T. JESKE-CHOltiSKI

WALKA LUTRA

Z KATOLICYZMEM

*~Mi

SYNOWIE ST. N1EMIRY

WARSZAWA, PLAC WARECKI 4

*

!

WALKA LUTRA Z KATOLICYZMEM

i

T. JESKE-CHOIŃSKI

WftLKA LUTRA

Z KATOLICYZMEM

3- « ^ .v-

v

c?

S Y N O W I E ST. NIE/AIRY

WARSZAWA, PLAC WARECKI 4

Niktby się w Niemczech nie spodziewał, że jakiś

syn chłopski przewróci do góry nogami religię kato­

licką i rządy panujących książąt. ..Tym mistrzem był

Marcin Luther. który przyszedł na świat 10 Listopada

1483 roku w fóisleben. Luthrem nazwał się sam do­

piero wtedy, kiedy go nauka posadziła na krześle

profesor skiem w uniwersytecie wittenberskim. Jego

rodzina, która była bardzo liczną w wioskach saskich,

nie miała wcale stałego nazwiska. Zamiast nazwiskiem

posługiwała się różnemi imionami jak naprzykład: Lu-

der, Liider, Leuder i t. p, co potwierdził pisarz nie­

miecki, Juliusz Kostien, w swojem dziele p. t. „Życie

Luthra" (Luthers Leben, 1883 r.).

Ojcie" Marcina Luthra, Jan, mieszkał przed jego

narodzeniem w Eislebęn, w Mohra, gdzie mu było

wygodnie i bez troski. Posiadał ładny domek chłopski

i kawał urodzajnej ziemi: Gdyby umiał żyć spokojnie

i nie obrażać swych sąsiadów, byłby się był dorobił

zasem znacznego mienia chłopskiego. Ale charakter

jego nie znosił cierpliwości. Gwałtowność kipiała w jego

duszy, jego mocne pięści tańcowały po łbach jego bli-

— 6 -

źnieh, co potrafili także jego krewni i sąsiedzi. Chłopi

w Mohra lubili bić sąsiada, a on ich.

Od historyków dowiadujemy się różnych awantur

ojca Luthra. Jedni mówią, że rodzic Marcina zabił

w gniewie jakiegoś chłopa, pasącego swojego konia na

jego łące, inni twierdzą, że tego nigdy nie było.

Coś jednak musiało się stać tak albo owak, bo

ojciec Luthra drapnął galopem z Mohry, zostawił &a

miejscu swoje mienie i uciekł z żoną do Eisleben,

bojąc się zapewne kary panującego księcia saskiego

(Kurfursta). W Eisleben nie był długo, zaledwie pół

roku, bo nie miał tam żyć z czego. Przeniósł się do

miasta Mansfeld, gdzie mógł pracować i zarabiać w ko­

palniach złota i srebra.

Próżniakiem nie był, głupim także nie. Pracował

dużo, służył uczciwie swojemu panu, hrabiemu Mans­

feldowi, i dorobił się znów mająteczku. Drobnego

wzrostu, ale silny i zręczny robotnik, stanął na czele

swoich towarzyszów.

Pracował dużo ojciec Luthra, pracowała tak/

jego matka, Małgorzata, do której był podobny. Przy­

nosiła z lasu sama na plecach ciężkie drzewo i gospo­

darowała w domu od rana do nocy.

Łukasz Cranach, znakomity malarz niemiecki w o.-

wym czasie, malował w 1527 r. portrety rodziców

Luthra, które się dotąd utrzymały. Żadnych typów

chłopskich nie widzi się na portretach Cranacha. Ma­

tka Luthra, szpetna, pospolita, robi wrażenie kobiety

zniszczonej zbyt ciężką pracą. Nie tak jej mąż... Oj­

ciec Luthra nie robi wrażenia zniszczenia zdrowia;

przeciwnie, wygląda na portrecie jak człowiek ener­

giczny, zdrowy i umiejący myśleć.

— 7 —

II.

Oboje rodzice Luthra me pieścili swojego Mar­

cinka. Trzymali go w mocnych szponach, nie pozwalali

mu bawić się z innymi chłopcami, zabronili mu cho­

dzić po ogrodzie i zrywać z drzew gruszki, jabłka,

orzechy. Gdy dzieciak zrabował raz w ogródku kilka

orzeszków, wybiła go matka tak okrutnie, iż jego

twarz oblała się krwią. Ojciec trzymał go w twardej

ebroży i śledził jego każdy ruch. Był tak surowym,

iż wystraszony chłopczyna uciekł z domu na pewien

czas.

