, byłoby to
oczywiste dla wszystkich z powodu Titulusu, gdyż krzyże dwóch łotrów nie miały

napisów

2 8

Jest to osobliwe i zadziwiające rozumowanie, warte przeanalizowania.
Po pierwsze, Jan Chryzostom stwierdza, że wyznawcy Jezusa nie próbowali

zachować krzyża i że mieli pilniejsze sprawy do załatwienia. Może to wydać
się absurdalne, ale w istocie należy potraktować jego słowa poważnie. Ponie
waż krzyże prawdopodobnie zostały przewrócone dopiero w latach 41^12 lub
niedługo później, aż do tego czasu wyznawcy Jezusa nie musieli ani nie mieli
okazji troszczyć się o nie w szczególny sposób. Krzyże stały na wzgórzu, wi
doczne dla wszystkich. Potem, jak już wiemy, rozszerzono terytorium miasta
i Golgota przestała być miejscem kaźni. Jan Chryzostom całkiem słusznie
wspominał, że miejscowi chrześcijanie byli w tym czasie „zajęci innymi, pil
niejszymi sprawami".

Były to trudne, niespokojne czasy dla młodej gminy chrześcijańskiej w Jero

zolimie. Wasal Rzymu, król Herod Agryppa I, postanowił przypodobać się
żydowskim hierarchom w Jerozolimie, skazując na śmierć Jakuba, brata Jana.
A ponieważ to posunięcie spotkało się z aplauzem, niedługo potem uwięził Pio
tra, przywódcę chrześcijan

. Piotr zdołał zbiec z więzienia i przekazać władzę

Jakubowi, bratu Jezusa. Uciekł z Jerozolimy prawdopodobnie do Rzymu

. Ja

kub był zdolnym i wymagającym administratorem - przyznali to nawet ci, któ
rzy później przedkładali strategię świętego Pawła nad obraną przez „brata Pań

skiego" (Ga 1,19). Lecz cała struktura władzy i organizacji wewnętrznej

wspólnoty chrześcijańskiej zmieniła się dosłownie z dnia na dzień. Niektórzy
mogli uważać, że sama przyszłość chrześcijan jerozolimskich była zagrożona po
odejściu apostoła, którego Jezus nazwał swoją „opoką". I czy samemu Jakubo
wi nie groziły prześladowania ze strony Heroda Agryppy? Takie to właśnie były
te pilniejsze sprawy, o których wspomniał Jan Chryzostom 300 lat później.

Lecz choć jerozolimskich chrześcijan dręczyły obawy o przyszłość, na pew

no dobrze wiedzieli o przebudowie murów miejskich i bardzo się tym niepo
koili. Musieli obserwować pracę budowniczych i usunięcie krzyży. Być może,

jak twierdził Jan Chryzostom, postanowili uchronić najświętszy artefakt ich

wiary i zachować go dla potomności. Gdy sytuacja ich wspólnoty uległa po
prawie, szukali krzyży i znaleźli je tam, gdzie, jak widzieli, wrzucili je Rzy
mianie. Zaznaczyli też jeden z nich, środkowy, przechowanym Titulusem.

Możemy nawet dokładnie osadzić w czasie te wydarzenia. Życie wspólnoty

chrześcijańskiej w Jerozolimie - którą niemal w całości zamieszkiwali Żydzi -

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

nie należało do łatwych jeszcze przez kilka lat po ucieczce Piotra. W 62 roku
Jakub, brat Jezusa, został bezprawnie stracony przez sanhedryn. W cztery lata
później żydowscy radykałowie wszczęli bunt przeciw Rzymianom, a żydow
scy chrześcijanie nie chcieli brać w nim udziału. Dla uniknięcia represji - jak
to już powiedzieliśmy w ostatnim rozdziale - jerozolimscy wyznawcy Chry
stusa uciekli do Pełli za Jordanem. Po zdławieniu powstania Żydom nie po
zwolono mieszkać w Jerozolimie, wyjątek zrobiono jedynie dla chrześcijan
żydowskiego pochodzenia, którzy nie przyłączyli się do rebeliantów. Pozwo
lono im wrócić do Jerozolimy, do ich poprzedniej siedziby na wzgórzu zwa
nym dzisiaj Mount Sion. Zaczęli odbudowywać swoje domy, wznosić synago-
gę-kościół i przeprowadzili reorganizację gminy. Większość uczonych datuje
te wydarzenia na połowę i koniec lat 70.1 wieku n.e.

Wtedy chrześcijańska

wspólnota, która przetrwała, nabrała sił i zaczęła patrzeć w przyszłość, mogła
odszukać bezcenne krzyże. Rzymianie, pozwoliwszy im wrócić, nie mieli
szczególnych powodów, żeby im przeszkadzać; żydowskie władze, które mog
łyby im zaszkodzić, już nie były w stanie tego uczynić.

Co się działo z Titulusem między śmiercią Jezusa a domniemanym odkry

ciem krzyży? Jan Chryzostom jasno - i logicznie - wyjaśnia, że nie mógł znaj
dować się już na pionowej belce krzyża, kiedy Rzymianie przewrócili go w la
tach 41^*2. Zauważa też dalej, że „krzyże łotrów nie miały napisów". Tego też
należało się spodziewać. Tamte titulusy, informujące świadków o zbrodniach
ukrzyżowanych mężczyzn, usunięto wraz ze zwłokami, robiąc miejsce dla na
stępnych skazańców i kolejnych spisów zbrodni. Tym bardziej prawdopodob
na jest hipoteza, że Titulus z krzyża Jezusa usunięto wraz z jego ciałem i że
zabrał go Józef z Arymatei lub jakiś inny zaufany wyznawca. Następnie napis
ten miałby zostać pogrzebany wraz z ciałem Jezusa i, zgodnie ze zwyczajem,
oddany jednemu z jego krewnych, najprawdopodobniej matce, po odkryciu

pustego grobu.

Łatwo się zapomina, że rodzina Jezusa żyła we wspólnocie jerozolimskiej

przez wiele lat po jego śmierci i wszyscy wiedzieli o łączącym ich pokrewień
stwie. Ta dumna dynastia z pewnością ceniłaby tak wspaniałe dziedzictwo, jak
Titulus; niektórzy uczeni nazwali to nawet czymś w rodzaju kalifatu, zazdroś
nie strzegącego spuścizny po założycielu ich religii. Drugim przywódcą Ko
ścioła jerozolimskiego po Piotrze był Jakub, który choć na początku nie nale
żał do wyznawców Jezusa, był jego bratem - wydaje się, że ten argument
wystarczył, żeby później na przywódcę wybrano właśnie jego, a nie jednego
z pierwszych apostołów, którzy pozostali w Jerozolimie po samobójstwie Ju
dasza i wyjeździe Piotra

. Podobny zaszczyt przypadł rodzinie Kleopasa, któ

rego Hegesippos (Hegezyp) nazywa wujem Jezusa

. Syn Kleopasa, Symeon,

którego źródła określają jako „kuzyna Zbawiciela", został trzecim przywódcą
gminy jerozolimskiej i następcą Jakuba, z którym był spokrewniony

. Inny

mi słowy, to Symeon Bar Kleopas kontynuował rodzinną tradycję podczas

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

niebezpiecznych lat po śmierci Jakuba i wygnania w Pełli. Hegezyp - i Euze
biusz, który go cytuje - zdaje się sugerować, że Symeon Bar Kleopas został
zatwierdzony lub ponownie wybrany na to stanowisko po powrocie uciekinie
rów do Jerozolimy. W takim razie to on stanął przed zadaniem zorganizowania
poszukiwań i identyfikacji Prawdziwego Krzyża. Najbardziej prawdopodob
ne wydaje się, że to właśnie jemu jako przywódcy z rodu Jezusa przekazano
by Titulus nie tylko jako świętą relikwię, lecz także cenne rodzinne dziedzic
two. Krótko mówiąc, Symeon miałby prawo - dynastyczne, religijne i włas
ności - do umieszczenia Titulusu obok Prawdziwego Krzyża, kiedy stało się
to możliwe po roku 73-74 n.e.

Wydaje się, że pielgrzymi zaczęli licznie przybywać na Golgotę. W każdym

razie na to wskazywałaby niezwykła decyzja cesarza Hadriana, który chciał
uniemożliwić dostęp do tego pod każdym innym względem mało interesujące
go miejsca na północno-zachodnim krańcu Jerozolimy. Wspaniałą świątynię
Wenus, greckiej Afrodyty

, zbudowano na dawnym miejscu kaźni. Krzyże

i Titulus stały się niedostępne dla wiernych. Ale, jak już widzieliśmy, miejsco
wi chrześcijanie dokładnie wiedzieli, gdzie można je znaleźć, i przekazywali
tę tradycję z pokolenia na pokolenie w oczekiwaniu na lepsze czasy. Miały
one nadejść wraz z Konstantynem i Heleną, mniej niż 200 lat później.

Dlatego jest możliwe ustalenie prawdopodobnej - choć nie do końca udo

wodnionej - chronologii, która wyjaśniłaby przetrwanie Titulusu po 30 roku
n.e., święty krzyż usunięto z Golgoty w latach 40.1 wieku n.e. Odzyskano go
po ucieczce chrześcijan i ukryto w cysternie (zrobił to Hadrian) po 135 roku.
A ostatecznie został odkopany przez Helenę w latach 20. IV śmiecia. Ale -
skupiwszy uwagę na Titulusie - powinniśmy zadać sobie pytanie: czy możli
we, żeby zwykła deska mogła przetrwać tak długo, często w tak niesprzyjają
cych warunkach?

Dowody na poparcie tej tezy mogą być nad podziw przekonywające. Naj

bardziej niezwykły, podobny przypadek dotyczy tabliczek z Vindolandy - a jest
ich ponad 1900 - specjalnie przygotowanych deseczek, odkrytych w 1973 roku
w rzymskim forcie Vindolanda, na południe od wału Hadriana, w pobliżu Mili
w Northumberland. Datowane są w przybliżeniu na lata 85-125, a ich treścią

jest korespondencja żołnierzy z rzymskim garnizonem i ich rodzinami lub zna
jomymi i przyjaciółmi z innych fortów. Zawierają prywatne listy, rekomenda

cje, rozkazy, zaproszenia na zabawy, spisy zakupów. Wydaje się, że to archi
wum miało zostać spalone przez rzymski oddział, który przeniesiono nad
Dunaj, podczas ostatnich porządków. Plany te pokrzyżował deszcz, gasząc
ogień. Błoto i późniejsze warstwy ziemi zachowały te zdumiewające doku
menty przez prawie 2000 lat. Inne odkrycia nielicznych tabliczek z korespon
dencją, na przykład w Carlisle, pozwoliły archeologom na wysunięcie tezy, że
deszcz, który zalał ognisko - i ludzki mocz, również odkryty na tabliczkach
z Vindolandy - zabezpieczył znalezisko i pozwolił mu przetrwać, ale nie był

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

on najważniejszym czynnikiem. „Wydaje się prawdopodobne, że wilgotne,
pozbawione tlenu otoczenie wystarczyło do zachowania [drewna z napisami],

podobnie jak w innych miejscach [w których odkrywano podobne znaleziska]",
brzmi werdykt tych, którzy poddali analizie znalezisko z Vindolandy

. Jest to

dokładny opis warunków, w jakich prawdopodobnie Helena odkryła Prawdzi
wy Krzyż i Titulus - można przyjąć, że stara cysterna, która znajdowała się
pod fundamentami zbudowanej przez Hadriana świątyni, pozostała lekko wil
gotna i zabłocona.

A co można powiedzieć o tablicy użytej podczas ukrzyżowania Jezusa? Wie

my, że w zasadzie do sporządzania tego rodzaju napisów używano drewna,
a nie papirusu

. Źródła z czasów cesarstwa wspominają głównie pobielone

deski z zapisanymi na nich prawami lub nazwiskami, tak zwane alba (stąd
wywodzi się współczesne słowo „album" jako zbiór informacji). Takiej alba,
czyli tabula dealbata (pobielonej tablicy), używano do ogłoszenia pełnej, ak
tualnej wiadomości, w przeciwieństwie do inskrypcji wyrytych w kamieniu
lub w brązie, które zamierzano zachować dla potomności. Przesłanie ryto
w drewnie, a potem drewno to bielono wapnem lub, jak opisali tę procedurę

pewni uczeni, tynkowano

. Litery były kolorowe, zazwyczaj czerwone lub

czarne. Kiedy Wespazjan, cesarz, który pozowolił wspólnocie żydowskich
chrześcijan powrócić do Jerozolimy w latach 73-74 n.e., wydał edykt potwier
dzający przywileje przyznane lekarzom, wystawiono go na widok publiczny
w Rzymie na takiej właśnie tabula dealbata

Według słów pewnego naukowca, który zbadał ocalały materiał: „Edykty,

które zazwyczaj zawierały rozkazy mające obowiązywać krótki czas, zwykle
publikowano na tabulae dealbatae

,,Ą0

Dokładnie w takich okolicznościach

Poncjusz Piłat podyktował i upublicznił Titulus Jezusa i titulusy każdej z po
zostałych ofiar, skazanych na ukrzyżowanie. Źródła pisane potwierdzają, że
Rzymianie na pewno używali titulusów do ogłoszenia zbrodni popełnionych
przez skazańców podczas panowania Oktawiana, pierwszego cesarza Rzymu.
Pewna relacja (o skazanym na ukrzyżowanie niewolniku, którego przeprowa
dzono przez Forum w Rzymie, a potem zaprowadzono na miejsce kaźni), napi
sana jest po grecku. Zdumiewa fakt, że jej autor, historyk Kasjusz Dion, używa
tego samego terminu prawniczego dla wyrażenia „powodu kary" i „zbrodni", co
święty Marek i święty Mateusz w opisach Titulusu Jezusa

. Należy też podkre

ślić, że w analogicznym miejscu swojej ewangelii święty Jan posługuje się tech
nicznym łacińskim określeniem, oczywiście w greckiej pisowni

Umieszczanie opisu zbrodni nad ukrzyżowanym było czymś więcej niż rytu

alnym poniżeniem, chociaż naturalnie odgrywało również i tę rolę. Takie na
pisy miały poinformować widzów o okropności popełnionej zbrodni i służyć

jako czynnik odstraszający. Rzymski retor Kwintylian (ok. 35-ok. 95 n.e.),

współczesny pokoleniu Nowego Testamentu, zalecał nawet, żeby egzekucji
ukrzyżowania dokonywać publicznie z tego właśnie powodu; święty Jan zaś

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

mówi nam, że taki właśnie los spotkał Jezusa

. Titulus nie mógł być tak wiel

ki, jak sądowa lub mająca podobne zastosowanie tablica ogłoszeniowa. Mu
siał mieć dostatecznie duże rozmiary, aby widzowie mogli przeczytać napis,
lecz zarazem być tak mały, żeby dało się go przymocować do krzyża. Mógł
zostać przybity lub przywiązany do belki nad głową ukrzyżowanego. Niektóre
relacje o rzymskich tituli wspominają, że tablicę niosła jakaś osoba idąca przed
skazańcem

albo zawieszano mu ją na szyi

. W przypadku Jezusa wydaje się

prawdopodobne, że Titulus powieszono mu na szyi lub niósł go Szymon z Cy
reny. W końcu przymocowano tablicę do krzyża

. W źródłach pisanych nie

ma żadnych informacji o wielkości tituli i chociaż z tego okresu zachowały się
liczne teksty na drewnie, żaden z nich nie pełnił tej szczególnej funkcji. Dlate
go fragment z kościoła Santa Croce jest więc jedyny sui generis: ma 25,3 cen
tymetrów szerokości i 14 centymetrów długości, co oznacza, że przybliżone
wymiary zrekonstruowanego titulusu z kompletnym tekstem wynosiłyby 60
na 21 centymetrów.

Powinniśmy oczekiwać, że na Titulusie Jezusa przeczytamy opis jego rzeko

mej zbrodni, podany zwięźle i jednoznacznie. Trzy z czterech ewangelii po
dają taką właśnie treść napisu. Czwarta, autorstwa świętego Jana, dodaje imię
skazańca. Podejmijmy więc wątek z poprzedniego rozdziału, zbadajmy treść
napisu podaną w ewangeliach i porównajmy ją ze słowami widniejącymi na
kawałku drewna z Santa Croce. Pytanie, na które musimy odpowiedzieć, brzmi:
czy napis na Titulusie jest identyczny z podanym przez któregoś z ewangeli
stów, czy - co byłoby ciekawe - stanowi zupełnie nową, piątą wersję?

Wszystkie cztery relacje zawarte w ewangelii podają nam tekst z Titulusu

po grecku, nie informując jednak, czy właśnie w tym języku sporządzono ory
ginalny napis. Ewangeliści po prostu odnotowują zawartość przesłania podyk
towanego przez Piłata i, ponieważ spisali ewangelie po grecku, w tym samym

języku przekazali tekst z Titulusu Jezusa. Mimo to jeden z nich podkreśla, że

napis sporządzono w trzech językach - po hebrajsku, po łacinie i po grecku
(J 19,20). Jedynym językiem, jakiego moglibyśmy się spodziewać, jest łaci
na - ukrzyżowanie Jezusa leżało w gestii rzymskiej administracji, która posłu
giwała się językiem państwowym nawet w tak dalekiej prowincji. O tym, że
Piłat niezmiennie używał łaciny w mniej lub bardziej oficjalnych napisach,
dowiadujemy się z jednej z inskrypcji, w której dedykuje on cesarzowi Tybe-
riuszowi świątynię w Caesarea Maritima

. Duży fragment tej inskrypcji od

kryto w 1961 roku - wiemy, że w starożytności użyto go powtórnie do budo
wy kamiennych stopni późnorzymskiego teatru - a słynie ona z tego, że jako

jedyna zawiera imię Piłata i jego rangę: praefectus, a nieprocurator, jak błęd

nie podaje Tacyt

. Inskrypcja ta rzeczywiście napisana została w ojczystym

języku Piłata.

Niemniej jednak, z rzymskiego punktu widzenia, Jezus został ukrzyżowany

jako niebezpieczny Żyd, pretendent do tronu królewskiego i chciały się go

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

pozbyć również władze żydowskie. Dlatego wydaje się sensowne, że na Titu
lusie umieszczono też napis po hebrajsku, w oficjalnym języku Żydów. W ten
sposób Piłat nie tylko miał pewność, że więcej ludzi zrozumiało jego przesła
nie, ale też zaznaczył, że ten problem nie jest sprawą Rzymu

. Nic więc dziw

nego, że Piłat polecił też przetłumaczyć napis na grecki, aby „zbrodnia" Jezu
sa była opisana we wszystkich językach używanych w jego prowincji. Rzadko
pamięta się o tym, że Judea była wielojęzycznym, wielokulturowym krajem,
a język grecki odgrywał rolę esperanta lub lingua franca, gdyż jej mieszkańcy
rozumieli go i posługiwali się nim ponad podziałami etnicznymi i religijnymi.
Przypomnijmy sobie kamienne słupy wzniesione w Świątyni jerozolimskiej,
zabraniające nie-Żydom pod karą śmierci dalszego wstępu do tego sanktu
arium; znaleziono dwie kopie i obie inskrypcje są w języku greckim. Byłoby
więc nielogiczne, gdyby przetłumaczono napis na Titulusie Jezusa tylko na
hebrajski, pomijając język Hellenów

Dlatego relacja świętego Jana jest całkiem przekonywająca. Warto też odnoto

wać, że święty Łukasz również opisał tablicę z napisem w trzech językach. Sta
nowisko ortodoksyjnych naukowców - mające swoje odbicie w standardowych
wydaniach greckiej wersji Nowego Testamentu i we współczesnych przekła
dach -jest takie, że ten ustęp Ewangelii według świętego Łukasza stanowi późną
interpolację, którą powinno się uwzględnić w aparacie krytycznym tekstu lub
w przypisach. Ale czy to właściwy pogląd? Święty Jan wymienia trzy języki,
w jakich spisano Titulus, w następującej kolejności: hebrajski, łaciński i grecki.
Znajdziemy to w oryginalnym, niepoprawionym tekście manuskryptu znanego

jako Codex Sinaiticus, który powstał w latach 30. lub 40. IV wieku. Drugi waż

ny tekst to pochodzący z V stulecia Codex Alexandrinus - tak jak poprzedni,
udostępniony w Brytyjskiej Bibliotece Świętego Pankracego - w nim również
znajdziemy dłuższą wersję omawianego fragmentu ewangelii. Inne bardzo wcze
sne księgi i dwie najważniejsze „rodziny" spisanych minuskułąmanuskryptów -
znane jako f i f

— także mówiąo trzech językach. Podobnie rzecz się ma z grupą

rękopisów z tekstem Nowego Testamentu, znanych jako Textus Maioritatis
(Tekst Większości). Powstały one w Bizancjum i były rezultatem prac teologów,
którzy chcieli stworzyć dostępną na terenie całego cesarstwa grecką wersję ewan
gelii

. Manuskrypty, których w 1516 roku użył Erazm z Rotterdamu do pierw

szego drukowanego wydania Nowego Testamentu w języku greckim, należały
do minuskułów i Textus Maioritatis. Z kolei William Tyndale oraz tłumacz Bi
blii króla Jakuba

z roku 1611 oparli się właśnie na tekście wydanym przez Era

zma. W konsekwencji włączyli oni do swoich tłumaczeń dłuższy fragment Ewan
gelii według świętego Łukasza (Łk 23,38). Nie zrobili jednak tego zupełnie
bezmyślnie. Tyndale był świetnym filologiem i z radością nie szedł śladem Era
zma tam, gdzie przypuszczał, że ten ostatni podjął błędną decyzję. Lecz w przy
padku wspomnianego wyżej ustępu Ewangelii według świętego Łukasza, zaak
ceptował taki grecki tekst, jaki znalazł. Stąd czytelnicy Biblii króla Jakuba nadal

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

znajdą niezmienioną wersję tego ustępu. I każdy, kto zna Księgę wspólnej mo
dlitwy*,

rozpozna ten dłuższy fragment w czytaniu ewangelii na Wielki Czwar

tek: „Był także nad Nim napis (w języku greckim, łacińskim i herbajskim) »TO
JEST KRÓL ŻYDOWSKI«".

Dzisiaj zaufanie do minuskułów i Textus Maioritatis ustąpiło miejsca scep

tycyzmowi. Co więcej, wzmianka o trzech językach w Ewangelii według świę
tego Łukasza czyni tekst dłuższym, a to współcześni uczeni uważają za złe -
w oparciu o wątpliwą przesłankę, że w razie wątpliwości krótszy tekst musi
być lepszy (to znaczy mniej upiększony) niż dłuższy. To prawda, że krótsza
wersja ustępu 23,38 z Ewangelii według świętego Łukasza zachowała się w pa
pirusie P75, została dopisana przez korektora w rękopisie znanym jako Codex
Sinaiticus,

zawierają ją również Codex Vaticanus oraz nieliczne inne manu

skrypty. Mimo to zawartego w tym manuskrypcie dowodu nie można uznać za

rozstrzygnięty. Chyba że się przyjmie założenie - czego nie wolno zrobić - że
na papirusie zawsze jest najlepsza z możliwych wersja tekstu, w przeciwień

stwie do innych nośników informacji. Poza tym istnieje równie wiele argu

mentów na poparcie dłuższego wariantu.

Bez względu na rezultat dalszych badań filologicznych jedno jest pewne -

przez kilka pierwszych stuleci, co najmniej do połowy IV wieku, w Kościele
była rozpowszechniona ta wersja Ewangelii według świętego Łukasza, która
zawierała informację o Titulusie spisanym w trzech językach w następującej
kolejności: greckim, łacińskim i hebrajskim. Różniła się ona od zapisanego
przez świętego Jana porządku: hebrajski, łaciński, grecki. Wynika stąd, że dłuż
szy tekst w Ewangelii według świętego Łukasza nie mógł zostać skopiowany
z ewangelii Janowej. Ani też, jeśli na chwilę założymy, że pierwotny manu
skrypt relacji świętego Łukasza zawierał te słowa, Jan nie mógłby przepisać ich
ze zwoju swego „kolegi". Cokolwiek jeszcze można powiedzieć o tych dwóch
relacjach, jasne jest, iż powstały one niezależnie od siebie. I dla filologa to właś
nie jest jednym z najbardziej przekonywających dowodów na autentyczność tego
dłuższego fragmentu u świętego Łukasza, mówiącego o trzech językach Titulu
su. Albowiem każdy, kto chciałby, dla kaprysu, dodać do tekstu świętego Łuka
sza to, co napisał już autor Apokalipsy, nie zaryzykowałby tak wyraźnej zmiany
kolejności języków na tablicy objaśniającej „zbrodnię" Jezusa

Jeśli chodzi o Ewangelię według świętego Jana, relacja o trójjęzycznym na

pisie występuje we wszystkich papirusach, kodeksach i minuskułach zawierają
cych ten ustęp. Mimo to okazuje się, że ustęp ten jest problematyczny, co często
pozostaje niezauważone, gdyż niekonsekwencja ukryta jest w aparacie krytycz
nym standardowego wydania Nowego Testamentu w języku greckim i dlatego
nie znalazła się we współczesnych przekładach. Jak już wyżej wspomnieliśmy,

* Księga wspólnej modlitwy (Bookof Common Prayer) -

podstawowa księga liturgiczna angli-

kanizmu i Kościołów episkopalnych Anglii, Szkocji, Irlandii i Stanów Zjednoczonych (przyp. red.).

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

u świętego Jana podana jest następująca kolejność języków napisu na Titulu

sie: hebrajski, łaciński, grecki. Inaczej rzecz się przedstawia w Księdze wspól
nej modlitwy,

gdzie ten fragment jest częścią czytania ewangelii na Wielki

Piątek. Ustęp głosi, że „napis [na Titulusie] przeczytało wielu Żydów: albo
wiem miejsce, gdzie Jezus został ukrzyżowany, znajdowało się blisko miasta

[Jerozolimy] i [napis ten] był w języku hebrajskim, greckim i łacińskim". Tę

kolejność podaje parę starych kodeksów, w tym wymieniony już CodexAlexan-
drinus.

Rodzina minuskułów f i Textus Maioritatis, w którym występuje dłuż

szy wariant wspomnianego fragmentu Ewangelii według świętego Łukasza,
także podają taką kolejność: hebrajski, grecki, łaciński. Dlatego pojawiła się
ona w greckiej wersji Nowego Testamentu Erazma z Rotterdamu, a dzięki nie
mu w Biblii króla Jakuba i w Księdze Wspólnej Moditwy. Innymi słowy, przy
porównaniu obu tekstów, dowody na prawdziwość tej kolejności języków na
Titulusie są mniej przekonywające niż informacje o późniejszym włączeniu
wzmianki o nich do Ewangelii według świętego Łukasza. Problem ten jednak
istnieje i trzeba o nim wspomnieć

Zamieszanie powiększa jeszcze szczególny fragment rękopisu znanego jako

Codex W z

początku V wieku (obecnie znajduje się on w Freer Gallery of Art

w Waszyngtonie), w którym podana jest następująca kolejność: hebrajski, łaci
na, hebrajski. Najwidoczniej jest to błąd skryby. Jeśli jednak przyjmiemy, że
powstał on, jak wiele podobnych pomyłek, z powodu podobieństwa wyrazów
hebraisti

(po hebrajsku) i hellenisti (po grecku), możemy wstępnie użyć tego

faktu jako dodatkowego dowodu na następującą kolejność języków na Titulu
sie: hebrajski, łaciński i grecki. Co więcej, manuskrypty z taką kolejnością są
późniejsze. Najstarsze z nich to Codex Alexandrinus i Codex Washingtonien-

sis,

oba z V wieku. Innymi słowy, napisano je 100 lat po odkryciu Prawdziwe

go Krzyża i Titulusu przez Helenę. Natomiast dłuższy fragment Ewangelii
według świętego Łukasza (Łk 23,38), z wymienionymi kolejno językami grec
kim, łacińskim i hebrajskim, zachował się przynajmniej w jednym wcześniej
szym źródle - Codex Sinaiticus. Manuskrypt ten pochodzi mniej więcej z tego
samego okresu, co odkrycia Heleny, i na pewno poprzedza pierwsze wzmianki
o Titulusie u Egerii i Ambrożego. Pozostaje pytanie: dlaczego nieliczne póź
niejsze rękopisy zdobyły tak powszechne poparcie w całym cesarstwie rzym
skim, że ugruntowały tradycję Textus Maioritatis w Ewangelii według święte
go Jana (J 19,20)? Odpowiedź może być zaskakująca. Ale najpierw, po tej
raczej technicznej dygresji, podsumujmy nasze dotychczasowe stanowisko:

• Mamy cztery relacje w ewangeliach. Dwie z nich, świętego Marka i święte

go Mateusza, nie wspominają o napisie w różnych językach, tylko przeka
zują nam jego grecką wersję. Innymi słowy, po prostu objaśniają, co zawie
rał w języku, w którym pisali swe księgi, czyli po grecku.

• Święty Łukasz, według większości współczesnych uczonych, także nie wy

mienia języków, w których sporządzono napis. Istniejąwszakże ważne i dość

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

przekonujące dowody na autentyczność wczesnego tekstu świętego Łuka

sza, który wymienia trzy języki napisu na Titulusie w następującej kolejno
ści: grecki, łaciński, hebrajski.

• Święty Jan wymienia trzy języki Titulusu. Nie ma cienia wątpliwości, że

w najwcześniejszym manuskrypcie znajdowała się następująca sekwencja:
hebrajski, łacina, grecki; ale pewne późniejsze rękopisy podają odmienną
kolejność: hebrajski, grecki, łacina.

• Żadna z wersji fragmentu Ewangelii według świętego Jana (J 19,20) nie jest

identyczna z dłuższym wersetem relacji świętego Łukasza (Łk 23,38). Te
dwie ewangelie stanowią niezależne świadectwa.

• Wersety świętego Marka i świętego Mateusza napisane są w sposób, który

nie wymaga wzmianki o języku, jakiego użyto, sporządzając Titulus. Odpo
wiedni fragment u świętego Łukasza albo jest skonstruowany w podobny
sposób, co teksty obu ewangelistów, albo, co bardziej prawdopodobne, w rze
czywistości wymienia trzy języki. Nie ma powodu, aby wątpić w zachowaną
w manuskryptach relację świętego Jana, że napis na Titulusie był trójjęzycz-
ny.

• Mimo to nie możemy mieć całkowitej pewności co do kolejności języków.

Najbardziej prawdopodobna to: hebrajski, łaciński, grecki. Nie sposób jed
nak wykluczyć innych: grecki, łaciński, hebrajski (u świętego Łukasza) oraz
hebrajski, grecki, łaciński (w późnych manuskryptach Ewangelii według

świętego Jana).
To tyle, jeśli chodzi o kolejność języków na oryginalnym Titulusie. Treść

tego napisu podana w ewangeliach też nie jest identyczna w relacjach różnych
autorów Nowego Testamentu - wspomnieliśmy już o tym w rozdziale 3. Fakt
ten jednak nie powinien być uważany za dowód, że napisu nie było. To właś
nie niuanse między poszczególnymi ewangeliami sugerują, że są one zapisem
prawdziwych, choć czasami niedokładnych wspomnień naocznych świadków.
Żadna z czterech ewangelii nie została napisana w Jerozolimie, a co więcej,
relacje świętego Łukasza i świętego Jana powstały prawdopodobnie bardzo
daleko od Ziemi Świętej. Celem badanych przez nas ustępów było zapisanie
z możliwą dokładnością treści Titulusu, a nie dokładny cytat słowo w słowo.
W istocie żaden żydowski, grecki lub rzymski czytelnik nie oczekiwałby cał
kowitej zgodności. Prawdziwa wartość tych tekstów polegała na pewnych nie
znacznych różnicach, subtelnych przesunięciach perspektywy. Rękopisy znad
Morza Martwego pełne są cytatów biblijnych, które uległy takim nieznacz
nym zmianom. Później w historii żydowskiej egzegezy święty Piotr dokonuje
podobnego zabiegu, kiedy cytuje Księgę Joela (Jl 3,1-5) w swojej przemowie
podczas Pięćdziesiątnicy (Dz 2,14-36); święty Paweł robi to samo z Psalmem
68 (Ps 68,19) w Liście do Efezjan (Ef 4,8). Istnieje wiele innych podobnych

przykładów. Tak więc drobne różnice między czterema ewangeliami w opi

sach Titulusu nie są argumentem przeciw ich autentyczności.

Złoty medalion wybity w Siscii w roku

326-327, kiedy Konstantyn rozpoczął budowę

pierwszego kościoła Grobu Pańskiego

w Jerozolimie, przedstawia cesarza z oczami

wzniesionymi ku niebu. Według jego biografa

Euzebiusza symbolizowało to pobożność

władcy. Ponieważ Konstantyn nie chciał urazić

uczuć swoich niechrześcijańskich poddanych,

większość monet nie ujawnia jego nawrócenia.

Znamy tylko jeden przykład monety

o bezdyskusyjnie chrześcijańskiej symbolice.

Wybita została w 315 roku i przedstawia

cesarza z symbolem Chi-Rho na głowie

(British Museum).

Współczesny posąg Heleny

(ogłoszonej cesarzową w 325 roku),
przedstawionej w królewskiej pozie

w kościele Santa Croce

in Gerusalemme. Przetrwało wiele

monet z jej wizerunkiem,

ale nie zachował się do naszych

czasów ani jeden jej posąg

(C.P. Thiede).

Tysiące pielgrzymów uważa

znajdującą się głęboko pod

dzisiejszym kościołem Grobu

Pańskiego kryptę Świętej Heleny

za miejsce odkrycia Prawdziwego

Krzyża i Titulusu przez matkę

Konstantyna i jej pomocników.

Ściana skalna z prawej

to niżej położona część zbocza

Golgoty (C.P. Thiede).

Pielgrzymi zostawiają kartki

z modlitwami za szybą,

która chroni poważnie uszkodzony fresk

z wizerunkiem Heleny

(C.P. Thiede).

Titulus w kościele Santa Croce in Gerusalemme w Rzymie. Chroniącą tę relikwię

grubą szybę usuwa się tylko w wyjątkowych wypadkach. To zdjęcie zrobiono przy jednej

z takich okazji w 1998 roku. Mimo uszkodzeń powstałych w przeszłości widać resztki

wiersza z hebrajską wersją napisu oraz zachowane greckie i łacińskie litery

(Michael Hesemann).

Na tyłach obecnego kościoła

Santa Croce in Gerusalemme

podczas prac wykopaliskowych

odsłonięto pozostałości

Pałacu Sessoriańskiego,

rezydencji Heleny w Rzymie

(CR Thiede).

W północno-zachodniej fasadzie kościoła Santa Croce zachowały się pierwotna ściana

z pałacowego atrium oraz mur z pierwszego kościoła zbudowanego w IV wieku

(C.P. Thiede).

Wejście do kościoła Santa Croce

in Gerusalemme częściowo w stylu

romańskim (XII wiek), częściowo

barokowym, według projektu architekta

Dominica Gregoriniego, zbudowane

w latach 1743-1750. W roku 1561

kościół ten przekazano cystersom,

którzy urządzili w nim swój klasztor

(C.P. Thiede).

Kościół Grobu Pańskiego w Jerozolimie i jego otoczenie. Zdjęcie zrobione z wieży

kościoła Zbawiciela w dzielnicy Muristan (C.P. Thiede).

Tablica wystawiona w kościele Santa Croce in Gerusalemme z tradycyjną,

lecz błędną rekonstrukcją napisu na Titulusie (C.P. Thiede).

Kamienne wieko, które przykrywało ołowiany kufer z Titulusem, ukrytym w ścianie
kościoła Santa Croce w latach 1140-1492. Łaciński napis głosi: TITULUS CRUCIS

(Titulus z [Prawdziwego] Krzyża) (C.P. Thiede).

Najstarsze bezdyskusyjne wyobrażenie świętego krzyża użyte w chrześcijańskim

kontekście. Jest to karykatura wyryta na ścianie garnizonu rzymskich kadetów,

pochodząca z III wieku. Datowana mniej więcej na 220 rok, przedstawia ukrzyżowanego

człowieka z oślą głową i stojącego obok młodego mężczyznę. Grecki napis głosi:
Alexamenos sebethe theon

(Aleksamenos czci [swego] boga). Chrześcijan często

oskarżano, że czczą Boga z głową osła. Ten rzymski rysunek jest oczywistym dowodem

archeologicznym, że wyznawcy Chrystusa uczynili krzyż najważniejszym symbolem

swojej wiary - nawet publicznie - na długo przed epoką Heleny i Konstantyna

(C.P. Thiede).

Wizerunki Konstantyna szczycącego się

swoją wizją Chi-Rho naśladowali jego

następcy. Na tym srebrnym medalionie

wybitym w Siscii około 340 roku

przedstawiony jest jego syn Konstans

(panował w latach 337-350), który trzyma

sztandar z Chi-Rho na Labarum. Medalion ten

znaleziono w Kaiseraugst (Augusta Raurica)

w Szwajcarii. Napis nazywa Konstansa

„zwycięzcą ludów barbarzyńskich"

(Roman Museum Augst).

Za kościołem w Piesport (Moselle), dawnym rzymskim mieście garnizonowym,

gdzie podczas wykopalisk natrafiono na ślady uprawy winorośli i wyrobu wina w epoce

Konstantyna, znajduje się ten pamiątkowy sztandar, z greckim napisem z wizji cesarza -

według relacji Euzebiusza - i opisaną przez tego ostatniego formą Chi-Rho. Według

późniejszej tradycji, Konstantyn miał widzenie w Neumagen (rzymskie Noviomagus),

na wzgórzu ponad swoją rezydencją, gdzie zgromadził armię przed marszem na Rzym.

Miejsce to po dziś dzień nazywane jest Wzgórzem Konstantyna (Konstantinhóhe)

(C.P. Thiede).

Złoty medalion wybity w Siscii w roku

326-327, kiedy Konstantyn rozpoczął budowę

pierwszego kościoła Grobu Pańskiego

w Jerozolimie, przedstawia cesarza z oczami

wzniesionymi ku niebu. Według jego biografa

Euzebiusza symbolizowało to pobożność

władcy. Ponieważ Konstantyn nie chciał urazić

uczuć swoich niechrześcijańskich poddanych,

większość monet nie ujawnia jego nawrócenia.

Znamy tylko jeden przykład monety

o bezdyskusyjnie chrześcijańskiej symbolice.

Wybita została w 315 roku i przedstawia

cesarza z symbolem Chi-Rho na głowie

(British Museum).

Współczesny posąg Heleny

(ogłoszonej cesarzową w 325 roku),

przedstawionej w królewskiej pozie

w kościele Santa Croce

in Gerusalemme. Przetrwało wiele

monet z jej wizerunkiem,

ale nie zachował się do naszych

czasów ani jeden jej posąg

(C.P. Thiede).

Tysiące pielgrzymów uważa

znajdującą się głęboko pod

dzisiejszym kościołem Grobu

Pańskiego kryptę Świętej Heleny

za miejsce odkrycia Prawdziwego

Krzyża i Titulusu przez matkę

Konstantyna i jej pomocników.

Ściana skalna z prawej

to niżej położona część zbocza

Golgoty (C.P. Thiede).

Pielgrzymi zostawiają kartki

z modlitwami za szybą,

która chroni poważnie uszkodzony fresk

z wizerunkiem Heleny

(C.P. Thiede).

grubą szybę usuwa się tylko w wyjątkowych wypadkach. To zdjęcie zrobiono przy jednej

z takich okazji w 1998 roku. Mimo uszkodzeń powstałych w przeszłości widać resztki

wiersza z hebrajską wersją napisu oraz zachowane greckie i łacińskie litery

(Michael Hesemann).

W północno-zachodniej fasadzie kościoła Santa Croce zachowały się pierwotna ściana

z pałacowego atrium oraz mur z pierwszego kościoła zbudowanego w IV wieku

( C R Thiede).

Na tyłach obecnego kościoła

Santa Croce in Gerusalemme

podczas prac wykopaliskowych

odsłonięto pozostałości

Pałacu Sessoriańskiego,

rezydencji Heleny w Rzymie

(CR Thiede).

Wejście do kościoła Santa Croce

in Gerusalemme częściowo w stylu

romańskim (XII wiek), częściowo

barokowym, według projektu architekta

Dominica Gregoriniego, zbudowane

w latach 1743-1750. W roku 1561

kościół ten przekazano cystersom,

którzy urządzili w nim swój klasztor

(C.P. Thiede).

Kościół Grobu Pańskiego w Jerozolimie i jego otoczenie. Zdjęcie zrobione z wieży

kościoła Zbawiciela w dzielnicy Muristan (C.P. Thiede).

Tablica wystawiona w kościele Santa Croce in Gerusalemme z tradycyjną,

lecz błędną rekonstrukcją napisu na Titulusie (C.P. Thiede).

Kamienne wieko, które przykrywało ołowiany kufer z Titulusem, ukrytym w ścianie
kościoła Santa Croce w latach 1140-1492. Łaciński napis głosi: TITULUS CRUCIS

(Titulus z [Prawdziwego] Krzyża) (C.P. Thiede).

Najstarsze bezdyskusyjne wyobrażenie świętego krzyża użyte w chrześcijańskim

kontekście. Jest to karykatura wyryta na ścianie garnizonu rzymskich kadetów,

pochodząca z III wieku. Datowana mniej więcej na 220 rok, przedstawia ukrzyżowanego

człowieka z oślą głową i stojącego obok młodego mężczyznę. Grecki napis głosi:
Alexamenos sebethe theon

(Aleksamenos czci [swego] boga). Chrześcijan często

oskarżano, że czczą Boga z głową osła. Ten rzymski rysunek jest oczywistym dowodem

archeologicznym, że wyznawcy Chrystusa uczynili krzyż najważniejszym symbolem

swojej wiary - nawet publicznie - na długo przed epoką Heleny i Konstantyna

(C.P. Thiede).

Wizerunki Konstantyna szczycącego się

swoją wizją Chi-Rho naśladowali jego

następcy. Na tym srebrnym medalionie

wybitym w Siscii około 340 roku

przedstawiony jest jego syn Konstans

(panował w latach 337-350), który trzyma

sztandar z Chi-Rho na Labarum. Medalion ten

znaleziono w Kaiseraugst (Augusta Raurica)

w Szwajcarii. Napis nazywa Konstansa

„zwycięzcą ludów barbarzyńskich"

(Roman Museum Augst).

Za kościołem w Piesport (Moselle), dawnym rzymskim mieście garnizonowym,

gdzie podczas wykopalisk natrafiono na ślady uprawy winorośli i wyrobu wina w epoce

Konstantyna, znajduje się ten pamiątkowy sztandar, z greckim napisem z wizji cesarza -

według relacji Euzebiusza - i opisaną przez tego ostatniego formą Chi-Rho. Według

późniejszej tradycji, Konstantyn miał widzenie w Neumagen (rzymskie Noviomagus),

na wzgórzu ponad swoją rezydencją, gdzie zgromadził armię przed marszem na Rzym.

Miejsce to po dziś dzień nazywane jest Wzgórzem Konstantyna (Konstantinhóhe)

(C.P. Thiede).

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

Wszystkie cztery ewangelie zgadzają się za to w jednej zasadniczej sprawie,

a mianowicie podają, że napis na Titulusie zawierał słowa „król Żydów":
• „król Żydów" (ho basileus ton Ioudaionn; Mk 15,26)
• „to jest Jezus, król Żydów" (houtos estin Iesous ho basileus ton Ioudaión;

Mt 27,37)

• „to jest król Żydów" (ho basileus ton Ioudaión houtos; Łk 23,38)
• „Jezus Nazarejczyk (= z Nazaretu), król Żydów" (Jesous ho Nazóraios ho

basileus ton Ioudaión;

J 19,19)

Do tego spisu można dodać piątą wersję, najwcześniejszą relację postbiblij-

nego autora, Ambrożego z Mediolanu, który nie tylko wspomina o odnalezie
niu Titulusu, lecz podaje informacje o samym napisie

. W jego relacji, spo

rządzonej w języku łacińskim, znajdziemy taką wersję napisu: IESUS

NAZARENUS REXIUDAEOR UM.

Brzmi to jak dosłowne tłumaczenie z greki

fragmentu Ewangelii według świętego Jana (J 19,19). Od słów tych pochodzi
skrót INRI umieszczany na krzyżach w późniejszej sztuce chrześcijańskiej.

To na pewno nie przypadek, że tytuł: „król żydowski" j est elementem wspól

nym we wszystkich czterech (a nawet pięciu) relacjach, ponieważ prawo rze
czywiście wymagało, aby napis nad ukrzyżowanym wyjaśniał aitia (grec.) lub
causa poenae

(łac), czyli powód kary. Z prawnego punktu widzenia Jezusa

ukrzyżowano jako buntownika, który twierdził, że jest „królem Żydów": ry
walem cesarza i uzurpatorem negującym prawo tego ostatniego do decydowa
nia, kto będzie sprawował urząd królewski w prowincjach jego państwa. Bez
tych słów żaden Titulus nad głową Jezusa nie miałby sensu.

Rozważmy więc ponownie zaistniałą sytuację. Nie wydaje się prawdopo

dobne, żeby Piłat wierzył - po wzięciu Jezusa w krzyżowy ogień pytań - że

jest on prawdziwym wrogiem Rzymu, w każdym razie w jakimkolwiek zna

czącym sensie politycznym (J 18,36-38). Władze żydowskie wywierały jed
nak na namiestnika presję, a przynajmniej starały się wymóc zgodę na śmierć
Jezusa zawoalowanymi groźbami. Piłat wiedział, że jeśli wieści o jego pobłaż
liwości wobec pretendenta do tronu Judei dotarłyby do Rzymu, mógłby utra
cić prestiżowy, zaszczytny tytuł amicus Caesaris (przyjaciel cesarza) (J 19,12).

Rzymski historyk Swetoniusz opisuje precedens, który mógł przerazić kogoś
takiego jak Piłat. Otóż prefekt Gajusz Korneliusz Gallus, amicus Caesaris,
wywołał niezadowolenie cesarza Augusta z powodu nielojalności, niewdzięcz
ności i „złośliwego języka". Gallus został ukarany poprzez renuntiatio amici-
tiae,

utratę przyjaźni władcy. Zwolniono go ze służby w administracji pań

stwowej, zabroniono mu wstępu do domu Augusta i pobytu w cesarskich

prowincjach. Oskarżenia licznych wrogów i wymierzone przeciw niemu
uchwały senatu sprawiły, że popełnił samobójstwo

. Żydowscy hierarchowie

i ich poplecznicy wiedzieli więc, że przyparli Piłata do muru. Bez względu na
to, co prefekt Judei mógł myśleć po przesłuchaniu Jezusa, twierdzenie, że jest

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

on „królem Żydów", mogło i zapewne zostałoby przedstawione jako obraza
majestatu. I rzeczywiście, potęga tego zarzutu przeciw Jezusowi wyszła na

jaw kilka lat później, podczas konfliktu w Tesalonikach, gdzie Paweł, Silas

i miejscowy chrześcijanin o imieniu Jason głosili nową wiarę w miejscowej
synagodze. Żydzi wpadli w taką wściekłość, że wywołali rozruchy przed do
mem Jazona. Wykrzykiwali przy tym oskarżenia polityczne, a nie religijne:
„Ludzie, którzy podburzają cały świat, przybyli też tutaj. Oni wszyscy wystę

pują przeciwko rozkazom cezara, głosząc, że jest inny król, Jezus" (Dz 17,7).
Dla tych rzekomo lojalnych żydowskich poddanych cesarza rzymskiego on

jeden był królem Żydów. Jedna tylko osoba mogła zgodnie z prawem twier

dzić, iż jest królem Izraela - prawdziwy Mesjasz. A Żydzi z Tesalonik, jak
wielu ich współwyznawców obecnych przy ukrzyżowaniu Jezusa, po prostu
nie chcieli zaakceptować faktu, że to on jest Mesjaszem

Inny wysunięty przeciw Jezusowi zarzut miał dalekosiężne implikacje.

