Anna Wierzbicka – ANALIZA LINGWIYSTYCZNA AKTÓW MOWY JAKO POTENCJALNY KLUCZ DO

KULTURY



Język jest zwierciadłem kultury



Można dokonywać analiz porównawczych kultur na podstawie narzędzi lingwistycznych



Na każda kulturę można spojrzeć przez pryzmat charakterystycznych dla niej aktów mowy



AKTY MOWY KLUCZEM DO KULTURY

1. Osobne jednostki leksykalne – język arabski ma dziesiątki określeń na wielbłąda,

eskimoski - śniegu, tak samo nie jest przypadkiem, że jakiś język ma słowo na
określone pojęcia skodyfikowane  język polski: donos, podanie, okólnik, kawał
KODYFIKACJA JĘZYKOWA ODZWIERCIEDLA DOŚWIADCZENIA HISTORYCZNE I
POTRZEBY KULTURALNE DANEGO SPOŁECZEŃSTWA!

Przykład pierwszy: australijski język Walmatijari



Język polski odróżnia leksykalnie „prośbę” od „rozkazu”:
STRUKTURY SEMANTYCZNE:

Prośba

Chcę, żebyś zrobił coś, co będzie dla mnie dobre

Nie wiem, czy to zrobisz
Zakład, że NIE MUSISZ zrobić tego, co ja chcę, żebyś zrobił
Mówię to , bo chcę żebyś to zrobił

Rozkaz
Chcę żebyś coś zrobił
Wiem, że to zrobisz
Zakładam, że

MUSISZ

zrobić to, co ja chcę, żebyś zrobił

Mówię to , bo chcę żebyś to zrobił

Japirlyung eeee macarena

Chcę, żebyś zrobił coś, co będzie dla mnie dobre

Wiem, że to zrobisz
Zakładam, że

MUSISZ

robić to, co ja chcę, żebyś dla mnie robił,

BO JESTEŚ MOIM KREWNYM

 Japirlyung niby pokrewny prośbie i rozkazowi, ale coś kompletnie innego.

Wykonawca chce, aby adresat

coś zrobił dla niego (podobne prośbie)

, ale

mówiący zakłada, że adresat

musi to zrobić (podobne rozkazowi)

, zarazem

mówiący odwołuje się do PRAW I OBOWIĄZKÓW ZWIĄZANYCH Z
POKREWIEŃSTWEM, fundamentalnych dla społeczności australijskich tubylców
(tego jeszcze nie było, innowacja, wowow). Ta charakterystyczna dla dzikusów
cecha odzwierciedlona jest także w innych aktach mowy i masie macareniastych
słów, tak dla przykłady, by nie było:

- panypanymany: niecierpiące zwłoki żądanie krewnego
- nginarrmany: gniewne i niecierpliwe żądanie krewnego
- nganymany:gniewna skarga niespokojnego krewnego

Przykład drugi: język (angielski) Murzynów amerykańskich



Siła językowa = prestiż, siła większa niż fizyczna (dojebię czyjejś matce, ale ze mnie kozak)



Talent słowny – cecha murzyńskiego lidera



DOWCIP, oryginalny szybki refleks, zimna krew w łamaniu tabu społeczno-językowego

 Charakterystyczny przykład: genre słowny – „tuzin” (DOZEN):

„Twoja matka jest tak stara, że ma pod pachami pajęczyny”
„Twoja matka jest tak czarna, że jak się poci to wypaca pod pachami czekoladę”

-Atak słowny na matkę adresata, nie na serio, któremu towarzyszy oczekiwanie
na rewanż odbiorcy
- CEL – zaprezentowanie grupie swej pomysłowości i dowcipu, a także brawury
(łamanie konwencji, no po matce się nie jedzie, halo)
- nudzą się na ulicach, to wymyślają coś takiego, czują gorycz w stosunku do
uprzywilejowanych grup społecznych i dają upust żalom w formie słownej
(ŁAMANIE KONWENCJI BIAŁASÓW) –lepsze to niż demolowanie miasta…

1. mówiący mówi coś złego o matce adresata
2. to co mówi jest w oczywisty sposób nieprawdziwe
3. albo treść, albo forma musi łamać jakieś tabu
4. celem wypowiedzi jest wykazanie własnej pomysłowości i tupetu
5. w konsekwencji mówiący stara się rozbawić słuchaczy
6. jednocześnie mówiący chce rozzłościć adresata i sprowokować go do repliki o
podobnym charakterze
7. wypowiedź stanowi wyzwanie do reakcji
8. mówiący z góry zakłada, że wyzwanie to nie może być w zadowalający sposób
spełnione

Przykład trzeci: żydowskie błogosławieństwa i przekleństwa



Cechą charakterystyczną żydowskiego sposobu mówienia jest bogactwo i obecność w
mowie przekleństw i błogosławieństw (utrwalone w języku yiddish):

a) PARENETYCZNE przekleństwa i błogosławieństwa

myśląc o człowieku X żywię ku niemu dobre/złe uczucia
chciałbym, aby stało mu się coś dobrego/złego
wyobrażam sobie, że mówiąc to, spowoduję, że coś mu się stanie

np. „Mój teść – aby dosięgła go ręka prawa – wpadł na pomysł, by się znowu ożenić.”