Gdy się ojciec dorobił znów mająteczku, posta­

nowił wykierować swojego najstarszego syna na uczo­

nego męża.

Pierwszym nauczycielem Luthra był przyjaciel

jego ojca, obywatel mansfeldski, Oemler. Rozkoszy nie

miał w tej szkole młodziuchny Marcinek, razem ze

swoimi kolegami. Bezlitosny bat pracował bezustannie,

na prawo i lewo £o byle co. Późniejszy reformator

religijny dziwił się, że mu belfer dał bez żadnej przy­

czyny aż piętnaście batów.

Po skończeniu małej szkółki powędrował Marcin

Luther w czternastym roku swojego życia z wolą ojca

do Magdeburga. W tem mieście uczył się tylko jeden

rok i udał się do szkoły w Eisenach w r. 1498.

Znalazłszy się w nowem mieście, nie wiedział

młody student, co ma z sobą robić, z czego żyć, bo

jego ojciec nie był w możności dostarczać mu tyle

pieniędzy, ile ich potrzebował. Niepotrzebnie się smu­

cił. W owym czasie pomagali sobie ubodzy studenci

śpiewami, muzyką i żebraniną. Śpiewali, grali na

różnych instrumentach, prosząc o jałmużnę.

— s _

Tej sztuki nauczył się Marcin prędko, prędzej,

niż się spodziewał pomocy dobrych ludzi. Pani Cotta,

małżonka bogatego męża, pochodzącego ze szlachty

włoskiej, słuchała z przyjemnością jego śpiewu i de-

klamacyi. Polubiwszy biednego studenta, zaprosiła go

do siebie, do swojego sutego stołu, pozbawiając go

w ten sposób troski o „wikt i opierunek*

4

.

Wygramoliwszy się z przykrej biedy, żył Marciu

Luther wesoło. W szynku pił z kolegami piwo. wino,

śpiewał różne pieśni i grał na lutni. W roku 1501

przeniósł się do JSrfurtu, do najznakomitszego uniwer­

sytetu saskiego, w którym uczył się aż do roku 1505

filozofii humanistycznej, gramatyki i retoryki. Najchęt­

niej czytywał dzieła autorów rzymskich: Owidiusza,

Yirgila, cicerona, Plauta i innych pisarzu w. Języka

łacińskiego nauczył się doskonale.

Postępował szybko w górę. ucząc się chętnie

filozofii i prawa. Po roku mianowano go „bakalarzem"

a po trzech latacii „magistrem". Były to pierwsze

stopnie zdolnych studentów.

Nie śniło mu się odziać się W suknie kapłańskie

i być księdzem. Jego ojciec. Jan, był przeciwny ka­

płaństwu i chciał, by jego najstarszy syn stał sin

świeckim uczonym.

Rzecz dziwna...

Wesoły, bawiący się chętnie świecki uczony z

swoimi kolegami, zmienił się nagie. Niktby nie u wie

rzył, że śpiewak, grajek i hulaka zamknie się w mu­

rach klasztornych, i niktby się nie spodziewał, że tę

nagłą zmianę wywołał strach przed śmiercią.

Luther udał się na wakacye do swoich rodziców.

Wracając pieehotą do Erfurtu, szedł przez wioskę

Stotternheim. Nagle zahuczała nad jego głową burza, \

— 9 —

pioruny padały tuż obok niego. Tak się przeraził, iż

runął na ziemię i krzyczał na głos: „Pomóż mi dobra,

święta Anno, chcę być zakonnikiem!" Zkąd mu ten

strach przed śmiercią przyszedł, nie wiedział zapewne

sam. Człowiek odważny nie boi się burzy i piorunów

Ładnie by żołnierz wyglądał, gdyby płakał ze strachu

przed piorunami. Co mu przyszło do głowy, nie wia­

domo. Wiadomo tylko, że go ten dziecinny strach za­

prowadził do klasztoru.

Pożegnawszy się ze swoimi kolegami, znikł w mu­

rach klasztoru augustyańskiego w lipcu 1505 roku.