„Stwierdziliśmy, że ten człowiek podburza nasz naród, odwodzi od płacenia
podatków cezarowi i że siebie podaje za Mesjasza-Króla" (Łk 23,2), powie
dzieli Żydzi Piłatowi. Namiestnik wiedział - równie dobrze jak żydowscy przy
wódcy, gdy mu oświadczyli, że Jezus podaje się za syna Bożego - iż nie jest to
tylko żydowskie określenie. Był to również oficjalny tytuł władcy Rzymu.
August wprowadził ten zwyczaj, kiedy za jego namową senat rzymski ogłosił
bogiem jego przybranego ojca, Juliusza Cezara. Od tej pory przybrał tytuł Divi

fllus -

syn boga. Następni cesarze kontynuowali tę praktykę, a wśród nich Ty-

beriusz, który rządził cesarstwem rzymskim w czasie ukrzyżowania Jezusa.
Inskrypcje i napisy na monetach dostarczają wielu dowodów na to, że ten tytuł,
po grecku i po łacinie, bardzo rozpowszechniony w owym czasie, stanowił
część splendoru cesarza. Kiedy wysocy rangą kapłani żydowscy powiedzieli
Piłatowi, że Jezus nazwał siebie synem Bożym i że to twierdzenie - które po
tępiają- zasługuje na karę śmierci, wiedzieli, iż wywrze to duże wrażenie na
rzymskim prefekcie, przyjacielu cesarza. Przywódca religijny, który uzurpo
wał sobe dwa tytuły należne tylko cesarzowi, pod wieloma względami po
mniejszał jego autorytet i władzę.

Jest całkiem prawdopodobne, że Piłat próbował znaleźć jakieś wyjście z kło

potliwej sytuacji. Chociaż przywódcy żydowscy głośno twierdzili, że są po
stronie cesarza i cesarskich urzędników, prefekt prawdopodobnie nie miał do
nich zaufania. W istocie jego wielka nieufność do Żydów, obszernie udoku
mentowana przez inne, niebiblijne źródła

, mogła być jednym z powodów,

dla których wahał się, czy ulec żądaniom sanhedrynu i ukrzyżować na pozór
nieszkodliwego człowieka. To znaczy nieszkodliwego dla władzy Rzymu.
A przecież bez wątpienia, najbezpieczniejszym posunięciem politycznym było
skazanie Jezusa na śmierć. To, w każdym razie, możemy ustalić na podstawie
relacji świętego Jana. Pozostałe trzy ewangelie potwierdzają tę interpretację.
Święty Marek i święty Łukasz nie wdają się w szczegóły, święty Mateusz dodaje

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

kilka elementów narracyjnych, a więc to na świętego Jana spadło zadanie prze
kazania najpełniejszego opisu. I nie jest to zaskakujące, gdyż autor wyraźnie
mówi, że był tam sam: „Zaświadczył to ten, który widział, a świadectwo jego

jest prawdziwe. On wie, że mówi prawdę, abyście i wy wierzyli" (J 19,35).

W jakim stopniu możemy ocenić, która z czterech ewangelii podaje wersję

najbliższą rzeczywistej wypowiedzi Piłata? Zapis świętego Marka, najkrótszy,
teoretycznie był wystarczający. Fakt, że Jezus rzekomo mienił się królem
Żydów, był prawną przyczyną kary śmierci. Słowa przytoczone przez ewange
listę były więc sednem napisu z Titulusa albo wręcz całym widniejącym tam
tekstem. Żaden napis na titulusie nie mógł się pojawić bez wyraźnej aitia.

Święty Mateusz dodaje trzy słowa wprowadzenia: „To jest Jezus..." (houtos
estin Iesous..

.). Może to wynika z dobrze znanego zwyczaju tego ewangelisty,

który rozwlekał narrację, żeby dodać swojej prozie więcej płynności i elegan
cji. Lecz jest też całkiem możliwe, że słowa: „To jest..." były częścią orygi
nalnego napisu. Tyle wynika z relacji Euzebiusza o męczeństwie Attalusa, jed
nej z ofiar lokalnych prześladowań chrześcijan w Vienne i w Lyonie w roku

177. Autor opowiada, że przeprowadzono Attalusa przez arenę i że na niesio

nej przed nim tablicy widniał łaciński napis: „To jest Attalus, chrześcijanin",
po grecku: houtos estin Attalos ho christianos

Opowieść świętego Łukasza jest odmienna. Rozpoczyna ją aitii, czyli causa

poenae:

„król Żydów". A potem, niemal jakby po namyśle, ewangelista dodaje

greckie słowo houtos, co znaczy „to ten". Sposób, w jaki rzecz ujmuje święty
Łukasz, nie zmieniając rdzenia zarzutu, subtelnie podkreśla stosunek Piłata do
Żydów. Spójrzcie na tego człowieka, zdaje się szyderczo sugerować, ubiczo
wany, ukronowany cierniowym wieńcem, ukrzyżowany, w beznadziejnym sta
nie - to ten jest waszym królem.

Wersja świętego Jana jest najdłuższa ze wszystkich. Tak jak święty Marek,

zaczyna on opis Titulusu od imienia Jezusa, ale zamiast poprzedzić je słowami:
„To jest...", dodaje przydomek, który odróżniał go od setek innych mężczyzn
noszących to samo imię we wspólnocie żydowskiej

. Ten Jezus był Nazorean

(ho Nazóraios).

Nie jest to miejsce na dyskusję o etymologicznym znaczeniu

słowa Nazóraios lub o źródłach pisanych i archeologicznych dotyczących mia
steczka Nazaret w czasach Jezusa. Wystarczy powiedzieć, że trzy ewangelie -
Marka, Mateusza i Łukasza - od czasu do czasu używają innej formy tego przy-
domka: Nazarenos (Nazarejczyk). I jedna, i druga forma, jeśli się pojawia w tek
ście, zawsze łączy się z imieniem Jezusa. W późniejszych wiekach niektóre gru
py chrześcijan i sekty chętniej nazywały siebie Nazarejczykami lub Nazoreanami
niż Christianoi (chrześcijanami). Wykorzystały one pewien precedensowy ustęp
w Dziejach Apostolskich, kiedy żydowski adwokat Tertullus, w imieniu arcyka
płana Ananiasza, oskarżał świętego Pawła przed rzymskim prokuratorem w Cae-
sarea Maritima: „Dostojny Feliksie (...) stwierdziliśmy, że człowiek ten jest
przywódcą sekty nazarejczyków, szerzy zarazę i wzbudza niepokoje wśród

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

wszystkich Żydów na świecie" (Dz 24,5). Czegokolwiek żydowscy i judeo-
chrześcijańscy tłumacze mogli dopatrzyć się w hebrajskich korzeniach słowa
Nazóraios

w czasach Jezusa bez wątpienia odnosiło się ono do miejsca, gdzie

się wychował, jego ojczystej osady w Galilei. Żadne z naszych najwcześniej
szych źródeł nie pozostawia cienia wątpliwości co do tego związku i niedawno
archeolodzy ustalili, że wówczas istniała tam spora wioska

. Jeżeli Piłat zamie

rzał zidentyfikować skazanego przez siebie człowieka, zgodnie z logiką powi
nien go nazwać Jezusem z Nazarem.

Na pewno musiał zachować taką dokładność, kiedy przygotowywał swoje

Acta,

roczne sprawozdania, które każdy namiestnik prowincji był zobowiąza

ny wysłać do Rzymu

. Wydaje się, że ten zwyczaj był dobrze znany, nawet

w kręgach chrześcijan; wyraźnie pisze o tym Justyn, który zmarł w Rzymie
około 160 roku

. W raportach imię skazanego na śmierć na krzyżu człowieka

musiało być podane w zrozumiałej i jednoznacznej formie. W żydowskim na
zewnictwie nie występowało trzyczęściowe rzymskie nazwisko - praenomen
(imię), nomen (nazwisko lub nazwa rodu) i cognomen (przydomek rodowy lub
charakterystyczne przezwisko). Dlatego, zgodnie z żydowską praktyką, Piłat
po imieniu skazańca powinien podać jego miejsce pochodzenia: Jezus z Naza
rem. Wydaje się prawdopodobne, iż użył on na Titulusie takiej samej formuły,

jaką podał w swoim raporcie.

Reasumując, możemy przychylić się do podanej przez świętego Jana wersji

Titulusu, jako tej, która najlepiej odpowiada procedurze stosowanej przez
rzymskiego namiestnika w takich okolicznościach. Tylko święty Jan wyraźnie
stwierdza, że Piłat osobiście polecił sporządzić Titulus i że poparł to całą po
tęgą swojego urzędu. Niektórzy kapłani żydowscy zaprotestowali przeciw po
dyktowanej przez namiestnika treści napisu, ponieważ brak tam było wyraź
nego causapoenae. Chcieli, żeby Piłat ogłosił, że Jezus sam nazwał się królem
Żydów. Prefekt Judei odrzucił to z irytacją biurokraty: „Com napisał, napisa

łem" (J 19,21-22).

Fragment Titulusu w Rzymie

Egeria, pątniczka z IV wieku, autorka relacji z pielgrzymki, pisze, że biskup

Jerozolimy wyjął drzewo świętego krzyża i Titulus z małej szkatułki. Zdaje
się to wskazywać, że około 383 roku obie relikwie nie były już całe i że mie
ściły się w niewielkim pojemniku. Helena miała cel, rozdzielając znaleziska
z wykopalisk w Jerozolimie. Jako cesarzowa, która chciała umocnić pozycję
swojej dynastii, uważała, że Konstantynopol i Rzym miały takie samo, jeśli

nie większe, znaczenie jak Jerozolima. W Betlejem i Jerozolimie wzniosła
wspaniałe kościoły - przeprowadziła wykopaliska w miejscach świętych dla
swojej religii i dzięki niej chrześcijaństwo odzyskało należną pozycję w historii.

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

Natomiast dwa najważniejsze miasta cesarstwa, Konstantynopol i Rzym, mia
ły otrzymać odnalezione przez nią relikwie, a w każdym razie część z nich.

Nie zostawiła żadnego ze świętych gwoździ miejscowym współwyznawcom.

Prawdziwy Krzyż został podzielony. A Titulus? Wygląda na to, że Helena była
bardziej szczodra, niż można by się tego po niej spodziewać. Wzięła tylko

prawą, dolną część tablicy. Tę, na której zachowało się jedno całe słowo po
grecku i łacinie (to, które określa Jezusa jako Nazarejczyka). Resztę, a więc
napis w języku hebrajskim (oprócz dolnych części kilku liter) i większą część
greckiego i łacińskiego napisu, pozostawiła w Jerozolimie. Był to typowy ele
gancki podział. Aitia, czyli causa poenae, prawna przyczyna kary śmierci -

słowa: król Żydów - była lepiej lub gorzej zachowana na tej części, którą ce
sarzowa podarowała Kościołowi jerozolimskiemu. Lecz mniejszy fragment,
ze słowem, które wyraźnie identyfikowało Titulus, mogła zabrać do Rzymu.

Teksty źródłowe podają, że Egeria ujrzała Titulus w Jerozolimie, Ambroży

zaś wiedział, że napis z Krzyża Jezusa znajduje się w Rzymie - w tym samym
czasie. Oboje mieli rację. Ale tylko rzymski fragment (podobno) przetrwał do
dziś

. Jaka jest jego treść? Jakie informacje o jego przeszłości i dowody na to,

że jest autentyczny, możemy znaleźć? Na początku tego rozdziału stwierdzili
śmy, że Helena prawdopodobnie nie pozwoliła wiernym oglądać rzymskiego
Titulusu. Nie ma w tym nic dziwnego. Nawet jerozolimscy biskupi nie umie
ścili swojej części tablicy w jakiejś gablocie. Pokazywano go mieszkańcom
miasta i pielgrzymom tylko dwa razy w roku - w Wielki Piątek i 14 września,
w święto Podniesienia Krzyża, znane jako Dzień Krzyża Świętego, a i to za
chowując wszystkie możliwe środki ostrożności. Co się tyczy rzymskiego frag
mentu Titulusu, gdzieś w połowie XII wieku tytularny kardynał kościoła San
ta Croce in Gerusalemme postanowił umieścić go w nowym, należącym doń
kufrze, oznaczonym jego pieczęcią. Na kamiennym wieku jest łaciński napis
dużymi literami: TITULUS CRUCIS. Pieczęć wskazuje, że właścicielem tej
relikwii był wówczas Gerardus Cardinalis S. Crucis, czyli Gerardo Cacciane-
mici, arcybiskup Bolonii i tytularny kardynał Santa Croce, późniejszy papież
Lucjusz II (1144-1145). Wynika z tego, że wybrał specjalny kufer dla Titulusu
i oznaczył go kardynalską pieczęcią przed rokiem 1144.

Działo się to jakieś pół wieku przed wielkim napływem fałszywych relikwii,

który miał miejsce po złupieniu Konstantynopola przez krzyżowców. Wtedy
to podobne artefakty stały się - ciągle tracącą na wartości - walutą ambicji
religijnych i politycznych. Nie ma powodu, by przypuszczać, że Titulus był
wówczas częściej udostępniany wiernym niż przedtem. W istocie pozostał pil
nie strzeżonym skarbem, aż do ponownego odkrycia 300 lat później, podczas
renowacji jednej z mozaik w 1492 roku, kiedy usunięto część sufitu. Jak tam
trafił? Najbardziej prawdopodobne, że związane jest to z samą mozaiką. Ce
sarz Walentynian III (425-455) ozdobił kaplicę Świętej Heleny wspaniałymi
mozaikami, podobnymi do tych, które ufundowała jego matka, Galla Placydia,

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

w kościele Świętego Jana i w swoim mauzoleum w Rawennie. Ukazywały one

sceny z podróży Heleny do Ziemi Świętej, a zwłaszcza odkrycie przez nią
Prawdziwego Krzyża. Ponieważ władze kościelne postanowiły nie wystawiać
tej relikwii, najlepszym i mającym największe symboliczne znaczenie - a jed
nocześnie najbezpieczniejszym - miejscem dla niej był schowek za mozaiką
przedstawiającą to odkrycie. Kardynał Caccianemici mógł nawet uważać, że
z wysoka ten fragment Titulusu może wywrzeć dobroczynny wpływ na kapli
cę i na cały kościół.

Jakieś 350 lat po tym, jak kardynał Caccianemici ukrył Titulus, i ponad 1000

lat po szczodrym darze cesarza Walentyniana potrzebna była natychmiastowa
renowacja mozaiki. Warstwę uszkodzonego stiuku usunięto 1 lutego 1492 roku.
Pod nią znajdowała się cegła z napisem: TITULUS CRUCIS. Konserwatorzy
usunęli ją i znaleźli niszę, a w niej - ołowiany kufer z kolejną inskrypcją identy
fikującą jego zawartość. Odkrycie tego kufra mogło wzbudzić najohydniejsze
uczucia tamtej epoki. W tym właśnie roku żeglarz żydowskiego pochodzenia,
Krzysztof Kolumb, odkrył Amerykę, a z Hiszpanii wygnano wszystkich Żydów,
z których wielu uciekło łub wyemigrowało do Włoch. Antysemityzm znowu ożył.
Żydów ponownie szkalowano jako zabójców Chrystusa, a pamiątki ukrzyżowa
nia traktowano nie tylko jako święte relikwie, lecz także domniemane dowody
zbrodni ludu żydowskiego. Ówcześni hierarchowie katoliccy na pewno uznali
by za stosowne wystawienie w końcu na widok publiczny Titulusu i innych reli
kwii kojarzonych ze świętym krzyżem jako udokumentowanie Męki Pańskiej.
Żeby zrozumieć absurdalność takiego rozumowania, wystarczy tylko przypo
mnieć sobie, że ten fragment Titulusu wyraźnie określał ukrzyżowanego Chry
stusa jako Żyda, Nazarejczyka.

Od 1492 roku po dziś dzień Titulus i pozostałe relikwie były, formalnie rzecz

biorąc, dostępne, mniej więcej bez przerwy. Nigdy jednak nie wystawiono ich
na stałe, żeby wszyscy wierni mogli je obejrzeć. Aż do 1520 roku kaplica Świę
tej Heleny była częścią kompleksu budynków klasztornych i droga do niej pro
wadziła przez główne pomieszczenia klasztoru. Kobiety miały prawo tam wejść
tylko jednego dnia w roku - 20 marca. Po 1570 roku relikwie przeniesiono do
innego pomieszczenia klasztornego i pokazywano wiernym w wyznaczone dni.
Prawdopodobnie spontaniczna wizyta papieża Innocentego III w trzy miesiące
po odkryciu Titulusu sprawiła, że wieść o istnieniu i przechowywaniu niezwy
kłej relikwii rozeszła się lotem błyskawicy. Papież przybył do Santa Croce

12 marca 1492 roku. Modlił się przed Titulusem. Cztery lata później papież

Aleksander VI ogłosił, że relikwia jest autentyczna

i, jak to było wtedy w zwy

czaju, obiecał zupełny odpust temu, kto uczci Titulus w ostatnią niedzielę stycz
nia. Od 1575 roku po dziś dzień kościół Santa Croce był i jest jedną z siedmiu
świątyń w Rzymie, gdzie pielgrzym, wykonawszy pewne rytualne czynności,

uzyskuje całkowite odpuszczenie grzechów. W 1930 roku rozpoczęto prace

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

nad budową nowej bocznej kaplicy. Gdy ukończono je w 1952 roku, relikwie
te wreszcie znalazły stałe miejsce spoczynku.

Z powodu tych wszystkich przenosin i wystawiania Titulusu na widok pu

bliczny po roku 1590 (choć miało to miejsce sporadycznie), dalsze uszkodze
nia drewna były nieuniknione. Na zachowanej części tablicy widnieją litery
biegnące z prawej strony w górę aż do brzegu. W pewnych miejscach zostały
zatarte przez palce dotykające ich w ciągu wieków - niektórzy wierni mogli
robić to gwałtownie, pod wpływem emocji. Mimo wszystko można sporządzić
zaskakująco dokładny opis tego, co znajduje się na Titulusie. Poniższe obser
wacje oparte są na naszych własnych badaniach tej relikwii (ostatnie z nich
miały miejsce 22 listopada 1998 roku), na bezcennych nowych fotografiach
zrobionych przez Ferninanda Paladiniego

oraz na analizie nielicznych istnie

jących prac na ten temat

• Timlus jest wykonany z drewna, pochodzącego z pospolitego na Bliskim

Wschodzie orzecha włoskiego, czyli jugulans regia

• Zachowany fragment tablicy waży 687 gramów, ma 25,3 centymetra długo

ści, mierzy 14 centymetrów w najszerszym miejscu i jest gruby na 2,6 cen

tymetra.

• Drewno to pierwotnie było pomalowane na biało, co potwierdza rzymską

praktykę pobielania tablic wystawianych na widok publiczny, zwanych alba

lub tabulae dealbatae.

• Litery, które wyrzeźbiono w drewnie, noszą ślady czegoś, co naszym zdaniem

jest ciemnoczerwonego koloru (inni opisali go jako czarny). Zakładamy, że kie

dyś rzeczywiście były czerwone, lecz z czasem pociemniały. Czerwień, ale nie
kiedy również czerń, pasowałaby do tego, co wiemy o rzymskich procedurach.

• Są tam trzy wiersze zachowanego fragmentarycznie napisu, po hebrajsku

lub aramejsku (litery nie zachowały się na tyle dobrze, żeby można było
mieć całkowitą pewność), po grecku i po łacinie. Przyjmujemy, że pierwszy
wiersz napisano po hebrajsku, opierając się na wyjaśnionych wcześniej do
wodach historycznych.

• Chociaż ten fragment Titulusu jest poważnie uszkodzony, nie ma wątpliwo

ści co do kolejności trzech języków, w jakich sporządzono na nim napis:
hebrajski (lub aramejski), grecki i łaciński. Dla każdego czytelnika greckiej
wersji Nowego Testamentu w naszych standardowych wydaniach już samo
to jest niezwykle ważnym argumentem przeciwko tezie o późniejszym fał
szerstwie. Jak już mówiliśmy, w Ewangelii według świętego Jana podana

jest następująca kolejność języków: hebrajski, łaciński, grecki; tymczasem

w dłuższej wersji u świętego Łukasza wygląda to tak: grecki, łaciński, he
brajski. Do czasów Heleny powstało mnóstwo kopii ewangelii, w całym ce

sarstwie rzymskim, a pierwsze dwa wielkie kodeksy, Codex Sinaiticus i Co-
dex Vaticanus,

właśnie pisano. We wszystkich kopiach Ewangelii według

świętego Jana podany był taki porządek: wersja hebrajska, łacińska, grecka.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Zaś najstarszy manuskrypt Ewangelii według świętego Łukasza, gdzie wspo
mniane są te trzy języki, Codex Sinaiticus, powstał mniej więcej w tym sa
mym czasie, kiedy Helena wyruszyła do Palestyny, lecz wymienia inną ko
lejność: grecki, łaciński, hebrajski. Rzecz jasna, że fałszerz, pracujący dla
Heleny lub dla jerozolimskiej wspólnoty chrześcijańskiej, wzorowałby się
na kolejności języków podanych w jednej z tych dwóch ewangelii. Wymy
ślenie nowej, wyraźnie sprzecznej z zapisami ewangelii, byłoby absurdal
nym postępowaniem ze strony rzemieślnika, który starałby się przekonać
wszystkich, że Titulus to autentyczna relikwia. W rezultacie oznacza to, że
istnieje bardzo, ale to bardzo małe prawdopodobieństwo, iż Titulus z Santa
Croce pochodzi z IV wieku. Każdy ówczesny chrześcijanin, który spojrzał
by na tę tablicę i porównał ją z greckim tekstem ewangelii, stwierdziłby, że
to oszustwo (można sobie wyobrazić zazdrosnego Euzebiusza, desperacko
usiłującego zaszkodzić Makaremu, który „odkrywa" fałszerstwo Titulusu).

Nasze badania dowiodły więc, że Titulus został odkryty na Golgocie przez

podwładnych Heleny około 326 roku. Był wtedy cały. Wystarczyłoby dla po
równania rzucić okiem na kodeks z tekstem ewangelii, żeby stwierdzić, że jest
to mniej więcej tekst z relacji świętego Jana, a nie świętego Łukasza (choć nie
całkiem, jak się dalej przekonamy), drugi i trzeci napis widnieją jednak na nim
w odmiennej kolejności niż podana przez ewangelistę. Znawcy zapewne uzna
liby, że tekst Titulusu jest starszy i że można wyjaśnić różnicę pomyłką na
ocznego świadka, który spisywał wspomnienia tak, jak je pamiętał, a nie na
bieżąco. Mimo to rozbieżności pomiędzy ewangeliami a napisem na relikwii
stwarzały trudny do rozwiązania problem dla rozwijającej się religii, dla któ
rej dokładność szczegółów podanych przez naocznego świadka miała zasadni
cze znaczenie. Możliwe było tylko jedno rozwiązanie. Należało wprowadzić
oficjalny kodeks z właściwym wariantem tekstu i dopilnować, aby sporządzo
no jego kopie i rozpowszechniono je w całym państwie. Uznano by to za

uprawnioną poprawkę, przy założeniu, że tekst na Titulusie to autentyczna
wersja rzymskiego napisu. I właśnie tak się stało. Na początku V wieku opu
blikowano starannie wykonaną, pięknie napisaną wersję greckiej Biblii, Co-
dex Alexandrinus.

Po Codex Sinaiticus i Codex Yaticanus to trzeci, najstarszy

istniejący kodeks biblijny. Inne poszły w ślad za tym wydaniem. W końcu ta
wersja stała się obowiązkowa i pozostała normą. Na niej opiera się pierwsze
drukowane wydanie Biblii Erazma z Rotterdamu. Stąd to właśnie ta kolejność

wersji językowych z Titulusu pojawia się w pierwszych angielskich przekła
dach i nadal widnieje w Biblii króla Jakuba i w Księdze Wspólnej Modlitw/'

- Tekst hebrajski (aramejski) jest tak bardzo uszkodzony przez ciągłe dotyka

nie w minionych śmieciach, niedbałą konserwację lub jakiś zwykły wypa
dek, który mógł się wydarzyć, na przykład kiedy odcinano część przezna
czoną dla Rzymu (zakładając, że fragment ten jest autentyczny), że nie

Pocałunek życia - Jerozolima i

Rzym _ _ _ 8 9

przetrwało nic oprócz sześciu, może siedmiu fragmentów (wydłużeń) liter
znajdujących się poniżej pierwszego wiersza. Ponieważ takie wydłużenia
mogą należeć tylko do ograniczonej liczby hebrajskich lub aramejskich liter

i, co oczywiste, proponowane rekonstrukcje tych liter muszą pasować do

miejsc, w których znajdują się wydłużenia - można podjąć próbę odtworze
nia tego tekstu na podstawie dwóch następnych.

- O dziwo, wersje grecką i łacińską napisano od prawej do lewej. To, co jest

prawidłowe w języku hebrajskim, wydaje się wyjątkowo dziwaczne w dwóch
kolejnych napisach. Zachowały się, co prawda, starożytne teksty etruskie
i greckie inskrypcje, gdzie słowa lub litery napisano od prawej do lewej, nie
ma jednak żadnego ówczesnego lub przynajmniej zbliżonego wiekiem całe
go tekstu zapisanego w taki sposób. Uważamy, że jest to kolejny poważny
argument przeciwko tezie, iż Titulus z Santa Croce jest fałszerstwem. Żaden
rzemieślnik pracujący dla Heleny lub Makarego bądź dla jakiegoś średnio
wiecznego kardynała nie zaryzykowałby czegoś tak rzucającego się w oczy,

jeżeli polecono mu, żeby nadał pozory autentyczności swemu dziełu. Gdyby

ktokolwiek polecił wykonanie Titulusu, to po pierwsze, na pewno nie popro
siłby o fragment takiej tablicy. Bez wątpienia zamawiający dostarczyłby rze
mieślnikowi jakiś model i tekst do skopiowania. Nie do pomyślenia jest,
żeby jakikolwiek późniejszy tekst lub jego kopię napisano z prawej do le
wej. Znacznie bardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza, że człowiek,
który napisał oryginalny tekst na Titulusie - na rozkaz Piłata i może pod

jego dyktando - zrobił to właśnie w taki sposób i że było już za późno, aby

poprawić błąd, gdy go zauważono. I tutaj zbliżamy się do sedna sprawy: kto
wówczas mógł zauważyć ten błąd, w 30 roku n.e.? Na pewno nie osoby czy
tające po hebrajsku, gdyż pierwszy wiersz zapisany w ich języku był prawi
dłowy- litery biegły z prawej do lewej. Po prostu nie zawracałyby sobie
głowy dalszym czytaniem i nie zwróciłyby uwagi na błędy w obcojęzycznej
wersji tekstu. Naturalnie ludzie czytający po grecku i po łacinie byliby skon

sternowani, ale tekst pozostawałby dla nich czytelny i zrozumiały, chociaż
wyjątkowo dziwaczny. Innymi słowy, przesłanie, które Piłat chciał przeka
zać, odstraszająca causapoenae, trafiło do gapiów. Możemy nawet zapropo

nować charakterystykę osoby, która wyryła litery w drewnie. Był to Żyd, od
dziecka mówiący po hebrajsku lub aramejsku. Zapewne służył u Piłata jako
niewolnik lub wolny urzędnik sądowy i znalazł się pod ręką akurat wtedy,
gdy należało napisać Titulus w krótkim czasie między ostatecznym wyro
kiem a ukrzyżowaniem. Piłat podyktował treść napisu po łacinie, w oficjal
nym języku administracji rzymskiej. Ponieważ jednak podstawową grupę
ludności, do której ten napis był skierowany, stanowili Żydzi, namiestnik
polecił skrybie zacząć od wersji hebrajskiej. I pisarz tak zrobił. Później spi
sał pośpiesznie z prawej do lewej następne wiersze. Może próbował nieco
zakpić z żydowskiego sposobu pisania? Niewykluczone też, że po prostu był

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

zdezorientowany. Wydaje się w każdym razie bardziej prawdopodobne, że
gorzej znał łacinę i grekę niż hebrajski i chociaż umiał pisać w obu językach
i wykonał polecenie, zapisał litery w odwrotnym porządku. Zapewne zawa
hał się po napisaniu ostatniego wiersza. Mógł poczuć, i słusznie, że jeśli
skończy tak, jak zaczął, tekst na Titulusie będzie przynajmniej wyglądał
w miarę estetycznie i harmonijnie. Oczywiście, to wszystko to jedynie do
mysły. To największa ze wszystkich tajemnic Titulusu z Santa Croce. Jedne
go jednak możemy być pewni. Nie jest to sposób pisania, którego fałszerz
użyłby instynktownie.

• W greckiej linijce czytamy: BCyNEPAZAN. Wszystkie litery - z wyjątkiem

Z są lustrzanym odbiciem, a y zastępuje Y lub OY, czyli greckie ypsilon lub
omikron + ypsilon. A więc, skoro czytamy z prawej ku lewej, na tablicy wid
nieje: NAZAPvEN(0)YC B... Co znaczy: Nazarejczyk (z Nazarem) K...
(dalej należałoby wpisać „Król Żydów"). Ponieważ określenie „Nazarej
czyk" nigdy nie pojawiło się bez poprzedzającego go imienia „Jezus", mo
żemy na początku dodać greckie IHCOYC, Iesous. Razem będzie to brzmia
ło: (Jezus) Nazarejczyk, Król Żydów.
Tylko u świętego Jana występuje przydomek „z Nazarem", ale we wszyst

kich manuskryptach jego ewangelii znajdujemy wersję „NAZWPAIOC", a nie
„NAZARENOYC". Ten ostatni wariant pojawia się w pozostałych ewange
liach, z literą O (greckie omikron), ale nie u świętego Jana

7 0

.1 tam, gdzie wy

stępuje, nie jest łączony ze świętym krzyżem i z Titulusem. W takim razie przy
domek „Nazareonos" był dopuszczalną lingwistycznie formą, niezwiązaną
z żadnym fragmentem ewangelii dotyczącym napisu na Krzyżu Jezusa, który

potencjalny oszust na pewno by wykorzystał. Wynika z tego, że mamy jeszcze

jeden szczegół, który należy uznać za dowód autentyczności Titulusu

Wysunięto przypuszczenie, że grecki napis to po prostu latynizm. Znaczy to,

że skryba piszący z łacińskiej notatki lub pod dyktando, ale niezbyt dobrze
znający grekę, po prostu napisał greckimi literami znany z łaciny tekst - była

by to więc tak zwana transliteracja

. Taka hipoteza może mieć sens, jeśli wy

chodzi się z założenia, że w poprawnej greckiej formie tego słowa byłoby O,
a nie Y lub dyftong OY. Mógł tak napisać tylko ktoś myślący po łacinie (Naza-
renus), ale tłumaczący swoje myśli na grekę (Nazarenos) i kończący to słowo
literą Y w rzadkiej, choć dobrze poświadczonej w źródłach formie lub nawet
dwugłoską (techniczne określenie to ligatura) O i Y. Wydaje się, że skryba

mógł podjąć tę decyzję świadomie, ponieważ użył litery Y, która nie jest wzo
rowana na alfabecie łacińskim (patrz poniżej). Niewykluczone, że uległ wpły
wowi łaciny gdzie indziej - czy ze względu na brak miejsca, czy kiepską zna

jomość greki pominął rodzajnik/fo (O po grecku) przed słowem BACILEYC,

(Król). W języku łacińskim nie ma rodzajników określonych, ale występują
one w grece - i we wszystkich manuskryptach Ewangelii według świętego Jana

taki rodzajnik znajduje się w tym właśnie wierszu.

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

Oczywiście słowo NAZAPENyS powinno być napisane z literą H (eta), a nie

z E (epsilon). Jednakże ortografia naszego skryby nie ma w sobie nic niezwy
kłego. W owym czasie krótka eta i długi epsilon były wymawiane niemal tak
samo. Znamy dosłownie setki takich przykładów, zwłaszcza w greckich tek
stach będących tłumaczeniami łacińskich odpowiedników. Chociaż poprawna
pisownia wymagałaby użycia H, nikomu nie przeszkadzało E - tak jak w in
nych przypadkach, kiedy omikron zastąpił etę.

W dodatku jest tam zaskakujące Y. W greckich tekstach z I wieku n.e. udo

kumentowane jest użycie pojedynczej litery Y, ale również dyftongu OY

Żydowski skryba, bez względu na jego umiejętności, na pewno znałby ten

znak, gdyż posługiwano się nim jeszcze przed panowaniem Heroda Wielkiego

jako skrótem słowa szekel

. Uczeni, którzy zbadali pochodzenie tego znaku,

wysunęli przypuszczenie, że „wydaje się, iż jest to godło królewskie, a zatem

oznaka królewskiej aprobaty"

. Najwidoczniej był to zręczny ozdobnik użyty

przez naszego żydowskiego pisarza: umieszczając y, nie tylko rozwiązał pro
blem (przypuszczalnego) braku pewności co do poprawnej greckiej pisowni
tego słowa, umieszczając znak, który można było odczytać jako Y i OY. Po
wtórzył również symbolicznie causa poenae, „królewskie" pretensje Jezusa.
Być może nawet był to najważniejszy powód wyboru, jakiego dokonał ów

skryba. Niewykluczone też, że kierował nim inny, mniej oczywisty motyw.
Wiemy, że wielu Żydów uznało Jezusa za Mesjasza - ci, którzy nie wołali
„Ukrzyżuj go!", tacy jak Józef z Arymatei i jemu podobni. Jednym z takich
Żydów mógł być skryba, który wyrył podyktowany przez Piłata tekst na desce.

Nie bojąc się, że obrazi pracodawcę, który nie miał zapewne najmniejszego
pojęcia o tym symbolicznym niuansie, użył litery yjako potajemnego wyzna
nia wiary.

Ludność, która nie była dwujęzyczna ani nie znała symboli wybijanych na

monetach i ich znaczenia, mimo wszystko zrozumiałaby słowo i hebrajską
wersję napisu - y było dobrze znane w greckiej pisowni tamtych czasów, po
dobnie jak dyftong OY. Zachowała się przynajmniej jedna grecka inskrypcja
z I wieku n.e. znaleziona na Rodos, w której występują te litery

. Nie ma

wszakże żadnego papirusu z tekstem ewangelii, w którym użyto by tego sym
bolu; pod koniec I stulecia n.e. zostały wprowadzone inne skróty, tak zwane

Nomina Sacra

(Święte Imiona)

. Żaden fałszerz nie mógłby wymyślić lub

skopiować napisu na Titulusie z jakiegokolwiek znanego teksm ewangelii. Oto
kolejny, niezbity dowód wskazuje, że Titulus z kościoła Santa Croce nie jest
dziełem oszusta.
• Łacińska wersja napisu wygląda następująco: ERSVNIRAZAN i takie jest

lustrzanym odbiciem teksm. Napisany poprawnie brzmiałby tak: .. .NAZARI-

NUS RE(X)... lub, w tłumaczeniu: „...Nazarejczyk (z Nazarem) Kr(ól)..."

Prawdopodobna rekonstrukcja tego teksm wyglądałaby następująco: IESUS
NAZARENUS REXIUDAEORUM: (Jezus z Nazarem, Król Żydów). Możliwe,

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

że mamy tu do czynienia z przypadkiem tak zwanego „itacyzmu", znanego
z niezliczonych przykładów, otóż wymowa E i I często była identyczna. Dlate
go właściwie nie należy specjalnie podkreślać, że skryba, który napisał Titu
lus, zapewne przedkładał I nad E. (E na drzeworycie z rekonstrukcją Titulusu
to wymysł). Jednakże może być w tym coś więcej, jeśli spojrzymy na pisow
nię Timlusu z rzymskiej perspektywy. Dzisiaj, głównie dzięki Wulgacie, czyli
łacińskiej wersji Biblii, przyzwyczailiśmy się do końcówek -enus. Ale w isto
cie nie jest to prawidłowe ani w literackiej, ani w epigraficznej łacinie. Za
zwyczaj przyrostek nazwy jakiegoś miejsca to -inus lub -ensis. Innymi słowy,
znana forma Nazarenus prawdopodobnie wywodzi się z greckiej końcówki,
z etą wymawianą i rozumianą jako długie E. Ujmując to inaczej, skryba cał
kiem nieźle znał łacinę (w każdym razie, na ile możemy to określić na podsta
wie zachowanej części wiersza), a to poprawne, klasyczne I w słowie Nazari-
nus

popiera nasze przypuszczenie, iż oryginalnym językiem, w jakim Piłat

dyktował treść Timlusu, była łacina. Możemy się nawet domyślać, że łaciński
tekst skryba przepisał z jakiejś notatki, a nie zapisał pod dyktando. W każdym
razie to I to kolejny ważny kamyk w mozaice autentyczności Timlusu. Fał
szerz naturalnie skopiowałby znaną biblijną, łacińską wersję z tamtejszym E.
Jak się dowiedzieliśmy przy badaniu godnego uwagi y w greckiej wersji tek

sm, ówczesne inskrypcje mogą być nadzwyczaj pożyteczne w takich kontek
stach. Badanie zachowanych tekstów pochodzących z tego samego okresu
i z tego samego obszaru, w języku greckim i łacińskim, wskazuje, że litery na
Timlusie odpowiadają przyjętym wówczas kształtom

. Ponieważ wiemy, że

oryginalny napis na tablicy był prawnym rzymskim tekstem, sformułowanym
przez Piłata po łacinie, warto przyjrzeć się uważnie innemu rzymskiemu doku
mentowi związanemu z ówczesnym namiestnikiem Judei. Jest to inskrypcja
dedykacyjna z Tiberieum w Caesarea Maritima. Przetrwały z niej trzy frag
mentaryczne wiersze: {TIBERIEUM) /NTIUSPILATUS/ (ECTUSIYD(AEA)E,
czyli: Tiberieum/... (Po)ntius Pilatus/...(Praej)ectus Iud(ea)e. Z liter występu

jących w obu tekstach A, R (ze względu na odwrócony napis na Timlusie), I, V

i E są identyczne. S jest bardzo podobne (znów biorąc pod uwagę jego ekscen
trycznie odwrócony kształt na Timlusie). Tylko drugie R na Timlusie jest nie
co inne, bardziej wymyślne niż pierwsze i to z Cezarei, z zaokrąglonym po
czątkiem ukośnej linii, co zdradza skrybę, który wolał papirus lub pergamin

niż drewno czy kamień.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że pisarz, pracując dla rzymskiego prefek

ta, przynajmniej starał trzymać się rzymskich norm. Czuł się mniej skrępowa
ny, kiedy pisał grecki tekst. Nawet te same litery różnią się między sobą -
w greckim wariancie jego E, które w zasadzie jest identycznie wyglądającą
dużą literą w grece i w łacinie, ma w sobie coś niemal wesołego. A po dwóch
kolejnych literach spotykamy intrygujące y.

Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym

Jaki jest nasz werdykt na podstawie tej drobiazgowej analizy filologicznej?

Nie ma żadnych powodów, żeby sądzić, iż Titulus z kościoła Santa Croce to

fałszerstwo, ani z czasów Heleny, ani późniejsze, średniowieczne. Sposób pi
sania na tej desce bardzo przypomina kształt liter z I wieku n.e. Ktokolwiek
napisał ten tekst, nie był ani kopistą, ani fałszerzem. Nie dowodzi to, co praw
da, autentyczności przechowywanego w Rzymie fragmentu Titulusu, nie ma
wszakże powodu, by a priori wyłączyć ten kawałek drewna z przyszłych ba
dań historycznych nad znaleziskami archeologicznymi, które mogły przetrwać
2000 lat dziejów Europy. Istnieje wielka różnica między wydaniem opinii o po
chodzeniu historycznym jakiegoś artefaktu z jednej strony a żądaniem odda
wania mu czci z drugiej. Dyskusja o autentyczności jakiegoś starożytnego
przedmiotu nie jest, sama w sobie, twierdzeniem natury teologicznej - nie ma
ona nic wspólnego z łatwowiernością lub fundamentalizmem.

Idealnym rozwiązaniem byłoby, gdyby hierarchowie z kościoła Santa Croce

in Gerusalemme i Ministerstwo Spraw Zagranicznych Watykanu (do którego
należy ostatnie słowo w tej sprawie) pewnego dnia zamówili analizę biotech-
niczną. W pęknięciach i zagłębieniach Titulusu muszą być ukryte pyłki kwia
towe, nasiona i inna materia organiczna. Można określić ich pochodzenie. Jedni
zażądają badania dendrochronologicznego

, drudzy - analizy węgla 14 C

8 0

Bez względu na to, na jakie badania zezwolą katoliccy hierarchowie, relikwia
z Santa Croce to, obecnie, jedyny fragment, który uchodzi za pozostałość Titu
lusu, tablicy umieszczonej niegdyś na Prawdziwym Krzyżu Jezusa. Posługu

jąc się naszymi narzędziami pracy, klasycznym metodami historiografii i filo

logii, przedłożyliśmy przyszłym badaczom oparty na mocnych podstawach
wstępny werdykt.

5. Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie

- Titulus, bóg, pan i zbawca

Sam opublikowałem kilka traktatów na ten temat, co do których,

ponieważ nigdy nie zostały sprzedane, pocieszam się myślą,

że przeczytali je tylko nieliczni szczęśliwcy.

01iver Goldsmith The Vicar ofWakefield

Analizę historiogrąficzną utrudnia liczba zachowanych źródeł,

które przetrwały do naszych czasów, stan, w jakim się zachowały, oraz

historyczne prawdopodobieństwo lub przypadek, dzięki któremu przetrwały.

Gabriele Boccaccini Beyond the Essene Hypothesis

Hebrajski bóg

Nie wiemy, co głosił pierwszy wiersz Titulusu z kościoła Santa Croce. Prze

trwało z niego tylko kilka dolnych kresek, a ewangelie, nawet te dwie, które

jasno mówią o istnieniu hebrajskiej wersji napisu (bez względu na to, czy był

to pierwszy, czy ostatni wiersz), cytują albo parafrazują tylko grecki tekst.

Stanęło więc przed nami prawdziwe wyzwanie: czy badania prowadzone na

ukowymi metodami zbliżą nas do tego, co napisał nieznany skryba? W istocie

jest to rzecz zasadnicza dla zrozumienia postawy pierwszych wspólnot chrze

ścijańskich w Judei, które - jak zamierzamy dowieść w tej książce - czciły
krzyż na tak wielką skalę, jakiej nigdy dotąd w pełni nie zrozumiano.

Uczeni niejeden raz próbowali zrekonstruować hebrajski tekst Titulusu na

podstawie greckiego zdania: „Jezus Nazarejczyk (Nazorejczyk), Król Żydów".
Jak by to wyglądało po hebrajsku? Pierwszymi, którzy podjęli taką próbę, byli
średniowieczni mnisi z Santa Croce. Rezultat ich wysiłków nadal znajduje się

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, hóg, pan i zbawca

na ścianie bocznej kaplicy. W najlepszym przypadku jest to pomysłowe od
tworzenie całego Titulusu. Takie najbardziej drobiazgowe studium opubliko
wał w Paryżu Rohault de Fleury w dziele Memoire sur les instruments de la

passion de notre Seigneur Jesus-Christ.

Niestety autor powtarza rekonstruk

cję z Santa Croce, nawiązując do Rufina, który po obejrzeniu jerozolimskiego
fragmentu Titulusu zanotował, że napis był w trzech językach - hebrajskim,
greckim i łacińskim

. Przytacza też pewną dziwaczną interpretację opata

M. Sioneta zawartą w Auxiliaire catholiąue z 1845 roku, który uważał, że
cały hebrajski tekst - zapisany przezeń łacińskimi literami - to ISCHOU

NTSRNOUS

Jedyne opracowanie, które w poważny sposób starało się zająć tą sprawą,

zostało opublikowane w Annales de philosophie chretienne w 1839 roku

Samo pochodzenie tego artykułu jest fascynującym przykładem współpracy

naukowej. Otóż wydawcy czasopisma napisali słowo wstępne, w którym wy

jaśniają czytelnikom, że poniższy tekst to fragment książki, który le savant

M. Drach

przysłał do nich z Rzymu, jako list zaadresowany do M. l'abbe Li-

berman, israelite converti.

Z tego listownego wprowadzenia dowiadujemy się,

iż le savant M. Drach sam był żydowskiego pochodzenia: opisuje on Żydów

jako notre nation; wygląda na to, że zarówno autor, jak i adresat listu trochę

znali hebrajski. Drach wyjaśnia, że pozostałości hebrajskich liter - a w 1839
roku, ponad półtora wieku temu, mógł odróżnić więcej niż to, co jest widoczne
dzisiaj - wydają mu się podobne do napisów na monetach z czasów Machabe-
uszy. Oczywiście ani Papirus Nash, ani bardzo ważne rękopisy znad Morza
Martwego nie zostały jeszcze odkryte w czasie, kiedy prowadził swoje bada
nia

; najbardziej rozpowszechnionym materiałem porównawczym były wów

czas monety. Drach nie uważa, że kilka zachowanych śladów to wydłużenia
liter, znajdujące się pod hebrajskim wersem. W jego rekonstrukcji są one środ
kowymi i niższymi partiami liter przypuszczalnego wiersza. Kończy te rozwa
żania konkluzją, że odstępy między tymi pozostałościami, jeśli sieje połączy
z samymi śladami liter, dają pewną formę hebrajskiego, którą nazywa „znie
kształconym" syryjskim, jakim mówiono w czasach Jezusa - ale, jak dodaje

pospiesznie -syriaąue classiąue. W rzeczywistości chodzi mu o jakiś lokalny
dialekt języka aramejskiego. W rezultacie podaje następującą rekonstrukcję
napisu z Titulusu: „Ye-ch-u-ang no-st-r-i me-le-hh Y-e-hu-da-y-a".