b) Błogosławieństwa zamiast podziękowań (w yiddish nie dziękuje się, tylko błogosławi!)

wiem, że zrobiłeś dla mnie coś dobrego
czuję ku tobie z tego powodu dobre uczucia
chciałbym, aby stało się coś, co będzie dla ciebie dobre
wyobrażam sobie, że mówiąc to, spowoduję, że coś mu się stanie

np. „O rabbi! Obyś żył długo! Uratowałeś moją córkę!”

c) Ostrożność we wspominaniu złych rzeczy (zabezpieczanie słuchacza przed
negatywnymi skutkami, ostrożność)

coś złego stało się człowiekowi X
wyobrażam sobie, że mówiąc to mógłbym spowodować, że coś złego stanie się komuś
innemu ( tobie, który to słyszysz itp.)
wyobrażam sobie, że jeśli tak powiem, to nie spowoduję, że komuś innemu stanie się coś
złego

np. „ A ja mam – oby to nie mogło spotkać nikogo z was – wrzody w żołądku.”

d) Opis w postaci życzeń (do przekazania jakości trudnej do zwerbalizowania)

coś bardzo złego/dobrego można powiedzieć o X
myślę o tym jako o czymś złym/dobrym, co się przydarzyło osobie
czuję coś z tego powodu
mówię” chciałbym, aby coś takiego przydarzyło się temu , dla kogo czuję złe/dobre
uczucia
wyobrażam sobie, że mówiąc to, spowoduję, że coś mu się stanie

np. „- Jak się ma dziadek?
- Oby jego wrogowie mieli się nie lepiej” <3

e) Komplementy, pochwały, gratulacje (pośrednie, niedopowiedziane, zabezpieczone
życzeniem ochronnym przed ewentualnym negatywnym efektem)

sądzę, że o człowieku X można powiedzieć coś dobrego
czuję coś z tego powodu
wyobrażam sobie, że mówiąc to mógłbym spowodować, że coś X-owi stanie się coś złego
mówię: nie chciałbym, aby X-owi stało się coś złego
wyobrażam sobie, że jeśli to powiem, to nie spowoduję, że X-owi stanie się coś złego

np. „To jest Hasada? Oby nic złego się jej nie przydarzyło – prześliczna!”



Życzenia stanowią naturalny, utrwalony w kulturze żydowskiej sposób wyrażania uczuć,
rozładowywania emocjonalnego napięcia.



TRADYCYJNY STOSUNEK DO SŁOWA – WIARA W SIŁĘ SPRAWCZĄ SŁOWA – SŁOWO
SUBSTYTUTEM CZYNU LUB JEGO SYMBOL!



Twórczość językowa, wynik inwencji – tylko schematy są te same  oryginalność i
wirtuozeria językowa (podobieństwo do Murzynów amerykańskich)



Kultura puszczająca wodze emocji, dająca upust zarówno pozytywnym jak i negatywnym
uczuciom.



Bardzo religijnie – osobista bezsilność wobec wyroków boskich.



SŁOWO KOMPENSUJE DZIAŁANIE W ŚWIECIE REALNYM (nie można pobić polskiego
chłopa, to chociaż w słowach wyrażę resentyment)



Cyniczny humor

Przykład czwarty: pewne genre’y mowy charakterystyczne dla polszczyzny współczesnej , a
nie mające odpowiedników w języku angielskim



polska BIUROKRATYZACJA życia społecznego

 np. polskie „podanie”, angielski „letter”  niby jest „application”, ale to nie jest

to samo co „podanie”!

„APPLICATION”  nie jest się „petentem”, „prosicielem”, dobro się należy, bo spełnia się
warunki określone, uschematyzowana w postaci określonego formularza sytuacja
„PODANIE”  adresat nie musi pozytywnie go rozpatrzyć!

 „okólnik a „circular” (w sumie nie wyjaśnione) XD

 „zarządzanie” a „directive”

„ZARZĄDZANIE” – wola instytucji (administracyjna, zawodowe itd.)
„DIRECTIVE” – dyrektywa JEDYNIE zawodowa

Zarządzenie niby można by zastąpić, ale to takie kulawe zastąpienie:
„REGULATION” – przepis, pewna norma postępowania obowiązująca w dany systemie, o
której się informuje osoby, której dotyczy
„RULE”- reguła postępowania, obowiązuje wszystkich, którzy zgodzili się na pewnego
rodzaju „grę społeczną”

 „referat” a „talk” i „paper”

“REFERAT” – zarówno wystąpienie 1. sekretarza na zjeżdzie partii jak i naukowca 
ROBOCZY CHARARKTER WYSTĄPIENIA (odczytywanie tekstu pisanego)

„REPORT” – urzędnicy, służbowy charakter między nad. a odb., empiryczna baza tekstu

„PAPER” – naukowiec, uprzednia praca myślowa, notatki i indywidualne myśli
KONFERENCJA

„TALK”- naukowiec podczas życia uniwersyteckiego, nieformalne, luźne, gadka „równy do
równych”, NIEFORMALNY CHARAKTER ŻYCIA NAUKOWEGO W SPOŁECZEŃSTWACH
ANGLOSASKICH (siedzą na biurku, machają bosymi syrami).