Rok próby nauczył go posłuszeństwa dla przeora

i przykrej pracy. Kazano mu zamiatać, czyście kruż-

nki, podwórze i żebrać po domach miasta. Nie sma­

kowała mu ta ostra próba nowicjusza, ale wytrzymał

ja.. Po skończonej próbie przyjęto go na zawsze do

klasztoru, odziano w czarną suknię i kapotę, a wkrótce

potem mianowano go kapłanem. W* swojej celi siedział

całe duie, badał teologię i czytał bezustanku.

Dziwny charakter miał Luther. Zmieniał się

• iągle w latach młodych i późniejszych. W szkołach

niższych i wyższych nie myślał wcale o życiu klasz-

tornein. Uczył się dużo i bawił się dużo, odgrywając

rolę zucha. Burze" i pioruny znał od lat najmłodszych

w górach manofeldskich. Nie powinien był bać się

zmotu i piorunu. Nie był przecież bojaźliwą niewia-

u 1 nie powinien był uciec ze strachu przed śmier­

cią do klasztoru, o którym wcale nie myślał.

Złożywszy, po przykrej próbie, przysięgę kapłań­

ską, powinien był zastosować się do obyczajów i roz­

kazów zakonu. Obowiązkiem jego było czytać codzren-

nie brewiarz, a on czytał tylko dzieła naukowe, za­

miast brewiarza. Bywały tygodnie, które mu groziły

— 10 -

ciężką chorobą, a nawet śmiercią. Jadał bardzo mało.

nie pił nic, nie sypiał czasami aż pięć tygodni, tracąc

przytomność.

Widocznie walczył z sobą, bo mu zawadzało

klasztorne życie.

Życie jego ułatwił Jan von Staupitz, wikaryusz

zakonu św. Augustyna, mąż uczony i dobrego serca.

Około roku 1502 postanowił książę saski, Fry­

deryk Mądry, poprawić nędzne szkolnictwo w swojem

państwie. Między innemi chodziło mu o dobrą wyższą

szkołę (uniwersytet) w mieście Wittenberg, zaniedbaną

przez niezdolnych profesorów. Nie wiedząc, kogo szu­

kać i znaleźć, prosił o pomoc Jana Staupitz'a, który,

będąc sam utalentowanym profesorem, znał dobrze

odpowiednich kandydatów. Staupitz wybrał, oprócz

innych nauczycieli, także Luthra i wezwał go zim i

1508 roku do Wittenberga.

Luther uczył studentów teologii i filozotii, posu­

wając się w górę. Bakalarz i magister zdobył sobie

wkrótce tytuł licencyanta i doktora.

W roku |15L1 posłał Staupitz do Rzymu, do

Watykanu, aby się dowiedział czy wolno połączyć

różne klasztory niemieckie w jedną całość.

Z radością pomaszerował Luther do Włoch, które

pragnął zobaczyć. Szedł zwyczajem zakonników pie­

chotą w towarzystwie jednego kolegi.

Obaj mnisi przybyli zdrowo do Rzymu. Klasztor

augustyański (Maria del Popolo) otworzył im chętnie

swoją turtkę i przyjął ich gościnnie.

Wchodząc do Rzymu nabożnie, jak pielgrzym,

rzucił się Luther na ziemię, podniósł ręce i mówił:

„Bądź pozdrowiony, święty Rzymie!"

Rzym podobał mu się, obiegł wszystkie ulice*

— 11 —

stare pamiątki, kaplice i klasztory. Zastał Rzym spo­

kojny, nie ocierał się o złodziejów, bandytów i mor­

derców, wałęsających się gromadą przed panowaniem

papieża Juliusza IT.

Wiadomo, że humaniści (uczeni) i renesans i

włoscy (w XV i XVI wieku) szukali sobie nowych

dróg do mądrości i wygodnego życia. Przyczepili się

do nich także kupcy i różnego gatunku przemysłowcy.

Humanistom zdawało się, że są bardzo mądrymi i do­

skonałymi twórcami literatury i sztuki, a uczyli się

tylko po łacinie i trochę po grecku. Po łacinie mówili

doskonale, a gardzili swoim językiem narodowym, na­

zywając go ordynarną gwarą ludową (volgare). Kto

nie umiał po łacinie, ten tracił w ich mniemaniu tytuł

.,oświeconego męża".