Kiedy przyjrzymy się jego teorii, widać, że był to domysł niedouczonego

amatora. Ale Drach wspomina też Leonarda di Sarzanę, który widział Titulus
w roku 1492. Wtedy był na nim hebrajski tekst, najwidoczniej dużo mniej

uszkodzony niż w 1839 roku

. Ów Leonardus Sarzanensis opisał hebrajską

wersję napisu w liście do Jacoba z Volterry datowanym na 4 lutego 1492 roku

Ponieważ jednak odczytany przez Leonarda di Sarzanę tekst nie pasuje do
rekonstrukcji Dracha w jednym miejscu - chodzi o pisownię imienia „Jezus" -
Drach uważa, iż jego średniowieczny poprzednik „na pewno nie odczytał dobrze

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

[tego tekstu]". Jest przekonany, że di Sarzana źle odczytał pierwsze słowo i że

tekst rzymskiego fragmentu Titulusu urywa się przed ostatnim słowem:
„Żydów". Sprawę jeszcze bardziej komplikuje pismo Leonarda di Sarzany.
Drach stwierdza, że jego poprzednik skopiował wiersz w języku hebrajskim
kursywą portugalskich Żydów i że obiecał Jacobowi z Volterry przysłać do
kładniejszą kopię tekstu i z literami w pierwotnym kształcie. Nie zachował się
żaden ślad drugiego listu.

W istocie „Jezus", pierwsze słowo tekstu, który, jak się przekonaliśmy, zo

stał napisany z prawej do lewej, nie zachowało się w tekście greckim ani łaciń
skim

. Dlatego nie ma powodu przypuszczać, że odpowiadające im litery he

brajskie, które zapewne znajdowały się tuż nad greckimi, kiedykolwiek były
czytelne. Prawdopodobnie widniały na większym fragmencie Titulusu z Jero
zolimy, opisanym przez naocznych świadków, ale żaden z nich - wszyscy uży
wali łaciny lub greki - nie uznał za stosowne skopiować hebrajskiego tekstu.
Okazuje się więc, że próba odczytania tekstu przez Leonarda di Sarzanę i wy
siłki Dracha są najprawdopodobniej czystą fantazją.

Dwie całkiem niedawne rekonstrukcje mają więcej do zaoferowania. Pierw

sza to dzieło niemieckiego naukowca Gerharda Krolla, który, w książce aktu
alizowanej nie mniej niż 11 razy przed jego przejściem na emeryturę

, optuje

za aramejską wersją: YeshuaNazoraiaMalka Diyehudaye lub hebrajskimi bądź
aramejskimi literami Jeżeli założymy, teoretycznie,
że ostatnia litera słowa Yeshua zachowała się na początku hebrajskiego wier
sza, mielibyśmy literę ayin na prawym krańcu. Nacięcie w tablicy można
teoretycznie zinterpretować jako wydłużenie tej litery, lecz odstęp między tym
hipotetycznym i bliźniaczymi wydłużeniami dalej na lewo jest zbyt wąski,
aby odpowiadał przypuszczalnie znajdującym się tam literom z rekonstrukcji
tekstu. Co więcej, wgłębienie to, które musiałoby być dolną częścią , znaj
duje się zbyt wysoko w stosunku do innych pozostałości wydłużeń hebraj
skich liter, raczej w samym wierszu niż pod nim.

Czy w takim razie powinniśmy przyjąć inną, hebrajską pisownię? Marmu

rowa inskrypcja znaleziona w Caesarea Maritima w 1961 roku może dać nam
pewną wskazówkę. Ta inskrypcja, datowana na III wiek, jest fragmentem listy
rodzin kapłańskich, z których jedna mieszkała w Nazarecie. Mamy tutaj au
tentyczną pisownię nazwy tej miejscowości, raczej z tsadeh ( |) niż zayinem

(T) w miejscu trzeciej litery

. A więc jeśli N-Z-R-T* lub było hebrajską

pisownią słowa Nazaret, forma NZR lub Nozri dla „Nazorejczyka" wydaje się
dostatecznie prawdopodobna, zwłaszcza że w pismach rabinicznych i w języ
ku żydowskim po dziś dzień chrześcijanie nazywani sąNazorejczykami, No-

zrim,

czyli, hebrajskimi literami, °. Alternatywna, krótsza pisownia

* W języku hebrajskim zazwyczaj nie zapisuje się samogłosek (przyp. red.).

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

wyglądałaby tak: w każdym przypadku ostatnie mem ( ( D ) ) określa
końcówkę liczby mnogiej; dlatego nie oczekiwalibyśmy w tekście o Nozri lub
Nazorejczyku Jezusie liczby pojedynczej. Można przypuszczać, że rodzajnik
określający (ten Nazorejczyk) został dodany w hebrajskiej wersji przez heh
((51).)- W takim razie dwie najbardziej prawdopodobne rekonstrukcje hebraj

skich liter, które znajdowałyby się w miejscu, gdzie zapisano imię w greckim
i łacińskim wariancie, wyglądałyby tak: z prawej do lewej: heh-nun-
tsadeh-resh-yod

lub, w dłuższej wersji, heh-nun-vahv-hołem-tsadeh-

-resh-yod

, - H(a)N(o)zri,

ten Nozri, Nazorejczyk (Nazarejczyk).

0 dziwo, pierwsze wyraźnie widoczne ślady hebrajskiego wiersza, znajdu

jące się ponad Z z greckiego Nazareno(u)s, wyglądają jak dolny koniec wy

dłużenia litery heh (wgłębienie, które wygląda na poziomą „poprzeczkę"
łączącą te dwie pionowe kreski, jest tylko uszkodzoną częścią Titulusu). To,
co znajduje się dalej, po luce, która może oznaczać, że skryba wiedział, iż
przechodzi od rodzajnika określającego do rzeczownika

, da się zidentyfiko

wać jako proste wydłużenie prawej strony litery nun, typowej dla tak zwanego
„uproszczonego" stylu w pisowni hebrajskiej z I wieku n.e. W rezultacie w na
stępnej pionowej kresce można się dopatrzyć prostego wydłużenia vahv-ho-
lem

w uproszczonej pisowni, biorąc pod uwagę tendencję tego skryby do wy

dłużania liter w lewą stronę. Na dolnym prawym krańcu tej kreski jest
zagłębienie, które jednak nie jest dolną częścią jakiejś litery, tylko jednym
z licznych zadrapań, co potwierdza pierwotny fragment Titulusu. Dalej, po
małym odstępie, widnieje coś podobnego do kolejnego wydłużenia, przechy
lone w lewo i ku górze. Wyraźnie jest to pozostałość jednej z dwu zwykłych
form pisania hebrajskiej litery tsadeh w uproszczonym stylu. Nawet ten nie
wielki odstęp między vahv-holem ma sens: tsadeh zamienia się w zwróconą
w prawo pionową kreskę na górze, dla której potrzebne było miejsce. Innymi
słowy, ponieważ zachowała się tylko niższa część tej litery we fragmentarycz
nym zapisie, to po prostu wygląda jak luka. W rzeczywistości, po uzupełnie
niu brakujących części liter, luka znika. Na końcu, po tsadeh, mamy krótsze,
pozornie wyższe wydłużenie. Mogłoby to z pewnością należeć do resh, które
w uproszczonym stylu pisma ma dokładnie taką zakrągloną w prawo kreskę.
Podsumowanie: fragmentaryczne ślady hebrajskiego wiersza Titulusu można
odczytać j ako: .. .HaNozr...,

Zachowane litery Zrekonstruowane litery

1 znowu ta wyjątkowo drobiazgowa analiza potwierdza znacznie ogólniejszy

wniosek. Żaden średniowieczny fałszerz nie mógłby wymyślić tych odstępów,

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

fragmentarycznych wydłużeń i pozostałości zaokrąglonych kresek, które
współczesne metody naukowe pozwalają nam jednoznacznie zidentyfikować

jako pismo hebrajskie z czasów Jezusa. Nikt nie zdołałby napisać tych liter

bez jakiegoś wzoru, w którym co najmniej były słowa HaNozri w uproszczo
nym stylu. W dodatku tekst wyryto w dość charakterystyczny, nieco ekscentrycz
ny sposób - litery przechylone są w lewo - czego każdy oszust, starający się jak
najbardziej zbliżyć do konwencjonalnych form, na pewno by unikał

W każdym razie można wysnuć sensowną teorię o charakterze hebrajskiego

tekstu Titulusu. Jednakże nadal nie znamy jego dokładnej treści. Fascynujące
rozwiązanie zaproponował pewien żydowski uczony, który nie widział rzym
skiego Titulusu, lecz pracował w oparciu o grecki fragment Ewangelii według
świętego Jana (J 19,19). Shalom Ben-Chorin wysunął przypuszczenie, że he
brajski tekst (a litery, które odtworzyliśmy na zachowanym Titulusie są zama
szyste) miał następującą treść:

Yeshu HaNozri VeMelek HaYehudi??i

lĄ

W tłumaczeniu znaczy to: „Jezus

Nazorejczyk i Król Żydów. Ben-Chorim nie wyjaśnia filologicznych aspek
tów swojej rekonstrukcji napisu; najwidoczniej nie jest to dosłowny przekład
z łaciny, która musiała być podstawowym językiem rozkazu Piłata. Możemy
wszakże zaakceptować tę propozycję jako sensowne hebrajskie tłumaczenie:
najpierw imię i identyfikacja, Jezus Nazorejczyk, z normalnym rodzajnikiem
określonym Ha. Następnie prawna causa poenae, „Król Żydów", obie części
połączone prawidłowym gramatycznie „ i " (V). Inny rodzajnik określony Ha,
nie był potrzebny przed słowem Melek (król) - tym bardziej że stwierdzenie
„Król Żydów", czyli Rex Iudaeorum, to causa poenae zapożyczone z łaciny,

języka, w którym nie ma rodzajników. Dlaczego Ben-Chorin uważa, że tak wła

śnie wyglądał hebrajski tekst? Dowodzi on, że świadomie lub nie, skryba umie
ścił na Titulusie tłumaczenie, w którym każde nowe słowo rozpoczynało się od

mających wielkie znaczenie liter. Jeżeli, jak zakłada ten żydowski uczony, Yeshu,

HaNozri, V

Melek

i HaYehudim były rozumiane jako cztery odrębne grupy słów,

ich początkowe litery: Yod, Heh, Vahv, Heh tworzyły tetragram, cztery litery ze
świętego imienia Boga - - którego nie wolno było wymawiać.

Możemy przyjąć, że ów skryba nie wiedział, co robi. Lecz równie, a nawet

bardziej prawdopodobne jest założenie, że doskonale zdawał sobie sprawę,

jeśli, jak rozważaliśmy w poprzednim rozdziale, był jednym z tych Żydów,

którzy uznali Jezusa za Mesjasza. Każdy Żyd, który usłyszał decydujące sło
wa Jezusa - a przyczyniły się one do osądzenia go przez sanhedryn i w konse
kwencji do jego śmierci - „Ojciec jest we mnie, a ja w Ojcu"

i w nie uwie

rzył, mógł pod wpływem natchnienia wkomponować wspomniany tetragram
w hebrajski tekst na Titulusie. Nic więc dziwnego, że kapłani żydowscy gwał
townie zaprotestowali przeciw takiemu napisowi, zwracając się do Piłata: „Nie
pisz: Król Żydowski, ale że On powiedział: Jestem Królem Żydowskim"
(J 19,21)

. Ben-Chorin sugeruje dwie możliwości: albo Żydzi protestowali

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

przeciwko podniesieniu Jezusa do godności królewskiej - choćby ironicznie -
przez Piłata, albo wyrażali oburzenie, ponieważ rozpoznali profanację, ich
zdaniem, tetragramu Boga. Być może robili to z obu powodów.

Ciekawe, że ta kontrowersja nie dała początku jakiejś tradycji w pierwszych

wiekach chrześcijaństwa. Tytuł „Król Żydów", causa poenae we wszystkich
trzech językach, pozostał kryminalnym zarzutem. Żaden Kościół, żadna wspól
nota nie zamieniła tego w jakiś chrystologiczny tytuł

- co jest jeszcze jed

nym argumentem przeciwko przypuszczeniu, iż Titulus z Santa Croce to póź
niejsze fałszerstwo.

Nieporozumienia w Jerozolimie

Ile wiemy o najwcześniejszej wspólnocie chrześcijańskiej w Jerozolimie,

0 języku, jakim mówili jej członkowie, ich kulturze, a także o umiejętności
przekazywania wiarygodnych informacji o miejscach i artefaktach najcenniej
szych dla ich rodzącej się religii? W jaki sposób przesłania o Krzyżu Jezusa
1 jego pustym grobie dotarły do pierwszych pielgrzymów, takich wyznawców

jak ci, którzy pozostawili napis w pomieszczeniu nazywanym dzisiaj kaplicą

Świętego Wartana pod kościołem Grobu Pańskiego? Czy powinniśmy zwrócić

uwagę na pewne wydarzenie, które miało miejsce tuż po ukrzyżowaniu? Otóż
Żydzi, którzy przybyli do Jerozolimy, żeby obchodzić Shavuot, Święto Tygo
dni, usłyszeli świętego Pawła opowiadającego o świętym krzyżu i pustym gro
bie Jezusa. Pielgrzymi ci wrócili potem do swoich domów w Rzymie i w in
nych miastach cesarstwa - a część z nich pod wpływem przemówienia apostoła
nawróciła się i zaczęła głosić Dobrą Nowinę. Pytania, które zadaliśmy, stano
wią sedno naszych poszukiwań i dotyczą prawdziwych, niespokojnych, waż
nych postaci politycznych z I wieku n.e. Postaci te zapamiętano jako „święte",
wręcz ugrzeczniono je, a przecież były one aktorami w prawdziwie ludzkim
dramacie.

Shavuot,

Święto Tygodni, było (i jest) jedną z największych żydowskich uro

czystości religijnych. Odbywa się 50 dni po święcie Paschy na cześć Nadania
Prawa. Do tradycji należało czytanie zwoju biblijnej Księgi Ruth wraz z Dzie
sięciorgiem Przykazań. Setki tysięcy pielgrzymów napłynęło do Jerozolimy
z całego cesarstwa rzymskiego, aby wziąć udział w obchodach tego święta
i znaleźć się blisko Świątyni

. Święty Łukasz, powściągliwy historyk i narra

tor, jeśli ktoś taki był tam wtedy, opisuje scenę, kiedy pielgrzymi nagle zrozu
mieli rzekomo nieuczonych wyznawców Jezusa, którzy „zostali napełnieni
Duchem Świętym i zaczęli mówić obcymi językami":

Przebywali wtedy w Jeruzalem pobożni Żydzi ze wszystkich narodów pod słoń

cem (...) zbiegli się tłumnie i zdumieli, bo każdy słyszał, jak [tamci] przemawiali w je
go własnym języku. „Czyż ci wszyscy, którzy przemawiają, nie są Galilejczykami?" -

100

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

mówili pełni zdumienia i podziwu. „Jakżeż więc każdy z nas słyszy swój własny

język ojczysty? - Partowie i Medowie i Elamici i mieszkańcy Mezopotamii, Judei

oraz Kapadocji, Pontu i Azji, Frygii oraz Pamfilii, Egiptu i tych części Libii, które
leżą blisko Cyreny, i przybysze z Rzymu, Żydzi oraz prozelici, Kreteńczycy i Ara
bowie - słyszymy ich głoszących w naszych językach wielkie dzieła B o ż e " (Dz
2,5-11).

Lista regionów, z których pochodzili pielgrzymi, prawdopodobnie jest do

kładna. Jeśli można jej coś zarzucić, to pominięcia, gdyż na pewno byliby tam
również Żydzi z Aten, Tesaloniki, Koryntu oraz z innych miast i prowincji
cesarstwa rzymskiego. Jeden z miejscowych Żydów, niejaki Szymon Piotr (czy
li Szymon Kefas) z Betsaidy, przemówił do tłumu, zapewne w pobliżu Świą
tyni:

Bracia, wolno powiedzieć do was otwarcie, że patriarcha Dawid umarł i został

pochowany w grobie, który znajduje się u nas aż po dzień dzisiejszy. Więc jako
prorok, który wiedział, że Bóg przysiągł mu uroczyście, że jego Potomek zasiądzie
na jego tronie, widział przyszłość i przepowiedział zmartwychwstanie Mesjasza,
że ani nie pozostanie w Otchłani, ani ciało Jego nie ulegnie rozkładowi. Tego właś
nie Jezusa wskrzesił Bóg, a my wszyscy jesteśmy świadkami. Wyniesiony na miej
sce po prawicy Boga, otrzymał od Ojca obietnicę Ducha Świętego i zesłał Go, jak
sami widzicie i słyszycie. Bo Dawid nie wstąpił do nieba, a jednak powiada: „Rzekł
Pan do Pana mego: Siądź po prawicy mojej, aż położę nieprzyjaciół Twoich jako

podnóżek stóp Twoich". Niech więc cały dom Izraela wie z niewzruszoną pewno

ścią, że tego Jezusa, którego ukrzyżowaliście, uczynił B ó g i Panem, i Mesjaszem
(Dz 2,29-36).

Na pewno trudno byłoby w bardziej stanowczy sposób przedstawić podsta

wowe fakty z historii nowej religii: ukrzyżowanie i zmartwychwstanie Jezusa.
Piotr każe pielgrzymom, aby poszli i sami zobaczyli. Jezus spełnił proroctwo
Dawida - podczas gdy grób tego praojca jest tam, nietknięty, grób jego potom
ka - otwarty i pusty.

Najwyraźniej, bez względu na treść teologiczną, taka otwarta deklaracja

miałaby sens tylko wtedy, gdyby miejsca, o których mowa, były znane, a ci, do
których zwracał się apostoł, mogliby sami je obejrzeć. Święty Piotr nie mógł
by zaryzykować głoszenia wierutnych bzdur do tak oddanych współwyznaw
ców

. Nasuwa się tu skojarzenie z pewnym ustępem 1 Listu świętego Pawła

do Koryntian, w którym apostoł pisze, że większość tych, którzy widzieli zmar
twychwstałego Chrystusa, nadal żyje

. Przesłanie świętego Pawła jest jasne:

jeśli mi nie ufacie, sami udajcie się do Jerozolimy, pójdźcie na Golgotę, zo

baczcie, że grób Jezusa jest pusty, i porozmawiajcie ze świadkami. Jego list

jest też pełen terminologii prawniczej, jak gdyby apostoł chciał podkreślić
jurydyczny charakter swoich stwierdzeń.

Możliwe, że niektórzy członkowie zgromadzenia, o których wspomina święty

Łukasz, osiedlili się w Jerozolimie, lecz nadal byli określani według miejsca

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

101

pochodzenia. Na przykład Szymon z Cyreny, który pomagał nieść poprzeczną
belkę Jezusowi (Mk 15,21), pochodził z Cyrenajki, położonej między dzisiejszym
Egiptem a Tunezją. Tamtejsi Żydzi mieli własną synagogę w Jerozolimie. Jeden
z dwóch synów Szymona, Aleksander, został pogrzebany w Świętym Mieście. Jego
ossuarium z napisem identyfikacyjnym odkryli archeolodzy z Uniwersytetu He
brajskiego w Jerozolimie

. Również święty Stefan, przywódca grekojęzycznych

Żydów, którzy stali się wyznawcami Chrystusa (Dz 6,1-7), był imigrantem, a ży
dowscy „helleniści" mieli co najmniej jedną synagogę w Jerozolimie. Ale chociaż
sformułowania świętego Łukasza mogą wskazywać na mieszaninę miejscowych
Żydów i pielgrzymów, wyróżnia on przybyszów ze stolicy cesarstwa i wyraźnie
nazywa ich „mieszkańcami Rzymu". W każdym razie mieli oni wrócić do miej
sca zamieszkania po Święcie Tygodni.

Łukasz podaje, że owego dnia święty Piotr nawrócił „około trzech tysięcy

dusz" (Dz 2,41) - niewiele z setek tysięcy. Ale trochę dalej czytamy, że „licz
ba mężczyzn sięgała pięciu tysięcy" (Dz 4,4). Ci, którzy wrócili do Rzymu,
zapewne zobaczyli Golgotę z pionową belką krzyża, który nadal tam stał, pu
sty grób Jezusa i, być może, podczas potajemnych spotkań w słynnym „poko

ju na górze", nawet sam Titulus z imieniem Jezusa Nazarejczyka. Dowiedzie

liby się również, że to Rzymianie byli odpowiedzialni za jego śmierć. Przecież

właśnie tak święty Piotr rozpoczął swoją mowę:

Mężowie izraelscy, słuchajcie tego, co mówię: Jezusa Nazarejczyka, Męża, któ

rego posłannictwo B ó g potwierdził wam niezwykłymi czynami, cudami i znakami,

jakich B ó g przez Niego dokonał wśród was, o czym sami wiecie, tego Męża, który

z woli, postanowienia i przewidzenia Boga został wydany, przybiliście rękami bez
bożnych do krzyża i zabiliście (Dz 2,22-23).

Bardzo ważne jest to, co ten tekst sugeruje. Wydaje się, że święte miejsca

nowej wiary zostały ustalone na bardzo wczesnym etapie. Co ważniejsze, wie
dza o ich lokalizacji została przekazana do miast i miasteczek w całym cesar
stwie rzymskim, w tym do jego stolicy już w 30 roku n.e. Od tej pory można
prześledzić wzajemne oddziaływanie trzech nurtów kulturowych: trwałej miej
scowej tradycji wśród żydowskich chrześcijan w Jerozolimie, której nawet
krótkie wygnanie

nie mogło przerwać; wystąpień teologicznych oponentów,

którzy mieli wszelkie szanse udowodnić, że pierwsi chrześcijanie mylą się
w sprawie świętych miejsc, ale tego nie zrobili, a w każdym razie im się to nie
udało; wreszcie przekonań wszystkich wyznawców Chrystusa w innych re
gionach rodzącego się świata chrześcijańskiego, którzy mieli wysłuchać opo
wieści z Jerozolimy z ust pielgrzymów po ich powrocie. Co się tyczy tej ostat
niej grupy, w każdym razie pewnej ich liczby, możemy założyć, że to, co
usłyszeli, zaciekawiło ich tak bardzo, iż zapragnęli dowiedzieć się czegoś wię
cej o ukrzyżowanym i zmartwychwstałym Mesjaszu i sami wyruszyli na piel
grzymkę

. Święto Namiotów Sukkot, rozpoczynające się w tiszri (przełom na

szego września-października), stanowiło właśnie taką kolejną okazję. Potem

102

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

było święto Paschy (Pesach, Święto Niezakwaszonego Chleba) i ponownie

Święto Tygodni (Shavuot), współczesna chrześcijańska Pięćdziesiątnica.

Miejscowi Żydzi i pielgrzymi zainteresowani Yeshu HaNozri i związanymi

z nim miejscami mogli zwrócić się z pytaniami do kilku grup ludzi: do najbliż
szej rodziny ukrzyżowanego przywódcy - Maryi, Jakuba i innych; do kobiet,
które jako pierwsze zobaczyły pusty grób; do 11 apostołów oraz do Mateusza,
następcy Judasza, którego wybrano dlatego, że był naocznym świadkiem od
pierwszej godziny publicznej posługi Jezusa

. Oczywiście można było podej

rzewać, że ich świadectwo nie było prawdziwe. Jednak jeden uczestnik wyda
rzeń z 30 roku n.e. wyróżniał się wśród innych - Józef z Arymatei, człowiek,
którego zidentyfikowaliśmy w poprzednim rozdziale jako najbardziej wiary
godnego strażnika Titulusu. Ponieważ nie urodził się w Jerozolimie, jego imię
zawsze łączono z nazwą rodzinnego miasteczka, Arymatea, którą większość
historyków lokalizuje w odległości 15 kilometrów na północny wschód od Lyd-
dy. Grecka pisownia Arimathaia może być wersją hebrajskiej nazwy HaRa-
matha,

liczba mnoga Ramathaim (dwa szczyty), miasta wymienionego

w 1 Księdze Samuela (1 Sm 11,34) i w apokryficznej 1 Księdze Machabej-
skiej

(ł Mch 11,34)

. Ramathaim, czyli Arymatea, miała długą historię. Była

miejscem narodzin Elkanaha, ojca proroka Samuela, i prawdopodobnie same
go Samuela

, znalazła się pod okupacją syryjską i została wyzwolona i przy

wrócona judaizmowi przez Jonatana z dynastii Machabeuszy w połowie I wie
ku p.n.e. W swojej ewangelii święty Łukasz przypomina nam, że miejsce
pochodzenia Józefa rzeczywiście było w pełnym znaczeniu tego słowa „mia
stem żydowskim" (Łk 23,51).

A więc pochodzenie „z Arymatei" było wyróżnieniem. Zresztą Józef odno

sił w życiu niemałe sukcesy. Zdobył bogactwa - święty Mateusz opisuje go

jako „zamożnego" (Mt 27,57), był szanowany (Mk 15,43), „dobry i sprawie

dliwy" (Łk 23,50), a przede wszstkim osiągnął szczyt możliwej dla Żyda ka
riery - został członkiem sanhedrynu, sądu najwyższego

. Nasze źródła zdają

się sugerować, że należał do Wielkiego Sądu (Wielkiego Sanhedrynu) w Jero
zolimie, który zgodnie z tradycją składał się z 70 mędrców. Były też pomniej
sze sądy, mające po 23 członków, którzy spotykali się w miastach Judei, łącznie
z Jerozolimą. Arcykapłan był jednocześnie przewodniczącym Wielkiego San

hedrynu

. Do czasów Jezusa większość członków tego trybunału stanowili

saduceusze, chociaż wciąż rosły wpływy faryzeuszy. Wyroki sanhedrynu nie
musiały zapadać jednogłośnie. Ponieważ Józef z Arymatei sprzeciwił się

uchwale i postępowaniu Wielkiego Sanhedrynu wobec Jezusa (Łk 23,51),
możemy albo zaliczyć go do nielicznych opozycjonistów, albo do członków

jednego z Małych Sanhedrynów, niezaangażowanych bezpośrednio w tę spra

wę. Józef znalazł się w nader niezręcznej sytuacji. Głosował przeciwko jedno
znacznemu życzeniu arcykapłana, co teoretycznie mieściło się w granicach pra
wa, jak Gamaliel miał to zademonstrować kilka tygodni później (Dz 5,33-35),

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

103

lecz mogło mieć przykre konsekwencje. Jeżeli Józef był uczniem Jezusa, mu
siał zachować ten fakt w tajemnicy (J 19,38) i pomagać chrześcijanom, wyko
rzystując wszystkie środki, jakie miał do dyspozycji, nie narażając się

jednocześnie wrogom Syna Bożego.

Jako członek sanhedrynu Józef miał pełne prawo prosić Piłata o ciało Jezu

sa, żeby wyprawić mu tradycyjny żydowski pogrzeb. Nawet stracony złoczyń
ca musiał zostać pogrzebany jak należy, w dniu jego śmierci. Paradoksalnie,
ten przepis żydowskiego prawa mógł pomóc Józefowi w ukryciu jego zaanga
żowania. Według Księgi Powtórzonego Prawa osoba, która organizowała taki
pogrzeb, nie musiała być przyjacielem lub krewnym zmarłego, lecz po prostu
Żydem posłusznym prawu swego ludu:

Jeżeli ktoś popełni zbrodnię podlegającą karze śmierci, zostanie stracony i po

wiesisz go na drzewie - trup nie będzie wisiał na drzewie przez noc, lecz tegoż dnia
musisz go pogrzebać. Bo wiszący jest przeklęty przez Pana. Nie zanieczyścisz swej
ziemi, którą Pan, Bóg twój, daje ci w posiadanie (Pwt 21,22-23)

3 0

Nawet wrogowie ludu żydowskiego - a za takiego uważała Jezusa więk

szość członków sanhedrynu - nie byli pozbawieni tego prawa

. Nie było po

wodu, aby Piłat odmówił prośbie Józefa z Arymatei; ten ostatni zacytowałby
prefektowi prawo przodków, które Piłat prawdopodobnie znał na podstawie
poprzednich wyroków śmierci przez ukrzyżowanie, które wydał na Żydów.
Namiestnik zdawał sobie sprawę, że nie powinien zaogniać sytuacji w przeded
niu szabatu, po ukrzyżowaniu, które, jak zapewne uważał, umocniło jego po
zycję w Jerozolimie.

Według pewnego późniejszego tekstu z Talmudu ciała przestępców mogły

być pogrzebane we wspólnym grobie, który zapewniał sanhedryn

. Ciekawe,

że tylko dwa znane nam przypadki są sprzeczne z tym przepisem. Zwłoki ukrzy
żowanego Jehohanana z Givat ha-Mivtar musiały spocząć we własnym lub
w podwójnym grobie, gdyż inaczej jego kości nie zostałyby zabrane w jakiś
czas potem do zwyczajowego drugiego pogrzebu w małym ossuarium, które
po wielu wiekach odkryli archeolodzy. W przypadku Jezusa, Józef z Arymatei
oddał mu swój własny grób, nowo wykuty, jak podkreśla to święty Jan

3 3

. Nie

powinniśmy jednak zakładać, że Józef był gotów oddać swój grób na zawsze.
Po pierwsze, nawet w prywatnym rodzinnym grobie zwykle była więcej niż

jedna kamienna ława, a po drugie, zwłoki szybko ulegały rozkładowi. W nor

malnych warunkach po kilku tygodniach lub miesiącach nagie kości byłyby
gotowe do przeniesienia do małego ossuarium, które wtedy umieszczono by
na podłodze. Na pewno wedle norm moralnych Józef z Arymatei postępował
odważnie, ale udzielenie miejsca w grobie nie zwróciło specjalnej uwagi. Przy
padek Jehahanana świadczy, że nawet ukrzyżowany skazaniec mógł zostać
pogrzebany z godnością, zgodnie ze starożytną żydowską tradycją.

Józef z Arymatei nie działał sam, u grobu przyłączył się do niego Nikodem

z rytualnymi mirrą, aloesem i lnianym całunem (J 19,40)

. W przeciwieństwie

104

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

do pozostałych trzech autorów ewangelii, święty Jan miał szczególny powód,
żeby wspomnieć o obecności Nikodema. Dwukrotnie odegrał on ważną rolę
w relacji ewangelisty, jako faryzeusz i członek sanhedrynu, który przybył w no
cy do Jezusa (J 3,1-21), i jako doskonały znawca prawa żydowskiego (J 7,50-
51). Józefa z Arymatei i Nikodema połączyło zainteresowanie osobą i nauka
mi Jezusa - prawdopodobnie podczas sądu nad nim lub poprzedzających go,

utrzymywanych w tajemnicy wydarzeń.

Obecność Nikodema ma pewne znaczenie dla naszych badań nad wiarygod

nością miejscowej tradycji. W przeciwieństwie do Józefa, nie nosił przy dom
ka, który określałby miejsce jego pochodzenia. Zapewne powodem tego było
niezwykłe imię, jakie mu nadano

. Znaczy ono „zwycięzca ludu" i jest pocho

dzenia greckiego, a nie hebrajskiego czy aramejskiego - jego fonetycznym
odpowiednikiem byłby Naądimon. Oczywiście greckie imiona nie były niczym
niezwykłym wśród wyznawców judaizmu I wieku n.e. Andrzej i Filip, dwaj
apostołowie, nosili obce imiona, podobnie jak Stefan - przywódca helleni
stów, Eneasz - Żyd uzdrowiony przez świętego Piotra, oraz wielu innych ludzi
upamiętnionych na grobowcach i w inskrypcjach. To szczególne imię wystę

powało jednak bardzo rzadko; nie ma ono precedensu ani w greckiej wersji

Starego Testamentu, ani w żydowskim folklorze. Wynika z tego, że rodzice

Nikodema pochodzili z daleka, niewykluczone, że należeli do diaspory żydow

skiej, a ich ojczystym językiem mógł być grecki. Możliwe też, że Nikodem był

w sanhedrynie przedstawicielem jednej z dwóch grekojęzycznych synagog
w Jerozolimie. W takim razie byłoby rzeczą naturalną, że to do niego zwraca

liby się pielgrzymi z grekojęzycznej diaspory, gdyż wydaje się, iż przybysze
szukali Żydów, którzy znali ich mowę ojczystą. Dobry przykład podaje w swo

jej ewangelii święty Jan, pisząc, że do Jerozolimy na święto Paschy przybyli

„też niektórzy Grecy", chcąc spotkać Jezusa. Instynktownie zwrócili się do
Filipa, jednego z apostołów, który pochodził z tego kraju. Filip natychmiast
udał się do innego mówiącego po grecku ucznia, Andrzeja, brata Szymona
Piotra, i razem powiedzieli o wszystkim Jezusowi (J 12,20-23).

Józef z Arymatei i Nikodem są przedstawicielami pewnej mniejszości wśród

członków żydowskich sądów, która była przychylnie nastawiona wobec Jezu
sa i nie zgadzała się z wrogim stanowiskiem większości sanhedrynu. Później
sze apokryfy głosiły, że Józef z Arymatei był przyjacielem Piłata i został mi
sjonarzem, strażnikiem Świętego Graala oraz założycielem pierwszego

kościoła w Glastonbury. Mówiono też, w znacznie późniejszych relacjach, że
Nikodem był uczniem świętego Piotra i świętego Jana i, jeszcze później, auto
rem innej ewangelii

. Takie fantastyczne opowieści mają niewielkie znacze

nie dla naszych badań. Natomiast ważna jest obecność tych dwu mężczyzn
oraz innych im podobnych w Jerozolimie. Co najmniej dwóch żydowskich
dostojników utrzymywało bliskie kontakty z Jezusem i jego uczniami. Przy
bywający z daleka żydowscy pielgrzymi naturalnie zwracaliby się do tych

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

105

dwóch mędrców, którzy mogliby opowiedzieć im o swoich przeżyciach i po
kazać święte miejsca. Za przykładem świętego Pawła, który zaproponował Ko
ryntianom, by udali się do Jerozolimy i posłuchali naocznych świadków, jero
zolimscy chrześcijanie mogli posłać sceptycznych żydowskich przybyszów na
spotkanie z Józefem z Arymatei i Nikodemem.

Tablice pamiątkowe i napisy

Wiara chrześcijańska zawsze była blisko związana ze świętymi miejscami.

Ewangelie raz po raz podkreślają ich znaczenie, od Betlejem poprzez Nazaret
i Cezareę Filippi do Świątyni jerozolimskiej, Golgoty i Grobu Pańskiego. Naj
widoczniej ewangeliści uważali za najważniejsze zanotować, że jakiś fakt
wydarzył się w takim to a takim miejscu. Przez śmiecia niektóre z tych miejsc
zachowały swój dawny charakter i nie było potrzeby prowadzenia prac arche
ologicznych, które ujawniłyby ich położenie. Niedawne wykopaliska rozwią
zały jednak wiele zagadek, na przykład ustalając, gdzie naprawdę znajdowała
się Kana Galilejska, ale nie udzieliły odpowiedzi na inne pytania, takie jak
lokalizacja Emaus. Czasami wyniki wykopalisk w Ziemi Świętej są tak osza
łamiające, że aż dech zapiera. Odkrycie rybackiego miasteczka Betsaidy i ło
dzi rybackiej w pobliżu miejscowości Migdal/Magdala (kibuc Nof Ginnosar)
są tylko dwoma takimi przykładami. Inne to prace prowadzone w Cezarei Fi
lippi na północy, niedaleko od Dan poniżej góry Hermon, gdzie ponownie uka
zała się cała panorama z I wieku n.e., łącznie z pogańskim przybytkiem po
święconym bożkowi Panowi, świątynią Cesarza Augusta i jednym ze źródeł
Jordanu.

To ostatnie stanowisko archeologiczne - zwane teraz Banjas, a jest to arab

ska forma starogreckiego imienia Paneas (od bożka Pana) - uświadamia, jak
wielkie znaczenie miało to miejsce dla rodzącego się chrześcijaństwa. Było
ono jednym z najpopularniejszych celów pielgrzymek we wschodniej części
cesarstwa rzymskiego od III wieku

. Sama wielkość tego terenu, odkopane

sklepy i udogodnienia przed ówczesną świątynią świadczą o kwitnącym lokal
nym biznesie. I to tam, około 29 roku n.e., Jezus zapytał swoich uczniów, za
kogo uważają go ludzie oraz oni sami

. Najwidoczniej to nie był przypadek,

że religijny rewolucjonista wybrał to szczególne miejsce, aby zadać tak szcze
gólne pytanie. Według ewangelii pewien mężczyzna, Szymon, syn Jony, ogło
sił Jezusa Mesjaszem w pobliżu świątyni Cesarza Augusta, gdzie czczony był
uniwersalny grecki bóg „wszystkiego"

3 9

. W ten sposób Jezus, Pomazaniec

Boży, stanął naprzeciwko sąsiadujących ze sobą ośrodków pogańskiego i ce
sarskiego kultu, w pobliżu źródełka rzeki, w której został ochrzczony. Istot
nie, Pan, tak jak August, miał swoje świątynie w całym cesarstwie rzym
skim, niektóre w odległości zaledwie paru dni podróży - wiemy, że przybytek

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Pana był w Askalonie, zaś świątynia Augusta - w Caesarea Maritima. Piel
grzymi wiedzieli, dokąd się udać, gdzie miały się znajdować święte miejsca
ich religii.

Wśród licznych miejsc kojarzonych z Jezusem dwa były najważniejsze - to,

gdzie go ukrzyżowano, i to, gdzie zmartwychwstał - Golgota i pusty grób. Jego
uczniowie i pierwsi wyznawcy - którzy wszyscy byli Żydami, choć część po
chodziła z Grecji - oczywiście wiedzieli, że muszą zapamiętać ich lokaliza
cję i przekazywać tę wiedzę z pokolenia na pokolenie. Trzeba było zapewnić
im przetrwanie, potrzebny był historyczny odpowiednik tablic pamiątkowych.
W starożytności ryto imiona i komentarze w kamieniu. Na opisywanych wcześ
niej ossuariach odnajdywano imię zmarłego, a często też imię jego ojca. Grób
rodzinny Kajfasza, odkryty na południowych peryferiach Talpiotu, czy ossu-
aria znalezione w pobliżu kościoła Dominus flevit na Górze Oliwnej dostar
czają nam licznych przykładów. Ossuaria odkopane w pobliżu tej świątyni są
żydowskie, a w niektórych być może pochowano pierwszych chrześcijan (patrz
rozdział 6)

4 0

Lecz ossuarium to tylko przedmiot, który w każdej chwili można gdzieś

przenieść. A co z miejscami, gdzie rozgrywały się wydarzenia opisane
w ewangeliach? Martin Biddle, archeolog z Oksfordu, odtworzył architek
toniczne dzieje grobu w kościele Grobu Pańskiego za pomocą najnowszych
metod archeologicznych i skomputeryzowanej fotometrii. Biddle to uczony
szanowany przez wiernych ze wszystkich odłamów chrześcijaństwa w Jero
zolimie, przez muzułmanów strzegących klucza do tego kościoła i przez Izra
elczyków. Jest głęboko przekonany, że zostaną przeprowadzone dalsze prace
restauracyjne, zwłaszcza na podłodze rotundy

. Słyszano, jak niejeden raz

mówił, że będzie to wielka chwila. Być może zostaną odnalezione napisy
wykonane przez miejscowych chrześcijan lub przez pielgrzymów. Każdy
napis starszy niż epoka Hadriana byłby czymś w rodzaju tablicy pamiątko
wej, której szukają wszyscy badacze świętego krzyża i Grobu Pańskiego.
Taki napis dostarczyłby nam widzialnego, namacalnego dowodu, pomógłby
zaakceptować fakt, że tak zwany „grób Józefa z Arymatei", położony kilka
metrów za koptyjską kaplicą, gdzie kiedyś był cmentarz z I wieku n.e., nie
ma nic wspólnego z prawdziwym miejscem pochówku Jezusa, które znajdu

je się w konkretnym miejscu w kościele Grobu Pańskiego i które miejscowi

chrześcijanie mogli pokazywać pielgrzymom do czasu, aż Hadrian zbudo
wał nad nim pogańską świątynię. Umiarkowana pewność siebie Martina Bid
d l e ^ ma pewne podstawy; wnioski swe wysnuł, opierając się na znalezisku
tak zwanego Grobu Dawida na wieczerniku na wzgórzu Sion.

Archeolodzy są zgodni, że budowla ta nie jest prawdziwym grobowcem kró

la Dawida, który spoczął w swoim mieście na położonym na wschodzie pagór

ku zwanym Ofel

. Grupa ortodoksyjnych Żydów zamieniła ten fałszywy gro

bowiec w synagogę, przy której północnej ścianie stoi gigantyczny sarkofag,

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

107

przykryty cennym dywanem. Lecz twierdzenie, że są to sarkofag oraz komora
grobowa Dawida, ma bardzo chwiejną podstawę. W istocie mamy tu do czy
nienia ze zwykłym cenotafem zbudowanym przez krzyżowców w XII wieku.
Rzeczą, na którą naprawdę warto zwrócić uwagę w tej świątyni, jest alkowa
czy też absyda na Aaron Ha Kodesh, skrzynia, w której przechowywano świę
te zwoje. Synagogi poza Jerozolimą zawsze były zwrócone w stronę tego Świę
tego Miasta. Natomiast w samej Jerozolimie, co naturalne, zawsze kierowano

je ku Świątyni, lub, po jej zniszczeniu w roku 70 n.e., miejscu, gdzie przedtem

stała

. Grób Dawida natomiast, co zupełnie zaskakujące, zwrócony jest w kie

runku Golgoty i grobu Jezusa. Sami to sprawdziliśmy i precyzyjność tej osi

jest naprawdę niezwykła. Z promenady Haas roztacza się wspaniały widok na

Jerozolimę i można bez trudu dostrzec stamtąd synagogę w Grobie Dawida,
wewnętrzny okrąg dawnej świątyni (obecnie miejsce to zajmuje Meczet na

Skale) i kościół Grobu Pańskiego. Potwierdza to koordynaty każdej dobrej

mapy starożytnej Jerozolimy, tak więc nikt stojący przy Grobie Dawida nie
mógł i nie może pomylić lokalizacji świątyni z umiejscowieniem Golgoty. In
nymi słowy, zorientowanie niszy nie było przypadkowe.

Nasze spostrzeżenie to jeden z kilku argumentów na poparcie teorii po raz

pierwszy wysuniętej przez Bargila Pixnera, jerozolimskiego archeologa. Pix-
ner zidentyfikował rzekomy Grób Dawida jako synagogę żydowskich chrze
ścijan, zbudowaną przez nich po powrocie z dobrowolnego wygnania do Pełli
w latach 70.1 wieku n.e. (w poprzednim rozdziale opisaliśmy jednego z nich,

Symeona Bar Kleopasa). Pbcner twierdził dalej, że judeochrześcijańską syna
gogę zbudowano w tym konkretnym miejscu na wzgórzu Sion, ponieważ przed

tem stał tam dom, gdzie odbyła się Ostatnia Wieczerza, zburzony podczas anty-
rzymskiego powstania. Propozycje Pixnera spotkały się z wątpliwościami
i sprzeciwem środowiska naukowego, ale w ciągu wieloletnich badań zdołał
potwierdzić swoją tezę (nie bez pomocy kolegów)

. Nas najbardziej interesu

je druga część tezy wysuniętej przez Pixnera, ta dotycząca judeochrześcijań-

skiej synagogi.

W 1948 roku wystrzelony z jordańskiego moździerza granat trafił w tę bu

dowlę. Wyznaczono izraelskiego archeologa J. Pinkerfelda, by zbadał i napra
wił uszkodzone mury.

W 1951 roku Pinkerfeld podczas prac odnalazł niszę ze zwojami Tory i dwie

warstwy podłogowe pod powierzchnią obecnej podłogi: późnorzymsko-bizan-
tyjską i pierwotną posadzkę z pozostałościami kamiennych płyt, położoną 70
centymetrów pod współczesną

. Najważniejszym odkryciem Pinkerfelda były

kawałki tynku, pochodzące z pierwszej budowli, odnalezione na najstarszej
warstwie podłogi wraz z greckimi napisami. Pinkerfeld został zabity, zanim
zdążył opublikować rezultaty swoich badań. Włoski archeolog Emanuele Te-
sta jako pierwszy opublikował i zinterpretował te napisy

. Żaden z nich nie

ma formalnego charakteru i stylu znanego z oficjalnych inskrypcji. Skrócone,

108

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

jakby pośpiesznie nabazgrane, przypominają jeden z wyrytych w ostatniej

chwili na ossuariach napisów, dodanych tuż przed umieszczeniem tego ka
miennego pojemnika w komorze grobowej

. Jeden z nich skierowany jest bez

pośrednio do Jezusa. Oto jego treść według interpretacji Testy, potwierdzonej
przez Pixnera, Riesera i innych: IOYIHZOTI ZHZO KIPIE AYTOKPATO-

P O Z - „O Jezu, Panie i władco, [spraw], żebym przeżył". Niektórzy uczeni

przetłumaczyli ten napis nieco inaczej: „O Jezu, [spraw], żebym przeżył,
Panie Autokratorze"

. Ta inwokacja zdaje się odwoływać do początku Psal

mu 110 (Ps 110,1), który chrześcijanie interpretowali jako mesjanistyczne
proroctwo przynajmniej od czasu przemówienia świętego Piotra w święto
Paschy w Jerozolimie: „Wyrocznia Boga do Pana mego: »Siądź po mojej
prawicy...«. Dziwne określenie „autokrator", [samo]władca lub „autokrata"
z naszego napisu, grekojęzyczni Żydzi znali z apokryfu biblijnego, 4 Księgi
Machabejskiej, gdzie pojawia się ono pięć razy. W każdym wypadku ozna
cza pana lub władcę

. Ale „autokrator" to zarazem jeden z licznych tytułów

cesarza rzymskiego w czasach Jezusa i jego pierwszych wyznawców. W ter
minologii politycznej zwrócenie się do Jezusa jako „autokratora" było co
najmniej równie niebezpieczne, jak nazwanie go „Synem Bożym", gdyż rów
nież i ten termin był, jak już się dowiedzieliśmy, jednym z wielu tytułów wład
cy Rzymu

Dokładne odczytanie i interpretacja napisów z pierwszej warstwy archeolo

gicznej z synagogi na wzgórzu Sion to sprawa debaty naukowej. Kiedy jednak
weźmie się pod uwagę rezultaty badań archeologicznych tego miejsca - i od
krycie niszy na Torę - wydaje się bardzo prawdopodobne, że autorzy tych na

pisów byli chrześcijanami żydowskiego pochodzenia. W każdym razie można
powiedzieć, że pochodzą one z I wieku n.e., są błaganiem do kogoś lub czegoś
i znajdują się w miejscu kultu - którym dość szybko stał się ten budynek, na
wet jeśli nie był nim od początku. Czy opowiemy się za najbardziej, czy za
najmniej śmiałą interpretacją, napisy są ważną wskazówką odkryć, które mogą
ujawnić dalsze wykopaliska - podobne inskrypcje, rysunki lub napisy zostaną
prawdopodobnie odnalezione podczas niecierpliwie oczekiwanych prac restau
racyjnych podłogi grobu Chrystusa w kościele Grobu Pańskiego.