Ich pychę zniszczyli renesansiści (pokolenie młod­

sze). Poeci włoscy wieku XVI pisali po włosku, cho­

ciaż znali tak samo język rzymski, jak humaniści.

Uczeni i poeci walczyli z sobą, a obywatele

i kupcy republik włoskich walczyli także z sobą; ale

nie o piękność literatury, lecz o pełną sakwę-: Trud­

niąc się handlem i przemysłem, zarzuciwszy całą Eu­

ropę swoimi kantorami bankierskimi i towarami, zgar­

niali tyle pieniędzy, iż nie wiedzieli w końcu, na co

ich użyć.

Z wielkim dostatkiem słabła energia możnego

mieszczaństwa, gasły jego cnoty obywatelskie, republi­

kańskie i żołnierskie. Bogacz gnuśniał, stawał się sy-

barytą, smakoszem życia, żądnym rozkoszy i blichtru

społecznego (godności, tytułów), piął się w górę. Z e

nergią i cnotami obywatelskimi, uchodziły także cnoty

ludzkie i rodzinne. Pojęcia etyczne chwiały się, usu­

wane powoli przez egoizm.

— 12 —

Tysiąc lat na obroży ascetyzmu ehrześeiańskiego

i moralności chrześciańskiej trzymane zmysły, zaczęły

się już w XIV wieku buntować przeciw tej obroży.

Chrześciaństwo domagało się tłumienia instynktów

zwierzęeo-ludzkich dla dobra duszy, ale zmysły łaknęły

.swobody tych instynktów, pełni ich rozwoju, co zna­

czy — pełni życia.

Dopóki autorytet Kościoła nie pozwolił zmysłom

się rozhulać, zmysły drzemały pokornie. Ale autorytet

Kościoła zaczął się już w XIV wieku chwiać.

Rozprzęgający pojęcia dawnych czusów ruch wy­

wrotowy wpłynął także na duchowieństwo. I ono było

produktem swojej epoki, i ono uległo rozkładowi ety­

cznemu odświeżonych trądy cvi pogańskich. Większa

. część humanistów należała do stanu duchownego. Wa­

tykan roił się od humanistów, potrzebnych mu w kan-

celaryach.

Kler oświecony XV i XVI stulecia odbiegł we

Włoszech daleko od swojego posłannictwa, zeświecczył

się, dał się unieść prądom chwili. Nie odnosi się to oczy­

wiście do całego duchowieństwa włoskiego, jak nie od­

nosi się do całej inteligencyi w

T

ogóle. Zawsze i wszędzie"

sa, wyjątki świecące cnotą i szczerą bogbbojuością.

Kler zaczął się psuć od góry. Dziewięciu papie-

żów wieku XV: Marcin V (1420 — 1431), Eugeniusz

IV (1481 —1447), Mikołaj V (1447—1455), Kalikstllł

U455—1458), Pius 11(1458 — 1464), Paweł II (1464-

1471), Sykstus IV (1471—1484), Innocenty VIII (1484—

1492) i Aleksander VI (1492—1503) — zajmowało się

wszystkiem innem chętniej, aniżeli sprawami Kościoła.

Mikołaj V był zaciekłym bibliomanem i budowniczym,

wolał rozmawiać ze swoim antykwaryuszem, Vespa-

zyanem o książkach, i architektami o nowych budo-

— 13 —

wlach, niż z kardynałami o tem, o czem był powinien.

Paweł II, zbieracz numizmatów i drogich kamieni,

zapominał nad swoimi zbiorami o obowiązkach Papie­

ża." Pius II, utalentowany literat i niezwykły znawca

ludzi, czuł się najszczęśliwszym na wsi, na łące, nad

strumykiem, w otoczeniu uczonych prałatów. A wszyscy

myśleli tylko o tem, jak zbogacić i posadzić na jakim

tronie książęcym swoich krewniaków (nepotów).

Papież XV-tego stulecia przestał być pasterzem

wiernych, a stał się albo uczonym, albo mecenasem

literatury i riauki, albo zbyt hojnym dobrodziejem

swojej rodziny, albo politykiem.