Niestety, będziemy musieli poczekać na rozpoczęcie badań przez Martina

Biddle'a, jego żonę Birthe i ich wielonarodowy zespół. W Jerozolimie jest
pewna niezwykła chrześcijańska inskrypcja, wcześniejsza od odkryć Heleny
i czasów, w których Konstantyn wznosił nowe budowle. Wspomnieliśmy o niej
lakonicznie w poprzednim rozdziale - pod kościołem Grobu Pańskiego, gdy
turysta lub pielgrzym schodzi po schodach do kaplicy Świętej Heleny, dociera
do poziomu, na którym znajduje się ormiańska kaplica. Na lewo od niej są

pewne zamknięte drzwi, które Ormianie rzadko otwierają przy ważnych oka
zjach. Schody za drzwiami prowadzą do głębszego, podobnego do pieczary
pomieszczenia - to szczyt Golgoty, który niegdyś znajdował się na otwartej

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

109

przestrzeni, jeszcze niezasłonięty przez świątynię Hadriana. Ormianie odkryli
to pomieszczenie przypadkowo. Podczas prac restauracyjnych natrafdi na pustą
przestrzeń za jakimś murem. Nazywąjąjąkaplicą Świętego Wartana i Ormiań
skich Męczenników. Tam też dokonali zaskakującego odkrycia. Na kamieniu
zobaczyli rysunek łodzi, a pod nim napis w języku łacińskim. Zanim cały ob
szar został odpowiednio odrestaurowany, miejsce to odwiedził jeden z człon
ków British School of Archeology i zasugerował, że ten napis, wyryty duży
mi literami, głosi: ISISMYRIONIMOS - „kris o tysiącu imion", czyli podaje

jeden z tytułów tej egipskiej bogini. Było to fantastyczne przypuszczenie,

gdyż litery drugiego słowa w żaden sposób nie przypominają słowa MY-
RIONIMOS (oprócz faktu, że jest tam M i S), a w dodatku zachowane in
skrypcje, z którymi można by ten napis porównać, nie mówią o tej bogini

jako o Isis, ale jako Isidi. Ponadto łódź nad tą inskrypcją nie miałaby sensu

w odniesieniu do Izydy. Emanuele Testa zaproponował pewną interpretację,
która pasuje do wyrytych na skale liter i wyjaśnia rysunek łodzi nad nimi.
Odczytał ten napis jako DOMINEIVIMUS, czyli Domine, ivimus - „Panie,
przybyliśmy". Ci, których przekonała wersja o Izydzie, zapewniali, iż Testa
zmienił lub sfałszował te litery podczas renowacji i go o to oskarżyli. We
zwano specjalistów z Biura Badań Kryminalistycznych, oddziału Policji Na
rodowej Izraela, którzy 12 stycznia 1977 roku w końcu ostatecznie potwier
dzili uczciwość Testy oraz autentyczność rysunku i łacińskiego napisu (bez
względu na jego głębsze znaczenie - to nie należało do obowiązku policji
izraelskiej)

Tłumaczenie zdania Domine, ivimus nie nastręczało żadnych problemów.

Nietrudno było też zauważyć, że nawiązywało ono do pierwszego wiersza Psal
mu Pielgrzymów

121/122: Laetatus sum eo ąuod dixerint mihi in domum Do

mini ibimus, stantes erant pedes nostri in portis tuis Hierusalem,

co znaczy:

„Uradowałem się, gdy mi powiedziano: »Pójdziemy do domu Pańskiego!« Już
stoją nasze nogi w twych bramach, o Jeruzalem". Pielgrzymi, którzy pozosta
wili ten napis, spełnili nakaz psalmu: poszli i przybyli. Pojedyncza litera, B/V,
często identycznie wymawiana w owym czasie, zamieniła czas przyszły

w przeszły dokonany. Ciekawe, że nawet uczeni żydowscy, którzy zbadali ten
tekst i jego kontekst, nigdy nie sugerowali, że jest to żydowska, a nie chrześci

jańska inskrypcja. Przesądziło o tym miejsce odkrycia - podnóże Golgoty.

Zresztą było mało prawdopodobne, żeby pielgrzymi żydowscy wybrali łacinę,
a nie grekę, która pozostała językiem, jakim Żydzi porozumiewali się nawet
w Rzymie i gdzie indziej w diasporze. To chrześcijanie na Zachodzie wkrótce
zaczęli używać łaciny, najpierw jako alternatywy dla greki, a w końcu jako

języka większości. Do połowy II wieku łacina była już zaakceptowanym języ

kiem w literaturze chrześcijańskiej. Zachowane świadectwo męczeństwa ze

Scilli (na terenie współczesnej Tunezji), pochodzące mniej więcej ze 180 roku,

pozwala domniemywać, że wtedy istniały już zwoje z listami świętego Pawła

110

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

spisanymi po łacinie. Do końca drugiego stulecia wielki apologeta i teolog
Tertulian pisał wyłącznie po łacinie

. Innymi słowy, oczekiwalibyśmy, że piel

grzymi pozostawią napisy właśnie w języku łacińskim.

Jak datować ten rysunek? Przedstawia on mały rzymski statek handlowy.

Jego dziób ma kształt gęsiej głowy, żagiel jest zwinięty z tyłu masztu i związa
ny czerwonymi linami. Sam maszt został opuszczony na znak, że statek przy
bił do bezpiecznej przystani, do miejsca śmierci i zmartwychwstania Pana.
Mimo prostych sposobów przekazu obraz ten robi wielkie wrażenie.

Jak wykazał Magen Broshi (patrz przypis 51), ten typ statku handlowego był

używany od II do IV wieku. A więc rysunek i napis mogłyby równie dobrze
pochodzić z połowy II lub z IV stulecia. Styl tej inskrypcji wskazuje na wcześ
niejszą datę, ale ze względu na nierówny i nieprofesjonalny kształt liter do
kładne datowanie jest niemożliwe.

Pomocne mogą okazać się inne czynniki historyczne. Musimy jednak wy

kluczyć okres po 326 roku, czyli po pielgrzymce Heleny. Zaraz po zburzeniu
świątyni Wenus każdy pielgrzym mógł bez przeszkód dotrzeć na szczyt Gol
goty i do pustego grobu Jezusa. I odwrotnie, trzeba odrzucić też każdą datę
poprzedzającą rok 135, gdy na rozkaz Hadriana zbudowano pogański przyby
tek na tym terenie. Ktokolwiek przybył, żeby zobaczyć te dwa miejsca, miał
do nich łatwy dostęp. W dodatku, jak już stwierdziliśmy wcześniej, jest nie
prawdopodobne, aby chrześcijańscy pielgrzymi - żydzi czy poganie z pocho
dzenia - wyryli łaciński napis przed panowaniem tego cesarza.

Z pewnością możemy uważać, że rysunek statku i inskrypcja powstały między

rokiem 135 a 324. Czy uda się nam datować je bardziej precyzyjnie? Teoretycz
nie, z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy stwierdzić, że pochodzą one
z okresu, kiedy chrześcijanie mogli swobodnie podróżować i nie ukrywać swo

jej wiary, okresu wolnego od prześladowań, zarówno lokalnych, jak i na terenie

całego cesarstwa. Z tego punktu widzenia najbliższa prawdy jest hipoteza, że
chodzi tu o koniec II i początek III wieku. Chociaż zawsze były okresy względ
nego spokoju, które włoski historyk Marta Sordi nazywa „faktyczną tolerancją
od czasów Septimiusza Sewera do Heliogabala"

, jeden z nich wydaje się naj

bardziej prawdopodobny - panowanie Filipa Araba, Marka Juliusza Filipa, któ
ry rządził w latach 244-249. Jako Arab z Szabby, położonej na południowy
wschód od Damaszku, pochodził z regionu tolerancyjnego dla różnych religii.
Posunięcia administracyjne tego cesarza ośmieliły chrześcijan i nawet wysunię
to przypuszczenie, że on sam był potajemnym wyznawcą Chrystusa

. Poczyna

jąc od jego następcy Decjusza, następne 60 lat to czas niepewności i zmasowa

nych prześladowań, aż do 313 roku, kiedy na cesarskim dworze w Mediolanie
Konstantyn Wielki i Licyniusz ogłosili, że chrześcijaństwo jest tolerowaną reli
gią. Dlatego trzeba założyć, że napis mógł powstać najpóźniej za czasów rządów
Filipa Araba lub któregokolwiek z jego poprzedników, cesarzy z dynastii Sewe
rów.

Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

111

W każdym razie pielgrzymi zręcznie uchronili swoje przesłanie przed znisz

czeniem przez wrogo nastawionych Żydów lub Rzymian, którzy ich prześla
dowali. Pisząc DOMINE, użyli terminu, w którym Żyd mógł dostrzec nawią
zanie do Psalmu 122, a przeciętny Rzymianin - inwokację do cesarza; Dominus
(po grecku Kyrios) to jeden z tytułów i sposób zwracania się, jakiego władcy
Rzymu żądali od poddanych

. Dlaczego chrześcijanie nie mieli posłuchać słów

ich Pana Jezusa: „Oto ja was posyłam jak owce między wilki. Bądźcie więc
roztropni jak węże, a nieskazitelni jak gołębie" (Mt 10,16)?

Ale bez względu na to, w jakim roku, miesiącu i dniu owi chrześcijanie przy

byli do Jerozolimy, musieli spotkać tu innych chrześcijan, którzy mogli poka
zać im to święte miejsce.

Powtórzymy więc podstawowy punkt naszej tezy: nie ma powodu, żeby wąt

pić w kontynuację miejscowej tradycji, od ukrzyżowania i pogrzebu Jezusa do
przybycia cesarzowej Heleny. Poczynając od tych, którzy stali pod krzyżem Je
zusa, poprzez Józefa z Arymatei i Nikodema, do Symeona Bar Kleopasa, od

judeo-chrześcijan z synagogi na wzgórzu Sion do przybyłych morzem pielgrzy

mów, autorów napisu na Golgocie, spotykamy ludzi, którzy umieli czytać i pisać
w niejednym języku. Kiedy odkryto grób Jezusa około 326 roku, świadkowie,
oczywiście, byli zaskoczeni. Lecz ich zdumienie nie miało nic wspólnego z lo
kalizacją tego grobu; było to zaskoczenie ludzi, którzy nie śmieli żywić nadziei,
że znajdą go w doskonałym stanie, mimo działalności Hadriana, dokładnie tam,
gdzie miał być według przekazywanej przez 200 lat tradycji

Większość tego, co niegdyś istniało, zaginęło lub uległo zniszczeniu w póź

niejszych wiekach. Podboje arabskie z VII wieku i bezsensowne, niczym nie
uzasadnione zniszczenia przy grobie Chrystusa i całego kościoła Zmartwych
wstania, z jego chrześcijańskimi symbolami, dokonane na rozkaz kalifa
al-Hakima bi-Amra Allaha w 1009 roku przez Yaruka, zarządcę Ramallah

pozostawiły to miejsce w opłakanym stanie. Krzyżowcy po prostu zasłonili je,
budując nowy kościół Grobu Pańskiego. Musiało tam znajdować się więcej
napisów i znaków, widocznych, zanim wzniesiono świątynię Wenus za cza
sów Hadriana, a potem znowu po jej zburzeniu na polecenie Heleny. To, co
widzimy dzisiaj, co nawet możemy odkryć podczas wykopalisk prowadzo
nych z pomocą najnowszych metod naukowych, to jedynie ułamek procent
tego, co przedtem tam było. Mimo to napisy i rysunek nieznanych pielgrzy
mów zachowały się znacznie lepiej niż gotowych było przyznać wielu bada
czy Grobu Pańskiego i innych związanych z Jezusem miejsc w Ziemi Świętej.
Jest to echo docierające do nas poprzez wieki, echo wyznania wiary mężczyzn
i kobiet, którzy byli przekonani, że wiedzą, co się stało i, co ważniejsze, gdzie
wydarzenia te miały miejsce. Titulus z kościoła Santa Croce to tylko część tej
bogatej i nieznanej tradycji.

6. Najwcześniejszy symbol

chrześcijański

- wierni pod krzyżem

Gdy widzę ten cudowny Krzyż,

Na którym Chrystus umarł,

Przeszywa mnie utraty ból

I gardzę moją dumą.

Isaac Watts Hymns Ancient & Modern

To centralne miejsce krzyża...

Hugh Montefiore On Being a Jewish Christian

Jak już zauważyliśmy, od dawna obowiązywała teoria, że święty krzyż stał

się centralnym punktem symboliki chrześcijańskiej Zachodu dopiero za cza
sów Konstantyna. To prawda, że ten nagły wzrost liczby krzyży i monogra
mów Chi-Rho na inskrypcjach, lampach, amuletach i ampułkach w IV wieku

jest czymś niezwykłym. Musiało się zdarzyć coś, co zachęciło do rozpowszech

niania tych symboli, najprawdopodobniej jakieś posunięcie polityczne. Błę
dem jest jednak konkludowanie na podstawie tej nowej „podaży", że „zapo
trzebowanie" - a więc i rynek - przedtem wcale nie istniały. Wykazaliśmy to
w rozdziale 1'. Niestety takie błędne założenia okazują się mieć długie życie
i bardzo duży wpływ na badania naukowe. Kiedy jakiś krzyż lub monogram
Chi-Rho zostanie odkryty na ossuarium, inskrypcji lub papirusie, datowanych
na II lub III wiek, niemal jako rzecz oczywistą stwierdza się, że nie jest to
symbol chrześcijański. Ewentualnie datuje się go na późniejszy okres niż po
czątki panowania Konstantyna w IV wieku.

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni pod krzyżem

113

Ten pokrętny sposób argumentacji wpływał również na inne dziedziny arche

ologii chrześcijańskiej. Dokładnie w taki sam sposób uważa się za naukową he
rezję hipotezę, że przed epoką Konstantyna mogły istnieć odrębne budynki ko
ścielne. I to pomimo faktu, że znany jest co najmniej jeden niezbity dowód
archeologiczny na poparcie tej tezy - pochodzący z połowy III wieku kościół

w Dura Europos (współczesne Qalat es Salihija) na wschodzie cesarstwa. Dys
ponujemy też źródłem pisanym w postaci zlekceważonego stwierdzenia Laktan-

cjusza, nauczyciela Kryspusa, syna Konstantyna

. Z zasady jednak starożytne

rzymskie budynki, które wyglądają na kościoły, datuje się na czas mniej więcej
po 314 roku lub - jeżeli najwidoczniej są starsze - zakłada się, że wcale nimi nie
były. Ponieważ istnieje pewne architektoniczne podobieństwo między wczesno
chrześcijańskimi budowlami a świątyniami Mitry lub rzymskimi bazylikami (ter
min ten początkowo oznaczał tylko pałac królewski)*, łatwo można było zna
leźć dowody na poparcie błędnego stanowiska. Tylko niewielkie budynki - zbyt
małe na siedzibę króla lub niedostatecznie pretensjonalne, żeby dało sieje połą
czyć z rozpowszechnionym w pewnych kręgach kultem perskiego boga Mitry -
zostały zaliczone do kategorii możliwych kościołów. Jest to zasadniczo błędne
kryterium. Za przykład wczesnego kościoła powinna zostać uznana budowla
w Silchester, w pobliżu Reading, pochodząca z końca III wieku i bardzo przypo
minająca chrześcijańską świątynię z opisu Laktancjusza

. Ma nawet mozaikę

w kształcie czarno-białego krzyża w absydzie. I to właśnie tu, w Silchester, roz
poczniemy poszukiwania tego najwcześniejszego chrześcijańskiego symbolu.

Czy oczekiwalibyśmy, aby pierwsi chrześcijanie, w niepewnych czasach

przed aktem tolerancyjnym z 313 roku, używali krzyża jako motywu zdobni

czego? A jeśli tak, to w jakiej formie? Krzyż z Silchester to znakomity przy
kład motywu zdobniczego, który wykorzystuje symbol zakazanej religii chrze
ścijańskiej. Dekoracja wykonana jest jednak w taki sposób, że jej ukryte
znaczenie dostrzegają tylko wtajemniczeni. Niewprowadzony w arkana wiary

przybysz zobaczyłby ułożone wymiennie czarne i białe kamienie. Użycie mo
tywu „triumfalnego krzyża" byłoby zbyt ryzykowne. Na posadzce widnieje
krzyż o ramionach równej długości - tak zwany „krzyż grecki", w formie do
dziś używanej przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i umieszczonej na fla
dze Szwajcarii. Wzór ten powtarza się w czterech czworokątach, powyżej i po
niżej każdego „ramienia". Znacznie później, po wyprawach krzyżowych, tę

formę pięciu krzyży w jednym zaczęto nazywać „krzyżem Jerozolimskim".

W Silchester jego motyw wykorzystano w zręcznym obrazie-układance. Bu
downiczowie wykazali się zresztą pomysłowością, wznosząc inne części tego
kościoła. Na przykład projektując oddzielne miejsce na przenośną - a więc
łatwą do ukrycia - chrzcielnicę

, znajdujące się na wschód od wejścia. Co

ciekawe, absyda była zwrócona na zachód (dopiero później wprowadzono

* Za czasów rzymskich były to siedziby sądów (przyp. tłum.).

114

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

mniej lub bardziej obowiązkowe przepisy, że powinna wskazywać Jerozoli
mę), natomiast miejsce chrztu - na wschód, w stronę położenia geograficzne
go rzeki, w której sam Jezus został ochrzczony.

Niedaleko od bazyliki (nie mylić z opisanym przed chwilą kościołem) z Sil

chester, czyli, jak brzmiała jej rzymska nazwa, Calleva Atrebatum, znaleziono
ołowianą pieczęć. Widać na niej wyraźnie monogram Chrystusa, czyli znak
Chi-Rho: X, a w nim P z zaokrąglonym brzuszkiem nad górnymi partiami X.
Jak już się dowiedzieliśmy, znak ten zawdzięcza swoją nazwę greckim literom
Chi i Rho, pisanym jako X i P, czyli pierwszym literom imienia Chrystusa
(XPICTOC) zapisanego w języku greckim. Z lewej i z prawej strony X znaj
dują się greckie litery alfa i omega (ex i to). Alfa jest uszkodzona i prawie nie
czytelna, ale dzięki innym odkryciom archeologicznym na terenie całego byłe
go cesarstwa rzymskiego możemy ją zrekonstruować. Pieczęć zapewne miała
oficjalny, urzędowy charakter. Stąd oczywisty wniosek, że nie może być star
sza niż epoka Konstantyna, kiedy chrześcijanom pozwolono piastować urzędy

państwowe i mogli używać podobnych pieczęci. Lecz znowu byłoby błędem
założenie, że taka zmiana w praktyce dokonała się dopiero za jego panowania.
Za czasów Konstancjusza Chlorusa, ojca Konstantyna, który jako cezar rzą
dził zachodnim cesarstwem (w tym również Brytanią), od 293 roku do jego

śmierci 25 lipca 306 roku (w Yorku), chrześcijaństwo było tolerowane. Kon
stancjusz mógł mieć osobiste powody, aby zająć takie stanowisko: Teodora,

żona, którą poślubił po oddaleniu Heleny, urodziła mu córkę. Dziecku nadano
imię Anastazja, co oznacza „zmartwychwstanie". Dlatego chrześcijanin w służ
bie Konstancjusza mógł całkiem legalnie używać pieczęci z symbolami jego
wiary. A kiedy rozpoczęły się prześladowania z rozkazu Dioklecjana, zapewne
wyrzucił ją w pobliżu bazyliki, gdzie archeolodzy znaleźli ją po tylu wiekach.

Zajmijmy się kontekstem. Dwie litery a i co, alfa i omega miały symboliczne

znaczenie, dobrze znane wszystkim chrześcijanom, na długo przed wizjami
Konstantyna Wielkiego i wysłaniem przezeń Heleny z misją do Ziemi Świę
tej. Pojawiają się one w Apokalipsie, na końcu Nowego Testamentu: „Ja je
stem Alfa i Omega, mówi Pan Bóg, Który jest, Który był i Który przychodzi
Wszechmogący" (Ap 1,8), a później: „Oto przyjdę niebawem, a moja zapłata

jest ze mną, by tak każdemu odpłacić, jaka jest jego praca. Ja jestem Alfa

i Omega, Pierwszy i Ostatni, Początek i Koniec" (Ap 22,2-13). Pierwsze
i ostatnie litery alfabetu greckiego symbolizowały początek i koniec w Chry
stusie, wcielonym Synu Bożym, a tym samym wszechobecność samego Boga.

Był to - w najprawdziwszym znaczeniu tego słowa, przerażający symbol - ale
też, dla tych, którzy umieszczali go na pieczęciach lub w inskrypcjach - znak
nadziei. Czasami, jak na ołowianej chrzcielnicy z Icklingham i na niektórych
napisach nagrobnych odkrytych w innych miejscach dawnego cesarstwa rzym
skiego, kolejność liter była odwrócona: co i A. Znaczenie tej inwersji jest cał
kiem jasne: podobnie jak chrzest, śmierć jest początkiem. Po chrzcie życie

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni p o d krzyżem 115

poza wspólnotą wiernych się kończyło, a zaczynało nowe - w Chrystusie. Po
śmierci życie na ziemi również się kończyło, ale rozpoczynało się życie wiecz
ne, nowy początek.

Objawienie świętego Jana dane od Boga, jak nazywa Apokalipsę Biblia króla

Jakuba,

jest powszechnie datowane na koniec I wieku n.e., ale może być o jakieś

30 lat starsze

. W każdym razie spisano je co najmniej 200 lat przed edyktem

tolerancyjnym Konstantyna i Licyniusza. Czy naprawdę można uwierzyć, że przed
313 rokiem żaden chrześcijanin nie wpadł na pomysł używania symbolu Alfa
i Omega? Ta symbolika czekała, aby ją wykorzystać. Wystarczyło sięgnąć do Apo
kalipsy, znanej od końca I wieku n.e., prawdopodobnie już od 68 roku.

A co z Chi-Rho? To prawda, że najstarsze papirusy z tekstem Nowego Testa

mentu skracają grecką formę imienia Chrystusa, podobnie jak wszystkie inne
Nomina Sacra

(Święte Imiona), z pierwszą i ostatnią literą, ale nie z dwiema

pierwszymi

. I tak znajdujemy XC zamiast XPICTOC (nie XP, czyli Chi-

-Rho). Znaleźliśmy jednak dwa godne uwagi wyjątki. Papirus P45 z końca II
lub początków III wieku zawiera skrót XP (Dz 16,18). Szczególnie fascynują
cy zaś - w kontekście naszych uwag o Alfie i Omedze w Apokalipsie - jest
papirus PI8, z III stulecia. W niewielkim fragmencie z ustępem Objawienia
świętego Jana: 1,4-7 pojawia się imię XPICTOC zapisane jako XP w rozdzia
le 1, wierszu 5

. Ten ostatni przykład jest tym ważniejszy, że imię Chrystusa

pojawia się tylko raz na tym maleńkim skrawku, na samym początku księgi,
skrócone jako XP. Można więc wysnuć z tego wniosek, że takie skróty występo
wały w całym kodeksie, którego reszta zaginęła. Innymi słowy, mamy dowód na
użycie skrótu Chi-Rho z rękopisu powstałego przed panowaniem Konstantyna
i - w tym jednym przypadku - w tej samej księdze Nowego Testamentu, w któ
rej użyto symboliki Alfy i Omegi.

To był niewielki krok. Zamiast skrótu XP ze zwyczajową poziomą kreską

nad tymi literami, zaczęto stosować formę, gdzie obie się splatają. Nie znaczy
to jednak, że powinniśmy się spodziewać, iż znajdziemy ten symbol w papiru
sach, litery rozdzielano, łączono w ligatury lub zastępowano innymi, często
nawet niepochodzącymi z tego samego alfabetu, jak w przypadku y z Titulusu,
ale - w zasadzie - nie splatano ich symbolicznie. Jasne jest natomiast, że we
wczesnych tekstach papirusowych używano potężnych symboli: Alfy i Omegi
oraz XP zamiast Christos. Na napisach nagrobnych, w innych inskrypcjach,
a nawet na pieczęciach w swobodny sposób łączono i komponowano te litery,
a inspiracją dla tych działań były pewien biblijny tekst i przykład wczesnych
manuskryptów.

Jedno jest pewne, użycie chrystogramu z XP nie może być konsekwencją

wizji Konstantyna z początku 312 roku. Laktancjusz, który podaje szczegóło
wy opis tego widzenia, stanowczo twierdzi, że był to stojący krzyż, a nie litera
X z zaokrągloną górną częścią, tworzącą literę P

. Sposób, w jaki opisuje wi

zję cesarza, uzasadnia jej wieloraką symbolikę:

116

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Konstantynowi poradzono we śnie, żeby umieścił ten niebiański znak B o g a na

tarczach swoich żołnierzy, a potem stoczył bitwę. Zrobił, jak mu kazano i za po
średnictwem ukośnego X (transversa Xlittera) z zaokrąglonym szczytem oznaczył
Chrystusa na ich tarczach. Uzbrojona w ten znak, armia chwyciła za broń

Historyk Andrew Alfoldi tak interpretuje ten opis: „Według Laktancjusza

znak składał się z pionowej linii, był zaokrąglony na górze i przecięty w środ
ku przez Chi. Musimy wyjaśnić to w następujący sposób: Rho, pośpiesznie
namalowane na tarczach, przybrało formę szpilki o okrągłej główce"

. Lak-

tancjusz opisuje to wszystko: „niebiański znak Boga" - to znaczy Krzyż Jezu
sa, ukośne X. Znak X z zaokrągloną górną częścią jest początkiem imienia
Chrystusa. Kiedy 28 października 312 roku Konstantyn pokonał armię swoje
go rywala Maksencjusza przy moście Mulwijskim na północ od Rzymu, Mak-
sencjusz zginął i droga do uznania chrześcijaństwa w Rzymie i poza nim sta
nęła otworem. Mamy wszelkie podstawy, żeby zaufać Laktancjuszowi. Jego
relacja jest zwięzła. Brak w niej egzaltacji pewnych współczesnych mu misty
ków, a w dodatku opisuje formę monogramu Chrystusa odmienną od tej, która
miała wkrótce pojawić się na najwcześniejszych monetach i inskrypcjach za
panowania Konstantyna. Innymi słowy, opisując znaki, nie podpierał się po
spolitym chrześcijańskim symbolem znanym mu z monet, ale podał niezależną
relację, która musiała mieć poparcie samego cesarza. Laktancjusz opubliko
wał traktat O śmierci prześladowców w latach 314-315, na dwa lata przed
objęciem funkcji nauczyciela Kryspusa, najstarszego syna Konstantyna. Wy
daje się nie do pomyślenia, aby cesarz powierzył Laktancjuszowi tak odpo
wiedzialne zadanie, gdyby ten chrześcijański pisarz nie podał we właściwy
sposób podstawowych faktów o niebiańskim znaku Boga.

Można by nawet zademonstrować, jaki symbol Konstantyn polecił umieścić

na tarczach swoich żołnierzy, nie urażając ich uczuć, choć znani byli z prze
wrażliwienia na punkcie tradycji. Istnieje standardowy rzymski finial, który
przypomina koła nakreślone wokół pionowej belki lub prętu. Dobrze zacho
wany egzemplarz takiego finialu pod numerem PRB 1927.12-12.6 jest wy
stawiony w Weston Wing w British Muzeum, gdzie przechowywane są znale
ziska z czasów rzymskiego panowania w Wielkiej Brytanii. Finial ten
prawdopodobnie niegdyś znajdował się na drzewcu rzymskiego sztandaru woj
skowego. Ma on kształt krzyża z większym i mniejszym kręgiem tuż pod szczy
tem i wygląda prawie jak siatka w obiektywie (il. 1). Jeżeli zasłoni się lub znisz
czy część owych kół i większą część lewej strony finialu, to, co zostało,
dokładnie odpowiada wizji opisanej przez Laktancjusza. Inaczej mówiąc, nie

jest to całkiem nowy znak. Zmieniono jedynie formę dobrze znanego finialu

(il. 2). Jako zaprawiony w bojach żołnierz Konstantyn na pewno zdawał sobie
z tego sprawę, a jego żołnierze pojęli, że ten nowy symbol był podobny do
czegoś, co już znali - tradycyjny, a przecież pod pewnym względem całkiem

nowy.

Wprowadzenie nowych praktyk poprzez zmianę istniejących tradycji było

częścią organizacji armii od bardzo dawna - na przykład w różnorakich regi
mentach armii brytyjskiej. I możliwe, że to nie przypadek, iż napis na mają
cym kształt krzyża godle Departamentu Kapelanów Sił Zbrojnych Jej Królew
skiej Mości to angielskie tłumaczenie słów, które pojawiły się w wizji
Konstantyna: In hoc signo vinces - „Pod tym znakiem zwyciężysz".

W każdym razie wydaje się, że znak umieszczony na tarczach cesarskich

żołnierzy to wynik typowego dla Konstantyna kompromisu. Wyraźne chrze
ścijańskie przesłanie dla tych, którzy je dostrzegli, a dla tych, którzy go nie
zauważyli (lub nie chcieli tego zrobić) - nowy wariant znanego symbolu.

W przeciwieństwie do Laktancjusza, Euzebiusz umieścił obszerny opis tego

symbolu w biografii Konstantyna, Vita Constantini, wydanej po śmierci cesarza

w 337 roku. Była to jawna próba gloryfikacji pamięci tego władcy. Dlatego opis
znaku pasuje do stylizowanego typu Chi-Rho ustanowionego pod koniec lat 20.
IV wieku. Euzebiusz opisuje, jak Konstantyn opowiada rzemieślnikom o szcze
gółach swojej wizji i jak oni sporządzają zgodny z nią sztandar:

Znak miał taki kształt: na długim, pozłacanym drzewcu włóczni było poprzeczne

ramię, nadające mu formę krzyża. Na szczycie był umocowany wianek ze złota
i drogich kamieni, a w nim symbol imienia Zbawiciela - dwie litery, pierwsze lite
ry imienia Chrystusa, z rho skrzyżowanym w środku przez chi. Od tego dnia cesarz
nosił te dwie litery również na hełmie. Na poprzecznym ramieniu był sztandar z cen
nego, tkanego złotą nicią płótna, wysadzany kolorowymi drogimi kamieniami, któ
re iskrzyły się w słońcu - był to wspaniały widok dla każdego patrzącego. Zawie
szona na poprzecznym ramieniu tkanina miała kształt kwadratu".

Euzebiusz opowiada dalej, że między tkaniną a krzyżem umieszczono złoty

portret cesarza i jego synów. To błąd; w 312 roku Konstantyn miał tylko jed
nego syna i jeszcze nie był współwładcą, którego można by zgodnie z prawem
przedstawić w taki sposób. Ale wiele egzemplarzy takiego sztandaru, formal
nie nazwanego Labarum, który powstał po roku 327 lub 328, wyglądało tak,

jak opisał to Euzebiusz; miały też portrety cesarza i jego synów. W 327 roku

i w późniejszych latach było to poprawne politycznie - po straceniu Kryspusa,
najstarszego syna Konstantyna, oraz Fausty, drugiej żony tego władcy, pozo
stało trzech synów: Konstantyn (urodzony w 316 roku), Konstancjusz (w 317

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni pod krzyżem 117

118

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

roku) oraz Konstans (w 320 roku). Konstantyn został mianowany cezarem
w rok po urodzeniu, Konstancjusz - w roku 324, a Konstans musiał czekać aż
do 333 roku. Kryspus, pierworodny syn cesarza, został wyniesiony do godno
ści cezara w tym samym czasie, co jego młodszy brat Konstantyn (317 rok).
Dopiero wtedy, najwcześniej, znalazłoby uzasadnienie użycie liczby mnogiej
przez Euzebiusza, czyli „synowie", których zobaczył na cesarskim sztandarze.
Widać więc, że Euzebiusz - co było dla niego charakterystyczne - upiększał
swoje dane źródłowe. Wzorował się na zaakceptowanym typie monet i inskryp
cji, będącym w użyciu od 327 roku, a najwcześniej - od 317 roku, czyli pięć
lat po wizji Konstantyna i bitwie przy moście Mulwijskim. Ale jeśli zaszła

jakaś zmiana w kształcie Chi-Rho, od zwykłej „szpilki o okrągłej główce" do

greckich liter X i P splecionych ze sobą, w kole, wianku lub girlandzie, co ją
spowodowało?

Symbol Chi-Rho opisany przez Laktancjusza był krzyżem. Nie ma powodu,

żeby wątpić, iż taki właśnie znak zobaczył (lub sądził, że zobaczył) Konstan
tyn w swojej wizji (oczywiście nie po raz pierwszy, gdyż od dziesięcioleci
wiedział o religii chrześcijańskiej i chrześcijańskich obrzędach; miał też sio
strę o imieniu, które znaczy „Zmartwychwstanie"). Zresztą, jak to już wyja
śniliśmy, Konstantyn miał wszelkie powody, żeby zarzucić swoją duchową
sieć tak daleko, jak to było wskazane. Szukając boskiej pomocy i poparcia,
dowódca armii, który żył w świecie licznych, rywalizujących ze sobą religii,
czciciel Niezwyciężonego Słońca (Sol Invictus) nie wątpił w znaczenie nie
biańskich znaków i nie mógł sobie pozwolić na odrzucenie możliwości, że
inny bóg, chrześcijański, próbuje się z nim skontaktować.

Nie znaczyło to wszakże, że Konstantyn miał pełną swobodę manewru. Więk

szość senatorów pozostała mocno związana z pogańskimi religiami. Na łuku

triumfalnym wzniesionym na cześć zwycięskiego Konstantyna nie było ani

jednego chrześcijańskiego symbolu, najmniejszej nawet aluzji, że taka religia

istnieje. Cesarz zdawał się prowadzić ostrożną, umiarkowaną politykę reli
gijną bez względu na osobiste wierzenia. Popierał chrześcijan, pomagał im
zająć stanowiska zapewniające władzę i wpływy, ale starał się jednocześnie
nie zrażać do siebie starych rodów arystokratycznych i nie podważać dawnych
struktur zbyt wcześnie i zbyt gwałtownie. Początkowo postępował zręcznie

jak zwolennik gradualizmu. Cesarskie mennice nadal wybijały monety z sym

bolami boga słońca obok tych z monogramem Chi-Rho i z Labarum. Zresztą
ta nowa forma monogramu Chrystusa sprawiała wrażenie przebiegłego poli
tycznie kompromisu - nie był już zwykłym krzyżem, ale splecionymi literami
X i P, i poza chrześcijańskimi kręgami niewielu ludzi dopatrzyłoby się w nim
obraźliwych skojarzeń religijnych.

Czy jednak ten symbol w ogóle niósł jakieś przesłanie? Konstantyn nie był

specjalnie oczytany, lecz otoczył się bardzo wykształconymi doradcami. Każ
dy, kto znał grecką literaturę, rozpoznawał Chi-Rho w splecionym kształcie X

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni pod krzyżem

119

i P, był to bowiem bardzo rozpowszechniony symbol zwany Chresis, Chresi-
mon

lub Chreston, który stawiano na marginesach szczególnie ważnych wier

szy, odpowiednich do cytowania. Dysponujemy przykładami pochodzącymi

już z I wieku n.e.

Trzy greckie określenia tego znaku, wszystkie pisane z dłu

gim E (eta), znaczą „użyteczny", „przydatny", „dobry". Można go także tłu
maczyć jako chresis, „do zapożyczenia" (podobnie jak w zwrocie: „do zacyto
wania"). Umieszczany na monetach lub sztandarach, stał się czymś w rodzaju
rekomendacji albo dopisku, rozpoznawany był przez oczytane osoby i uważa
ny za zupełnie niekontrowersyjny. Przesłanie to było jednak jasne dla wszyst
kich chrześcijan: gdyż nie tylko widzieli dwie pierwsze litery imienia Chrystu
sa, ale w dodatku techniczne określenie chreston oznaczało również rodzaj
nijaki od chrestos. A w wymowie greckiej długie E, eta, było całkowicie wy
mienne z I, czyli iotą. Napisz iota zamiast eta i otrzymujesz Christos, czyli
Chrystus

. Inaczej mówiąc, znane z greckich papirusów Chi-Rho można było

zrozumieć albo jako monogram Chrystusa z powodu dwóch pierwszych liter
tego imienia, albo jako niewinny znak pisarski.

To nie doradcy Konstantyna - jak się przekonaliśmy w rozdziale 1 - wymy

ślili chrześcijańskie znaczenia symbolu Chi-Rho. Istnieją inne, najwyraźniej
starsze przykłady i jeden z nich można datować metodami archeologicznymi
na okres znacznie wcześniejszy niż czasy Konstantyna. Występuje w nim znak
Chi-Rho w chrześcijańskim kontekście

. Znaleziono go w Acyliańskim Hy-

pogeum, pochodzącej z końca II lub z III wieku części Katakumb Pryscilli
w Rzymie. Napisany niezdarną greką tekst głosił: „O Ojcze wszystkich, Ty,
który stworzyłeś i [wziąłeś do nieba] Eirene, Zoe i Markellosa, Tobie Chwała
w Chrystusie". Te ostatnie słowa, „w Chrystusie", napisane zostały z en (w),
po którym następuje Chi-Rho jako monogram X i P.

A co ze znakiem opisanym przez Laktancjusza? Monogram krzyża - czyli

staurogram, jak jest często nazywany od greckiego słowastawras (krzyż) -był
znany wśród chrześcijan co najmniej 40 lat przed wizją Konstantyna. W pew
nym bezdyskusyjnie chrześcijańskim napisie w miejscu pochówku w Rzymie,

między via Appia i via Latina, bezpiecznie datowanym na okres przed 270
rokiem

, ten monogram jest dwukrotnie umieszczony pod imieniem zmarłej

osoby. Musi być chrześcijański, gdyż towarzyszą mu typowe symbole używa
ne w napisach nagrobnych wyznawców tej religii: Jonasz (którego ocalenie
z brzucha wieloryba sam Jezus porównał do swojego zmartwychwstania - Mt

12,40), Dobry Pasterz i kotwica jako symbol nadziei (Hbr 6,19). Gdzie indziej

daty są mniej pewne: na przykład liczne napisy ze splecionymi Chi-Rho i je
den z monogramem Chrystusa znaleziono na tak zwanej Czerwonej Ścianie
watykańskiej nekropoli, niedaleko od Tropaionu - pomnika grobowego Świę
tego Piotra, który na pewno znajdował się w tym miejscu przed rokiem 200.
Jak już widzieliśmy w rozdziale 1, te napisy datowane sana lata 290-315

1 6

, na

pewno przed 322 rokiem, kiedy Konstantyn rozpoczął budowę pierwszego

120

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

kościoła pod wezwaniem Świętego Piotra. Możemy przyjąć, że co najmniej
niektóre z nich poprzedzają datę bitwy przy moście Mulwijskim, 312 rok. Jed
nakże ten staurogram jest niewątpliwie jeszcze starszym (o jakieś 150 lat)
chrześcijańskim symbolem niż ten pochodzący z relacji Laktancjusza o śnie
Konstantyna. Pojawia się on w papirusach z tekstem Nowego Testamentu -
najstarszy z nich to papirusowy kodeks Ewangelii według świętego Jana, P66,
który znajduje się w Bibliotheca Bodmeriana w Cologny w pobliżu Genewy.
Tradycyjnie datuje się go na około 200 rok, choć w istocie może on pochodzić
z lat 125-150

. Niemal we wszystkich przypadkach, kiedy pojawia się grec

kie słowo stauros (krzyż) lub stauroo (ukrzyżować), są one skrócone. Począt
kowa litera lub dwie i jedna lub dwie końcowe napisane są w całości, ale
w środku, zamiast reszty słowa, jest symboliczny staurogram

. W młodszym

o kilkadziesiąt lat innym kodeksie z Ewangelią według świętego Jana i świę
tego Łukasza - P75, również przechowywanym w Bibliotheca Bodmeriana -
znajdziemy ten sam staurogramowy skrót. Zachowane strony Ewangelii we
dług świętego Jana nie zawierają słów ze znakiem staur, ale Ewangelia we
dług świętego Łukasza jest ich pełna. Tak oto mamy dwie ewangelie, dwóch
różnych skrybów, spisane na przestrzeni ponad pół wieku, używających tego
samego skrom jako czegoś oczywistego. Nie wdając się w szczegóły innych

papirusów i ich przekazów, możemy stwierdzić z całą pewnością, że chrześci

jaństwo nie musiało czekać na Konstantyna (lub Laktancjusza, skoro już o tym

mowa), żeby używać monogramu XP lub go rozpowszechniać. W dodatku Lak-
tancjusz, jako wykształcony człowiek, doskonale rozumiałby jego znaczenie.
Dlatego wydaje się nieprawdopodobnie, żeby nie wiedział, co robi, gdy opisy
wał sen Konstantyna w taki, a nie inny sposób. Ci architekci współczesnego
chrześcijaństwa znali potęgę kamieni, z których budowali przyszłość.

Przyjęliśmy, że był jakiś powód, dla którego staurogram zmienił się w mono

gram Chi-Rho po 317 roku i że miał on charakter polityczny. Przekonaliśmy się
też, że znaki Chi-Rho odnalezione w zachowanych greckich papirusach dla nie
wtajemniczonych miały przypominać niewinny znak pisarski, choć, oczywiście,
były wyznaniem wiary. Musimy jeszcze zadać sobie pytanie: czy w ówczesnych
czasach istniał znak podobny do staurogramu? Niektórzy uczeni tak właśnie
myślą. I znowu dysponujemy tu dowodami z papirusów. Krzyż, przypominają
cy literę T, i rho, rozwijające się z pionowej kreski skręconej w prawo w pętlę,
mogły być używane jako skrót słowa rpoKoC (charakter, zwyczaj); pierwsze
dwie litery tego wyrazu to T i P. Zwoje Filodemosa (ok. 110 p.n.e.-ok. 35 p.n.e.)

popularnego fdozofa z Gadary, położonej w odległości 10 kilometrów na połu
dniowy wschód od Jeziora Tyberiadzkiego

, odkryto w Herkulanum - a więc

zostały napisane przed zagładą tego miasta w 79 roku n.e. Występuje w nich ten
znak wraz z Chi-Rho i razem oznaczają skrót słowa xpovoC (czas)

. Drugi po

dobny symbol również miał religijny charakter i pochodził z Egiptu. Był to tak
zwany krzyż Ankh, symbol życia, popularny nawet w okresie rzymskim.

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni p o d krzyżem 121

Jednakże w obu tych przypadkach znaki różnią się od staurogramu Konstan

tyna, w którym górna część pionowej kreski zgięta jest w taki sposób, że niż

sza część pętli tworzy poprzeczne ramię. Inaczej mówiąc, nie są to dwie od
dzielne litery lub dwa odrębne znaki, ale pojedynczy synkretyczny symbol.
W dwóch papirusach z Cologny również znajdziemy aluzję do tej koncepcji,
chociaż poprzeczne ramię jest tam wysunięte nieco w prawo, aby poprzeczna
kreska była bardziej prosta. Z drugiej strony w skrócie TP można rozróżnić
obie litery. Okrągły szczyt P jest wyraźnie oddzielony od T, które ma własne

poprzeczne ramię. Takiej formy użyto do monogramu krzyża na pochodzącej

sprzed epoki Konstantyna inskrypcji z Gabbari, podmiejskiej dzielnicy Alek
sandrii - niemającej nic wspólnego ani z cesarzem, ani z Laktancjuszem, po
nieważ jest o jakieś 70 lat starsza. Inskrypcja upamiętnia dwoje chrześcijan
0 imionach Teodora i Nilammon, datowana jest na okres panowania cesarza
Gordiana (238-244) i kończy się staurogramem, któremu z jednej strony to
warzyszy alfa, a z drugiej omega

Ciekawe, że Laktancjusz upiera się przy takiej chrześcijańskiej wersji mo

nogramu, która do pewnego stopnia różniła się od istniejącego w praktyce
wzoru, chociaż się od niego wywodziła. O ileż łatwiej byłoby dlań trochę

skorygować wizję swego pana tak, żeby pasowała do istniejących już mo
deli. Niemniej jednak tego nie zrobił. Podobieństwa między symbolami

pogańskimi i chrześcijańskimi, które znamy z zachowanych papirusów i in

skrypcji, były ewidentne. Kluczowe znaczenie miały jednak niuanse, nie po
dobieństwa. Wizja cesarza miała zostać przedstawiona zgodnie z prawdą,
w całej zesłanej przez Boga niezwykłości. Najwidoczniej Konstantyn zaak
ceptował ten opis jako autentyczną relację o swoim przeżyciu, inaczej bowiem -

jak zauważyliśmy powyżej - nie zatrudniłby Laktancjusza na stanowisku na

uczyciela swego najstarszego syna kilka lat później. Wręcz przeciwnie, tym
łatwiej nam zrozumieć, dlaczego niedługo potem - z powodów politycz
nych - uznał za korzystniejszy wybór mniej ostentacyjnej wersji monogra
mu Chi-Rho.

Tajemna delta

Najbardziej intrygujący przykład pewnego monogramu Chi-Rho zadziwiał

1 wprawiał w konsternację uczonych od chwili jego odkrycia. Znaleziono Chi-
-Rho zapisany greckim pismem stenograficznym (tak zwaną tachygrafią) na
kawałku skóry. A odkrycia tego dokonano w najbardziej nieprawdopodobnym
miejscu, w Wadi Murabba'at nad Morzem Martwym, między Qumran i En Gedi.
Najprawdopodobniej pochodzi on z około 135 roku, sprzed końca trzeciego
żydowskiego powstania przeciw Rzymianom pod wodzą Bar Kochby (132-

135) - jest to najpóźniejsza możliwa data. Tak datuje się wszystkie manuskrypty

122

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

nienapisane znakami tachygraficznymi. Znalezisko z Wadi Murabba'at zosta
ło opublikowane w 1961 roku i zaklasyfikowane jako P. Mur. 164

. Stanowią

je dwa fragmenty skóry ciemnobrązowawego koloru, pogniecione i bardzo

trudne do odcyfrowania. Pierwszy fragment (oznaczony literą A), o wymia
rach 30 na 23,5 centymetra, zawiera niespodziankę w wierszu 11. Widzimy
tam wyraźny, niepozostawiający żadnych wątpliwości monogram Chi-Rho.
Zbadaliśmy oryginał w John Rockefeler Museum w Jerozolimie, nie tylko
gołym okiem, lecz także pod mikroskopem. Użyty materiał to istotnie zwy
czajna skóra, a nie pergamin czy papirus. Od dawna przyjęto tezę, że esseń
czycy z Qumran - skrybowie, którzy spisali teksty na zwojach znad Morza
Martwego, położonego dalej na północ - woleli skórę, ponieważ była czyst
sza, „świętsza" i trwalsza niż inne uznane materiały rękopiśmienne. Bliższe
prawdy jest jednak zapewne wyjaśnienie, że wyrób pergaminu był skompliko
wanym i czasochłonnym zajęciem, a papirusy esseńczycy musieliby sprowa
dzać z Egiptu. Po co płacić za kosztowne towary lub tracić czas na wytwarza
nie pergaminu, kiedy kozy i antylopy, koszerne zwierzęta, żyły w pobliżu
i można było je hodować w stadach, żeby wykorzystać ich skórę jako materiał
do pisania?