Najgorszym z wszystkich tych Papieżów, zajmu­

jących się tylko sobą albo swoimi krewniakami, okrut­

nie zaniedbującym obowiązki naczelnika Kościoła, był

w owym czasie Aleksander VI, ojciec Cezara Borgii,

łotra nad łotrami, zbrodniarza nad zbrodniarzami,

który dążył do korony królewskiej (włoskiej).

Szczęściem było

>

dla Kościoła, że po śmierci

Aleksandra VI i Piusa HI (w roku 1503) zasiadł na

tronie papieskim Juliusz II, który urodził się wido­

cznie dla ocalenia katolicyzmu. Był wysokiego wzro­

stu, barczystym, muskularnym, miał potężną, jak z mar­

muru czaszkę, trzymał się prosto, po żołniersku. Li­

czył lat sześćdziesiąt kilka, a w jego dużych, czarnych

oczach, osadzonych głęboko pod wyniosłem czołem,

palił się płomień lat dwudziestu. Żywe, młodzieńcze

ruchy, wydatny nos, zwarte usta i różowa cera twa­

rzy dopełniały obraz tego wcielenia siły, energii i mo­

cnej woli. Mówił zawsze prosto z mostu to, co myślał

i czuł, nie kłamiąc, nie dyplomatyzując nigdy, posłu­

gując się często ostremi wyrażeniami, których eleganccy

Ic

ł

— 14 —

wytworuisie dworscy nie mogli przełknąć. II terrible

papa

nazywano go w całych Włoszech, co w

r

wieku

XVI znaczyło: oryginalny, niezwykły, niepospolity...

Juliusz II pracował cały dzień, ' poczynając *od

samego rana. Pracował szybko, nie namyślał się długo,

bo jego temperament nie znosił niepotrzebnej gadaniny

jego urzędników. Prędko, prędko spieszcie się z tem,

co trzeba, bo szkoda drogiego czasu—mawiał zwykle.

Nie lubił doradców. Sam sobie dawał radę. Nawet

w nocy, w łóżku, przed zaśnięciem, medytował nad

potrzebami Kościoła, a co w nocy obmyślił, to rozka­

zał nazajutrz- czemprędzej wykonać.

- Krewniaków swoich (nepotów), weiskających się

do poprzednich Papieżów i wyłudzających bogate ma­

jątki albo wysokie urzędy, — omijał i nie bogacił.

Służył nie swojej rodzinie, lecz tylko Kościołowi, co

uważał za obowiązek.

Oczyszczenie i osłabienie Watykanu zaczął Ju­

liusz II od Cezara Borgii, który zdobył za czasów

swojego ojca kilka księstw i rwał się do korony wło­

skiego królestwa. Tego zbrodniarza wziął za łeb

i wypędził z kraju. Razem z Borgią obezwładnił li­

czną bardzo bandę złodziei i morderców, grasujących

w Rzymie bez litości. Jego straż przyboczna (szwaj­

carska) zniszczyła w więzieniu łotrów rzymskich i przy­

wróciła wielkiemu miastu spokój i bezpieczeństwo.

Nie dość na tem...

Juliusz II postanowił dźwignąć powagę Kościoła,

zachwianą pod rządami jego poprzedników. Chodziło

mu przedewszystkiem o wzmocnienie siły państwa ko­

ścielnego, podkopanej przez niesfornych, butnych len­

ników, którzy starali się usamowolnić. W czasach,

w których odżyła recepta polityczna pogańskiej Romy:

»

— 15 —

„siła przed prawem!", w których jedyną podporą wła­

dzy była mocna, odważna, bezwzględna pięść kondo­

tiera, nie można się było upominać o swoje prawa

powoływaniem się na zawarte umowy. Pięść na pięści

Kto mocniejszy, odważniejszy, ten rozkazuje...

Rozumiał to doskonale Juliusz II, wiedział, że

tylko moc uśmierzy pychę i chciwość lenników, zabie­

rających bez prawa cudze mienie. W jego żyłach

płynęła krew rozkazującego wodza i władcy. Zamiast

wysłać do walki z lennikami jakiegoś kondotjera,

wsiadł sam na konia i ruszył w otoczeniu swoich ry-

cerzów na wojnę. Perugia i Bolonia poczuły pierwsze

jego niezwykłą odwagę i niezmienną stanowczość.

Ten i ów dziwi się dotąd, że Papież prowadził

sam na krwawe pole swoich żołnierzy.

Słusznie mówi Ludwig Pastor, autor „Historyi

Papieżów" (Geschichte der Papste), że Juliusz 11 byłby

znakomitym królem albo wodzem, gdyby nie był ka­

płanem. Musiał jednak w owym czasie bronić rycer­

ski Papież Kościoła za pomocą wojska i wojny, bez

niego bowiem zachwiałby się do reszty katolicyzm.

Kapłana-rycerza, Papieża bohatera nie rozumiał

Luther, przypatrując się mu choćby z daleka. Nie

wiedział, że Juliusz II wracał Kościół do porządku,

co jego następcy powtarzali.

Lubił krytykować każdego, którego poznał, ale

Papieża nie śmiał dotknąć palcem. Wróciwszy do

Niemiec, mówił: „Byłbym gotów zabić wszystkich

moich znajomych, którzyby odmówili choćby słówkiem

Papieżowi posłuszeństwa".

Papieża omijał w Rzymie. Kler zwyczajny, pod­

rzędny nie podobał mu się wcale. Obrażało go zbyt

wesołe zachowanie się księży, załatwiających zbyt

\

16

—

prędko obowiązki kościelne. Było ich w istocie mnó­

stwo lekkomyślnych i zmysłowych.

Chodząc po Rzymie, odwiedzał Luther także

szpitale i dziwił się, że „wesoła" stolica Włoch zbu­

dowała dla ubogich chorych sale lecznicze i że cały

szereg wykwintnych i bogatych pań służył biedakom

chętnie. Patrząc na dobroć kobiet i lekarzów, powi­

nien był powiedzieć, że we Włoszech są także ludzie

uczciwi i szlachetni.

I dziwił się jeszcze, że się lud włoski nie upijał

tak nieznośnie, jak chłopi niemieccy owego czasu.

III.

Wróciwszy do swojego uniwersytetu, do Witten-

bergu, medytował Luther nad człowiekiem, badając,

kim, czem jest. Strzeliło mu do głowy, iż żaden czło­

wiek nie jest uczciwym, dobrym, szlachetnym, bogo­

bojnym chrześcianinem, lecz nawskroś kreaturą złą,

podłą, którą można tylko wiarą ocalić. Do jednego.ze

swoich przyjaciół mówił: „Bądź grzesznikiem i grzesz

odważnie, ale jeszcze odważniej wierz i ciesz się

w Chrystusie, który jest zwycięzcą grzechu".

Znaczy to: rób, co chcesz, baw się, hulaj, rabu,],

co tylko możesz, drwij sobie z cnoty, bylebyś wierzył

w Chrystusa, Chrystus otworzy dla, ciebie bramę

nieba.

Zabawna nowa religia... Gdyby poszła tą wa-

ryacką drogą, byłby człowiek gorszym i głupszym od

zwierzęcia. Pies byłby lepszym od niego a lis spryt­

niejszym. Chrześcianin musi być nietylko wiernym

spekulantem, ale także uczciwym, prawym, panującym

— 17 —

nad sobą. nad swoimi grzechami. Są rozmaitego ga­

tunku egoiści, myślący tylko o swoim brzuchu i wy­

godach, ale któż będzie tych sobków prowadził do

nieba? Przecież nie Chrystus Pan; chyba że samolub

zrzuci z siebie w samą porę brudny egoizm i podłość

podłej duszy.

Wiara bez cnoty, bez bogobojności nie może być

wiarą prawdziwą. Może być tylko kłamstwem albo

strachem przed śmiercią.

Słusznie mówił Marcin Pollich, rektor uniwersy­

tetu wittenberskiego: „Luther będzie miał dziwne fan-

iazye

Miał je rzeczywiście. Bezustannie myślał, co ro­

bić, jak się zachowywać, dokąd dążyć. Zresztą nie on

tylko chciał być dowódcą wiary i mądrzejszym od pa-

pieżów, kardynałów i biskupów. Uprzedzili go: Jan

Hus, Wiklef i inni.

Aż do roku 1517 szanował Papieżów, chociaż

przemawiał dość często w odczytach uniwersyteckich

i na kazaniach kościelnych przeciw obyczajom kato­

lików.

Nagle zaczął się odczepiać od Rzymu (1517 r.).