Podczas pierwszego wydania tego dokumentu, w 1961 roku, zauważono, że

jest to tekst stenograficzny, zapisany w języku greckim. Znalazły się na nim

pewne kompletne greckie litery, takie jak delta, theta i phi - my mogliśmy
dodać alfę i epsilon - oraz niektóre znaki stenograficzne znane z innych grec
kich rękopisów. Wydawcy dostrzegli też monogram Chi-Rho w 11 wierszu
fragmentu A, nazwali go (z francuskiego) sigle, ale nie zaryzykowali żadnego
komentarza. I, choć to nieco absurdalne, nawet nie próbowali przeanalizować
całego teksm, gdyż, jak wyjaśnili, nie mieli na to dość czasu (nous n 'avonspas
eu le loisir de tenter)

Rzeczywiście, bardzo trudno jest zinterpretować wi

doczne litery, gdyż skóra jest uszkodzona. Musimy też dodać, że skryba użył
nieco nietypowych znaków stenograficznych

. Właśnie opracowujemy pro

gram komputerowy, który pomoże nam odczytywać takie teksty - a jest to
problem porównywalny z rozszyfrowaniem pisma klinowego czy egipskich
hieroglifów. Lecz wyjątkowo indywidualny styl tego rękopisu wyraźnie nie
pasuje do żadnego znanego systemu. Dlatego praca nad nim posuwa się wol
no

Tachygrafia powstała w starożytności. Wzmiankę o niej znajdziemy w grec

kim przekładzie Psalmu 44/45:2 (III wiek p.n.e.), a sekretarz Cycerona, Tyron,
wymyślił specjalny system stenograficzny, tak zwane notae Tironianae. Tytus
Flawiusz - ten sam, który zniszczył Jerozolimę w 70 roku n.e. i został cesa
rzem Rzymu - był innym znanym mistrzem w tej dziedzinie

. Wysunięto przy

puszczenie, że niektórzy autorzy Nowego Testamentu i pisarze znali stenogra

fię i - w co najmniej dwóch przypadkach - nie byłoby to wcale zaskakujące

Lecz bez względu na to, jakimi umiejętnościami wykazywali się chrześcijańscy

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni pod krzyżem 123

P.Mur 164 ( D J D II, 275-277)

124

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

skrybowie, wydaje się nieprawdopodobne, że fragment skóry z chrześcijań
skim tekstem zawierającym znak Chi-Rho nagle znalazł się wśród żydowskich

pism z Wadi Murabba'at. Chyba że fragmenty A i B nie miały nic wspólnego
z pozostałymi znaleziskami znad Morza Martwego, jak to zasugerowano pod
czas pierwszej publikacji tego tekstu. Szczególny stan obu skrawków skóry
wskazuje na to, że mogły one być sklejone lub zszyte, aby pomieścić jakieś
inne przedmioty, zapewne listy. Jeśli tak się rzeczy miały, fragmenty te są
prawdopodobnie starsze niż inne znaleziska z tego samego wadi. Mogły po
chodzić nie wiadomo skąd i zostały ponownie użyte, jak to często bywało
z manuskryptami, kiedy ich treść się zdezaktualizowała. Mimo to ktoś prze
cież przedtem na nich zapisał jakiś tekst. Tachygrafii zazwyczaj nie stoso
wano w korespondencji. Czy to możliwe, że te skórzane zwoje, przerobione
na torbę na listy, były łupami zdobytymi przez powstańców Bar Kochby pod
czas ataku na jakąś wspólnotę judeochrześcijańską? Takie napaści zdarzały
się w istocie dość często, ponieważ chrześcijanie odmówili wzięcia udziału
w buncie przeciw Rzymianom.

To tylko przypuszczenie. W obecnej sytuacji nie możemy ani odczytać tego

teksm, ani określić jego pochodzenia. Jednakże występuje w nim inna zna
mienna litera, która pojawia się parokrotnie, a w jednym przypadku znajduje
się tylko o trzy miejsca na lewo od Chi-Rho. To grecka delta. Tak zidentyfiko

wali ją pierwsi wydawcy, Benoit oraz inni, zajrzawszy do standardowego pod
ręcznika w tej dziedzinie autorstwa Milne'a i zbadawszy charakter pisma; nie
uznali tej litery za znak stenograficzny. A przecież w tym tajnym kodzie nawet
zwykła litera - tutaj delta - może być czymś więcej, niż się wydaje. Jeżeli
spojrzymy na maleńki fragment papirusu P29, z wersetami z Dziejów Apo
stolskich (26,7-8 i 26,20), pochodzący z końca III wieku (ok. 275 roku)

, znaj

dziemy ją tam dwukrotnie, po jednej na każdym boku. Skryba, który napisał
manuskrypt, najstarszą zachowaną papirusową wersję tej księgi Dziejów Apo
stolskich, dwukrotnie dokonał nie lada wyczynu w dziedzinie symboliki. Naj

pierw skrócił greckie słowo Theos (Bóg) jak chrześcijańskie Nomen Sacrum

(Święte Imię) do pierwszej i ostatniej litery, czyli tety i nu w piątym wierszu
recto

(strony tytułowej), oraz ihety i nu w czwartym wierszu verso (na odwro

cie) - w obu miejscach słowa tego użyto w czwartym przypadku: Theon. Dla
zaznaczenia, że jest to Nomen Sacrum, skryba nakreślił zwyczajową poziomą
kreskę nad obiema literami, przez co nadał thecie, którą zazwyczaj pisze się

jak O z poziomą kreską w środku - 0- kształt trójkątnej delty - wewnątrz na

dal jest pozioma kreska, więc czytelnicy nie mogą uznać tej litery za zwy
czajną deltę. Nieznany skryba zrobił to dwukrotnie, po obu bokach tego frag
mentu (i prawdopodobnie oznaczył w ten sposób cały kodeks). Dlatego nie
można tego uważać za błąd lub przypadkowo zniekształcone O. Pierwsi wy
dawcy Bernard Grenfell i Arthur Hunt podkreślili, że tekst na tym fragmencie

papirusu jest „kuszący, gdyż należy do nieprawidłowego wydania Dziejów

;

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni pod krzyżem

125

zauważyli również, że Theos (0eóc) jest skrócone jak zwykle". Ale chociaż
opublikowali fotografię, pierwszej strony papirusu, gdzie można dostrzec w ca
łej okazałości niezwykłą deltę na początku skróconego słowa Theos, nie za
uważyli tego odstępstwa od normalnej praktyki. Dla pewności zbadaliśmy ory
ginalny papirus w Bodleian Library w Oksfordzie i porównaliśmy z nowymi
fotografiami obu stron, wykonanymi specjalnie dla nas. Ani stara ilustracja
w wydaniu Grenfella i Hunta, ani nowa fotografia, ani, przede wszystkim sam
oryginał nie pozostawiają żadnych wątpliwości. Tę deltę celowo wyróżniono
poziomą kreską w środku. Innymi słowy, skryba zamierzał napisać typowe
Nomen Sacrum,

ale chciał też przekazać pewne przesłanie.

W początkach chrześcijaństwa trójkąt symbolizował Trójcę Świętą. Ten „naj

bardziej rozpowszechniony" symbol „został wydany pod osąd Augustyna, po
nieważ używali go heretyccy manichejczycy"

. Manichejczycy byli popular

nym odłamem gnostycznym, który założył Pers o imieniu Mani (216-ok. 276).
Mani uważał się za połączenie Ducha Parakleta przepowiedzianego w Ewan
gelii według świętego Jana (J 14,16; 14,26), Majtręji buddystów (następnego
Buddy) i Usetara Bamika zoroastrystów (zbawcy, który sprowadzi Sąd Osta
teczny i nastanie nowego świata). Adresowane do chrześcijan pisma nazywają
Maniego „apostołem Jezusa Chrystusa", ale w najlepszym razie był to synkre-
tyzm religijny i święty Augustyn dostrzegał zagrożenie ze strony manicheizmu
znacznie wyraźniej niż wielu współczesnych mu teologów. Szczególnie iryto
wała go trynitarna nauka manichejczyków

. Uczyli oni, że światło słoneczne

dociera do ziemi przez trójkątne okno w niebie; Bóg Ojciec był w tym świetle,

potęga Boga Syna znajdowała się w Słońcu (ten pomysł docenił cesarz Kon

stantyn, który chciał połączyć swoją dawną wiarę w niezwyciężonego boga
słońca z nową wiarą w Chrystusa), a Duch Święty przebywał w powietrzu.
Święty Augustyn potępił tę metaforykę jako mistyczne spekulacje i dzięki
swoim wpływom powstrzymał rozprzestrzenianie się trynitarnego trójkąta
w kształcie A aż do średniowiecza. Nie powinniśmy jednak zakładać, że zaka
zy świętego Augustyna były powszechnie przestrzegane. Przede wszystkim

przez tych, których pociągał manichejski symbolizm, nawet jeśli sprzeciwiali
by się synkretyzmowi tej sekty przejawiającemu się w jej teologii. Papirus
P29 pochodzi z okresu śmierci Maniego i jego rosnącej pośmiertnej sławy;
może to być najstarszy zachowany rękopis chrześcijański z elementami tryni-
tarnymi, napisany jakieś 100 lat przed traktatem świętego Augustyna Contra

Faustum Manichaeum.

Po kilkudziesięciu latach, prawdopodobnie przed końcem III wieku, w in

nym papirusie, również odnalezionym w Egipcie, pojawia się ta sama trójkąt
na delta. Papirus ten to Chester Beatty I (P45), z częściowo uszkodzonymi
partiami czterech ewangelii i Dziejów Apostolskich. Naprawdę warto śledzić
toczącą się obecnie dyskusję o ponownym datowaniu najwcześniejszych papi
rusów z tekstem Nowego Testamentu. Jeżeli zwycięży ostatnia tendencja do

126

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

datowania P29 i P45 na koniec II lub początek III wieku (patrz przypis nr 28),
wprowadzenie trynitamej delty miałoby miejsce w okresie działalności takich
ortodoksyjnych teologów, jak Klemens z Aleksandrii, znacznie wyprzedziło
by więc manichejczyków. W takim razie święty Augustyn sprzeciwiałby się
raczej nadużyciom tego symbolu, a nie jego stosowaniu jako takiego. I dopie
ro to naprawdę miałoby sens. Przecież biskup z Hippo Regius doceniał tryni-
tarny trójkąt w innych kontekstach. W swoim Traktacie o świętym Janie
(122,8) wyjaśnia, że 153, liczba ryb złapanych przez apostołów, podana
w Ewangelii według świętego Jana (J 21,10-11), to suma wszystkich liczb od

1 do 17, a jeśli postawi się kropkę dla każdej liczby, zaczynając od 1 w pierw

szym wierszu i kończąc na 17 w ostatnim, otrzymuje się doskonały trójkąt.

Był też Mar (święty) Saba (437-532), pewien wpływowy mnich, założyciel

klasztoru w pobliżu Betlejem, który nazwano od jego imienia - po dziś dzień ten
budynek ze wspaniałą biblioteką jest jednym z najbardziej zaskakujących i pod
noszących na duchu widoków na pustyni. Mar Saba napisał cały traktat o tryni-
tarnym trójkącie, a zrobił to dlatego, że symbol ten wciąż był częścią teologii
i życia codziennego chrześcijan pomimo obiekcji świętego Augustyna

. Świet

nie wykształcony mnich wyjaśniał i bronił trynitarnego A trójkąta w dawnej tra
dycji chrześcijańskiej, która z kolei zaczerpnęła ten znak od greckiego matema
tyka Pitagorasa i jego zwolenników. Myśliciele chrześcijańscy wysoko cenili
filozofię Platona - na przykład Klemens z Aleksandrii (ok. 160-ok. 215), który
nauczał w Egipcie i omawiał tę ideę w Timajosie (53,5); natomiast Plutarch (ok.
50-ok. 125), pogański filozof, uważał, że zidentyfikował egipską koncepcję bo
skiej trójcy - Ozyrysa, Izydy i Horusa - której symbolem był trójkąt

. Ale cho

ciaż nie znaleziono żadnego dowodu - archeologicznego lub pisanego - na ist
nienie takiego symbolu przedstawiającego Ozyrysa-Izis-Horusa, możemy
zrozumieć, w jaki sposób „przebiegli" chrześcijanie wykorzystali pogańskie trój
kąty - tak jak w wielu innych przypadkach - popularnej, niechrześcijańskiej
metaforyki. Stanowiło to część geniuszu pierwszych chrześcijan. Potrafili wy
korzystać i zmienić coś, co już istniało, w taki sposób, żeby służyło ich własnym
celom. Historycy nazywajątakątechnikę kulturową przewartościowaniem. Ten
trójkąt nie był abstrakcyjną czy matematyczno-kosmiczną ideą, nie skaził go

też bezpośredni związek z poszczególnymi boginiami i bogami. Chrześci

jaństwo wyznawało Boga Ojca, obecnego w całej historii ludzkości, Syna

Bożego, który był postacią historyczną, i Ducha Świętego, który działał
w mężczyznach i kobietach, jak obiecał to Jezus. Jakiż mógł być wspanial
szy, bardziej wymowny sposób podkreślenia tej nauki niż trynitarny trójkąt,
znaleziony w jednoznacznie chrześcijańskim kontekście, takim jak fragment
P29? I jakie mogłoby być dla niego lepsze miejsce niż ojczyzna egipskich mi
tów, gdzie czytano i odkryto P29?

Wracając do fragmentu tekstu stenograficznego z Wadi Murabba'at, nie

trudno jest wyobrazić sobie skrybę używającego trójkątnej delty właśnie dla

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni pod krzyżem

127

oznaczenia Boga Ojca jako przywódcy Trójcy Świętej, tak jak to uczynili
skrybowie w P29 i P45. Do 135 roku, przybliżonej daty powstania tego ste
nograficznego tekstu na skrawku skóry, ponad 100 lat po śmierci i zmar
twychwstaniu Jezusa, nauki pitagorejczyków Platona i Plutarcha były znane
przynajmniej w pewnych kręgach chrześcijańskich. I rzeczywiście, już oko
ło 50 roku święty Paweł cytował greckiego filozofa Aratosa w swojej prze
mowie do Ateńczyków, na zaproszenie areopagu, zgromadzenia ateńskich
filozofów

. Bez całkowitego rozszyfrowania tego stenograficznego tekstu

nie można będzie dowieść ze stuprocentową pewnością, że ta niezwykła del
ta to chrześcijański symbol. Lecz nasza hipoteza jest przynajmniej prawdo
podobna, zwłaszcza że monogram Chi-Rho, który zainspirował nasze bada
nia, wyraźnie nie jest notatką skryby na marginesie tekstu, chresimonem,
chrestonem lub chresisem, zawiadamiającą czytelników o jakimś ważnym,
wartym zacytowania fragmencie w następnym wierszu. Pojawia się mniej
więcej w połowie 11 wiersza, otoczony znakami tachygraficznymi. Ten nie
zwykły znak nie jest też w żaden sposób upiększony, większy, wyższy lub
szerszy niż inne użyte w rękopisie. Jest tam również coś, co wygląda jak
znak przestankowy, po Chi-Rho. A więc Chi-Rho, skrót od XPICTOC, Chry
stus, mógł być ostatnim słowem w jakimś zdaniu, w którym znajdowała się
wzmianka o Bogu lub o Trójcy Świętej. Znamy wiele takich przykładów,
niemało widnieje na stronach Nowego Testamentu, na przykład w Liście do
Rzymian (Rz 15,6)

lub w Liście do Koryntian (2 Kor 4,5) - tym samym,

w którym zachowała się najstarsza jawna trynitarska formuła w Nowym Te
stamencie

Jak już kilkakrotnie wspomnieliśmy, większość uczonych utrzymuje, że

krzyż stał się symbolem chrześcijańskim dopiero po epoce Konstantyna.
Zaprzeczają, żeby miał jakieś znaczenie od najwcześniejszego okresu chrze
ścijaństwa. A przecież mamy dowody na używanie znaku Chi-Rho już około

135 roku lub nawetjeszcze wcześniej, co stoi w jaskrawej sprzeczności z or

todoksyjnymi poglądami współczesnych naukowców. Naprawdę dziwne jest,

jak dowodziliśmy w rozdziale 1, że to sztywne stanowisko w ogóle się poja

wiło. Oczywiście wiadomo, że Konstantyn przyczynił się do szybkiego roz
powszechnienia się krzyża jako symbolu chrześcijaństwa, wykorzystując go
dla osobistych i dynastycznych celów. Ale, jak wykazaliśmy, budował na
mocnych fundamentach. Wiemy, że tak właśnie było, ze słynnego krucyfik-

su-karykatury, znalezionego w pobliżu kwater garnizonu rzymskiego na Pa-
latynie w Rzymie

, datowanego na koniec II lub początek III wieku. Był to

rysunek odkryty w 1857 roku na ścianie cesarskiego paedagogium, szkoły
dla rzymskich paziów. Wydaje się, że jeden z nich był chrześcijaninem, któ
ry opowiedział o swojej wierze w ukrzyżowanego Jezusa. Postać pewnego
młodego mężczyzny znajduje się z lewej strony rysunku, a jego imię, Alek-
samenos, pojawia się w tekście. Któryś z pozostałych paziów zakpił z niego,

128

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

rysując krzyż z sylwetką mężczyzny z oślą głową. Napis w języku greckim
głosi: Alexamenos sebete theon (Aleksamenos czci [swojego] Boga). Rysu
nek ten świadczy o tym, że były takie okresy w dziejach Rzymu, na długo
przed epoką Konstantyna, kiedy chrześcijanin mógł uczęszczać do cesar
skiego paedagogium i otwarcie mówić o swojej wierze, a jeden z jego kole
gów - wyszydzać ją. Jakieś 60 lat przed powstaniem tej szczególnej karyka
tury rzymski prawnik, a jednocześnie chrześcijanin, Minucjusz Feliks,
wspomina w dialogu Octavius o oskarżeniach przeciwko chrześcijanom
o czczenie boga o oślej głowie. Mniej więcej w czasie powstania tego rysun
ku pierwszy piszący po łacinie chrześcijański apologeta również mówi
0 owym oszczerstwie i je atakuje

. Nie było w tej kalumni niczego orygi

nalnego; Żydom już wcześniej zarzucano podobne brednie

. Nigdy wcze

śniej jednak w szyderstwach nie używano znaku krzyża.

Jednym z powodów, dla którego wielu uczonych przyjęło tezę, że zwykli

chrześcijanie i chrześcijańscy artyści początkowo wzdragali się przed hańbą,
której symbolem był krzyż, był brak malowideł ściennych, na których widniał
by krzyż lub ukrzyżowany Chrystus, w katakumbach przed panowaniem Kon
stantyna. Jest to jednak błędne założenie. Przecież śmierci na krzyżu raczej nie
przedstawiano by w miejscach, gdzie nadzieja na zmartwychwstanie i ( J

g °

graficzne wyobrażenia) była najważniejsza. W katakumbach znajdziemy bi

blijne i niebiblijne sceny, które podkreślają istnienie życia po śmierci: Jonasz

1 ryba, ludzie w rozżarzonym palenisku, Jezus jako Orfeusz, wskrzeszenie

Łazarza i tym podobne. Są też malowidła sławiące jedność w Chrystusie: po

siłki eucharystyczne, biesiady agape (miłości), ryby, chleb i wino. Inne sceny

przedstawiają Adama i Ewę, Abrahama i trzech mężczyzn w Mamre (trynitar-
ny symbol), próbę złożenia Izaaka w ofierze przez Abrahama, Mojżesza i ska
łę, hołd Trzech Magów, Maryję z małym Jezusem i prorokiem Balaamem,
chrzest Jezusa (łącznie z gołębicą), Jezusa i Samarytankę, uzdrowienie kaleki,
Jezusa i cierpiącą na krwotok kobietę, cudowne rozmnożenie chleba i ryb,
Jezusa z 12 apostołami, Chrystusa jako Heliosa (greckiego boga słońca), Do
brego Pasterza, i tegoż jako nauczyciela oraz modlących się mężczyzn i ko
biety (tzw. Oranteś). Pod koniec III wieku zaczynają się pojawiać wizerunki
Chrystusa Pantokratora (Wszechwładcy) z apostołami Piotrem i Pawłem. Pa
miętajmy jednak, że przedstawienie w katakumbach ukrzyżowanego Jezusa
lub samego krzyża byłoby niewłaściwe, służyły one jako miejsce pochówku,
ale nigdy - wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu - jako kryjówki dla prze
śladowanych chrześcijan

. Rzecz jasna, ten sam wizualny kod stosowano przy

ozdabianiu sarkofagów - chociaż kiedy symbolika chrześcijańska nabrała ofi
cjalnego, państwowego charakteru, niektóre sarkofagi zdobiono triumfalnym
krzyżem.

Bez względu na to, czy wrogowie chrześcijaństwa uważali centralne miej

sce krzyża w tej religii za haniebne czy szalone, pierwsi wyznawcy Chrystusa

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni p o d krzyżem

129

nigdy się od niego nie odcinali. Zresztą jak można było zostać chrześcijani
nem, nie wierząc, że Zbawiciel to ktoś, kogo Rzymianie ukrzyżowali jak
zwykłego przestępcę? W dialogu Octavius Minucjusza Feliksa chrześcijań
ski mówca, Oktawiusz Januarius, akceptuje znaczenie krzyża, ale stwierdza,
że chrześcijanie nie oddają mu czci

4 1

. Sam krzyż jako symbol jest czczony,

ale nie postępowano tak z materialnymi artefaktami. To Jezusowi, a nie jego
krzyżowi należała się cześć. Oktawiusz odwraca sytuację: „to wy, pogańscy
Rzymianie - mówi - modlicie się do drewnianych »krzyży«, które są częścią
posągów [waszych bogów], i oddajecie cześć triumfalnym sztandarom wy
glądającym jak pozłacane krzyże". I dodaje ostro: „znak krzyża powstaje
wtedy, kiedy jakiś człowiek wielbi Boga z czystymi myślami i uniesionymi
ramionami"

. Jest to wizerunek znany z katakumb i obecny na malowidle

odkrytym w Lullingstone w hrabstwie Kent, które można obejrzeć w We-
stong Wing w British Museum. W Herkulanum, zniszczonym w 79 roku n.e.,
krzyż na ścianie pokoju na górze - w tradycyjnym miejscu spotkań chrześci

jan, opisanym w Ewangelii według świętego Łukasza (Łk 22,12) i w Dzie
jach Apostolskich (Dz 1,13) - po którym pozostał tylko ślad na murze, byłby

prosty i skromny

. Taki dyskretny, a przecież odważny sposób umieszcza

nia symbolu krzyża można również odkryć w tak zwanym palindromie SA-
TOR. Jeden odkryto w Pompejach, w pobliżu chrześcijańskich napisów,

i musi on pochodzić sprzed 79 roku n.e. - daty zagłady tego miasta podczas
erupcji Wezuwiusza. Inne znaleziono w wielu zakątkach na terytorium daw
nego cesarstwa rzymskiego, dwa z nich - oba datowane na II wiek - w Bry

tanii, na śmietniku w Manchesterze (Mamucium) i na otynkowanej ścianie

jakiegoś domu w Cirencester (Corinium Dobunnorum)

. A oto ich treść:

ROTAS
OPERA
TENET
AREPO
SATOR
W dosłownym tłumaczeniu oznacza to: koła/ostrożnie/trzyma/Arepo/siew-

cę. Z której strony by nie czytano liter, zawsze znaczą to samo. Ten palindrom
uznano za chrześcijański, z zastosowaniem krzyża, z prostego powodu, że dwa
środkowe słowa, czytane od góry do dołu i z dołu do góry oraz z prawej do
lewej i z lewej do prawej, tworzą tak zwany grecki krzyż (o ramionach jedna
kowej długości). Pierwsza i ostatnia litera to T - najbliższy odpowiednik krzyża
w języku łacińskim. Tych pięć wierszy, bez względu na to, z której strony się

je czyta, zawiera łacińskie słowo tenet, „on trzyma". Kim jest „on"? Słowo

w lewym i prawym pionowym wierszu to SATOR, co po prostu znaczy „siew
ca", ale również CREATOR, „stwórca", który „trzyma" to, co stworzył. Nie
winnie wyglądające imię AREPO - które wspak można odczytać jako: OPE
RA, „ostrożnie" - oznacza „dzieło" (stworzenia), a zaczyna się i kończy

130

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

literami A i O: czyli jest to Alfa i Omega, początek i koniec Bożego (Dzieła)
Stworzenia. Litery A i C okrążają każde z czterech T z krzyża tenet. Czy to
o takim krzyżu z palindromu myślał Cecyliusz Natalis, pogański mówca, w dia
logu Octavius Minucjusza Feliksa, kiedy oskarżał chrześcijan, że rozpoznają
się za pomocą „tajemnych symboli i znaków"?

Taki prosty, nieozdobiony krzyż był znakiem w najprzeróżniejszych kontek

stach, zarówno przed powstaniem chrześcijaństwa, jak i po nim. Nawet he
brajska litera taw mogła być interpretowana jako symbol zbawienia i imię
Boga. Kiedy napisze się ją ukośnie, wygląda jak greckie chi. W wielkim zwo

ju z Księgą Izajasza z Jaskini 1 z Qumran, oznaczonym jako ,QIs

, pojawia się

ona 11 razy i interpretowano ją jako znak na marginesie dla zaznaczenia aluzji
do Bożego Pomazańca, Mesjasza. A chrześcijanie żydowskiego pochodzenia
mogli użyć litery taw dla własnych celów. Jeżeli przypominała z wyglądu i wi
dziano w niej greckie chi (tak jak w wyżej wymienionym zwoju z tekstem Iza

jasza i na licznych ossuariach), oczywiście była to pierwsza litera słowa XPIC-

TOC, Chrystus, którego użyli tłumacze hebrajskiego Starego Testamentu na

język grecki - tak zwanej Septuaginty - na określenie Mesjasza

. Bez wzglę

du na to, czy taw napisano jako + czy X, judeochrześcijanie mogli przenieść

jej symboliczne znaczenie z Boga [Ojca] na Chrystusa i, co więcej, zasugero

wać w ten sposób, że Chrystus jest Bogiem. Wyraźnie widać teraz problem,
przed którym stoją archeolodzy i epigraficy. Prawie nigdy nie można mieć
pewności, czy jakieś ossuarium lub napis z początków chrześcijaństwa znale
ziony w Jerozolimie lub gdzie indziej w Ziemi Świętej jest żydowski czy judeo-
chrześcijanski

. W takiej sytuacji można tylko powiedzieć, że znaku używali

chrześcijanie żydowskiego pochodzenia.

Pewne niedawne odkrycie archeologiczne może rzucić więcej światła na

znany skądinąd fakt, że pierwsi chrześcijanie wykorzystywali prosty, nie
ozdobiony krzyż jako symbol swojej wiary. Podczas prowadzonych wciąż
wykopalisk w Betsaidzie, rodzinnym mieście świętego Piotra i świętego
Andrzeja, odkopano dom z piwnicą, a w niej kilka amfor do wina wraz z ma
łymi sierpami używanymi przy zbiorach winogron. Obok był dziedziniec
o wymiarach 12 na 12,9 metra. A na północ od dziedzińca, w innym pomiesz
czeniu, dokonano najbardziej zaskakującego odkrycia podczas tych prac
wykopaliskowych. W 1994 roku Gloria Strickert, żona Freda Strickerta, jed
nego z archeologów kierujących tymi wykopaliskami, odkryła odłamek gli
nianego naczynia. Na skorupie wyryty był krzyż. Fred Strickert opisuje go
w następujący sposób:

Ta nieco niekształtna i nierówna inskrypcja z krzyżem mierzy 11,2 na 13,7 cen

tymetra, jej górna część się odłamała. Całość składa się z koła, w którego środku
znajdują się cztery ramiona, każde złożone z dwóch połączonych równoległych
linii. Koło w środku jest nierówne, gdyż jego pozioma średnica ma 4,1 centymetra,
a pionowa - 3,5 centymetra. Wszystkie trzy całe ramiona - licząc od środka - mają

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni p o d krzyżem

131

po 5,3 centymetra. Słabiej widoczne linie biegną jeszcze dalej przez następne 3,2
centymetra od dolnego ramienia, co zmienia grecki krzyż - z równymi ramiona
mi - na rzymski, poziome ramiona przecinają pionowe w odległości 1/3 od wierz
chołka. Tak więc ten krzyż to rezultat pewnego wyrafinowania i planowania pomi
mo nieudolnego wyglądu

4 8

Odłamek mógł pochodzić z jakiegoś naczynia na zapasy, jakie rozpo

wszechnione były od roku 100 p.n.e. do 70 n.e. Znaleziono go in situ, w po
bliżu piwnicy z amforami na wino, z których część zachowała się w całości.
Dlatego Strickert uważa, że skorupa, podobnie jak amfory, „przetrwała (...)
zniszczenie domu", a biorąc pod uwagę historię Betsaidy, datuje ją na I wiek
n.e. W istocie datowanie możliwej do porównania ceramiki na okres od 100
p.n.e. do 70 n.e. sugeruje, że w tym wypadku „I wiek n.e." oznacza „nie
później niż 70 rok n.e."

W takim przypadku byłby to najstarszy chrześcijański krzyż znaleziony na

całym świecie, starszy od tego z Herkulanum, chociaż tylko o jakieś dzie
więć lat

. Nic więc dziwnego, że Strickert nie chce zająć jasnego stanowi

ska w tej kwestii. Zauważa, że nie ma tam napisu, który umożliwiłby okreś
lenie daty bez cienia wątpliwości, i przypomina o niewielkiej liczbie krzyży
sprzed epoki Konstantyna. Mimo to wyciąga interesujący nas, choć dość
ostrożny wniosek:

Możliwość znalezienia krzyży z pierwszych wieków chrześcijaństwa nie powin

na być całkowitym zaskoczeniem. Rysunek z odłamka z Betsaidy nie ma porówna
nia z przedstawieniami wcześniejszymi niż panowanie Konstantyna (...). Kluczem
do zinterpretowania tego krzyża jest obecność ramion biegnących w cztery strony
z centralnego koła. W ten sposób koło oznacza całość i jedność, a ramiona - róż
norodność. Ta różnorodność pasuje do wielokulturowego ośrodka miejskiego, gdzie
praktykowano kult cesarza i judaizm, podobnie jak chrześcijaństwo; gdzie aposto
łowie nosili greckie imiona; i gdzie Grecy chcieli zobaczyć Jezusa. Całość i jed
ność mogą nawet sugerować wspólny bochen chleba na posiłku upamiętniającym
Ostatnią Wieczerzę. Taki sam związek jedności i różnorodności został połączony
z ukrzyżowaniem Jezusa w Ewangelii według świętego Jana [J 12,22], gdzie jest
napisane, iż jeśli jedno ziarno pszenicy obumrze, przynosi obfity plon

Przytoczyliśmy obszerne cytaty z pracy Strickersa, chociażby po to, by po

kazać, jak znany archeolog, pracujący z żydowskimi i chrześcijańskimi kole
gami w tym samym miejscu, ocenia dowody z należną ostrożnością i rozwagą.
Jeden z jego współpracowników z wykopalisk w Betsaidzie, Bargil Pixner,
odkrył bazaltowy głaz z małym krzyżem na południowym zboczu Betsaida-et-
-Tell już w 1982 roku. Oparł się pokusie datowania tego znaleziska, przyjmu

jąc, że teoretycznie może on być owocem działalności chrześcijan z czasów

cesarstwa bizantyjskiego

. Datowanie odłamka naczynia znalezionego w sa

mym środku dawnej osady rybackiej na lata przed 70 rokiem n.e. sprawiło, że
zmienił zdanie. Wysunął przypuszczenie, że krzyż na tej skorupie pierwotnie

132

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

miał symbolizować słońce jako wariant krzyża Chrystusowego - niezwycię
żone słońce chrześcijaństwa zwyciężające pogańskie Sol Invictus. Lecz arty
sta, nie całkiem zadowolony z osiągniętego rezultatu, wydłużył pionową li
nię - widać wyraźnie, że na pewnym etapie tak się stało - żeby zamienić
rysunek w odpowiedni łaciński krzyż. Ale po co ten wysiłek? Może dlatego, że
był to wyjątkowy dzban, w którym przechowywano wino do posiłku upamięt
niającego Ostatnią Wieczerzę, eucharystii czy komunii

Nietrudno byłoby zinterpretować to słońce jako symbol Boga Ojca i Chry

stusa pochodzący z bardzo wczesnego etapu rozwoju chrześcijaństwa. Psalm
84 mówi wyraźnie: „Bo Pan jest słońcem i tarczą" (Ps 84,12) i to na pewno
wystarczało judeochrześcijanom. Jest też ustęp w Ewangelii według świętego
Mateusza (Mt 17,2): „Tam [Jezus] przemienił się wobec nich: twarz Jego zaja
śniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło". Święty Łukasz opi
sał Jezusa, zrównując go z Bogiem, jako „Słońce Wschodzące z wysoka, by
zajaśnieć tym, co w mroku i cieniu śmierci mieszkają" (Pieśń Zachariasza -
Łk 1,78), odnosząc się do proroctwa w Księdze Malachiasza (Ml 3,20).
W Apokalipsie czytamy: „w prawej ręce miał siedem gwiazd i z Jego ust wy
chodził miecz obosieczny, ostry. A Jego wygląd-jak słońce, kiedy jaśnieje
w swej mocy" (Ap 1,16).

Możliwe, że wszystkie te opisy pochodzą sprzed roku 70 n.e. Ale przecież

taki wniosek nie powinien być zaskoczeniem dla nikogo. Nawet bez dowodów
archeologicznych i badań ocalałych papirusów - potwierdzających istnienie
krzyży i podobnych do nich znaków - nawet choćby nie przetrwał żaden ślad,
sama logika każe sądzić, że istniały. Jak chrześcijanie mogli nie używać znaku
krzyża, znając, na przykład, ten fragment 1 Listu świętego Pawła do Koryn
tian: „Nauka bowiem krzyża jest głupstwem dla tych, co idą na zatracenie,
mocą Bożą zaś dla nas, którzy dostępujemy zbawienia (...). My głosimy Chry
stusa ukrzyżowanego, który jest zgorszeniem dla Żydów, a głupstwem dla po
gan, dla tych zaś, którzy są powołani, tak spośród Żydów, jak i spośród Gre
k ó w - Chrystusem, mocą Bożą i mądrością Bożą?" (1 Kor 1,18; 1,23-24).
Zresztą w ewangeliach przekazane są słowa samego Jezusa, który tak opisał
ten związek: „Jeśli ktoś zechce pójść za mną, niech weźmie krzyż swój i Mnie
naśladuje" (Mk 8,34).

Nasuwa się nieunikniony, choć kontrowersyjny wniosek, że krzyż Chrystusa

był czczony, przedstawiany na różne sposoby i malowany od samego początku
istnienia nowej wiary. Pierwsi chrześcijanie nie musieli czekać na Helenę, by
odkryła święty krzyż, lub na wizję jej syna. Odkrycie cesarzowej i przeżycie
Konstantyna, z ich skutkami teologicznymi i politycznymi, nie były począt
kiem pewnej tradycji, lecz jej kulminacją. W rzeczywistości stały się punktem
zwrotnym w dziejach cywilizacji zachodniej, narodzinami, jak można dowo
dzić, samego chrześcijaństwa. Ale to krzyże, o których wspominają ewangelie
i Listy Apostolskie oraz te, którym codziennie oddawano cześć w Jerozolimie,

Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni p o d krzyżem

133

Betsaidzie, Herkulanum, Rzymie i wielu innych miejscach, umocniły i nieja
ko zalegalizowały osiągnięcia cesarskiej pary. Bez tego dziedzictwa, pomy
słowości i determinacji najwcześniejszych wyznawców Jezusa Helena i Kon

stantyn nigdy nie osiągnęliby tak wielkiego sukcesu.

7. Niekończące się poszukiwania

Wskazówka to coś, co otwiera drogę do zrozumienia

jakiejś tajemnicy. Ale jak one wyglądają? Jak można

rozpoznać taką wskazówkę, kiedy sieją widzi?

Alister McGrath Bridge building

Prawdziwa wiara wymaga uczciwości, a nie obłudnych pozorów.

Joy Tetley Encounter with God in Hebrews

YANBRUGGHE: Czy opowiedziałem wam tę historię?

Kiedy pewna wdowa, wysłuchawszy kazania o ukrzyżowaniu

Chrystusa, podeszła później do księdza, dygnęła i zapytała,

jak dawno temu zdarzył się ten smutny wypadek? Kiedy

odpowiedział, że przed piętnastoma lub szesnastoma wiekami,

poczuła ulgę i powiedziała: „A więc oby Bóg sprawił,

żeby to nie była prawda ".

Peter Ackroyd Hawksmoor

Nie wszystkie poszukiwania kończą się przybyciem do konkretnego celu lub

uzyskaniem jednoznacznej odpowiedzi. Tajemnice i zagadki przetrwały nie

jedną intelektualną wyprawę. Naszym celem nie było podanie niepodważal

nych odpowiedzi na pytania dotyczące Prawdziwego Krzyża - jak takie odpo
wiedzi mogą wyczerpujące? - ale rzucenie wyzwania ortodoksyjnym poglądom
na ten temat. Wędrując śladami Heleny i badając dzieje krzyża jako symbolu
i artefaktu, staraliśmy się zaproponować rodzaj sprostowania do hipotez nauko
wych, na które natrafiliśmy, i dać bodziec do nowej debaty. Żaden badacz pod
róży, którą Helena odbyła 17 wieków temu, ani losu kawałka drewna liczącego

Niekończące się poszukiwania

135

2000 lat nie może twierdzić, że ma monopol na prawdę, w takim samym stop
niu jak autor współczesnej biografii Aleksandra Wielkiego czy krytyk analizu

jący wiersze Wergilusza. Mimo to każde pokolenie ma prawo badać fakty i rzu

cić wyzwanie ustalonym opiniom intelektualnym, które odziedziczyło. Taki
właśnie mieliśmy zamiar.

Z konieczności niektóre z metod opisanych w naszej książce to najnowsze

osiągnięcia techniki. Odczytanie starożytnych tekstów i symboli nigdy nie było
proste, a staje się coraz bardziej skomplikowane - i bardziej ekscytujące - kie
dy wychodzi na jaw potencjał współczesnej kryminalistyki, która może wiele
zmienić w tej dziedzinie. Obecnie ludzi, którzy badają pochodzenie chrześci

jaństwa, równie często można spotkać w laboratorium, jak w bibliotece. Dla

historyka antycznego kościoła technika jest nie mniej ważna niż filologia.

Lecz te metody to tylko środki prowadzące do celu, a nie cel sam w sobie. Są

one jedynie narzędziami w poszukiwaniu najgłębszych korzeni cywilizacji
chrześcijańskiej. Zawiłość niektórych z tych argumentów nie powinna przy
ćmić prostoty naszych wniosków.

Jak podaliśmy w rozdziale 2, cesarzowa Helena jest dzisiaj najlepiej znana

jako bohaterka klasycznej religijnej powieści Evelyna Waugha, po raz pierw

szy wydanej w 1950 roku. Waugh przepowiedział katolickiemu luminarzowi
Ronaldowi Knoksowi, że jego książka „będzie nie do zniesienia", i rzeczywi
ście, była zaciekle atakowana przez wielu krytyków, porównywana - na swoją
niekorzyść - z bardziej skomplikowanymi katolickimi powieściami Grahama
Greena. Mimo to Waugh uważał Heleną za „najlepszą książkę, jaką napisałem
lub napiszę

". Nie jest to biografia sensu stricto i wnosi wiele anachronizmów

i czystej fikcji do legendy o wielkim odkryciu matki cesarza Konstantyna.
A jednak Waugh słusznie był dumny ze swojej powieści. Została w niej po
traktowana poważnie pewna historia, z której drwili współcześni intelektuali
ści od czasu słynnej krytyki Edwarda Gibbona.

My zaś chcieliśmy wykazać, że zachowane źródła historyczne dostarczają cał

kiem prawdopodobnych dowodów na autentyzm odkrycia Heleny. To prawda,
że napisana w latach 90. IV wieku mowa pogrzebowa na cześć cesarza Teodo
zjusza Wielkiego, autorstwa Ambrożego, biskupa Mediolanu, jest najwcześniej
szym zachowanym opisem udziału cesarzowej Heleny w Inventio Crucis. Ale
tego tekstu nie można potraktować jak fantastyczną opowieść, gdyż Ambroży
postąpiłby dziwnie, jeśli nie lekkomyślnie, gdyby wygłosił całkowicie zmyśloną
historię podczas tak ważnego wydarzenia politycznego, jak pogrzeb cesarza.
Znacznie bardziej prawdopodobne jest, że sprytny biskup Mediolanu starał się
przypodobać swoim wykształconym, pochodzącym z arystokratycznych rodów
słuchaczom, czerpiąc dodające otuchy przykłady ze znanej tradycji. Opisał od
krycie Heleny, ponieważ jego słuchacze tego od niego oczekiwali.

W tym kontekście trudno jest przecenić znaczenie świadectwa Cyryla z Je

rozolimy. Jak stwierdziliśmy w rozdziale III, ten wielki dostojnik kościelny,

136

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

który był biskupem Jerozolimy ponad 2/3 stulecia, zgromadził wystarczająco
dużo dowodów na to, że podczas „wykopalisk" z czasów Konstantyna Wiel
kiego odkryto coś na terenie obecnego kościoła Grobu Pańskiego. Czytanie

świadectwa Cyryla, jeśli się nie dostrzega związku tego tekstu z legendąo świę

tej Helenie, jest nieco karkołomne. Euzebiusz, oczywiście, wolał w ogóle nie
poruszać sprawy odkrycia lignum crucis, w każdym razie nie w biografii Kon

stantyna. Ale, jak już wykazaliśmy, ten selektywny z natury autor miał bar
dzo ważne powody, żeby dokonać pominięcia zasług Heleny. Co więcej, w in

nych okolicznościach Euzebiusz zdaje się potwierdzać, że rzeczywiście
odkryto Prawdziwy Krzyż w pobliżu Grobu Pańskiego w latach 20. IV wie
ku n.e.

Euforia, którą podsycał Cyryl, a którą odczuła tak głęboko pątniczka Egeria,

była punktem kulminacyjnym wielowiekowej tradycji. Pierwsi chrześcijanie
czcili miejsce ukrzyżowania Jezusa tak, jak się można było tego po nich spo
dziewać. Przekazywali bezcenną wiedzę o jego położeniu z pokolenia na po
kolenie, tak że nawet wtedy, gdy na Golgocie stanęła pogańska świątynia, piel
grzymi starali się dotrzeć jak najbliżej tego świętego miejsca. DOMINE
IVIMUS, „Panie, przybyliśmy", napisali na skale, która teraz znajduje się
wewnątrz kaplicy Świętego Wartana i ormiańskich męczenników.

Gdzie indziej znak krzyża pod wieloma postaciami rozpowszechnił się wśród

chrześcijan na długo przedtem, zanim Konstantyn uczynił zeń symbol władzy
cesarskiej. Krzyż na mozaice z Silchester i ołowiana pieczęć znaleziona w po
bliżu tamtejszej bazyliki dowodzą że używano tego znaku w końcu III wieku.
Dowody z papirusów - zwłaszcza z manuskryptów zwanych P29 i P45 -
świadczą, że chrześcijanie posługiwali się monogramem Chi-Rho jako symbo
lem swojej wiary jakieś 100 lat wcześniej. Ze zbliżonego okresu pochodzi kary
katura krucyfiksu znaleziona na Palatynie w Rzymie. Tajemniczy rękopis na skó
rze wykopany w Waddi Murabba'at, z monogramem Chi-Rho, niemal na pewno

powstał przed 135 rokiem. Możemy również być pewni, że krzyż-palindrom
z Pompejów narysowano przed rokiem 79 n.e. Odłamek z Betsaidy, z wyrytym
rzymskim krzyżem, jest jeszcze starszy - chrześcijanin, który oznaczył go tym

świętym symbolem, zrobił to zaledwie kilkadziesiąt lat po posłudze Jezusa.

Zgromadzone w ten sposób po raz pierwszy dowody (archeologiczne i papi-

rologiczne) wyraźnie podważają ortodoksyjne stanowisko, że krzyż stał się
ważnym symbolem dopiero za rządów Konstantyna. Jeden z najwybitniejszych
specjalistów od wczesnego chrześcijaństwa utrzymywał, że „żaden znak Chi-
-Rho nie został znaleziony w takim chrześcijańskim kontekście, który można
by z całą pewnością datować na okres poprzedzający wizję Konstantyna"

My zaś udowodniliśmy, że tak nie jest. Znak krzyża znajdował się w sercu
kultury i religii chrześcijańskiej od najdawniejszych czasów.

Podobnie rzeczy się miały z relikwią. Prawdziwym Krzyżem, a raczej z wiarą

w jego przetrwanie. Krzyżowcy, którzy polegli na polu bitwy pod Hattinem

Niekończące się poszukiwania

137

w 1187 roku - w chwili gdy sam krzyż został utracony na zawsze - wierzyli,
że kawałek drewna, którego bronili aż do śmierci, był częścią Prawdziwego
Krzyża, narzędzia kaźni Jezusa. Ta sama wiara ożywiała pierwszych chrześci

jan z Jerozolimy i jeszcze odleglejszych ziem-jak później miał to potwier

dzić Jan Chryzostom. Jego opowieść o tym, że pierwsi wyznawcy Chrystusa
musieli najpierw stawić czoła zamętowi w ich własnych wspólnotach, a do
piero potem odnaleźli materialne pozostałości krzyża, pasuje do tego, co wie
my o ich wczesnej historii.

To właśnie dlatego Titulus z kościoła Santa Croce jest tak ważnym artefak

tem. Uczeni uznali za oczywiste, że jest to śmiechu warte fałszerstwo, które
zrehabilitowała jedynie szczerość strzegących go kustoszy. Lecz w rozdzia
łach 4 i 5 próbowaliśmy udowodnić, jak błędne jest to założenie i że zamyka
ono drogę do niesłychanego bogactwa intelektualnych rozważań i możliwo
ści. Kolejność wersji językowych na fragmencie z Santa Croce - hebrajska,
grecka, łacińska - to niezbity dowód na to, że ten Titulus nie jest fałszerstwem
z czasów Konstantyna. W istocie, niezwykły, lustrzany sposób pisania w grec
kiej i łacińskiej wersji tekstu na Titulusie sugeruje, że skryba, który go wyrył,
znał dobrze tylko pismo hebrajskie i być może robił to w wielkim pośpiechu.
Te dwa wiersze na pewno nie mogą służyć jako dowód na poparcie tezy, że ów
skryba był oszustem żyjącym w IV wieku lub średniowieczu. Natomiast za

skakująca pisownia słowa „Nazorejczyk" wskazuje na jego pochodzenie

z I wieku n.e. Styl pisma na tej tablicy, zwłaszcza hebrajski, bardzo przypomi
na kształt liter z tego właśnie okresu. Czymkolwiek jest Titulus, nie nosi żad
nych śladów fałszerstwa.