Wiadomo, że Papieże XV stulecia starali się

ozdobić kościoły rzymskie, głównie katedrę św. Piotra

i pałac Watykan. Zajął się tą pracą już Papież Ka-

likst III (1455—1458 r.), ale rychła śmierć zatrzymała

jego plan. Starał się o to samo Juliusz II, lubiący

piękne kościoły, ołtarze, wspaniały pałac i dzieła sztu­

ki (Malarstwa i rzeźby). Walcząc z Cezarem Borgią

i chciwymi lennikami, tracił na krwawem polu całe

dochody papieskie. Czuł, że nie da sobie sam rady,

źe potrzeba mu pomocy wszystkich katolików i że

musi żądać od swoich „owieczek" zapomogi, odpustu-

Walka Luthra. 2

X

— l.s

I on nie zdążył postawić chociażby katedry, bo

i on powędrował także przedwcześnie na drugi świat

(1513 r.)-

Po jego śmierci zabrał się do roboty następny

Papież, Leon X, syn bogatego Wawrzyńca de Medici,

zwany „Wspaniałym".

Leon X mógł sypać obficie mamona, ale nie był

tak „wspaniałym", hojnym, gościnnym, jak jego ro­

dzic. Każdy katolik miał po spowiedzi i Komunii św;

dawać opłatę stosowną do jego majątku. Papież roz­

kazał arcybiskupowi Albrechtowi pilnować: Moguncyi.

Magdeburga, Halberstadta i Brandenburga, aby płaciły

zapomogę dla kościołów rzymskich. Arcybiskupa za­

stąpił zakonnik, Jan Tetzel z Parmy, znakomity ka­

znodzieja dla ludu i teolog. Tetzel wzywał bezustan­

nie z ambony lud niemiecki, aby dał co może Papie­

żowi. Zbyt gorliwym był, zanadto żądał od biednych

włościan. Nietylko chłopi gniewali się na- Tetzla, lecz

także inteligenci, a głównie humaniści owego czasu.

Do tych humanistów należał Luther, już jako ucz

uniwersytecki, co byfo niewątpliwie przyczyną jego

„fantazyi", nie mającej nic wspólnego z bogobojnpścia.

Na obroży trzymał go dotąd klasztor. Kazania Tet

zdjęły z niego obrożę i otworzyły mu drogę do jego

fantazyi. Uczuł się wolnym i zaczął gadać dziwaczne

mądrości, bez których się ludzie rozumni mogą obyć.

Dwaj zakonnicy, Tetzel i Luther. zaczęli walk^

z sobą. Tetzel, przybywszy w pobliże Wittenbergu.

służył Papieżowi, a Luther głównie chłopom. Obaj

mistrzowie, doskonali mówcy, podniecali się tezami

i dyskusyą. Tez skomponował Luther 95 sztuk i przy­

lepił je do murów kościoła wittenberskiego (31 paź­

dziernika 1517 r.). W 86 tezie pisał jak następuj

19 —

„dlaczego Papież, bogatszy od Krezusa, nie buduje

Ś-go Piotra chętniej własnemi pieniędzmi, aniżeli ubo­

gich chłopów".

Oprócz takich niegrzecznych tez, wmówił w sie­

bie Luther (jak nam opowiada Jan Jansen w swojej

„Historyi niemieckiego ludu"), że jego „działalność

jest rozkazem Boga i jego wszystkie twierdzenia są

skończoną prawdą, o której nigdy nie może zapom­

nieć".

Miał o sobie dobre mniemanie, postawił się na

czele religii chrześciańskiej, mówił do swoich przyja­

ciół uczonych, wykształconych lepiej, głębiej od niego,

że tylko on może być reformatorem Kościoła. Wtrącał

się pomału we wszystkie sprawy religijne coraz wy­

raźniej i odważniej, po swojemu. Zmiarkowano to

w Rzymie, i zmiarkował także w roku 1518 cesarz

Maksymilian. Cesarz katolicki posyłał listy do Papieża,

prosząc go, aby się zabrał ostro do Luthra, który

^rozi wspólnej, jednolitej wierze i zmienia ją na „pry­

watne, swawolne mniemania".