Czy fakt ten ma jakieś znaczenie w zlaicyzowanej epoce? W naszych czasach,

jak zauważa Ruth Harris w swojej błyskotliwej książce o Lourdes, całą kulturę

pielgrzymek, świętych miejsc i relikwii uważa się za nic więcej niż „utrzymują
ce się kulturowe przejawy odległego, zubożałego i niepiśmiennego świata (...)
formę wykorzystywania wolnego czasu przez prawicowców"

. Usiłowaliśmy

jednak udowodnić, że tradycje, które kontynuują współcześni pielgrzymi, pod

różując do Jerozolimy, mają mocną podstawę historyczną. Te tradycje nie są ani
„zubożałe", ani „niepiśmienne", w istocie wręcz przeciwnie.

Być może znaczą one jeszcze więcej w naszych świeckich czasach niż w epo

kach poprzedzających oświecenie. „Wszelkie formy turystyki - jak napisał

felietonista i pisarz Simon Jenkins - nigdy nie były bardziej ożywione niż obec

nie. Kiedy poczucie zakorzenienia w lokalnej wspólnocie stopniowo znika
z codziennego życia; gdy coraz trudniej jest rozszerzyć krąg znajomych; a uczu
cie autentyczności przedmiotów i przeżyć jest coraz mniej realne w świecie
nieskończonych reprodukcji i kopii, ludzie pragną znaleźć się w obecności ty

sięcy podobnie myślących i czujących osób, które przeżywałyby to wszystko
razem z nimi"

. Jenkins pisał o projekcie, który w końcu stał się Greenwich

Dome, mającym upamiętnić nadejście trzeciego tysiąclecia. Ale ten wyraźnie

138

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

współczesny impuls, do którego się odniósł, nie mniej mocno odczuwają piel
grzymi, którzy dzisiaj schodzą do Grobu Pańskiego.

Owoc naszej pracy to nie książka religijna, ale książka o religii. Ta różnica

jest bardzo ważna, gdyż naszym celem nie było wysuwanie jakiejś tezy teolo

gicznej lub zajęcie stanowiska w zagadnieniach ze sfery duchowej, ale opra
cowanie pewnego tematu historycznego.

W naszej pierwszej książce, The Jesus Papyrus

próbowaliśmy naszkico

wać początki nowego paradygmatu w nauce o Nowym Testamencie i historii
pierwszych wieków Kościoła. „Jej kwintesencją - podkreśliliśmy - jest nowe

spojrzenie na datę powstania ewangelii, mające oparcie w dowodach papiro-
logicznych, i brak uprzedzeń do ewentualnych rezultatów ponownego dato

wania zachowanych tekstów, które pozwolą nam zrozumieć pochodzenie No
wego Testamentu". Natomiast w niniejszej książce staraliśmy się rozszerzyć
taką postawę na pierwsze symbole i święte artefakty wczesnych wspólnot
chrześcijańskich. Chcieliśmy ukazać „sędziwy" wiek i ogromne znaczenie tych
symboli oraz troskę, z jaką ich strzeżono, a także udowodnić absolutny prymat
takich przedmiotów oraz świętych miejsc w początkach chrześcijaństwa i dba
łość o ich przetrwanie. Naturalnie przylgnęły do nich legendy, pogłoski i zwy
kłe kłamstwa. Ale nic z tego, co powiedziano i napisano o świętych miejscach,
nie było całkowitą nieprawdą.

W dzisiejszej kulturze intelektualnej przejawia się skłonność do przerzuca

nia się z jednej skrajności w drugą. Był taki czas, kiedy prawdziwość i wiary
godność Biblii uważano za rzecz oczywistą. W wiekach poprzedzających
współczesną cywilizację Zachodu traktowanie słów Biblii w sposób dosłow
ny i wiara w jej nieomylność były również aktem wiary w Boga. Osiągnię
ciem nauki oświecenia było uwolnienie Słowa Bożego z żelaznego uścisku
Kościoła i zastosowanie krytycznych metod badawczych do weryfikacji naj
wcześniejszych tekstów chrześcijańskich

. Był to niezwykle ważny krok do

przodu. Ale w XX wieku duch oświecenia zamienił się w patologiczny niemal

sceptycyzm. Nowy Testament stał się obiektem kulturowo podejrzanym i au

tomatycznie uznano go za niewiarygodny jako źródło historyczne. Przyjęto za
pewnik, że ewangelie to bardzo niesolidne teksty i że gruba zasłona oddziela
historycznego Jezusa od wspólnot, które później go czciły. Uczeni, którzy
kwestionowali te założenia, byli oskarżani o fundamentalizm lub tępy konser
watyzm.

Rzecz jasna, że ci, którzy badają domniemane relikwie z innym nastawie

niem niż szyderstwo, są osądzani jeszcze surowiej. Stało się aksjomatem, że
religijne artefakty są fałszywe, że przetrwanie prawdziwych relikwii jest filo
zoficznie niemożliwe. Wielki badacz świętych Hippolyte Delehaye wykpił tę
błędną intelektualną argumentację, kiedy powiedział, że „nie każda relikwia

jest fałszywa ponad wszelką wątpliwość". Lecz jego ironia, w większości przy

padków, trafiła w próżnię.

Niekończące się poszukiwania . 139

Datowanie Całunu Turyńskiego metodą węgla

1 4

C w 1988 roku najwidoczniej

miało być całkowitym usprawiedliwieniem tego sceptycznego instynktu. Rezulta
ty zdawały się wskazywać, że płótno utkano około 1325 roku i że w takim razie
słynna podobizna ukrzyżowanego mężczyzny to średniowieczne fałszerstwo. Jest
to oczywiście możliwe i wielu duchownych Kościoła katolickiego, zaniepokojo
nych histerycznym zacietrzewieniem przeciwników i zwolenników w odwiecz
nym sporze o autentyczność Całunu Turyńskiego, ma nadzieję, że sprawa ta zosta
ła ustalona raz na zawsze.

A przecież datowanie z 1988 roku nie zakończyło sporu. W 1998 roku wy

bitny badacz łan Wilson opublikował nowe dowody w książce Krew i Całun,
sugerując, że ta kwestia jest daleka od ostatecznego rozstrzygnięcia

. Wśród

podanych przez Wilsona rewelacji było odkrycie ludzkiej krwi i DNA na płót
nie grzebalnym oraz „bioplastycznej powłoki" z żywych mikroorganizmów,
co może wskazywać na znacznie starszy wiek niż ustalony w 1988 roku. Wil
son jest w dostatecznym stopniu rzetelnym naukowcem, żeby przyznać, iż jego
nowy dowód stawia tyle samo pytań, ile daje odpowiedzi. Pisze:

Jeśli jednak jesteś osobą myślącą, w końcu będziesz musiał zdecydować, czy

wierzysz, że Całun [Turyński] jest średniowiecznym fałszerstwem; jak to określił
amerykański pisarz John Walsh, jednym z najbardziej zmyślnych, najbardziej nie
wiarygodnych dzieł ludzkiej myśli i rąk, jakie kiedykolwiek rozpoznano, czy też
najgłębiej poruszającą i pouczającą relikwią, jaka kiedykolwiek istniała. Są to dwa

jasno określone stanowiska. Mimo że od czasu, gdy Walsh napisał te słowa, minęło

około 35 lat, w dalszym ciągu pozostają tak samo aktualne

To właśnie o takiej wolnej od uprzedzeń postawie myśleliśmy, gdy po raz

pierwszy wezwaliśmy do nowego paradygmatu w dziedzinie tyranizowanej przez
rządną nowinek teorię i postmodernistyczny sceptycyzm. I rzeczywiście, poja
wiły się zachęcające oznaki stopniowej zmiany nastawienia wśród badaczy
wczesnego Kościoła i Nowego Testamentu. Kiedy ukazało się pierwsze wyda
nie The Jesus Papyrus, wzbudziło tak zaciętą międzynarodową kontrowersję, że
reakcja czytelników wahała się od entuzjastycznego poparcia do pełnych niena
wiści e-maili. Niektórzy uczeni całkowicie powstrzymali się od zabierania głosu
w tym konflikcie. Jeden z nich ograniczył się do komentarza, że potrzeba będzie
co najmniej 10 lat na pojawienie się nowego konsensusu co do dat ewangelii
i określenia wspólnot, w których powstały. Wielu badaczy nadal kurczowo trzy
ma się ortodoksyjnego stanowiska, że ewangelie spisano późno. Że dwa lub
nawet trzy pokolenia dzieliły je od wydarzeń, które relacjonowały, że były pisa
ne przez kilkunastu autorów i że nie ma żadnych podstaw do uznania ich auten
tyczności. Lecz ci ortodoksi znaleźli się pod coraz silniejszą presją filologów
klasycznych, historyków, papirologów, a nawet rosnącej liczby teologów.

Powinno się móc ocenić świętego Łukasza jako pisarza w taki sam sposób,

jak, powiedzmy, Tacyta, bez narażania się na oskarżenia o fundamentalizm.

Ewangelia według świętego Jana zasługuje, żeby czytać ją jako arcydzieło

140

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

jednego autora, a nie wspólny utwór jakiejś grupy mieszkańców Palestyny.

Filolodzy w coraz większym stopniu przychylają się do wniosku, że odziedzi
czyliśmy ewangelie mniej więcej w takiej postaci, w jakiej zostały napisane
po raz pierwszy, a nie w beznadziejnie ocenzurowanej wersji. Niedawna praca
Ulricha Victora, cieszącego się uznaniem eksperta w dziedzinie filologii grec
kiej i krytyki tekstu, zadała ostateczny cios szkołom tak zwanej „krytyki for
my" i „krytyki redakcji", które zaciekle atakowały pogląd, że ewangelie są
dziełami historycznymi

. Konsekwencje tej specjalistycznej analizy nie mog

ły być prostsze i głębsze. Otóż znowu mamy prawo traktować ewangelie jako
poważne źródła historyczne, a nie literackie wymysły oparte na niepewnej
ustnej tradycji.

Częściowo problem polega na tym, że współcześni ludzie nie potrafią zrozu

mieć, iż w starożytności podział na to, co naturalne, i to, co nadprzyrodzone,
nie był tak wyraźny, jak się nam dzisiaj wydaje. Dlatego opowieści o Chrystu
sie - i o Helenie 300 lat później - nie były historycznymi biografiami w dzi
siejszym rozumieniu tego słowa. Wiarę, że wszystkie legendy są prawdziwe
co do joty, nazwano euhemeryzmem. Ta nazwa błędnego rozumowania pocho
dzi od imienia Sycylijczyka, Euhemerosa, który twierdził w IV wieku p.n.e.,
że odkrył, iż Zeus był prawdziwym człowiekiem i pochodził z Krety. Najwi
doczniej nie należy rozumieć dosłownie starożytnych tekstów ani wyzbywać
się łatwowierności

. Legendy o życiu Heleny i same ewangelie napisane są

językiem pełnym przenośni, aluzji i alegorii. Nie oznacza to jednak, że są wie

rutnym wymysłem. Czytając legendy jakiejkolwiek kultury, trzeba starać się
zrozumieć, jakie ziarno prawdy historycznej się w nich kryje.

W przypadku ewangelii historycy dorzucili swoje trzy grosze do procesu

ponownej oceny rozpoczętego przez papirologów i filologów. We Włoszech
Marta Sordi i Ilaria Ramelli dowiodły, że Ewangelia według świętego Marka
została włączona do kanonu literatury grecko-rzymskiej przed połową lat 60.

I wieku n.e. i była czytana (a od czasu do czasu nawet parodiowana) przez
takich autorów, jak Petroniusz". Żydowscy uczeni, a wśród nich Shemaryahu
Talmon, dowodzili z jeszcze głębszym przekonaniem, że tak wczesne dzieło,

jak Ewangelia według świętego Marka, mogło łatwo stać się przedmiotem

badań i zostać skatalogowane w archiwach esseńczyków w Qumran - miejscu
powstania rękopisów znad Morza Martwego - przed jego zniszczeniem w 68
roku n.e.

Wielki fiński pionier rekonstrukcji tekstów papirusowych Heikki

Koskenniemi porównał nawet zidentyfikowanie fragmentu zwoju znad Morza
Martwego oznaczonego jako 7Q5 - a jest to ustęp Ewangelii według świętego
Marka (Mk 6,52-53), co znaczyło, że ta relacja musiała powstać, zanim Rzy
mianie zniszczyli Qumran w roku 68 n.e. - z odczytaniem słynnego pisma li

nearnego B

1 3

. Hiszpańska uczona, która wykłada w Izraelu, Joan M. Vernet

niedawno przeanalizowała i porównała rezultaty wszystkich badań nad teksta
mi z Qumran i nad pochodzeniem Ewangelii według świętego Marka, łącznie

Niekończące się poszukiwania

141

z naszymi własnymi i dziełami naszych jawnych oponentów, na przykład Emi
lek Puecha i Vittoria Spottorna. Vernet wyciągnęła jednoznaczny wniosek, że
ewangelie musiały zostać napisane za życia naocznych świadków i że źródła
papirologiczne udowadniają to ponad uzasadnioną wątpliwość

W centrum tej nabierającej rozmachu dyskusji znajdowała się Ewangelia

według świętego Mateusza, której najstarsze zachowane fragmenty - tak zwa
ny Papirus Jezusa - przechowywane są w Magdalen College w Oksfordzie
i w Fundación S. Luca Evangelista w Barcelonie. Przeważająca większość
współczesnych uczonych datowała Ewangelię według świętego Mateusza na
lata 80.1 wieku n.e. W naszej pierwszej książce dowiedliśmy, że powstała ona

jakieś 20 lat wcześniej, na długo przed zniszczeniem Jerozolimy i Świątyni

w 70 roku n.e., a więc przed ucieczką pierwszych chrześcijan ze Świętego
Miasta w 66 roku n.e. W ostatnich latach liczne prace, na przykład napisana
przez Heikkiego Koskenniemiego, potwierdziły tę tezę

Rok po wydaniu naszej książki odkryto nowy papirus z Ewangelią według

świętego Mateusza wśród znalezisk z Oksyrynchos w Ashmolean Muzeum
w Oksfordzie. Fragment ten zaklasyfikowano jako P.Oxy.4404 (PI04). Jest
to niewielki skrawek papirusu z wersetami 21,34-37 i 21,43^4-5. Analiza po
równawcza pisma - standardowa metoda używana przez papirologów do
datowania tekstów - wykazała, że ten fragment ewangelii pochodzi z po
czątku II wieku. A jego uderzające podobieństwo do niebiblijnego papirusu
P.Oxy.225 - z I stulecia n.e. - pozwala sugerować jeszcze wcześniejszą datę
powstania. Tak więc, po manuskryptach z Magdalen College i z Barcelony,
skrawek z Ashmolean Museum to druga zachowana najstarsza wersja tej
ewangelii. Można przypuszczać, że zostanie odkryty jeszcze jeden papirus
z I wieku n.e. z tekstem Ewangelii według świętego Mateusza. Podobne jak
Papirus Jezusa, zachowane rękopisy dowodzą, że nawet najstarsze kopie
ewangelii nie zawierały dodatków stylistycznych. Były zwięzłe, stonowane
i pozbawione upiększeń.

W analizie fragmentów z Magdalen College wykazaliśmy, że papirus ten,

wraz z dwoma starymi i zazwyczaj pomijanymi rękopisami (P37, P45), zawie
ra lepszy, bardziej zbliżony do oryginału ustęp Ewangelii według świętego
Mateusza (Mt 26,22). Apostołowie nie „zaczęli pytać jeden przez drugiego",
kiedy Jezus przepowiedział, że zostanie zdradzony, ale robili to ze wzburze
niem wszyscy razem

. Podobnie niedawno odkryty PI04 pomija wiersz 44

z Ewangelii według świętego Mateusza (Mt 21,43^15), na odwrotnej stronie
tego skrawka papirusu. Wielu badaczy twierdziło, że wiersz 44 to późniejszy

i błędny dodatek. PI04 dowodzi, że mieli rację.

Na pewno zostaną odkryte nowe papirusy - niewykopane podczas prac ar

cheologicznych, nieodnalezione w archiwach, bibliotekach i nieopublikowa-
nych stosach fragmentów w wielkich kolekcjach z Wiednia, Monachium, Ber
lina i Oksfordu. W miarę postępu badań ramy czasowe, w których będą się

142

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

mieścić prace papirologów, niemal na pewno rozszerzą się na lata wcześniej

sze niż obecnie. Zdumiewający rozwój metod kryminalistyki zmieni tę dzie
dzinę nauki. Ten trend - już widoczny - ma poważne konsekwencje. Niezmier

nie stechnicyzowana papirologia nadal będzie dostarczała nowych odkryć,
które zmienią sposób patrzenia na ewangelie, na ich pochodzenie i na ich zna
czenie jako źródeł historycznych.

Dlaczego potrzebny jest ponowny przegląd dowodów papirologicznych

w kontekście badań nad krzyżem? Ponieważ nie można zrozumieć historii
wczesnego Kościoła, jego osiągnięć, a także osiągnięć kultury chrześcijań

skiej bez nawiązania do najstarszych zachowanych rękopisów chrześcijań
skich. Wszystko inne wynika z naszego zrozumienia ewangelii. Jeżeli nie po

traktuje się tych ksiąg jako wiarygodnych źródeł historycznych, wszystkie
następne pytania o życie, czyny Jezusa i relikwie, które mogły się zachować,
tracą znaczenie dla historyka. Jeśli Prawdziwy Krzyż nigdy nie istniał,w takim
razie opisane w tej książce poszukiwania - Heleny, krzyżowców i nasze włas
ne - nie miały sensu.

Jest to jednak odpowiedź podyktowana rozpaczą. W historii starożytnej ist

nieje niewiele dowodów i wiele możliwości. Próbowaliśmy wykazać, że nie
można wykluczyć, iż krzyż Jezusa lub raczej jego fragmenty przetrwały tamtą
burzową noc na Golgocie i wiele następnych stuleci. Możemy być pewni przy
najmniej jednego, że pierwsi chrześcijanie usiłowali zachować krzyż Zbawi
ciela. Wiemy, że oni i ich następcy starali się zachować wiedzę o lokalizacji
wzgórza, na którym ukrzyżowano Jezusa. Próby te były tak desperackie, że
cesarz Hadrian zabudował szczyt Golgoty, zasłaniając to najświętsze miejsce
chrześcijaństwa aż do czasu „wykopalisk" Heleny, matki Konstantyna. Udo
wodniliśmy, że od najdawniejszych czasów krzyż był najważniejszym chrze
ścijańskim symbolem i że używano go na znacznie szerszą skalę, niż uznali to
nasi poprzednicy.

W samym środku tej historycznej i kulturowej sieci znajduje się pilnowany

przez kustoszy z zakonu cystersów Titulus z kościoła Santa Croce, który ciąg

le strzeże swoich tajemnic.

Czy dowiedliśmy, że ten fragment deski był tablicą z Prawdziwego Krzyża?

Oczywiście, że nie. Mamy jednak nadzieję, że przywróciliśmy należne mu
miejsce w spektrum historycznego prawdopodobieństwa. Bertrand Russell
powiedział, że „nie powinno się wierzyć w jakieś twierdzenie, kiedy nie ma
podstawy, by przypuszczać, iż jest ono prawdziwe"

. Z jego słów wynika jed

nak, że powinniśmy potraktować poważnie takie twierdzenie, gdy dysponuje
my nawet bardzo kruchymi podstawami, żeby udowodnić, iż jest prawdziwe.
Kiedy mamy ważne powody do ponownej oceny jakiejś teorii - w tym wypad
ku tej, która głosi, że Titulus rzeczywiście może być bardzo stary i że nie nosi
on żadnych cech charakterystycznych dla średniowiecznego fałszerstwa - po
winniśmy to zrobić bez obawy i nie oglądając się na ewentualne korzyści.

Niekończące się poszukiwania

143

Następcy dzisiejszych naukowców na pewno dowiedzą się więcej o prawdzi
wej naturze tego niezwykłego artefaktu, jeśli tylko Kościół katolicki umożliwi

im dostęp do relikwiarza z Santa Croce. Naszym podstawowym celem było

uwolnienie Timlusu od protekcjonalizmu i trwającego wieki lekceważenia ze

strony uczonych.

Poważne potraktowanie takiego artefaktu to nie bałwochwalstwo, a tym bar

dziej nie bezcelowa antykwarystyka. Tak jak ewangelie są fundamentami chrze
ścijaństwa, tak święte miejsca i relikwie tej wiary przesądzają o jej historycz
nej wyrazistości. Od najdawniejszych czasów wiara w Jezusa była zależna od
tego, co empiryczne: wspomnień, relacji naocznych świadków, miejsc, które
można odwiedzić, przedmiotów, których można dotknąć. Raz po raz autorzy
Nowego Testamentu wyraźnie podkreślają znaczenie świadectwa z pierwszej
ręki, obecności przy jakimś wydarzeniu - kiedy następca Judasza zostaje wy
brany na 12. apostoła (Dz 1,21-22), gdy święty Łukasz opisuje naukową me
todę, której używał przy pisaniu swojej ewangelii (Łk 1,1^1), kiedy święty Jan
i ci, którzy opublikowali jego ewangelię, potwierdzają prawdziwość tego świa
dectwa (J 19,35; 21,24), gdy apostoł Piotr odróżnia mity, w które wierzą poga
nie, od swojej wiarygodnej opowieści (2 P 1,16). Idźcie i zapytajcie świad
ków, mówi święty Paweł czytelnikom jego Listów do Koryntian, większość
z 500 osób, które widziały zmartwychwstałego Chrystusa, nadal żyje. Popłyń
cie statkiem do Jaffy lub Cezarei i porozmawiajcie z nimi, jeśli nie wierzycie
mnie, pokornemu apostołowi.

To właśnie było najważniejszym, a jednocześnie najbardziej spornym aksjo

matem chrześcijaństwa. Wiary nie można zweryfikować, ale fakty tak. Ce
sarz Konstantyn wiedział, co ryzykuje, gdy nawrócił się na chrześcijaństwo.
Przecież budował kościoły na starodawnych cmentarzach i burzył starożyt
ne świątynie, żeby zrobić miejsce dla nowych, chrześcijańskich budowli.
Gdyby założenia religii chrześcijańskiej były bezpodstawne, władca ten ni
gdy by nie narażał swojej wiarygodności w taki sposób. I rzeczywiście, pew
ne jest, że przeprowadził skrupulatne badania, nie odstręczał bez powodu
tych członków rzymskiej elity, którzy pozostali wyznawcami dawnej religii.
Założyciel europejskiego chrześcijaństwa musiał mieć pewność, że ma ono

solidne podstawy historyczne. Chociaż z usposobienia był żołnierzem, a nie
teologiem, to w jego obecności, podczas soboru w Nicei, formułowano pod
stawowe założenia nowej wiary. To nie przypadek, że w ewangeliach - tym
kanonie religii chrześcijańskiej - tak wiele miejsca zajmuje kontekst histo

ryczny. Wymieniają one na przykład imię i nazwisko Poncjusza Piłata, rzym

skiego prefekta Judei.

Jednakże, jak staraliśmy się wykazać, Konstantyn i Helena wiedzieli, że

warto zaryzykować wszystko dla tej wiary. Wielką siłą chrześcijaństwa była

jego baza historyczna, cecha, która przesądziła o jego unikalnym charakterze.

Ogłaszając się chrześcijańskim cesarzem, Konstantyn stał się największym

144

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

dobroczyńcą religii, której korzenie znajdowały się w pismach historycznych
znanych autorów, w konkretnych miejscach, wydarzeniach i artefaktach.
Chrześcijaństwo nie było jedynie systemem wierzeń, lecz mapą, relikwiarzem
i biblioteką. Oferowało wyznawcom pewną wizję czasu i przestrzeni, w której
mogli, całkiem dosłownie, znaleźć swoje miejsce i oczekiwać nadejścia Zba
wiciela. Jak może zaświadczyć każdy, kto widział chrześcijańskich pielgrzy
mów w Ziemi Świętej, właśnie to pozostaje emocjonalną siłą tej wiary nawet
teraz, 17 wieków po Konstantynie. Albowiem, nie mniej niż Helena, Egeria
czy tysiące ludzi, którzy poszli ich śladem, dzisiejsi pielgrzymi wierzą, że Bóg
Wcielony siedział na tych kamieniach, szedł tą drogą, został ukrzyżowany na
tym wzgórzu, z napisem nad głową.

A w Rzymie, w zimnej bocznej kaplicy pewnego barokowego kościoła, nie

gdyś pałacu starzejącej się matki pierwszego chrześcijańskiego cesarza, mogą
oni zobaczyć fragment drewnianej tablicy, pozostałości Timlusu z krzyża Chry
stusa. Historia Timlusu jest równie tajemnicza, jak słowa wyryte w trzech sta
rożytnych językach na jego zniszczonej powierzchni. Dwunastowieczny straż
nik Timlusu, Gerardo Caccianemici, kardynał z kościoła Santa Croce, ukrył tę
cenną relikwię w ołowianym kufrze. Odzyskano ją przypadkiem podczas prac
restauracyjnych w 1492 roku. Od tej pory Titulus był milczącym świadkiem
wielowiekowych zmian w stolicy chrześcijaństwa, traktowanym współcześnie
niewiele lepiej niż cudaczne, staroświeckie trofeum.

Lecz, jak to wykazaliśmy, jest on czymś więcej. Niezwykłym artefaktem,

którego nie można nazwać falsyfikatem z czasów Konstantyna lub średnio
wiecza. Leżący w relikwiarzu w kościele Santa Croce niczym nieozdobiony
skarb, z trzema wierszami szyderczego teksm, nadal przyciąga wzrok i intry
guje umysł pielgrzyma lub turysty. W głębokiej ciszy i spokoju, które panują
w tej kaplicy, odczuwa się potrzebę zapytania, czym naprawdę jest Titulus,
czym były jego dzieje i co przywiodło go do tego odosobnionego miejsca.
Ukryty za grubą szybą i bardzo rzadko wyjmowany, jest jednocześnie nama
calny i niedostępny. Dla każdego reprezentuje coś innego. Wierzący widzi
w nim materialny dowód najstraszniejszej chwili w dziejach chrześcijaństwa.
Natomiast dla historyka może być symbolem geniuszu cesarzowej Heleny
i uporu, z jakim dążyła do odnowienia wiekowej więzi między dwoma miej
scami najświętszymi dla jej wiary, Rzymem a Ziemią Świętą.

Generała Charlesa Gordona, który w 1885 roku napisał słynną relację o świę

tych miejscach Jerozolimy, pamięta się z powodu błędów historycznych, ja
kich dopuścił się w swym dziele. Nie mylił się jednak we wszystkim. „Te miej
sca są w każdym z nas", napisał

1 8

. W każdym z nas, w chrześcijaninie

i niechrześcijaninie, gdyż na wszystkich wycisnęła swoje piętno wiara, która
się tam zrodziła; cywilizacja, którą Helena i jej syn zbudowali na skalnym
szczycie Golgoty, opierając się na tajemnicy wykopanego tam fragmentu
świętego krzyża. Prawdziwy Krzyż był najbardziej ponurym, a przecież także

Niekończące się poszukiwania

145

najbardziej podnoszącym na duchu symbolem przeszłości historycznej chrze

ścijaństwa. Był przerażającym dowodem okrutnej kaźni, ale również inspiru

jącym symbolem chrześcijańskiej wiary w zwycięstwo nad śmiercią. Jedno

cześnie prawdziwy i symboliczny, był przedmiotem, którego dotykano z lękiem
i który przedstawiano z czcią. Reprezentował więź między przeszłością a te
raźniejszością, pomiędzy materialną rzeczywistością a ulotnymi uczuciami,
między wiarą zrodzoną wśród podbitego ludu a religią panującą, jaką stało się
chrześcijaństwo w potężnym Imperium Rzymskim.

Krzyż przemawiał przede wszystkim do ludzkiej chęci poznania. „Pragnę

wiedzy", mówi rycerz Antonius Błock w arcydziele Ingmara Bergmana Siód
ma pieczęć.

„Nie wiary, nie przypuszczeń. Wiedzy". To odwieczna, lecz wyba-

czalna ludzka słabość. Cóż innego prowadziło krzyżowców tyle wieków temu
i nadal prowadzi pielgrzymów, którzy dzisiaj w kościele Grobu Pańskiego ci
chutko schodzą do kaplicy Heleny? Pragnienie pogodzenia wiary z doświad
czeniem. Świadomi, że ten krok zawsze jest trudny i czasami nieosiągalny,
mamy nadzieję, iż jest możliwy. I teraz, i przedtem, nadzieja ta sprawia, że
poszukiwanie wiedzy warte jest wszystkiego, na co nas stać i co możemy po

święcić.

Przypisy

Wstęp

Carsten Peter Thiede i Matthew d'Ancona The Jesus Papyrus, Londyn 1995 (wy

danie przejrzane z posłowiem z 1996), amerykańskie wydanie tej książki nosiło tytuł

Eyewitness to Jesus.

Co do kontrowersji w sprawie ąumrańskiego fragmentu 7Q5 i pa

pirusu Magdalen College St. Matthew, P64, odkrytego przez wiktoriańskiego misjona
rza Charlesa Huleatta w Luksorze, patrz: Graham Stanton Gospel Truth ? New Light on

Jesus and the Gospels,

Londyn 1995. Zastrzeżenia Stantona s ą omówione wyczerpują

co w rozdziałach 3, 4 i 5 naszej książki.

Edward Gibbon Zmierzch cesarstwa rzymskiego, tłum. Zofia Kierszys, Warszawa

1995, t. II, s. 296.

Co do dwóch takich obserwacji mających miejsce w odstępie ponad 100 lat, patrz:

W.C. Prime Holy Cross: A History of the Invention, Preservation and Disappearance
of the Wood Known as the True Cross,

Londyn 1877, s. 68: „Nie m a m pojęcia, czy

współcześnie przeprowadzono jakieś staranne badania na tym starym kawałku drewna,
i nie znalazłem żadnego opracowania, które o nim wspomina od X V I I wieku", oraz:
Paul L. Maier The Inscription on the Cross of Jezus ofNazareth, „Hermes" 1 2 4 , 1 9 9 6 ,
nr 60, s. 73: „Najwidoczniej ten Titulus Crucis nigdy nie został skrupulatnie zbadany,
co powinno być postulowane".

1. Drzewo życia. Krótka historia świętego krzyża

Pożyteczną analizę aspektów teologicznych daje Alister McGrath w Enigma of the

Cross,

Londyn 1987. W sprawie badań symboliki krzyża, patrz: John Baldock The

Elements of Christian Symbolism,

Shaftesbury 1990.

Cyt. w McGrath, op. cit., s. 9.

Tłumaczenie z pracy Lavinii Byrne The Life and Wisdom of Helena Mother of

Constantine",

s. 63-70; patrz też: Anglo-Saxon Poetry, Londyn 1997, s. 159-163.

Przypisy

147

Patrz niżej, rozdział 3.

Z o e Oldenbourg The Crusades, Londyn 1998, s. 418.

Cyt. w Oldenbourg, op. cit, s. 420.

Opisu bitwy szukaj w: Steven Runciman Dzieje wypraw krzyżowych, tłum. Jerzy

Schwarkopf, t. 2: Królestwo Jerozolimskie, s. 4 3 6 - 4 7 3 .

Tacyt Dzieła, t. 2, ks. 15, tłum. Seweryn Hammer, Warszawa 1957.

Najpełniejszy opis tej kaźni znajduje się u Martina Hengela w Crucification in the

Ancient World and the Folly of the Message of the Cross,

Londyn 1977; patrz też: Joseph

A. Fitzmyer Crucification in Ancient Palestine, Qumran Literaturę and the New Testa
ment,

„Catholic Biblical Quarterly" 40, 1978, s. 493-513 oraz J.F. Strange Crucifica

tion, Method of

w suplemencie do Interpreter 's Dictionary to Bibie, s. 199-200.

1 0

Hengel, op. cit., s. 10, 18.

" Co do historycznej wartości tekstów N o w e g o Testamentu patrz: The Jesus Papy

rus,

passim.

1 2

Józef Flawiusz Wojna żydowska, tłum. Jan Radożycki, Warszawa 1992, s. 4 4 9 - 5 1 .

Fitzmyer, art. cit., s. 503.

1 4

Cyt. w: Hengel, op. cit., s. 25.

1 5

Patrz: N. Haas Anthropological Observations on the SkeletalRemainsfrom Giv 'at

ha-Mivtar,

„Israel Exploration Journal" 20, 1970, s. 38-59.

1 6

W tej kwestii niezbędny jest artykuł Paula M. Maiera The Inscription on the Cross

of Jesus ofNazareth,

„ H e r m e s " 124, 1996, s. 5 8 - 7 5 .

1 7

R. Bultmann The History of the Synoptic Tradition, N o w y Jork 1963, s. 272.

1 8

Cytowany przez Maiera, art. cit., s. 59.

Patrz: Maier, art. cit., s. 63.

2 0

Cytowany przez Maiera, art. cit., s. 60. Polska edycja: Gajusz Swetoniusz Tran-

kwillus Żywoty cezarów, t. II, Kaligula, 32, tłum. Janina Niemirska-Płaszczyńska, Wro
cław 2004 .

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu {Biblia Tysiąclecia)

w przekładzie

z języków oryginalnych, Poznań 2000 (1 Kor 22,24).

2 2

Op. cit., G a 6,14.

2 3

Patrz: Cyril E. Pocknee Cross and Crucifix: In Christian Worship and Devotion,

Londyn 1962, s. 33.

2 4

Patrz: Pocknee, op. cit., s. 36.

J a n Willem Drijvers Helena Augusta: The Mother of Constantine the Great and

Legend ofher Finding of the True Cross,

Lejda 1992, s. 81. Pod innymi względami

książka Drijversa napisana jest po mistrzowsku, zwłaszcza jeśli chodzi o szczegóły.

2 6

Michael Grant The Emperor Constantine, Londyn 1993, s. 142.

2 7

Pocknee, op. cit.; patrz też: Robin Lane Fox Pagans and Christians, Londyn 1986,

s. 616: „nie znaleziono żadnego znaku »Chi-Rho« w chrześcijańskim kontekście, który
można by z całą pewnością datować na lata poprzedzające wizję Konstantyna".

2 8

Patrz: Pocknee, op. cit., iL 2.

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

2 9

Patrz: George Pitt-Revers The Riddle of the „Labarum", Londyn 1966. Autor

stawia dość chwiejną hipotezę, że Chi-Rho był tylko przedchrześcijańskim symbolem
wskazującym interesujący wiersz w następnym fragmencie: „ N i e ma żadnego powodu,
by wierzyć, że za panowania Konstantyna Chi-Rho został zaadaptowany j a k o symbol
chrześcijański".

3 0

Patrz: Matthew Black The Chi-Rho Sign - Christogram and/or Staurogram, „Apo-

stolic History and the Gospel: Biblical and Historical E s s a y s presented to F.F. Bruce on
his 60th Birthday", Londyn 1970. Black utrzymuje, że to podwójne znaczenie mogło
spodobać się cesarzowi Konstantynowi: „ » z n a k « , pod którym zwyciężył, był znakiem
krzyża, »staurogramem«, ale jednocześnie zręcznie połączonym z «christogramem»
w artystycznej wersji »boskiego z n a k u « " (s. 323).

3 1

Patrz: Thiede Heritage of the First Christians: Tracing Early Christianity in Euro

pę,

Oksford 1992, s. 94.

3 2

Patrz: Jean de Savignac Le papyrus Bodmer XIV et XV, „Scriptorium" 17, 1963,

s. 5 0 - 5 6 : „ Należy wyciągnąć z tego wniosek, że ten monogram (...) pochodzi w każ
dym razie z Egiptu, z II wieku" (s. 51).

3 3

Margherita Guarducci The Tomb ofSt. Peter, Londyn 1960, s. 99.

3 4

Guarducci, op. cit., s. 117.

3 5

Patrz: Thiede, op. cit., s. 83. Autor podaje przykłady monogramów Chi-Rho znale

zionych w pobliżu Shepton Mallet w Somerset w 1990 roku (ale niedawno zakwestio
nowanych) i pracy Waltera Newtona z 1975 roku.

2. Cesarzowa Helena i narodziny chrześcijańskiej Europy

Główne wykopaliska prowadzili Friedrich Deichmann (1940 i 1 9 5 4 - 1 9 5 8 ) i Ecole

Francaise (od roku 1975). Te wykopaliska odsłoniły okrągły budynek wysoki na 25,5
metra o zewnętrznej średnicy 27,74 metra. Patrz: C.P. Thiede, op. cit., s. 134-135.

Robin Lane Fox opisuje ją trafnie j a k o „najbardziej niezmordowanego działacza

chrześcijańskiego od czasów świętego Pawła; Pagans and Christians, Londyn 1986,
s. 658.

Dostępne są dwie niedawno wydane monografie. Pierwsza, Jana Willema Drijver-

sa, op. cit., i Stephana Borgehammara How the Holy Cross Was Found: From Event to

Medieval Legend,

Sztokholm 1991. Obie są niezastąpionymi przewodnikami po orygi

nalnych źródłach dotyczących życia Heleny, chociaż unikają skrajnych wniosków, któ
re można by z nich wyciągnąć. Praca R. Couzarda Sainte Helenę d' apres l 'histoire et
la tradition,

Paryż 1911, jest przestarzała, ale pozostała przydatnym podręcznikiem

dla początkujących.

E. Waugh Helena, Penguin 1963, s. 9.

Aby odbyć pożyteczne tour d 'horizon ostatnich prac naukowych patrz: Hans A. Pohl-

sander The Emperor Constantine, Londyn 1996; natomiast A.H.M. Jones Constantine
and the Conversion of Europę,

Londyn 1948, to pożyteczne wprowadzenie do tematu,

Przypisy

149

podobnie jak: Michael Grant The Emperor Constantine, Londyn 1993. Intelektualną
wyprawę w świat Konstantyna zagwarantują prace T.D. Barnesa Constantine and Eu-
sebius,

Harvard 1981 oraz The New Empire of Diocletian and Constantine, Harvard

1982. W przeciwieństwie do nich, książki poświęcone cesarzowej Helenie, prawie za

wsze mają dewocjonalny charakter - przykładem może być cytowana j u ż pozycja L a -
vinii Byrne.

Patrz: Borgehammar, op. cit., s. 10 i nast.

Cytowane u Drijversa, op. cit., s. 7 9 - 8 0 .

Co do trwałości tej tradycji patrz: Winifred J o y Mulligan TheBritish Constantine -

an English Historical Myth,

„The journal o f medieval and renaissance studies", 1978,

i V. Burch Myth and Constantine the Great, Londyn 1927.

Cytowane w Mulligan, art. cit., s. 264. Polska edycja: Jakub de Voragine Złota

legenda,

tłum. J. Pleziowa, Warszawa 1983.

1 0

Mulligan, art. cit., s. 266.

Mulligan, art. cit., s. 270.

1 2

Kiedy małżonek Eleny, Magnus Maksymus, udał się do Galii w 383 roku, aby

walczyć o imperium, ona pozostała w Trewirze. Zyskała tam opinię świętej, co zachę
ciło Sulpicjusza Serwusa do napisania jej hagiograficznego życiorysu.

Patrz: Drijvers, op. cit., rozdział 1 oraz J. Vogt Helena Augusta, the Cross and theJews:

Some Enąuiries about the Mother of Constantine the Great,

„Classical Folia" 31,1977.

Patrz: Drijvers, op. cit., s. 24 i Thiede, op. cit., s. 108-110.

1 5

Patrz: Hans A. Pohlsander Crispus: Brillant Career and Tragic end, „Historian"

33, 1984, s. 7 9 - 1 0 6 .

1 6

Oba fragmenty cytowane u Pohlsandera, op. cit., s. 53.

1 7

Temat przebudowy porusza Richard Krautheimer The Constantinian Basilica,

„Dumbarton Oaks Papers" 2 1 , 1967, s. 115 i nast.

1 8

Patrz: Drijvers op. cit., s. 42: „ B y ł o oczywiste dla tych, w czyje ręce dostały się [te

monety], że Helena i Fausta przedstawiane są jako chronione [przez cesarza] i [uważa
ne za] podpory nowego społeczeństwa, które chciał zbudować".

1 9

Drijvers podaje j a k o przykład tego awansu Flawiusza Optatusa, konsula w 334

roku, spowinowaconego poprzez małżeństwo z cesarzową, op. cit., nr 21, s. 43.

2 0

Patrz: rozdział 6, s. 192, przyp. 9.

2 1

Patrz: A.H.M. Jones Constantine and the Conversion of Europę, Londyn 1949, s. 96.

2 2

Na przykład na kolumnie Trajana przedstawione są żołnierskie tarcze ozdobione

piorunami, symbolami Jowisza.

2 3

Patrz: R.H. Storch The Trophy and the Cross: Pagan and Christian Symbols in the

Fourth andFifth Centuries,

„Byzantion" X l , 1970, s. 105-117. „Dając tak doniosłe

miejsce labarum w biografii Konstantyna, Euzebiusz czyni zeń materialny znak nie
biańskiego przymierza między tym cesarzem a B o g i e m chrześcijan" (s. 114).

2 4

Pewna autorka trafnie określiła to j a k o znak „mistycznego zwycięstwa", patrz:

Diana Bowder The Age of Constantine and Julian, Londyn 1978, s. 24.

150

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

2 5

Patrz: Lane Fox, op. cit., s. 618 : „Najlepszym dowodem na [istnienie] jakiegoś

boga jest j e g o opieka".

2 6

R a m s a y MacMullen Constantine and the Miraculous, „Greek, R o m a n and Byzan-

tine Studies" 9, 1968, s. 8 1 .

2 7

MacMullen, art. cit., s. 96: „ M u s i m y przyjąć, że współcześni Konstantyna (a więc

czemu nie on s a m ? ) naprawdę obawiali się magii przeciwnika, wierzyli w p o m o c sił
nadprzyrodzonych, udzieloną w widoczny sposób na polu bitwy, zaakceptowali bez
krytycznie moce wezwane zarówno przez ofiary, które złożył Makscencjusz, j a k i m o c
symbolu krzyża. A więc patrzyli na walkę starej religii z nową j a k o na coś potężniej
szego, ale w istocie nieróżniącego się od starcia czarów rzucanych przez obie strony".

2 8

Tematykę podziałów porusza L a n e Fox, op. cit., s. 609 i nast.

2 9

Patrz: Barnes Constantine and Eusebius, s. 2 6 .

3 0

Cytowane u Granta, op. cit., s. 154. Patrz też: Barnes Constantine and Eusebius, s. 43:

„ L e c z w ostatecznym rozrachunku dokładne szczegóły nawrócenia Konstantyna niewiele
znaczą. Po 18 października 312 roku cesarz konsekwentnie uważał się za sługę Bożego,
któremu powierzono misję nawrócenia cesarstwa rzymskiego na chrześcijaństwo".

3 1

Patrz: R. Couzard, op. cit., s. 10-12.

3 2

Vogt, art. cit.

3 3

Patrz: Henry Chadwick The Fali ofEustathius ofAntioch, „Journal o f Theological

Studies" 49, 1948, s. 2 7 - 3 5 : „Przeszłość matki cesarza mogłaby dać sposobność do
sarkastycznych uwag ze strony biskupa Antiochii. Z j e g o ataku na interpretację Oryge-

nesa fragmentu Biblii o czarownicy z Endor wynika, że łączył złośliwy język z po
stawą racjonalistyczną, co było rzadkością w IV wieku" (s. 34).

3. Odkrycie Prawdziwego Krzyża

Patrz: E.D. Hunt Holy Land Pilgrimage in the Later Roman Empire AD 312-460,

Oksford 1982, s. 246: „Pielgrzym musiał przeżyć w drodze do wiarygodnego celu".

Patrz: E . D . Hunt, op. cit., s. 15: „Mieszkańcy Palestyny dobrowolnie zaczęli dzia

łać j a k naturalne, lecz mimowolne ognisko zmian w Kościele światowym, których po
wodem było wstąpienie Konstantyna na tron".

Patrz: H. A. Drakę Eusebius on the True Cross,, Journal o f Ecclesiastical History" (36),

1985, s. 4: „ S a m e męczarnie wspólnoty chrześcijańskiej, jakie sprawiałajej bliskość posą

gu takiej bogini przy grobie Chrystusa, wystarczyłyby, żeby zachować wspomnienie o tym
świętym miejscu. Mówiąc brutalnie, nie mogliby mieć lepszego drogowskazu".

Euzebiusz Vita Constantini, tłum. C. McGiffert i E . C . Richardson w SelectLibrary

ofNicene and Post-Nicene Fathers,

1.1, N o w y Jork 1890, s. 530.

Euzebiusz, op. cit., s. 5 3 1 .

Patrz: Hunt, op. cit., s. 37: ta podróż była „głównie działalnością publiczną, prowa

dzoną konwencjonalnymi metodami, ale jednocześnie wynikała z głębokiego, osobi
stego przekonania".

Przypisy . 151

'Hunt, op. cit., s. 49.

Patrz: Henry Chadwick The Circle and the Ellipse: Rival Concepts of Authority in

the Early Church

, Oksford 1959, s. 6-7; Andre Parrot Golgotha and the Church of the

Holy Sepulchre,

Londyn 1957, s. 53 oraz Hunt, op. cit., s. 4.

Patrz niżej: rozdział 5, gdzie umieściliśmy dyskusj ę o godnym uwagi rysunku przed-

stawiającym statek pielgrzymów w kaplicy Świętego Wartana pod kościołem Grobu
Pańskiego - kolejny dowód na to, że miejsce było uważane za święte od pierwszych
dni chrześcijaństwa.

Patrz: Chadwick, op. cit., s. 7 : „Konstantyn nie tworzy idei [nowej] Jerozolimy.

Jest zależny od obowiązującego sposobu myślenia, którego odzwierciedleniem było
szeroko rozpowszechnione przekonanie, że Golgota (a nie Świątynia jerozolimska, j a k
sądzili Żydzi) to miejsce grobu Adama i środek ziemi (...) pierwotna przewaga Jerozo
limy w myśli chrześcijańskiej nie zniknęła wraz ze zdobyciem miasta przez legiony
Tytusa lub klęską zadaną przez Hadriana. To święte miasto pozostało ważnym centrum
nowej religii".

" J a k udowodnił Stephen Borgehammar, patrz: How the Holy Cross Was Found:

from Event to Medieval Legend,

Sztokholm 1991, s. 140.

1 2

Patrz: Lionel Casson Travel in the Ancient World, Baltimore 1974.

1 3

Tak zwany Pielgrzym z Bordeaux, który dotarł do Ziemi Świętej około 333 roku,

przebył 3400 mil rzymskich (około 5470 kilometrów), dzielących Bordeaux i Jerozolimę,
w ciągu 170 dni. To znaczy, że dziennie musiał przejść 20 mil (około 32 kilometrów).

1 4

Cytowane za Hunt, op. cit., s. 37.

1 5

Charles Couasnon The Church of the Holy Sepulchre in Jerusalem: the Schweich

Lectures of the British Academy 1972,

Londyn 1974, s. 1; L.H. Vincent, cyt. w: Parrot,

op. cit., nr 1, s. 66.

Egeria 's Travels to the Holy Land,

tłum. John Wilkinson, Londyn 1971, s. 127.

1 7

Co do kontekstu ideologicznego architektury z czasów Konstantyna, patrz: Ri

chard Krautheimer 77ie Constantinian Basilica, „Dumbarton Oaks Papers" 2 1 , 1967,
s. 115 i nast.

Drijvers, op. cit., nr 10, s. 5.

1 9

Patrz: Hunt, op. cit., s. 28: „ O d s a m e g o początku należy uznać, że w historii nie ma

niczego, co łączyłoby Helenę z odkryciem Prawdziwego Krzyża".

2 0

N i e brakuje komentarzy dotyczących prac i osoby Euzebiusza. Na przykład patrz:

R.M. Grant Eusebius as Church Historian, Oksford 1980; D.S. Wallace-Hadrill Euse
bius of Caesarea,

Oksford 1960. Niezbędna jest analiza przeprowadzona przez Timo-

thy'ego D. Barnesa w: Constantine and Eusebius, Cambridge (w Massachusetts) 1981.

2 1

Michael Grant, op. cit., s. 4 - 5 .

2 2

Patrz: Hunt, op. c i t , s. 37.

2 3

Istnieją zaszczytne wyjątki. Patrz: H.A. Drakę, art. cit., i Borgehammar, op. cit.

2 4

Na ten temat patrz: R.M. Grant, op. cit., s. 24 i nast.

2 5

C o s i ę tyczy tej dyskusji, patrz: P.W.L. Walker Holy City, Holy Places? Chri

stian Attitudes to Jerusalem and the Holy Land in the Fourth Century,

Oksford

152

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

1990; H.A. Drakę Eusebius on the True Cross, „Journal of the Ecclesiastical History"

36, 1985, s. 1-22; Z. Rubin The Church ofthe Holy Sepulchre and the Conflict Bet-
ween the sees of Caesarea and Jerusalem,

„The Jerusalem Cathedra", 2, Jerosolima/

Detroit 1982, s. 79-105.

2 6

Patrz: Borgehammar, op. cit., s. 118: „Natychmiast wyczuwamy, j a k wielkie zakło

potanie musiały budzić chrześcijańskie symbole i budowle przypominające M ę k ę
Pańską na początku IV wieku u biskupa, który chciał przekonać wykształconych ludzi,
że chrześcijaństwo było doktryną równie wzniosłą j a k najlepsza filozofia".

2 7

Co do tego nieprzekonywającego wyjaśnienia, patrz: Drakę, art. cit., s. 20: „Mil

czenie Eusebiusza (...) powinno być rozumiane j a k o nieme świadectwo nie tylko no
wości tej idei, lecz także zagrożenia, jakim było przywiązanie do niej Konstantyna".

2 8

Patrz: Walker, op. cit., s. 258: „ J a k o biskup metropolitarny mógł żywić podejrze

nia co do zamiarów hierarchów Kościoła jerozolimskiego. Czy byli oni całkowicie
szczerzy? Jeżeli to drzewo [krzyża] mogło być wielką siłą wśród wierzących, bez wąt
pienia było w stanie odegrać taką s a m ą rolę w kościelnej polityce".

J . H . N e w m a n Two Essays on Biblical and Ecclesiastical Miracles, Londyn 1875,

wznów. 1907, s. 291 i 296. Patrz: Borgehammar, op. cit., s. 106.

3 0

Patrz: Thiede & d'Anncona, op. cit., s. 1 9 0 - 1 9 1 . Fragment zawiera informacje

o znaczeniu dokładnego przekazu i nauce na pamięć świętej tradycji w środowisku
żydowskim w połowie I wieku n.e. Patrz też: B. Gerhardsson 77ze origins of the Gospel
tradition,

Londyn 1979.

3 1

Co do przykładów, patrz: Andre Parrot, op. cit., s. 56.

Onomasticon

74, s. 19-21, cytowane w: Parrot, op. cit., s. 56.

3 3

Mt 27,32; Mk 15,20; J 19,17.

3 4

Hbr 13,12.

3 5

Patrz: Borgehammar, op. cit., s. 96-98.

3 6

Co do dyskusji o Cyrylu, patrz: Walker, op. cit., passim.

3 7

Do ograniczonej bibliografii o Cyrylu należą prace następujących autorów:

J. Mader Der heilige Cyrillus, bischof von Jerusalem, im seinen leben und seinen

schriften,

Einsiedeln 1891; A. Paulin Saint Cyrille de Jerusalem catechete, Paryż 1959;

E. Bihain L 'epitre de Cyrille de Jerusalem a Constance sur la vision du crobc, „Byzan-
tion"43, 1973, s. 264-296; E.H. Griffbrd Cyrilof Jerusalem, Oksford 1894; W. Telfer
Cyril of Jerusalem and Nemesius of Emesa,

Londyn 1955.

3 8

Cytowane u Drijversa, op. cit., s. 82.

3 9

Cytowane u Drijversa, op. cit., s. 82.

4 0

Cytowane u Wilkinsona, op. cit., Londyn 1971, s. 20.

4 1

Patrz: Hunt, op. cit., s. 85: „ N i e ma granic możliwości powołania Biblii do życia

przed j e g o oczami; biblijne skojarzenia (nieważne j a k kruche) stanowiły coś w rodzaju

listów uwierzytelniających dla miejsca pielgrzymek, wyróżniając je j a k o święte".

4 2

Patrz: recenzja J.F. Matthews The Prosopography of the Later Roman Empire,

„Classical Review" (88), 1974, s. 104.

4 3

Patrz: Wilkinson, op. cit., s. 240.

Przypisy

153

Patrologia Graeca

48, s. 826.

4 5

Patrz: Hunt, op. cit., s. 129.

4 6

Cytowane u Hunta, op. cit., s. 132.

4 7

Cytowane u Hunta, op. cit., s. 92.

4 8

Cytowane u Hunta, op. cit., s. 4 1 .

4 9

Wilkinson, op. cit., s. 136-138.

5 0

Wilkinson, op. cit., s. 146-147.

Wilkinson, op. cit., s. 5.

5 2

Patrz: Hunt, op. cit., s. 124: „Zdrada J u d a s z a czy męczarnie J e z u s a na krzyżu nie

były dla wiernych odległymi w czasie wydarzeniami, lecz, za pośrednictwem miejsca
i lektury, dokładnie wspominanymi w teraźniejszości".

5 3

Argument Hunta, że „wymagano jakiegoś sformułowania o tym, w jaki sposób

wyszło to na światło dzienne" (op. cit., s. 40). Ale zakłada to istnienie luki tam, gdzie
niekoniecznie musiała istnieć.

5 4

Patrz: Kenneth G. Holum Theodosian Empresses - Women and Imperial Domi

niom in Late Antiąuity,

Berkeley 1982.

5 5

W.C. Prime Holy Cross: A History of the Invention, Preservation and Disap-

pearance of the Wood Known as the True Cross,

Londyn 1877, s. 87.

4. Pocałunek życia - Jerozolima i Rzym, czyli jak kawałek d r e w n a

z orzechowca zmienił bieg historii

Istnieje wiele różnych wydań tego łacińskiego teksm, z przekładem lub bez. Po

rządne angielskie wydanie podane jest w pracy J. Wilkinsona Egeria s Travels, Jerozo

lima 1981, s. 8 9 - 1 4 7 . Co do teksm łacińskiego, patrz: A. Franceschini i R. Weber (red.)
Corpus christianorum series Latina,

t. 175, Tumhout 1965, s. 29—103.

M.C. Diaz y Diaz, red. Valerius, Epistula de Beatissimae Aetheriae (s. Egeriae)

laude,

Paryż 1965, s. 3 2 1 - 3 4 8 .

1 Kor 15,6.

J 19,17; J 19,41-42; Hbr 13,12.

C.P. Thiede Heritage of the First Christians..., s. 141-147.

N a s u w a się tu interesujące spostrzeżenie, że miejscowa tradycja i dowody mate

rialne były - przynajmniej od czasu do czasu - uważane za mniej ważne niż boska
interwencja. W niektórych relacjach o odkryciach Heleny to znak dany z nieba wska
zuje miejsce ukrycia Prawdziwego Krzyża, a cudowne uzdrowienie umożliwia j e g o
identyfikację.

2 Kor 13,13.

M t 28,19.

Por. rezultaty badań w: E. Hello Physiognomie des Saints, Paryż 1858; A. Legner

Reliąuien in Kunst undKult,

Darmstadt 1995, s. 63.

154

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

1 0

N i e byli pierwszymi, którzy głosili Dobrą Nowinę w Rzymie; święty Paweł przy

był po świętym Piotrze, ale według rzymskiej tradycji, opartej na pewnym fragmencie
u Ireneusza, obaj apostołowie byli gwarantami tamtejszej wspólnoty. Por. C.P. Thede
Simon Peter -from Galilee to Rome,

Ekseter 1986, II przejrzane wydanie, Grand Ra-

pids 1988, s. 153-158, 171-193.

1 1

Co się tyczy chronologii, to przyjęliśmy rekonstrukcję zaproponowaną przez

S. Borgehammara w: How the Holy Cross Was Found: from Event to Medieval Le

gend,

Sztokholm 1991.

De Obitu Theodosii,

s. 47.

1 3

Różne wydania podają odmienne szczegóły, a ci autorzy, którzy mieszkali na

wschodzie cesarstwa rzymskiego, uwielbiali teologiczne upiększenia. J a k j u ż powie
dzieliśmy, Theodoret z Cyrrhusu (ok. 3 9 3 - 4 6 6 ) próbował bronić nieco ekstrawaganc
kiego posunięcia matki Konstantyna, twierdząc w Historii Kościoła, że użycie przez
nią części gwoździa z Prawdziwego Krzyża do sporządzenia wędzidła dla cesarskiego
wierzchowca było spełnieniem proroctwa Zachariasza: „Wówczas nawet na dzwonecz
kach koni umieszczą napis: »Poświęcone P a n u « " ( Z a 14,20).

1 4

Patrz wyżej: s. 52-54.

1 5

Patrz: J. Zias & E. Sekels The Crucified Man from Giv 'at ha-Mivtar: A Reappra-

isal,

„Israel Exploration Journal" 35 [1985], s. 2 1 - 2 7 ; J. Zias La prima cristianita in

Terrasanta

w: A. Donati, red. Dalia Terra alle Genti. La dijfusione del cristianesimo

nei primi secoli,

Mediolan 1996, s. 44—48.

Według współczesnych przekładów zmartwychwstały Chrystus polecił apostołom, żeby

zobaczyli jego ręce (Tomasz ich dotknął) (Mt 24,39; J 20,27). (Cyt. za Biblia to jest Pismo
święte Starego i Nowego Testamentu z Apokryfami. Nowy przekład zjęzyków hebrajskiego
i greckiego,

Warszawa 1990). Greckie słowo cheir może oznaczać ramię lub rękę; normal

nie to kontekst lub dodatkowe słowa pomagają ustalić właściwe znaczenie. Badania i eks
perymenty dowodzą że to ramiona, a nie dłonie Jezusa przybito do krzyża, i nasze tłuma
czenia tych fragmentów ewangelii powinny zostać odpowiednio zmienione.

1 7

B y ć może clams trabalis, mocny gwóźdź używany do belek (patrz: Horacy Car-

mina,

I, 35, 18) i idiomatyczne określenie u Cycerona In Verrem 5, 53: trabali clavo

figere,

„przybić to gwoździem").

1 8

W owym czasie w południowych Indiach istniały królestwa Chera, Chola i Pandja.

Tomasz przebywał w północnej i północno-zachodniej części Indii. Tak zwani „chrze
ścijanie Tomasza" nadal zamieszkują okolice Malabaru i Goa. Handel z Rzymem kwitł
i na zachodzie oraz południu Indii znaleziono rzymskie wyroby.

1 9

Pątniczka Egeria dowiedziała się o Aktach Tomasza i o obecności j e g o relikwii

w Edessie, kiedy odwiedziła to miasto około 3 84 roku. Patrz: Peregrinatio 17,1; 19,3.

2 0

Chorzy odzyskiwali zdrowie po dotknięciu brzegu płaszcza Jezusa ( M k 6,56);

pewna kobieta, która dotknęła skraju j e g o płaszcza z tyłu, została uzdrowiona, kiedy
Jezus się odwrócił i pochwalił ją za jej wiarę (Mt 9,20-23).

2 1

Por. C.P. Thiede The Search for the True Cross, „The Church o f England News-

paper" z 19 marca 1999 roku, s. 18.

Przypisy

155

2 2

Patrz wyżej: s. 14.

2 3

N i e ma żadnego powodu, aby wątpić w autentyczność tego wydarzenia. Od czasu

do czasu badacze N o w e g o Testamentu, idąc za modą, powątpiewają w Ewangelią we
dług świętego Jana, traktując to niemal j a k o zasadę. Podkreślają, że nie wiemy, co się
stało w ciągu najbliższych godzin po śmierci Jezusa. Czy rzeczywiście pogrzebano go
w nowym grobie Józefa z Arymatei w pobliżu Golgoty (J 19,41), czy też został, j a k o
uśmiercony skazaniec, wrzucony do anonimowego m a s o w e g o grobu? Odkrycie ossu
arium Jehohanana z Givat ha-Mitvar dostarczyło nam tak poszukiwanego dowodu
z tamtej epoki. Zawierało ono szczątki ukrzyżowanego mężczyzny, którego zdjęto
z krzyża i pogrzebano zgodnie z żydowskim zwyczajem. Krewni lub przyjaciele ze
brali nawet kości skazańca - gdy ciało zgniło i odpadło - i pochowali powtórnie w ma
łej kamiennej skrzynce (ossuarium), umieszczając na niej j e g o imię. Jeżeli chodzi o ob
rządek grzebalny, każdego Żyda traktowano tak samo j a k innych, niezależnie od
powodu j e g o śmierci. Ukrzyżowanie przez Rzymian (w przypadku Jehohanana także
mogło chodzić o ukrzyżowanie przez rzymskich okupantów, ponieważ tylko oni mieli
prawo w Izraelu karania skazańców śmiercią na krzyżu) nie robiło różnicy.

2 4

Pozostaje to jednym z najpoważniejszych argumentów potwierdzających fakt, że

dawna Golgota obecnie znajduje się pod kościołem Grobu Pańskiego. Miejscowa
wspólnota chrześcijańska twierdziła tak od wieków, chociaż miejsce to - wszystko
zdawało się na to wskazywać - było „niewłaściwe", gdyż leżało w granicach Jerozoli
my, a n i e poza n i ą ( J 19,17; Hbr 12,12). Zachowali oni dokładne wspomnienie pewne
go faktu topograficznego, który dopiero współczesna archeologia ponownie odkryła
i potwierdziła.

2 5

Ambroży (patrz wyżej) w swojej mowie pogrzebowej na cześć cesarza Teodozju

sza Wielkiego i J a n Chryzostom w swoich homiliach o Ewangelii według świętego
Jana około 398 roku (In Joannem hom. 85).

2 6

Sokrates Scholastyk Historia Ecclesiae 1,17; około 4 3 9 roku.

2 7

Patrz wyżej: s. 2 1 - 2 3 .

In Ioannem hom.

85; patrz: przyp. 2 5 .

2 9

D z 12,1-3.

3 0

D z 12,6-17. Patrz C.P. Thiede Simon Peter-from Galilee to Rome, s. 153-157;

id., Babylon, der andere Ort: Anmerkungen zu IPetr 5,13 und Apg 12, 17, „Biblica"

67/4, s. 5 3 2 - 5 3 8 .

3 1

Eutychiusz z Aleksandrii Annales 985, datuje powrót do Jerozolimy na czwarty rok

panowania cesarza Wespazjana, tzn. 73 lub 74 rok n.e. Por. B . Pixner Wege des Messias

undStatten der Urkirche,

Giessen 1996, s. 300-304, z dalszą literaturą przedmiotu.

3 2

W końcu udowodnił, że był właściwym człowiekiem na właściwym miejscu. Por.

M. HengelJakobus der Herrenbruder - der erste „Papst"? w: E . G r ó s s n e r & O. Merk
(red.) Glaube und Eschatologie, F S W.G. Kummel, Tybinga 1985, s. 7 1 - 1 0 4 ; R. Bauc-
kham Jude and the Relatives of Jesus in the Early Church, Edynburg 1990, s. 4 5 - 1 3 3 ;

C.P. Thiede Ein Fisch Jur den rómischen Kaiser, Juden, Griechen, Romer: Die Welt

des Jesus Christus,

Monachium 1998, s. 150-202.

156

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

3 3

Jako brat Józefa z Nazaretu. Euzebiusz z Cezarei Historia kościelna. O męczenni

kach palestyńskich,

tłum. Arkadiusz Lisiecki, Kraków 1993 - 3 , 1 1 ; 3,32,6,4,22,4. Por.

J 19,25; Łk 24,18. Patrz: R. Bauckham, j a k w przyp. 32, s. 15-32; R. Riesner Kleopas,
„ D a s Grosse Bibellexikon", Wuppertal/Giessen 1990, s. 794. Hegezyp, piszący około

180 roku, okazał się wiarygodnym, wyjątkowo dobrze poinformowanym autorem. Patrz

m.in.: B . Gustafsson Hegesippus ś, Sources and his Reliability, „Texte und Untersu-
chungen" 7 8 , 1 9 6 1 , s. 2 2 7 - 2 3 2 ; L. Herrmannlafamilledu Christd'apresHegesippe,
„ R e v u e de 1' Universite de Bruxelles" 42, 1936-1937, s. 387-394.

3 4

Euzebiusz Historia kościelna, 3,11.

3 5

A być może Tyche. Niektórzy uczeni wysunęli przypuszczenie, że Euzebiusz (Vita

Constantini,

3,26) po prostu pomylił bóstwa przedstawione w świątyniach jerozolim

skich lub świadomie przedstawił rzecz ohydniejszą, co później poprawił Konstantyn,
kiedy wybrał Wenus niż mniej g o d n ą pogardy Tyche (Fortunę, czyli L o s - greckie
słowo, które nie pojawia się w N o w y m Testamencie, ale kilkakrotnie w Septuagincie,
greckiej wersji Starego Testamentu: R d z 30,11; Iz 65,11; 2 Mch 7,37). Jerozolimskie
monety z czasów Hadriana ukazują dwie świątynie poświęcone Tyche, ale ani jednej

Wenus/Afrodycie. C o do dyskusji o tym dowodzie, patrz: M. Biddle The tomb of Christ,

Stroud 1999, s. 18.

3 6

A . K . Bowman, J.D. Thomas The Vindolanda Writing Tablets w: Tabulae Yindolan-

denses

II, Londyn 1994, s. 18.

Por. W. E c k Inschriften auf Holtz. Ein unterschatztes Phdnomen der epigraphi-

schen Kultur Roms,

P. Kneissl, Volker Losemann (red.) Imperium Romanum, Stuttgart

1998, s. 2 0 3 - 2 1 7 , tutaj s. 2 1 1 - 2 1 7 .

3 8

Por. W. Eck, j a k powyżej w przyp. 37, s. 206.

3 9

J.H. OHver Greek Constitutions ofEarly Roman Emperors from Inscriptions and

Papyri,

Filadelfia 1989, nr 38.

4 0

W. Eck, j a k wyżej w przyp. 37, s. 214. Sozomen, historyk z Konstantynopola,

napisał Historię Kościoła, prawdopodobnie między rokiem 443 a 450. Opisuje w niej
odkrycie świętego krzyża, gwoździ i Timlusu oraz cudowne zidentyfikowanie Praw
dziwego Krzyża. Przytacza wcześniejsze źródła z jednym wyjątkiem: twierdzi, że była
tam drewniana deska, na której białymi literami po hebrajsku, grecku i po łacinie napi
sano następujące słowa: „Jezus z Nazarem Król Żydóv/'\Historia Kościoła 2 ) . Wyda

je się, że sformułowanie „białe litery" to zawoalowana aluzja do tego typu napisu:

titulus

to była typowa pobielona rzymska tablica, czyli album lub tabula dealbata.

Musiał dysponować dokładnymi informacjami o tym napisie, gdyż podał prawidłowo
kolejność trzech języków i nie skopiował kolejności, którą podaje święty Jan w swojej
ewangelii (patrz niżej).

4 1

Greckie słowo to a r a a (aitia). K a s j u s z Dion Kokcejanus Historia rzymska 5,3,7;

Mk 15,26, Mt 27,37.

4 2

J 19,19: m ^ o v .

4 3

Kwintylian Declamationes minores 274 (sugeruje największe skrzyżowania dróg);

J 19,19-20.

Przypisy

157

4 4

K a s j u s z Dion Kokcejanus Historia rzymska 5,3,7; Swetoniusz: op. cit., Kaligula

32; Euzebiusz Historia kościelna 5,1,43-44.

4 5

Swetoniusz, op. cit., Domicjan 10.

4 6

W rzymskim fragmencie nie zachowały się ślady gwoździ. B e z względu na sprawę

autentyczności, nie powinno się używać tego braku j a k o argumentu za przywiązaniem
do belki, po prostu miejsca, w które powinny się zagłębić gwoździe, j u ż nie istnieją.

4 7

Łacińska końcówka -ieum odpowiada greckiej -eion i, w takich kontekstach, w po

łączeniu z imieniem danej osoby, określa świątynię. Historyk G e z a Alfeldi niedawno
wysunął hipotezę, że ta inskrypcja odnosi się do jednej z wielkich latarni morskich
w kształcie wysokich wież w porcie Cezarei, nazwanej Druseium od imienia Druzusa,
brata Tyberiusza, który zmarł w roku 9 p.n.e., oraz Tiberium od imienia Tyberiusza,
ówczesnego cesarza. L e c z nasze jedyne źródło historyczne, J ó z e f Flawiusz, nie wy
mienia nazwy drugiej wieży, co na pewno by zrobił, gdyby nosiła ona znane - i na
prawdę sławne - „ c e s a r s k i e " imię. Patrz: W. E c k Neue Deutung der Pilatusinschrift
von Casarea,

„Welt und Umwelt der Bibel", 15 (2000), s. 63.

4 8

Cesarz Klaudiusz podniósł rangę urzędu miejscowego zarządcy prowincji w C e

zarei z prefekta na prokuratora; a więc Piłat był prefektem, ale Feliks i Festus, z który
mi miał do czynienia święty Paweł, byli prokuratorami. N o w y Testament nie myli tej
terminologii. Urząd Piłata, Feliksa i Festusa jest określony p o grecku j a k o hegemon.
N a z w a ta zawiera oba łacińskie terminy.

4 9

Niektórzy uczeni twierdzili, że „hebrajski" w istocie oznacza „aramejski", i czasa

mi rzeczywiście tak jest, nawet w Ewangelii według świętego Jana. Jednakże tu, na
Timlusie, mógł znajdować się napis po aramejsku tylko z jednego powodu - aby go
lepiej zrozumiano. Ale to gwarantowała j u ż grecka wersja, ponieważ Żydzi zarówno
w Jerozolimie, j a k i gdzie indziej byli dwu-, a nawet trójjęzyczni, j a k udowodniono to
niejeden raz. Por. C.P. Thiede i M. d ' A n c o n a The Jesus Papyrus, Londyn 1996,
s. 115-123; patrz też: S.E. Porter Jesus and the Use of Greek in Galilee w: B. Chilton &

C E . Evans (red.) Studying the Historical Jesus: Evaluations of the State of Current

Research,

Lejda 1994, s. 123-154. Nieliczni, którzy nie znali greki, byli dostatecznie

konserwatywni, żeby rozumieć hebrajski. W czasach Piłata wciąż j e s z c z e był to język
charakterystyczny dla tradycyjnie nastawionych Żydów. Dlatego rzymski prefekt użył
by bez wahania j ę z y k a hebrajskiego na Timlusie.

5 0

Tę inskrypcję można znaleźć p o z a Dziejami Apostolskimi ( D z 21,28-31). Święty

Paweł, który najwidoczniej znał wiele języków (Dz 21,37-40), został oskarżony o przy
prowadzenie (nieobrzezanego) Greka z Efezu imieniem Trofimos do świątyni i tłum
ortodoksyjnych Żydów chciał zatłuc go na śmierć, kiedy interweniowała rzymska ko
horta świątynna. Dwie kopie tej tablicy znajdują się w John Rockefeller Museum w J e
rozolimie (fragment) i w Tureckim Muzeum Narodowym w Stambule.

5 1

Jednym z najstarszych tekstów należących do Textus Maioritatis, jest K o d e k s Q,

znajdujący się w Herzog-August-Bibliothek w Wolfenbiittel, który, tak j a k Kodeks Alek
sandryjski,

pochodzi z V wieku. Chociaż zachował się w e fragmentach, z uszkodzonymi

158

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

ustępami z Ewangelii według świętego Ł u k a s z a i świętego Jana, na całych stronach
znajduje się fragment Ewangelii według świętego Ł u k a s z a ( Ł k 23,38).

5 2

Niektóre z manuskryptów Ewangelii według świętego Ł u k a s z a zawierające dłuż

szy ustęp różnią się między s o b ą pod pewnymi względami zarówno stylem, j a k i po
rządkiem słów. Żaden z nich nie jest identyczny z Ewangelią według świętego Jana.
M o ż n a tylko powiedzieć, że istniała niezależna tradycja kojarzona ze świętym Łuka
szem, kładąca nacisk na wzmiankę o tych trzech językach i o greckim j a k o pierwszym.

5 3

Wiele mówiący przykład osiągnięć naukowych dotyczących N o w e g o Testamentu,

a pochodzących sprzed I wojny światowej, kiedy znano j u ż większość ważnych ko
deksów i minuskułów, ale tylko kilka papirusów, noszących numery od PI do P15
(żaden z nich nie zawierał przytoczonych przez nas fragmentów). Aleksander Souter,
wykładowca z Magdalen College w Oksfordzie (gdzie przechowywany jest najstarszy
papirus z Ewangelią według świętego Mateusza, P64, czyli Papyrus Magdalen Greek

17) i nauczyciel nowotestamentowej greki na Uniwersytecie Oksfordzkim, opubliko

wał grecką wersję N o w e g o Testamentu w imieniu Oxford University Press w 1910
roku. Opowiedział się za krótszą wersją ustępu Ewangelii według świętego Ł u k a s z a
( Ł k 23,38), ale podał dostępny wówczas dowód przemawiający za dłuższym tekstem
w przypisie. I to mimo faktu, że znał j u ż wszystkie manuskrypty, których mógłby użyć
na potwierdzenie tezy o hebrajskim, łacinie i grece na Timlusie i które wymienił w spi
sie przejrzanych rękopisów. Niektórzy uczeni wyjaśniali późniejszą wersję tego ustę
pu, o językach hebrajskim, greckim i łacińskim, używając argumentów geopolitycz
nych: jeżeli hebrajski, łacina i greka b y ł y , językiem narodowym, językiem oficjalnym
i językiem potocznym", w takim razie wersje hebrajską, grecką i łacińską „umieszczono
zgodnie z położeniem geograficznym, poczynając od wschodu na zachód". Patrz: B . M .
M e t z g e r ^ Tactual Commentary on the Greek New Testament, Stuttgart 1994, s. 217.

5 4

Ambroży De Obitu Theodosii, s. 45^16.

5 5

Swetoniusz, op. cit., August 66; por. Kasjusz Dion Kokcejanus Historia rzymska

53,23,5; 53,24,1.

5 6

Patrz: Mk 15,32, gdzie jest to wyrażone jednoznacznie: „ M e s j a s z , król Izraela,

niechże teraz zejdzie z krzyża, żebyśmy zobaczyli i uwierzyli".

5 7

Por. ocenę ówczesnego autora Filona z Aleksandrii (zm. ok. 50 roku n.e.) w j e g o

Legatio ad Gaium,

s. 2 9 9 - 3 0 5 . Filon podkreśla z naciskiem, że Piłat nie tylko uważał,

iż ma prawo gardzić Żydami i źle ich traktować, lecz także obawiał się niewłaściwego
postępowania, przez co mógłby stracić łaskę u Tyberiusza. Patrz też: H.K. B o n d Pon-
tius Pilate in History andInterpretation,

Cambridge 1998, s. 36-48 i u Józefa Flawiu-

sza Wojna żydowska, 2, 169-174 i 1 7 5 - 1 7 7 .

5 8

E u z e b i u s z Historia kościelna 5,1,44.

5 9

W pobliżu Jerozolimy znaleziono kilka ossuariów z wyrytym imieniem „ J e z u s " po

herbajsku lub aramejsku, a J ó z e f Flawiusz, żydowski historyk, który zmarł około 98
roku n.e., wymienia nie mniej niż 21 Jezusów w swoich dwóch pracach historycznych

Wojna żydowska

i Dawne dzieje Izraela, wcześniej lub równocześnie z czasami Nowe

go Testamentu.

Przypisy

159

6 0

Patrz: G . Gorason Nazarenes, „The Anchor Bibie Dictionary", t. 4, N o w y Jork

1992, s. 1049-1050; W.L. Petersen Nazoreans, Gospel of the, „The Anchor Bibie Dic

tionary", t. 4, N o w y Jork 1992, s. 1051-1052.

6 1

Por. m.in. pracę dwóch wybitnych archeologów E.M. Meyersa, J . E . Strange'a Ar-

chaeology, the Rarbis and Early Christianity,

Nasłwille 1981 oraz artykuł jednego

z nich: J.F. Strange Nazareth w „The Anchor Bibie Dictionary", t. 4, N o w y Jork 1992,
s. 1 0 5 0 - 1 0 5 1 .

Oficjalną naturę tej relacji podkreśla P. Maier w swoim interesującym artykule The

Inscription on the Cross of Jesus of Nazareth,

„ H e r m e s " 124, 1996, s. 5 8 - 7 5 .

Apologia

35,48. Akta Piłata, w których ten uczynił wzmiankę o Jezusie, nie zacho

wały się do naszych czasów. Nie można więc traktować ich j a k o dowodu. W gruncie
rzeczy nie przetrwało ani jedno rzymskie archiwum z czasów cesarstwa. Jest jednak
dostatecznie ważne, że takie archiwum musiało istnieć i że pokutujący tu i ówdzie wśród
uczonych dawny mit, według którego „prawdziwy świat" nie zauważył Jezusa i j e g o
maleńkiego żydowskiego zakątka cesarstwa, wyraźnie jest błędny.

6 4

M o ż e wyglądać to tak, jakby Ambroży z Mediolanu opisał treść Timlusu po łaci

nie w ślad za wersją świętego Jana. On jednak nie twierdzi, że s a m widział drewnianą
tablicę, po prostu w mowie pogrzebowej dla cesarza Teodozjusza przekazuje słucha
czom, co zawierał tekst Timlusu na krzyżu nad głową Jezusa. Dlatego musiał przyto
czyć cały tekst. O tym, j a k łatwo jest wyciągnąć fałszywe wnioski z tego, co ktoś na
prawdę powiedział lub napisał, można przeczytać w książce Jana Willema Drijversa
o Helenie. Po cytacie z relacji Egerii komentuje on: „Egeria j a k o pierwsza wspomina o
obecności w Jerozolimie Timlusu z tekstem: » J e z u s z Nazarem, Król Ż y d ó w « , napisa
nym po grecku, po łacinie i po hebrajsku. Według ewangelii świętego Jana ten napis
przymocowano do krzyża Jezusa na rozkaz Poncjusza Piłata" (J.W. Drijvers, op. cit.,
s. 92). Jak widać, z cytowanego fragmentu można odnieść wrażenie, że wszystkie in
formacje o Timlusie pochodzą od Egerii. Tymczasem Egeria wcale nie wspomina
o tekście na tablicy, którą zobaczyła w Jerozolimie, nie pisze, w jakich językach był
ten napis, ani nie podaje ich kolejności tak, j a k zrobił to święty Jan Ewangelista; taka
kolejność występuje w dłuższej wersji tego ustępu w Ewangelii według świętego Łuka
sza. Drijvers błędnie włącza do swojej argumentacji informacje z różnych źródeł, nie-
związanych z tym, co napisała s a m a Egeria, a przecież wszystko, co ona mówi, jest
prawdziwe we własnym, odrębnym kontekście.

6 5

Bulla Admirabile Sacramentum z 29 lipca 1496 roku.

6 6

Jesteśmy wdzięczni Michaelowi Hesemannowi z Dusseldorfu, który dał nam

pierwszą z fotografii Paladiniego i powiedział, że opat Santa Croce, don Luigi Rottini,
zważył i zmierzył fragment Timlusu. Hesemann niedawno opublikował wyniki swoich
własnych badań w Die Jesus-Tafel. Mit einem Vorwort from C.P. Thiede, Freiburg/
Basel/Wiedeń 1999.

6 7

Bardzo dziękujemy Stephanowi Borgehammarowi z Uppsali, autorowi znakomi

tej pracy o Helenie i Prawdziwym Krzyżu ( S . Borgehammar, op. cit.). Dostarczył nam
informacji o wielu mało znanych pracach i cierpliwie odpowiadał na nasze pytania.

160

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

6 8

Tę informację zawdzięczamy Eliowi Coronie, profesorowi dendrotechniki na Uni-

verista delia Tuscia w Viterbo, który j a k o pierwszy przedstawił jąuczestnikom pewne

go zjazdu w Rzymie Dalia Passione alla Resurrezione: 2000 anni di silenziosa testi-

monianza,

6-9 maja 1999 roku. Interesujące, że Pielgrzym z P i a c e n z y twierdził, iż

święty krzyż wykonano z drzewa orzechowa (Antonini Placentini Itinerarium 20,5).
To jednak okazało się nieprawdopodobne. W każdym razie drzewo z krzyża Jehoha
nana z Givat ha-Mivtar, zachowane pod gwoździem, którym przebito kość pięty ska
zańca, było akacjowe. Możliwe, że taka myśl przyszła do głowy Pielgrzymowi z Pia-
zenzy p o d wpływem „proroctwa", częściowo wywodzącego się z Pieśni nad Pieśniami
(Pnp 6,11), por. egzegeza Cyryla z Jerozolimy, Czytania katechetyczne 14,5.

6 9

Hipotetycznie można przyjąć, że Titulus wykonano po V wieku, i zarazem odwró

cić ten argument: w czasie, kiedy następującąkolejność wersji napisu: ,Jiebrajski, grecki
i łaciński" wprowadzono do rosnącej liczby manuskryptów w całym cesarstwie, fał
szerz zastosowałby tę nową normę. Tej hipotetycznej próbie odwrócenia sytuacji moż
na przeciwstawić niezbity dowód filologiczny, który napotkamy później. Zresztą jest
też pewien argument historyczny - nasze wiarygodne źródła stanowczo twierdzą, że
Timlus J e z u s a lub jakiś inny titulus bądź j e g o fragment trafił do Rzymu dzięki Helenie.
Na Timlusie Heleny albo była taka kolejność języków: hebrajski, grecki, łaciński, j a k
to widzimy dzisiaj, albo hebrajski, łaciński i grecki, j a k w starszych rękopisach Ewan
gelii według świętego Jana. Jeżeli przyjmiemy na chwilę, że były to: hebrajski, łaciń
ski, grecki, wówczas nowy fałszerz, ktokolwiek go zatrudnił, musiałby dokonać mani
pulacji z napisem, który widziało wielu ludzi - oczywiście z inną kolejnością wersji
w trzech językach. Tego najwidoczniej nie można było zaryzykować, jeżeli celem mia
ły być pozory czcigodnej autentyczności. Dlatego, nawet jeśli niektórzy nadal chcą
zakładać, że Timlus z kościoła Santa Croce w najlepszym wypadku jest wczesnośre
dniowieczną kopią, musiałaby to być kopia jakiegoś znanego oryginału, z sekwencją:
hebrajski, grecki, łaciński. Ale, j a k zobaczymy za chwilę, rozstrzygającego argumentu
przeciwko takiej hipotezie dostarczyła filologia.

M o ż e m y dodać jeszcze jedno spostrzeżenie: CodexAlexandrinus został napisany, o ile

wiemy, w Aleksandrii, która (od 395 roku) należała do wschodniego cesarstwa rzym
skiego, później nazwanego bizantyjskim. W V wieku draga, większa część Timlusu na
dal znajdowała się w Jerozolimie, która również stanowiła część wschodniego cesarstwa
i j e g o struktury kościelnej. Ponieważ na jerozolimskim fragmencie Timlusu najwidocz
niej była następująca kolejność języków - hebrajski, grecki, łaciński - rosnący wpływ
nowego i coraz liczniejszego pokolenia kodeksów mógł się wywodzić prosto z Jerozoli
my. I rzeczywiście, Pielgrzym z Piacenzy, który odwiedził Jerozolimę około 570 roku,
nadal tam g o widział (Antonini Placentini Itinerarium 20). Ó w pątnik podał krótki opis
Timlusu i wspomniał o pewnym tekście, który wygląda j a k łacińska wersja z Ewangelii
według świętego Łukasza: Hic est rex ludaeorum. W każdym razie zgodnie z naszą re
konstrukcją rzymskiego fragmentu (patrz poniżej), na jerozolimskiej części powinny za
chować się słowa I E S U S (...) X I U D A E O R U M - reszta z napisem ( N A Z A R E N U S R E )
znajdowała się w Rzymie. Stąd też Pielgrzym z Piazenzy mógł łatwo przypomnieć sobie

Przypisy

161

ten tekst w takiej właśnie formie. Osobny rękopis z j e g o relacją, wersja B, nawet dodaje
resztę napisu zgodnie z Ewangelią według świętego Jana, ale j est to później sza zachod
nia „recenzja", widocznie na podstawie przechowywanego w Rzymie fragmentu.

7 0

Na przykład M 1,24; 10,47; 14,67: Ł k 4 , 3 4 ; 24,19.

7 1

Odwrotnie, w przeciwieństwie do kolejności języków, późniejsze rękopisy nie

musiałyby „poprawiać" teksm, gdyż istniało dostatecznie dużo dowodów z ewangelii
dla zalegalizowanego istnienia obu form.

7 2

P.L. Maier The Inscription on the Cross of Jesus of Nazareth, „ H e r m e s " 124,1996,

s. 5 8 - 7 5 .

7 3

Patrz: F.C. Kenyon The Palaeography of Greek Papyri, Londyn 1899, wyd. 2,

Chicago 1998, s. 161; W. Wattenbach Anleitungzur griechischen Palaographie, Lipsk

1895, wyd. 2, Hildesheim 1971, s. 9 7 - 9 8 .

Por. Inscriptions Reveal. Documents from the time of the Bibie, the Mishna, and

the Talmud,

Israel M u s e u m w Jerozolimie, kat. nr 100, Jerozolima 1973, s. 4 8 - 4 9 .

7 5

Ibid., s. 48.

Inscriptiones Graecae Editio Maior

X I I (I), Berlin 1895, wstawka 4, kolumna 3; por.

M. Avi-Yonah Abbreviations in Greek Inscriptions, Jerozolima/Londyn 1940 (Suplement
do Ouarterly of the Dept of Antiąuities in Palestine, t. 9, s. 119). Zawdzięczamy tę informa
cję dr Leah Di Seggni z Hebrajskiego Uniwersytetu w Jerozolimie i dr. Ulrichowi Victoro-
vi Humbaltowi z Uniwersytetu Berlińskiego. Ta inskrypcja odnosi się do niewymienionego
cesarza z dynastii Flawiuszy i dlatego musi być datowana na lata 69—96 n.e.

7 7

Patrz: C.P. Thiede, M. d'Ancona, op. cit., s. 123-129. Dopiero znacznie później,

w VI i VII wieku nagle stała się modna y zamiast Y/OY; dobrze wiedzą o tym nawet
uczeni niebędący papirologami - z iluminowanych manuskryptów. Bardzo ostrożnie
możemy zaproponować hipotezę, że nagły powrót tych pochodzących z I wieku n.e.
(i j e s z c z e starszych) symbolu, litery i skrom mógł się dokonać p o d tym samym wpły
wem, który spowodował korektę kolejności języków Timlusu w późniejszych rękopi
sach Ewangelii według świętego Jana (patrz: s. 83-84 i powyżej przypis nr 71).

7 8

Patrz: L. Boffo Iscrizioni greche e latineper lo studio delia bibbia, Brescia 1994,

na przykład nr 30.

7 9

N i e zostało dostatecznie dużo materiału do datowania dendrologicznego itd., por.

m.in. P. Phillips (red.) The Archaeologist and the Laboratory, „ C B A Research Raport"
nr 58, Londyn 1985.

8 0

O problemach datowania metodą radiowęglową uszkodzonego materiału organicz

nego, a zwłaszcza dawnego pisma, patrz: C.P. Thiede Radiocarbon Dating and Papy
rus P64 at Oxford,

id., „Rekindling the Word", Leominster 1995, s. 3 3 - 3 6 .

5. Żydzi i Rzymianie w Jerozolimie - Titulus, bóg, pan i zbawca

Ch. Rohault de Fleury Memoire sur les instruments de la passion de N.-S. J.-C,

Paryż 1870, s. 196.

162

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

Ibid., s. 196-197.

B. Drach Explication du titre hebreu de la S'

- Croix, et dissertation sur la langue

dans laąuelle il fut ecrit, Annales de philosophie chretienne

9/18, 1839, s. 291-308

i 3 4 2 - 5 2 .

Najstarsze rękopisy Biblii hebrajskiej. Papirus N a s h został odkryty w E g i p c i e

w 1902 roku i może być datowany na przełom II/I wieku p.n.e. Rękopisy znad M o r z a
Martwego odnaleziono w latach 1947-1956; powstały w okresie od II wieku p.n.e.
(znaleziska hebrajskie i aramejskie) do połowy I stulecia n.e.

B. Drach, tak j a k w przypisie nr 3, s. 2 9 4 - 2 9 5 .

Tekst z Codex Vaticanus lat. 3912. Inne ówczesne referencje można znaleźć u G. B a

sia La trionfante e gloriosa Croce, Rzym 1610.

D. Balduino Bedini O. Cist. Le Reliąuie delia Passione del Signore, Rzym 1997,

s. 50, błędnie stwierdza, że tekst łaciński należy czytać JS N A Z A R E N U S R E . Co się

tyczy greckiej wersji, podaje N A Z A P E N Y C B (przynajmniej nie umieszcza na początku
zmyślonych I C ! ) . Oprócz oczywistego faktu, że tekst łaciński to N A Z A R J N U S , z I za
miast E, nie ma w nim żadnych śladów JS (a gdyby się znajdowały, miałyby formę I S ) .
Patrz powyżej: rozdział 4. Odczytanie przez Dediniego - nieistniejącego - J S / I S mogło
by doprowadzić do rozważań o jakimś wczesnym przykładzie skrom Nomen Sacrum,
imienia Jezusa. Błąd ten utrwala drzeworyt z rekonstrukcją teksm umieszczony nad Titu-
lusem w Rzymie, gdzie wprowadzono IC do greckiej wersji i I - do łacińskiej. Grawer
pomylił małe, płytkie i zakrzywione wgłębienie w desce z literą A (odwrócone C) i dodał
poprzedzające je I, żeby wprowadzić całkiem fikcyjny „skrót" I C .

G. Kroll Auf den Spuren Jesu, Stuttgart/Lipsk 1990.

Co do fotografii i rekonstrukcji napisu, patrz G. Kroll, j a k w powyższym przypisie

nr 8, s. 83, ilustracja nr 63.

1 0

Por. B . Pixner Wege des Messias und Statten der Urkirche, Giessen/Basel 1996,

s. 23-24, 4 7 - 4 8 , 164.

C o do pisowni słowa Nozri (zwykłego rzeczownika, b e z rodzajnika określające

g o ) , patrz też: B . Pixner, j a k w powyższym przypisie, s. 7 0 . Holem, później pisane
z maleńką kropką nad tą literą lub nieco z boku, dla odróżnienia od spółgłoski, to na
zwa znaku Vahv, jeżeli wymawia się g o j a k o wyartykułowaną literę (o).

1 2

Pozostawianie takich odstępów między słowami to cecha charakterystyczna p i s m a

hebrajskiego, występująca w zwojach znad Morza Martwego. L e c z teksty greckie i ła
cińskie były zazwyczaj pisane scriptio continua, tzn. jednym ciągiem bez przerw mię
dzy słowami lub zdaniami.

1 3

Ten fragment jest wystawiony w XIX-wiecznym srebrnym relikwiarzu; na szczy

cie prostokątnego relikwiarza jest mały metaloryt z rekonstrukcją fragmentarycznych
wierszy z hebrajskim, greckim i łacińskim tekstem, które różnią się, wszystkie trzy, od
błędnej rekonstrukcji całkowitego Timlusu, umieszczonego na ścianie bocznej kapli
cy. Wspomnieliśmy o tym drzeworycie w rozdziale 4 i musimy zrobić to ponownie
w związku z tekstem hebrajskim, żeby ostrzec czytelników przed tą błędną rekon
strukcją. Jeżeli założymy, że zachowana część tego wiersza zaczynała się od czytelnego

Przypisy

163

imienia Jezusa, napisanego bez końcowego A , to jest Yeszu, a nie Yeszua, i jeśli
zgodzimy się na rzadką formę Shin ) i brakujący/zaginiony początkowy yod ,

powinniśmy odczytać a następnie lub (bez vahv-holem) \ (oba hebraj

skie), lub (aramejskie, w rekonstrukcji Krolla), lub coś bardzo podobnego. O ile
zaakceptujemy, wbrew wszelkim poszlakom, jakiś dialekt aramejski. Przenosząc to na
potoczny hebrajski lub aramejski - których nigdy by nie użyto na takiej oficjalnej ta
blicy - możemy po prostu zaakceptować pisownię Yeshu i nun, które następuje p o nim,
a nawet kolejne tsadech z krótszej hebrajskiej i aramejskiej wersji, w bardzo pochy
łym hebrajskim piśmie. Potem po nich potrzebujemy resh (hebrajskie) lub yod (ara
mejskie). Resh istotnie można przyjąć. C o dalej? N i e m a widocznych śladów na tym
fragmencie. A więc czysty wymysł bierze górę. Oczywiście prawdziwy problem z tym
wszystkim to fakt, że nie ma śladów liter przed bliźniaczymi wydłużeniami - nic, co
choćby trochę przypominałoby shin, które ujęto w rekonstrukcji. Tylko jeśli przyjmiemy,
że pierwotna część zachowanego tekstu nie zaczynała się od rodzajnika określającego ha

, heh,

ale od vahv-shureq (ostatniej litery z Yeshu), po którym następował identycznie

wyglądający (!) nun, tsadeh i resh, otrzymamy sekwencję dwóch równoległych wydłu
żeń {vahv-shureq + nun), zaokrąglonego Tsadeh i Resh. Lecz w ten sposób uzyskujemy
tylko cztery litery przed końcem widocznej linijki - a pozostaje faktem, że są tam ślady
pięciu, lub nawet teoretycznie sześciu, z pierwszymi dwoma wydłużeniami tak blisko

siebie, iż należą one do jednej litery (jak to udowodniliśmy wyżej), którą może być tylko
heh

_ j. I tak, naprawdę interesujący jest sposób, w jaki oparte na przypuszczeniach

podejście widoczne w tej rekonstrukcji - wydumane przez kogoś, kto miał jakieś poję
cie o hebrajskim - w końcu zawodzi i musi zostać odrzucone.

1 4

Schalom Ben-Chorin Bruder Jesus. Der Nazarener in judaischer Sicht, Mona

chium 1977, s. 180. W swojej niemieckiej transliteracji Ben-Chorin napisał Jeschu

Hanozri W(u)melech Hajehudim.

1 5

J 10,30. Z o b a c z wiarygodną, gwałtowną reakcję tych Żydów, którzy uznali to

stwierdzenie j a k o bluźnierstwo godne kary śmierci, J 10,31. Trudno jest zrozumieć,

j a k niektórzy uczeni m o g ą wątpić w autentyczność tej perykopy.

Tutaj mamy rodzajnik określony w pierwszej części zdania i brak rodzajnika w dru

giej części („Ten człowiek powiedział: » J a jestem królem Ż y d ó w « " ) . Oficjalny tekst
po łacinie, tzn. w języku bez rodzajników określonych, dopuszcza obie opcje. W ta
kim razie byłoby ryzykowne - w dziedzinie filologii - odczytać zbyt wiele ze zmiany
rodzajnika do j e g o pominięcia w dalszej części tego s a m e g o stwierdzenia. Przecież
nawet, j a k i ś " król Żydów zostałby uznany przez żydowskich kapłanów za takiego sa
m e g o bluźniercę j a k „ten" konkretny król - j a k sami to ujęli, dla nich był tylko jeden

prawdziwy król - cesarz rzymski (J 19,15). Z o b a c z też dyskusję o brakującym ho
w greckiej linijce Titulusu w rozdziale 4.

1 7

Pogląd ten podkreśla z m o c ą F. B o v o n Les dernieres jours de Jesus. Textes et

evenements,

Neuchätel 1974, s. 37.

1 8

Najnowsza analiza źródłowa wskazuje na obecność miliona pielgrzymów podczas

tych trzech najważniejszych świąt. W. Reinhardt The Population Size of Jerusalem and

164

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

theNumerical Growthof the Jerusalem Church

w: R. Bauckham (red.) The Book of Acts in

its First Century Setting,

t. 4: Palestinian Setting, Grand Rapids/Carlisle 1995, s. 237-265.

1 9

Z tego samego powodu święty Ł u k a s z nie mógłby wymyślić tego stwierdzenia,

bez względu na to, gdzie i kiedy je napisał.

2 0

1 K o r 15,1-8.

2 1

Por. J . Zias Ossuario col name di Alessandro, figlio di Simone di Cirene w: A . D o -

nati (red.) Dalia Terra alle Genti - La dijfusione del cristianesimo nei primi secoli,
Mediolan 1996, s. 167 (z ilustracją); N . Avigad^4 Depository oflnscribed Ossuaries in
theKidron Valley,

„Israel Exploration Journal" 12, 1962, s. 1-12, il. nr 4.

2 2

Święty Piotr nie nazywa Żydów „bezbożnikami". Użyty tu grecki termin anomon,

jest aluzją do Rzymian, którzy wykonali wyrok śmierci i których można nazwać „bez

bożnikami", gdyż nie c z c z ą prawdziwego B o g a , lub „nieprawymi"(nieprzestrzegają-
cymi żydowskiego prawa). Hebrajski synonim Resha-yim, „nieprawy" w znaczeniu
„ z ł y " , pojawia się w żydowskim piśmiennictwie i często bezpośrednio odnosi się do
Rzymian. Ale mimo to apostoł utrzymuje, że j e g o żydowscy rodacy nie są bez winy -
pojmali J e z u s a i wydali go Rzymianom. Święty Ł u k a s z , który zadedykował swoją
ewangelię i Dzieje Apostolskie pewnemu wysokiemu urzędnikowi rzymskiemu, „ d o
stojnemu Teofilowi", nie włączyłby do nich tej krytyki Rzymian, gdyby nie był to au
tentyczny i podstawowy element mowy świętego Piotra.

2 3

Od około 66 roku n.e. do 73 n.e. w Pełli, patrz: rozdział 4.

2 4

S. Safrai Die Wallfahrt im Zeitalter des Zweiten Tempels, Neukirchen-Vluyn 1981,

s. 1 6 1 , 2 5 9 .

2 5

Dz 1,21-23.

2 6

Por. J ó z e f Flawiusz Dawne dzieje Izraela, tłum. Zygmunt Kubiak i Jan Radożyc-

ki", Warszawa 1993, 13,4,9; Euzebiusz, Onomasticon 144,28.

2 7

Por. 1 S m 1,1; 1 S m 1,19.

2 8

M k 15,43; Ł k 23,50.

2 9

Uczeni nie zgadzają się co do dokładnego składu Wielkiego Sądu Sanhedrynu

i Małych Sanhedrynów, ale powyższe opracowanie łączy kwintesencję zachowanych
źródeł i ocen.

3 0

Por. T. Elgvin The Messiah Who Was Cursedon the tree, „ T h e m e l i o s " 22/3,1997,

s. 1 4 - 2 1 .

3 1

Por. J ó z e f Flawiusz, Wojna żydowska, I, 119.

Mishna Sanhedrin

6,5; por. J ó z e f Flawiusz Dawne dzieje Izraela, I, 44.

3 3

J 19,41. To wyklucza nawet najmniejszą możliwość, że tak zwany Grób Ogrodowy

jest autentycznym miejscem, gdyż pokazywany tam grób pochodzi z około VII wieku

p.n.e.

3 4

Niektórzy uczeni wątpili, że ktoś taki j a k Nikodem w ogóle istniał, i sądzili, że

waga przyniesionej do grobu mirry i aloesu to dowód na symboliczną przesadę święte
go Jana. Wiarygodności osoby i jej uczynku ostatecznie dowiódł J.A. Robinson The

priority ofJohn,

Londyn 1985, s. 2 8 1 - 2 8 7 . Por. też C.H. D o d d Historical Tradition in

the Fourth Gospel,

Cambridge/Nowy Jork 1963, s. 138-139.

Przypisy

165

3 5

Robinson, j a k w powyższym przypisie nr 34, znalazł cztery w żydowskich źró

dłach, jedno w tekście z I wieku p.n.e., drugie w późniejszym niż 70 rok n.e.

3 6

Tak zwane Akta Piłata zostały przemianowane na Ewangelię Nikodema w X I V

wieku.

3 7

Nawet w stuleciach poprzedzających poświęcenie bożkowi Panowi znane było

j a k o miejsce B a a l a . Por. J o z 11,17; S d z 3,3; 1 Kri 5,23.

3 8

Mt 16,13-20.

3 9

Związek lingwistyczny po raz pierwszy występujący w homeryckim Hymnie do

Pana,

47.

4 0

E . L . Sukenik The Earliest Records of Christianity, „American Journal o f Archae-

ology" 5 1 , 1947, s. 3 5 1 - 3 6 5 . W późniejszym artykule epigrafik R. Gustafsson popra
wił szczegóły z interpretacji Sukenika i doszedł do wniosku, że jego izraelski kolega
rzeczywiście znalazł dwie najstarsze inwokacje do Jezusa z prośbą o pomoc. „ J e z u -
- p o m ó ż " to tekst na pierwszym ossuarium, „ J e z u , pozwól [temu, który tu spoczywa]

powstać [z martwych]" - to napis na drugim. ( B . Gustafsson The Oldest Graffiti in the
Historyofthe Church",

„ N e w Testament Studies" 3 , 1 9 5 6 - 1 9 5 7 , s. 6 5 - 6 9 , z ilustracją.

Co do znaków krzyża na drugim ossuarium, patrz: rozdział 4). M i m o ostatnich kry
tycznych głosów te wnioski są potwierdzone dowodami filologicznymi i archeologicz

nymi.

4 1

M. Biddle The Tomb of Christ, Stroud 1999, X I I , s. 9.

4 2

1 Kri 2,10.

4 3

Od czasu do czasu powątpiewano, że taka nisza mogła istnieć w synagodze z I wie

ku n.e. Ale niedawne wykopaliska dostarczyły dwóch porównywalnych przypadków,
w G a m l a (w pobliżu Jeziora Tyberiadzkiego) i w Shuafat na północ od Jerozolimy.
Por. Z. M a o z The Synagogue of Gamla and the Typology of Second-Temple Synago

gues w.

L . Levine Ancient Synagogues Revealed, Jerozolima 1981, s. 3 5 ^ 1 1 ; A . Rabi-

novich Oldest Jewish Prayer Room Discovered in Shuafat Ridge, „Jerusalem Post"
(wydanie międzynarodowe) z 17 sierpnia 1991, s. 7.

4 4

B . Pixner Wege des Messias undStatten der Urkirche, Giessen/Basel, 1996, s. 2 9 7 -

3 1 1 ; id., Church of the Apostles Found on Mount Sion, „Biblical Archaeology R e -
view" 16.3,1990, s. 16-35, 60. Patrz też: E. Puech La synagogue judeo-chretienne du

Mont Sion,

„ L e Monde de la B i b i e " 57, s. 18-19; C. Mimouni La synagogue „judeo-

chretienne" de Jerusalem au Mont Zion,

„Proche-Orient chretien" 40, 1990, s. 2 1 5 -

234; J . Finegan The Archaeology of the New Testament, Princeton 1992, s. 2 3 6 - 2 4 2 ;
R. Riesner Das Jerusalemer Essenemiertel und die Urgemeinde w: W. Haase (red.)

AufstiegundNiedergangderRómischen Welt

II26/2, Berlin/Nowy Jork 1995, s. 1 1 7 5 -

1922; id., Essener und Urgemeinde in Jerusalem. Neue Wege und Quellen, Giessen/

Basel, 1998, s. 5 8 - 7 2 , 138-43. W ostatniej pracy jest szczegółowa dyskusja o prze
ciwstawnych poglądach.

4 5

J . Pinkerfeld „David's Tomb ": Notes on the His tory of the Building, „Bulletin o f

the Louis Rabinovitz Found for the Exploration of Ancient S y n a g o g u e s " 3, 1960,
s. 41—43. Raport ten opublikowano pośmiertnie. Pinkerfeld został zamordowany podczas

1 O t )

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

ataku terrorystycznego na uczestników kongresu archeologicznego w Ramat Rahel
w 1956 roku.

4 6

E . Testa 77 simbolismo dei giudeo-cristiani, Jerozolima 1962, s. 492.

4 7

Tak zwane ossuaria Kajfasza z Talpiot są dobrymi, prawie współczesnymi przy

kładami. W jednym przypadku dodano inskrypcją, kiedy ossuarium było j u ż w gro
bowcu - napis „rozdwaja s i ę " ku dołowi, ponieważ skryba nie miał dość miejsca dla
ramienia i ręki, aby dalej ryć napis w prostej linii. Podobny wypadek to słynny Petros
eni,

„Piotr jest tutaj", inskrypcja z nekropolii pod Wzgórzem Watykańskim.

4 8

B . Bagatti The Church from the Circumcision, Jerozolima 1971, s. 121. Wpraw

dzie takie odczytanie tego teksm może nadal budzić kontrowersje, ale jest tam także
interesujący przegląd wyników badań, który oddaje sprawiedliwość najbardziej krzyk
liwemu krytykowi judeochrześcijańskiej interpretacji, J o a n E. Taylor, S . C . Mimouni

Le judeo-christianisme ancien. Essais historiąues,

Paryż 1998, s. 3 6 6 - 3 8 7 . P o m i m o

zastrzeżeń Mimouni w końcu zgadza się, że zwolennicy judeochrześcijańskiej wersji
mają pewne argumenty na jej poparcie.

4 9

W abstrakcyjny sposób, opisując na przykład religię i rozumowanie j a k o władcę

namiętności - 4 M c h 1,7 i 1,30.

5 0

Patrz: C.P. Thiede Ein Fisch fur den rómischer Kaisers. 2 1 6 - 2 4 6 .

Patrz: C.P. Thiede Heritage of the First Christans..., s. 141-143, z ilustracjami.

Por. również raport i wyniki analizy przeprowadzonej przez jednego z uczonych izra
elskich, uczestniczących w tych badaniach, wieloletniego dyrektora Israel Museum,
Magena Broshiego: M. Broshi Evidence of Earliest Christian Pilgrimage Comes to
Light in Holy Sepulchre Church,

„Biblical Archaeology Review" 3, 1977, s. 42-44;

id., Excavations in the Chapel of St Vartan in the Holy Sepulchre, „Israel Exploration

Journal" 35, 1985, s. 108-128, oba z ilustracjami.

5 2

Znaleziona w Pompejach inskrypcja S A T O R - A R E P O , którą większość uczonych

uważa teraz za chrześcijańską (por. rozdział 4), musi pochodzić sprzed zniszczenia
tego miasta w wyniku erupcji Wezuwiusza w 79 roku n.e. Byłby to zatem najstarszy
znany chrześcijański napis. Pierwszym zachowanym klasycznym dziełem piszącego

po łacinie chrześcijańskiego autora jest Octavius Minucjusza Feliksa, napisany co naj
mniej między rokiem 143 a 161 (co do dyskusji o tej dacie patrz: C.P. Thiede A Pagan
Reader of2 Peter: Cosmic Conflagration in 2 Peter and the „ Octavius " of Minucius

Felix,

„Journal for the Study o f the N e w Testament" 26, 1986, s. 7 9 - 9 6 ) . Łacińskie

„zapożyczenia" lub latynizmy w ewangeliach to inna sprawa. Por. A. Miliard Latin in

First-Century Palestine

w: Z . Zevit, S. Gitin i M. Sokoloff (red.) Solving Riddles and

Untying Knots: Biblical Epigraphic and Semitic Studies in Honor ofJonas C. Green-

field,

Wirona L a k e 1995, s. 4 5 1 - 4 5 8 . B y ł taki czas, kiedy niektórzy uczeni przypusz

czali, że święty Marek, pisząc w Rzymie i dla rzymskich czytelników, wybrał łacinę,
a nie grekę. Patrz: P.L. Couchoud L 'Evangeile de Marc, a-t-il ete ecrit en Latin?", „ R e
wę de 1' Histoire des Religions" 47, 1926, s. 161-192.

5 3

M. Sordi The Christians and the Roman Empire, Londyn/Nowy Jork 1994, s. 8 5 -

95.

Przypisy

167

5 4

Patrz: M. Sordi, j a k w powyższym przypisie nr 53, s. 9 6 - 1 0 7 (Philip the Arab and

Decius: The First Christian Emperor and the „Pagan Restoration ").

5 5

Por. na przykład j a k prokurator Festus używa tego tytułu wtedy, gdy mówi o Nero

nie do króla Heroda Agryppy Dz 25,26 - nie wszystkie przekłady tego wiersza są do
kładne.

5 6

To zaskoczenie odnotował Euzebiusz w Vita Constantini 3,28. Martin Biddle, który

omawia i wykazuje, że argumenty za innymi miejscami, wysunięte przez J . E . Taylora
i A J . Whartona, są błędne, podaje też współczesną analogię: „Dokładnie w taki sam
sposób urzędnicy rządowi zachowali się po odkryciu R o s e Theatre w Londynie w 1989
roku, zburzonego przed 300 laty. Przyznali, że nie spodziewali się znalezienia czegokol
wiek, chociaż wiedzieli, że było to właściwe miejsce. Makary (biskup Jerozolimy) kopał
raczej z nadzieją niż z oczekiwaniem i, ku zaskoczeniu Euzebiusza", miał rację. (M. Bid
dle 777e Tomb of Christ, s. 65). C o do oceny jednego z najlepszych izraelskich archeolo
gów, Dana Bahata, opowiadającego się za autentycznością grobu, patrz: D. Bahat Does
the Holy Sepulchre church mark the burial of Jezus?,

„Biblical Archaeology Review"

12/13, s. 26—45.0 charakterze zachowanych źródeł archeologicznych i literackich patrz

też w: N. Belayche Du mont du tempie au Golgotha: le capitole de la Colonie d'Aelia

Capitolina,

„ R e v u e de 1' Histoire des religions" 214/1, s. 387—413.

5 7

Patrz: M. Biddle, op. cit., s. 7 2 - 7 6 . Biddle zakłada, że grób nie uległ całkowitemu

zniszczeniu; większa część komory grobowej mogła przetrwać. „ C z ę ś c i o w o może on
stać wyżej niż wynosi wzrost przeciętnego mężczyzny.Wschodni mur nie został też
całkowicie zniszczony". I konkluduje, że , j e s t jeszcze wiele do odkrycia, gdy nadaj-
dzie pora restauracji" (s. 119).

6. Najwcześniejszy symbol chrześcijański - wierni pod krzyżem

S a m a liczba przykładów z czasów Konstantyna i późniejszych omal nie wprawia

w osłupienie, przynajmniej w Brytanii, gdzie srebrne skarby z Water Newton, Milden-
hall, Hoxne i innych miejsc to wota z ołtarzy, łyżki i inne przedmioty pięknie ozdobione
monogramem Chi-Rho. Pojedynczy bogaci chrześcijanie i wspólnoty chrześcijańskie
udekorowali salon w Hinton St Mary wspaniałą mozaiką podłogową, przedstawiającą
Chrystusa z Chi-Rho za j e g o głową.

W traktacie De mortibus persecutorum ( O śmierci prześladowców) Laktancjusz

stwierdza, że Konstancjusz Chloms, cezar Zachodu, nie wprowadził w pełni w życie
wielkich prześladowań chrześcijan, choć zobowiązywał go do tego edykt Dioklecjana:
„Konstancjusz, żeby nie okazać, iż nie zgadza się z poleceniami swoich zwierzchni
ków, pozwolił zburzyć kościoły - to znaczy ściany, które można odbudować - ale po
zostawił bez uszczerbku prawdziwe świątynie, które są w ludzkich sercach" (D.m.p.

15,7). Ł a c i ń s k a terminologia jest jednoznaczna - Laktancjusz używa słowa conventi-

cula

na określenie budowli i parietes, opisując ich drewniane ściany). A więc mówi

o oddzielnych, możliwych do zidentyfikowania budynkach i ich ścianach. Ponieważ ta

168

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

ograniczona działalność Konstancjusza miała miejsce w 304 roku, tamte kościoły mu
siały istnieć na przełomie III i IV wieku lub wcześniej. Co ciekawe, ten sam termin,
conventicul&,

występuje w tak zwanym edykcie mediolańskim z 313 roku, kiedy Licy-

niusz i Konstantyn pozwolili chrześcijanom na publiczne zgromadzenia i na budowę
kościołów: „żeby znowu mogli być chrześcijanami i odbudować (componant) swoje
kościoły (conventicula)" (D.m.p. 34,4). Nie możemy uniknąć konkluzji, że oddzielne
budynki kościelne, znane j a k o takie, istniały przed epoką Konstantyna i że Konstantyn
wiedział o tym fakcie.

Patrz C.P. Thiede Heritage of the First Christians..., s. 7 9 - 8 6 , z ilustracjami.

Por. Ch. Thomas Christianity in Roman Britain to AD 500, Londyn 1985, s. 218,

2 2 0 - 2 2 7 . Przykłady takich przenośnych ołowianych zbiorników znaleziono w Icklin-
gham w hrabstwie Suffolk, w Lickford w hrabstwie S u s s e x i w innych miejscach.
„Obecnie znamy co najmniej 14 takich ołowianych pojemników, połowę z chrześci

jańskim monogramem Chi-Rho, i wydaje się prawdopodobne, że używano ich do

chrztu. (T.W. Potter, C. Jones Roman Britain, Londyn 1992, s. 207).

Niemiecki badacz N o w e g o Testamentu, Klaus Berger z Uniwersytetu w Heidelber

gu, wykazał, że lata 6 8 - 6 9 n.e. to najbardziej prawdopodobna data powstania Apoka
lipsy świętego Jana: K. Berger Theologiegeschichte des Urchristentums, Tybinga/Ba-
sel 1994, s. 5 6 8 - 5 7 1 . Przed nim John A.T. Robinson zaproponował lata 6 8 - 7 0 n.e.
(A.T. Robinson Redating the New Testament, Londyn 1976, s. 2 2 1 - 2 2 3 ) . Por. C.P.
Thiede Bibelcode und Bibelwort. Die Suche nach verschliisselten Botschaften in der

Heiligen Schrift,

Basel 1998, s. 8 6 - 8 7 : p o roku 65 n.e. i przed śmiercią Nerona,

9 czerwca 68 roku n.e.

Por. C.P. Thiede, M. d'Ancona The Jesus Papyrus, s. 123-129.

J. 0 ' C a l l a g h a n „Nomina Sacra " inpapyris graecis saeculi IIIneotestamentariis,

R z y m 1970, s. 69. Co do daty P I 8 , patrz m.in: Ph.W. Comfort Early Manuscripts
& modern translations of the Bibie,

Grand Rapids 1992, s. 118.

Laktancjusz De mortibuspersecutorum, 44,5. Euzebiusz, w swojej późniejszej re

lacji potwierdza, że to był krzyż, a nie X (Vita Constantini I, s. 2 8 - 3 0 ) .

Przekład według J . L . Creed (red.) Laktancjusz De Mortibus Persecutorum, Oks

ford 1998, s. 18.

A. Alfoldi The Conversion of Constantine and Pagan Rome, Oksford 1998, s. 18.

" Euzebiusz Vita Constantini, s. 1-2.

1 2

Papirus Hypomnema o „Iliadzie "Homera, British Museum, Pap. 2055, na lewym

marginesie 17. wiersza.

1 3

Christos znaczy „pomazaniec", od chrio „namaszczać olejkiem", i jest tłumacze

niem hebrajskiego słowa Mesjasz, ale w literaturze wczesnochrześcijańskiej często uży
wano tego skojarzenia z chrestos jako gry słów: Chrystus był „dobry" i „pomocny".

1 4

P. Stygier Die rómischer Katakomben, Berlin 1933, s. 104-105.

1 5

Zazwyczaj nie pozwalano na grzebanie zmarłych w obrębie murów miejskich.

Teren odkryć znalazł się wewnątrz murów po zbudowaniu (części) nadal widocznego
Mura Aureliana, zbudowanego w latach 2 7 0 - 2 7 5 n.e.

Przypisy

1 6

M. Garducci I graffiti sotto la Confessione di San Piętro in Vaticano II, Watykan

1958, s. 443; por. tegoż Misteri deli'Alfabeto. Enigmistica degli antichi Cristiani,

Mediolan 1993, s. 5 4 - 6 0 , z ilustracjami.

1 7

Por. Ph.W. Comfort The ąuest for the original text of the New Testament, s. 9 2 - 9 5 ,

109-110, z odnośnikami do Huberta Hungera, który jako pierwszy uznał wczesną datę

powstania ewangelii.

1 8

V. Martin, J.W.B. Barns (red.) Papyrus Bodmer 11, Nouvelle edition augmentee et

corrigee, supplement, Evangile de Jean,

Colygny 1962, roz. 14—21, z ilustracjami kom

pletnego kodeksu.

1 9

B y ć może powinno się go utożsamić z większym regionem Gadary, wymienionym

j a k o miejsce, gdzie Jezus dokonał jednego z cudów (Mt 8,28-34).

2 0

Por. również ogólnie o skrótach w: W. Wattenbach Anleitungzur griechischen Pala-

eographie,

Hildesheim 1971, s. 106. Chronos (Xpoyoc), tak j a k Christos (Xpovoc) za

czyna się od dwóch liter chi i rho.

2 1

C o do fotografii i transkrypcji, patrz: J . Finegan The Archaeology of the New Testa

ment: The Life of Jesus and the Beginning of the Early Church,

Princeton 1992, s. 386.

2 2

P. Benoit, J.T. Milik, R. de Vaux (red.) Les grottes de Murabba 'at, D J D I I , Oksford

1961, s. 2 7 5 - 2 7 7 , rysunki nr 30 i 3 1 , plansze nr 164a i 164b.

2 3

Tak j a k w przypisie nr 22.

2 4

C o do tematyki ogólnej, patrz: H.J.M. Milne Greek ShorthandManuals: Syllaba-

ry and Commentary,

Londyn 1934 oraz m.in. A . Mentz Geschichte und System der

griechischen Tachygraphie,

„Archiv fur Stenographie" 58/3, 1907, s. 9 8 - 1 0 7 , 129—

1 4 5 , 1 6 1 - 1 7 1 , 2 0 4 - 2 0 6 i 2 2 5 - 2 3 9 ; H. B o g e Die Enttzifferunggriechischer Tachygra

phie aufPapyri und Wachstafeln,

Giessen 1976; C.P. Thiede Schrift VII. Tachygra-

phie/Kurtzschrift,

„ D a s G r o s s e B i b e l l e x i c o n " , t. 3, W u p p e r t a l / G i e s s e n 1 9 9 0 ,

s. 1 4 0 1 - 1 4 0 3 ; E . R . Richards The Secretary in the Letters of Paul, Tybinga 1991,
s. 2 6 - 4 1 ; C.P. Thiede Shorthand Writing and the New Testament w tegoż: Rekindling
the Word: In Search of Gospel Truth,

s. 8 0 - 8 3 .

2 5

Patrz też: G. Menci Per una schedatura computerizzata dei sillabari tachigrafici

w: A . Bulow-Jacobsen (red.) Proceedings of the 20th International Congress ofPapy-
rologists,

K o p e n h a g a 1994, s. 6 2 1 - 6 2 3 .

2 6

Swetoniusz, op. cit., 8,3,2.

2 7

Tercjusz, który napisał List świętego Pawła do Rzymian (patrz: Rz 16,22) jest

oczywistym kandydatem. Patrz np. E.R. Richards, s. 169-172. Drugim jest celnik
i uczeń Lewi-Mateusz, tradycyjnie (i ponownie w niedawnej literaturze przedmiotu)
kojarzony z Ewangelią według świętego Mateusza. O świętym Mateuszu i stenografii
znajdziesz informacje m.in. w: E.J. G o o d s p e e d Matthew, Apostle andEvangelist, Fila
delfia 1959, s. 16-17; R.H.. Gundry The Use of the Old Testament in St Matthew's
Gospel,

Lejda 1967, s. 182-184; B . Orchard, H. Riley The Order of the Synoptics,

M a c o n 1987, s. 2 6 9 - 2 7 3 ; C. P. Thiede, M. d'Ancona, op. cit., s. 158-160.

2 8

Por. m.in. Ph.W. Comfort The Quest for the Original Text of the New Testament,

s. 111. Niedawno Comfort wysunął hipotezę, że P 2 G i P 2 J powinny być datowane „na

170

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

koniec II lub na III wiek"; Ph.W. Comfort i D.P. Barrett The complete text of the ear-
liestNew Testament Manuscripts,

Grand Rapids 1998, s. 115.

2 9

B.P. Grenfell, A . S . Hunt (red.) The Oxyrhynchus Papyri Part XIII, Londyn 1919,

s. 10-12, tu s. 10 z il. nr 1.

3 0

H. Sachs, E . Badstubner i H. Naumann Erkldrendes Wórterbuch zur christlichen

Kunst,

Lipsk/Berlin/Hanower 1975, s. 102.

W Contra Faustum Manichaeum, 20,6.

O tajemnicach greckich liter.

Przetrwał w koptyjskim rękopisie, c o oznacza, że

czytali go egipscy chrześcijanie, gdzie, j a k się wydaje, trynitarny trójkąt był popularny
przez długi czas. I jeśli j u ż o to chodzi, papirus P29 został znaleziony na stanowisku
archeologicznym na miejscu egipskiej wioski Oksyrynchos.

De Iside et Osiride,

s. 56.

3 4

Dz 17,28. Dosłowny cytat z Aratosa Phainomena, 5. Nawet gdybyśmy przyjęli,

czysto teoretycznie i wbrew wszelkim poważnym dowodom, że święty Ł u k a s z zmyślił
tę m o w ę i że Dzieje Apostolskie nie zostały napisane przed rokiem 62 n.e., co jest
oczywistą datą, lecz w latach 80.1 wieku n.e., j a k nadal utrzymuje wielu naukowców,
pozostaje faktem, że istnieje pewien chrześcijański traktat, który wywarł ogromny
wpływ wszędzie tam, gdzie czytano chrześcijańskie teksty, i że w tym traktacie jest
cytat z pewnego greckiego filozofa. To samo, rzecz jasna, dotyczy cytatu świętego
Pawła z Kallimacha Eis Dia 8 i (Pseudo)Epimenidesa De oraculis u Tytusa 1,12.

3 5

List do Rzymian na pewno powstał pod wpływem trynitarnego myślenia: por. na

przykład: R z 8 , l l .

3 6

2 K o r 13,13. Inny przykład to Mt 28,19.

3 7

Patrz: il. nr 12.

3 8

Minucjusz Feliks Octavius 9,3 i 28,7; Tertulian Apologia, 16,1-5.

3 9

Por. J ó z e f Flawiusz Przeciw Apionowi, tłum. Jan Radożycki, Poznań 1 9 8 6 , 2 , 7 : 8 0 -

1; Tacyt, op. cit., 5,3:2 i 5,4:2.

4 0

Istnieje pewien bardzo kontrowersyjny fresk w Katakumbach Kalliksta, z drugiej

ćwierci III wieku, który - zdaniem części uczonych - przedstawia ukoronowanie Jezu
sa koroną cierniową. Ale na to ukoronowany mężczyzna jest zbyt dobrze ubrany - nosi
taką s a m ą tunikę i pallium, j a k pozostali dwaj uczestnicy tej sceny. Wygląda to raczej,

jakby nosił wieniec laurowy i jeden z dwu pozostałych mężczyzn wyróżnia go, trzy

mając d ł u g ą laskę nad j e g o głową. Gołąb zbliża się do niego z prawej strony. C z y nie
przywodzi to nam na myśl Jana Chrzciciela, który „ n a z n a c z a " Jezusa (Mt 3,13-17)?

Octavius,

29,6.

Octavius,

29,8.

4 3

Ślad na ścianie ma kształt łacińskiego krzyża, wysokiego na 43 centymetry, nadal

widać otwory po umocowaniach. Niektórzy uczeni w ą t p i ą czy ten ślad powstał od
krzyża, i wysuwają hipotezę, że to odciski po szafce ściennej. Jednakże niezwykle skru
pulatne badania tego przypadku dowiodły, że to był krzyż: L.W. Barnard The Cross of
Herculaneum Reconsidered

w: W.C. Weinreich (red.) The New Testament age: Essays

in honor of Bo Reicke,

t. I, Maconn 1984; patrz też: G. Kroll Auf den Spuren Jesu,

Lipsk/Stuttgart 1990, s. 3 6 7 - 3 6 8 .

Tekst i fotografie: C.P. Thiede Heritage of the First Christians s. 9 3 - 9 4 .

Sprzeciwiano się tej tezie, dowodząc, że w tak wczesnym okresie w Brytanii nie

mogło być chrześcijańskich palindromów. L e c z II wiek na pewno nie jest wczesnym
okresem w dziejach chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo bez trudu mogło dotrzeć do Bry
tanii wraz z pierwszymi kupcami po podboju tego kraju przez Klaudiusza w 43 roku
n.e. i musiało mieć znaczny zasięg w czasie męczeństwa świętego Albana około 209
roku (por. C.P. Thiede Religion in England, Giitersloh 1994, s. 12-18). W coraz więk
szej liczbie rozpoznawane są chrześcijańskie artefakty sprzed panowania Konstanty
na; najlepszym tego przykładem jest niedawne odkrycie tak zwanego Kamienia Artura
w pobliżu Tintagel. Między pierwszym i drugim wierszem inskrypcji wykuto krzyż,
a pod nim litery P A T E R N f O S T E R ] , „ O j c z e nasz", początek znanej modlitwy po łaci
nie. Trzy zachowane litery w pierwszym wierszu zrekonstruowano i według tej wersji
napis głosi: M ( A X E ) N T I U S . (R. Little The Artur Stone, „Current Archaeology" 163
(1999), s. 278. Maksencjusz został augustem zachodniego cesarstwa w latach 3 0 6 -
312, ale nie cieszył się dużym autorytetem j a k o pokonany przy moście Mulwijskim
rywal Konstantyna. B y ł pierwszym z tetrarchów po abdykacji Doklecjana, który za
przestał prześladowań chrześcijan. K a m i e ń wzniesiony na j e g o cześć, na południo
wym zachodzie Brytanii nie byłby niespodzianką dla nikogo. K a m i e ń dedykowany
Licyniuszowi, (współ)władcy wschodniego cesarstwa, odkryto w odległości 409 me
trów od stanowiska archeologicznego Kamienia Artura.

Occultis se notis et insignibus noscunt, Octavius, 9,2.

O innych ponoć tajnych

znakach i symbolach, takich j a k ryba, znajdziesz informacje: C.P. Thiede Ein fisch fur
den romischen Kaiser...,

s. 7 2 - 7 8 .

4 6

Por. m.in. J. Finegan, op. cit., s. 3 4 6 - 3 4 8 .

4 7

Co do ilustrowanego przeglądu, patrz: J. Finegan, j a k w powyższym przyp. nr 2 1 ,

s. 3 5 5 - 3 7 4 . Omawia on między innymi kontrowersyjne ossuaria, zwane Talpiot i D o -
minus Flevit. S a m o X lub chi od czasu do czasu wprowadzało uczonych w błąd w in
nych, nieżydowskich kontekstach. W pracy J . Fostera Thefirst advance, cristian histo-
ryl: AD 29-500,

Londyn 1997, s. 30) są trzy fotografie. Na jednej z nich znajduje się

obrzędowa misa. W środku widzimy następujące litery:

S I C X
S I C X X

W podpisie pod fotografiąjest wyjaśnienie, że „chrześcijanie z pierwszych wieków

istnienia nowej religii lubili też podkreślać swoją wiarę, umieszczając chrześcijańskie
symbole na przedmiotach codziennego użytku, j a k tutaj na pierścieniu, pieczęci i rytu
alnym naczyniu". Jednakże ta misa to tzw. largatio, ofiarowany w prezencie talerz de
dykowany tymczasowemu współwładcy Konstantyna, Licyniuszowi, i nie ma żadnych
konotacji chrześcijańskich. Miała ona uczcić 10-lecie rządów Licyniusza przypadają
ce na rok 317, X znaczy „dziesięć", X X - „dwadzieścia". C a ł o ś ć można przetłuma

czyć: „Takie, jak twoje [sic] pierwsze dziesięć (X) lat na stanowisku, niech [sic] będzie

172

W P O S Z U K I W A N I U Ś W I Ę T E G O KRZYŻA

twoje dwadzieścia [ X X ] lat na stanowisku". A wokół brzegu czytamy życzenie: „O Li-
cyniuszu, żebyś zawsze był zwycięski". Por. C.P. Thiede Heritage of the First Chri

stians,

s. 118.

4 8

F. Strickert Bethsaida. Home ofthe Apostles, Collegeville 1998, s. 149-150 z fot.

na s. 151.

4 9

Co prawda krzyż z Herkulanum mógł być znacznie starszy, 79 rok n.e. to najpóź

niejsza możliwa data. Oczywiście krzyż z Betsaidy również może pochodzić sprzed 70
roku n.e.

5 0

Tak, j a k w powyższym przypisie nr 48, s. 152.

5 1

B . Pixner Wege des Messias und Statten der Urkirche, Getynga/Basel 1996, s. 132.

5 2

B . Pixner,jak w powyższym przypisie n r 5 1 , s. 423. W sprawie Niezwyciężonego

Słońca moglibyśmy dodać, że kult SolInvictus, który zastąpił Sol Indiges (Słońce Oj
czyste), wywodził się z Syrii, w pobliżu której położona była Betsaida. Por. C.P. Thie
de Ein Fisch fur den rómischen Kaiser. Juden, Griechen, Romer: Die Welt des Jesus
Christus,

Monachium 1998, s. 8 8 - 8 9 .

7. Niekończące się poszukiwania

Patrz: Selina Hastings Erelyn Waugh: A Biography, Londyn 1995, s. 5 3 8 - 5 4 1 .

Patrz: roz. 1, przyp. 26.

Ruth Harris Louredes: Body and Spirit in the Secular Age, Londyn 1999, s. 57.

Cyt. u A d a m a Nicolsona Regeneration: the Story of the Dome, Londyn 1999, s. 5 1 .

Londyn, Weidenfeld & Nicolson, 1996, Londyn 1997, s. 195.

Patrz: Stephen Neill, T. Wright The Interpretation of the New Testament 1861-

1986,

Oksford 1988.

łan Wilson The Blood and the Shroud, Londyn 1998; wyd. polskie: Krew i Całun.

Czy Całun Turyński spowijał ciało Chrystusa,

tłum. B o g d a n Mizia, Amber, Warsza

w a 2 0 0 1 .

Wilson, op. cit., s. 223.

U. Victor Was ein Texthistoriker zur Entstehung der Evangelien sagen kann, „ B i -

blica" 79, 1998, s. 4 9 9 - 5 1 3 . Patrz też: Thiede, d'Ancona, op. cit., s. 140 i nast.

1 0

Patrz: K . K . Rutłwen Myth, Londyn 1976, s. 5 i nast.

Patrz: I. Ramelli Petronio e i Cristiani, „ A e v u m " 70, 1996, s. 7 5 - 8 0 ; por. C.P.

Thiede Ein Fisch fur den rómischen Kaiser..., s. 110-134, także o greckim autorze
Charitonie z Afrodisias i j e g o zapożyczeniach z Ewangelii według świętego Mateusza.

1 2

Tak samo podczas dyskusji w Notre D a m e Centrę w Jerozolimie, 3 stycznia 1999

roku.

1 3

H. Koskenniemi Uutta tietoa evankeliumien syntyajoista, „Sanansaattaja" 23,1996,

s. 4; tegoż: Viela Matteusken evankeliumin syntyajasta, „Sanansaattaja" 32, 1996, s. 8.

1 4

J . M . Vernet Si riafferma ilpapiro 7Q5 come Mc 6,52-53?, „Rivista B i b l i c a " 4 6 ,

1998, s. 4 3 - 6 0 .

Przypisy 173

1 5

C o do niedawnych badań patrz: H.J. Schultz Die apostolische Herkunft derEvan-

gelien,

Freiburg/Basel/Wiedeń 1997. Oczywiście tę interpretację zaproponował, nie

biorąc pod uwagę papirusów, J.A.T. Robinson, op. c i t , i komentarza do Ewangelii
według świętego Mateusza Roberta G u d r y ' e g o : R.H. Gundry Matthew: A Commenta-
ry on his Handbook for a Mixed Church under Persecution,

Grand Rapids 1994,

s. 6 0 9 - 6 2 3 .

1 6

W niedawnym artykule na temat papirusu P64 T.C. Skeat zignorował ten dowód,

trzymając się starej greckiej wersji, i twierdził, że odkrył, iż P64, P67 i paryski kodeks
Ewangelii według świętego Ł u k a s z a należał niegdyś do „kodeksu czterech ewangelii"
(T.C. Skeat The OldestManuscript of the Four Gospels, „ N e w Testament Studies" 43,

1997, s. 1-34). T ę interpretację przyjął również Graham Stanton (The Fourfold Go

spel,

„ N e w Testament Studies" 4 3 , 1 9 9 7 , s. 3 2 0 - 3 5 1 ) . Teorie s a n i e do przyjęcia z po

wodu oczywistego faktu, że P4 ( Ł u k a s z ) z jednej strony i P64/P67 (Mateusz) z dru
giej, zostały napisane na innym rodzaju papirusu i według różnych zasad pisowni, nawet

jeśli przez tego s a m e g o skrybę. A jeśli założymy, czysto teoretycznie i wbrew dowo

dom, że papirusy te niegdyś były jednym kodeksem, czy znaleziono jakiś dowód na
istnienie kodeksu z czterema ewangeliami? N i e ma śladów niczego takiego na podob
nie wyglądającym papirusie z Ewangelią według świętego Marka i relacją świętego
Jana na P4 i P64/P67. Co do nowego, lepszego odczytania ustępu Mk 26,22 w P64,
dostarczono rozstrzygającego dowodu - wbrew Skeatowi i innym - zbadano papirus
pod laserowym mikroskopem skaningowym i publikacja tej analizy spotkała się z po
wszechną aprobatą: C.P. Thiede, G. Masuch Neue mikroskopische Verfahren zum Le-

sen undzur Schadensbestimmung von Papyrushandschriften

w: B . Kramer, W. Luppe,

H. Maehler, G. Poethke (red.) Akten des 21 Internationalen Papyrologenkongresses,
Berlin 1995, Stuttgart/Lipsk 1997, s. 1102-1112, z il. nr 5-7.

1 7

Cytowane u B e n a Rogersa AJ. Ayer: A Life, Londyn 1999, s. 4 5 .

1 8

Cytowane u Johna Wilkinsona Jerusalem as Jesusu Knew It: Archaeology As Evi-

dence,

Londyn 1978, s. 199.

Podziękowania

Ci, którzy dzisiaj wyruszają na poszukiwanie świętego krzyża, nie muszą borykać się z taki

mi samymi przeciwnościami, jak ich średniowieczni poprzednicy. Mimo to praca nad tą
książką (nasze drugie wspólne autorskie przedsięwzięcie) byłaby znacznie trudniejsza bez

pomocy i wsparcia ludzi z całego świata.

Mamy dług wdzięczności wobec doktor Leah Di Segni z Instytutu Archeologii na Hebraj

skim Uniwersytecie w Jerozolimie; Michaela Hesemanna z Dusseldorfu; profesora Karla
Jarosa z Instytutu Studiów Orientalnych na Uniwersytecie Wiedeńskim; oraz profesora Mar

tina Biddle 'a z Hertford College z Oksfordu, który tak jak każdy inny naukowiec rozumie

znaczenie świętych miejsc dla początków chrześcijaństwa. Doktor Stephan Borgehammar
z Uniwersytetu w Uppsali, autorytet we wszystkim, co dotyczy cesarzowej Heleny, zachęcił
nas do wyprawy jej śladami, takjak ojciec Bargil Pixner, benedyktyn z Wydziału Teologiczne
go z Opactwa Hagia Maria Sion Abbey w Jerozolimie.

Profesor Walter Brandmueller z Watykanu, przewodniczący Kolegium Pontyfikalnego Nauk

Historycznych, chętnie poświęcał nam swój czas i otworzył dla nas wiele drzwi w Rzymie, zarów
no materialnych, jak i intelektualnych. Mamy wobec niego ogromny dług. Nieżyjący już doktor

limothy Potter, kustosz w Departamencie Prehistorycznych i Rzymsko-Brytyjskich Starożytności

w British Museum w Londynie, raz po raz dodawał nam zachęty w naszych poszukiwaniach.

Kilka rozdziałów z tej książki powstało w AU Souls College w Oksfordzie, gdzie dyrektor

administracyjny i wykładowcy ofiarowali nam wspaniałą gościnę i spokojne miejsce pracy.

W Edynburgu Giłes Gordon ponownie udowodnił, dlaczego jest najlepszym agentem literac

kim w Wielkiej Brytanii, podczas gdy jego koleżanka z wydawnictwa Curtis Brown, Diana
Mackay, udzieliła nam aktywnego wsparcia. W wydawnictwie Weidenfeld & Nicolson łon

Trewin i Rachel Leyshon okazali większą cierpliwość, niż na to czasami zasługiwaliśmy, i wy

sunęli wiele trafnych sugestii.

Z wielu stron otrzymywaliśmy moralne wsparcie, dziękujemy Johnowi Pattenowi, Alice

Thomson i Simonowi Hefferowi. Wydawca czasopisma „ Sunday Telegraph ", Dominie Law-

son, poparł swego zastępcę i umożliwił mu poszukiwania sensacyjnego materiału, który liczy
sobie 2000 lat. Chris Anderson podarował nam swoją przyjaźń i zachęcał do pisania; podob
nie jak Con Coughlin, spec od Jerozolimy i jej tajemnic oraz autor książek o tej tematyce. Nie

będzie też przesadą stwierdzenie, że książka ta nie ujrzałaby światła dziennego bez szczodro

ści i geniuszu organizacyjnego Julesa Amisa.

Matthew d Ancona zaciągnął olbrzymi dług wdzięczności u Sary Schaefer za jej gorącą

miłość i inspirację. Nasze rodziny zawsze są fundamentem wszystkiego, co robimy.

Carsten Peter Thiede i Matthew d'Ancona

Wielki Post, 2000

Krzyż, na którym umarł Zbawiciel, jest najsilniej oddziałującym

i najbardziej rozpoznawalnym symbolem cywilizacji zachodniej.

Jakie jest jednak jego pochodzenie? Jakie są dowody na jego fizyczne istnienie

i - co bardziej kontrowersyjne - na jego przetrwanie przez dwa tysiące lat? «.

W pewnym kościele na przedmieściach Rzymu niewielki kawałek drewna * "**

może zawierać odpowiedź-na te pytania i mieć fundamentalne znaczenie *

dla zrozumienia genezy chrześcijaństwa.

Carsten Peter Thiede, profesor katedry historii Nowego Testamentu w Basel w Szwajcarii^

wykładowca na izraelskim Uniwersytecie Ben Guriona, i dziennikarz Matthew d'Ancqna,

odnaleźli fragment od dawna ignorowanego Titulus Crucis, niedocenianej

przez wiele stuleci tabliczki z napisem z Prawdziwego Krzyża. Teraz przedstawiają dowody
na to, że może on pochodzić z czasów Chrystusa. Przywiozła go do Rzymu święta Helena,

matka cesarza Konstantyna Wielkiego, która według legendy znalazła Prawdziwy Krzyż

* w Jerozolimie w roku 326 n.e., w miejscu, gdzie teraz stoi kościół Grobu Pańskiego.

Ta książka, zapis niezwykłej podróży śladami cesarzowej przez świat antyku

^ i sensacyjne świadectwo istnienia relikwii Chrystusa - najświętszej

od czasu Całunu Turyńskiego - podaje w wątpliwość

większość tego, co wiemy o wczesnym chrześcijaństwie

i o jego najpotężniejszym symbolu.