Luthrowi zdawało się, że zjedna sobie oprócz

chłopów także wszystkich uczonych Niemców, a prze-

dewszystkiem swoich przyjaciół. Omylił się... Jan Eck.

profesor teologii w uniwersytecie Ingolstadtu i kanonik

należał do jego przyjaciół a mimo to obszedł się z nim

bardzo ostro, zarzucił mu odstępstwo od katolicyzmu

i naśladowanie husytów. Luther zaprzeczał swoich

stosunków z czeskimi odszczepiencami i obiecał, że nie

będzie nigdy myślał o tern, do czego Hus zmierzał,

Do Papieża pisał; „chcę się poddać Papieżowi i Ko­

ściołowi, ale tylko wtedy, jeżeli Kościół uzna jego

osobiste poglądy jako prawdziwe i przyjmie jego „no­

wą Ewangelię-

— 20

Zdziwił się Watykan, nie spodziewał się arogan-

cyi zakonnika, nie należącego do gromady kardynałów

i biskupów. Dygnitarze kościelni chcieli się przypa­

trzeć temu oryginalnemu kapłanowi. Papież posłał

w październiku 1518 roku do Augsburga kardynała

Cajetana, aby zbadał psychologię i charakter Luthra.

„Zuch" reformatorski wystraszył się. Aha, pomyślał,

dygnitarze rzymscy wyleją mi zapewne na łeb słowa

klątwy. By się zabezpieczyć w Niemczech, głównie

w wioskach, zamieszkałych przez lud, wygłosił kaza­

nie lekceważące wszelkie klątwy. VVezwany do Aug­

sburga, udał się do niego. Kardynał Cajetan przyjął

go uprzejmie, nie przestraszał go wcale, ani jednem

słowem, badając jego duszę. Luther zmiarkował ten

grzeczny egzamin, który mu nie przypadł do smaku.

Zamiast słuchać wytwornej mowy miłego kardynała,

obawiał się aresztu i drapnął po cichu z Augsburga

i wrócił do Wittenbergu.

Chcąc przekonać swoich przyjaciół, że tylko on

rozumie religię, wiarę, postanowił dyskutować z Eckiem

w Lipsku. Książę saski, Jerzy, silny i prawy

charakter, był ciekawym, co też Luther powie o ka­

tolicyzmie, był bowiem sam szczerym katolikiem i nie-

cierpiał kłótni religijnej. By przeciwnicy, Luther i Eck.

mogli ruszać się wygodnie w licznej gromadzie słucha­

czów, otworzył dla nich swój wspaniały pałac w Pleis-

senburgu. Na dyskusyę przybyło dużo uczonych profe­

sorów i obywateli lipskich. W tej gromadzie bywał

także książę codziennie.

Eck, kapłan katolicki i uczony, dawny przyjaciel

Luthra, a obecnie nieznoszący jego „nowej wiary",

jego nienawiści do Papieźów i Kościoła, stawił się

w czerwcu 1519 do dyskusyi.

— 2 i —

Bitwa na języki zaczęła się 27 czerwca i skoń­

czyła się 15 lipca. Luther nie oszczędzał swojego ję­

zyka i-gwałtownej wymowy. Krzyczeć głośno umiał

doskonale, a Eck potrafił dysputować szybko i mą­

drze. Luther nie lubił krytyki, miał się za jedynego

uczciwego i genialnego kapłana. Gniewał się, natural­

nie, gdy go Eck kilka razy wydrwił. W złości odpo­

wiedział przeciwnikowi, że „takie ogólne Koncylia

(Concilia)

mogą się mylić w sprawach wiary i omyliły

się już nieraz". Na to rzekł mu Eck: „Jeżeli tak my­

ślicie, to widzę w waszej duszy poganina i celnika".

Dyskusya lipska pobiła reformatora. Niemcy mil­

czeli, a Sorbona francuska, której postano dokumenty

i akta dyskusyi, obeszła się z Luthrem bardzo ostro

w r. 1521. Dyskusya lipska pozbawiła jeszcze „twórcę

nowej wiary" przyjaźni i życzliwości księcia Jerzego,

któremu nie podobały się jego dowody.

Luther czując, że go nie wszyscy lubią, starał

się o przyjaźń husytów. Zjednywał sobie ich szacu­

nek już podczas niefortunnej dyskusyi, bo otrzymał

3 października 1519 roku dwa listy 2 Pragi. Husyci

• zescy przysłali mu bardzo przyjemną odpowiedź.

„Czem był kiedyś Jan Hus w Czechach — pisał do

niego jakiś proboszcz—jesteś teraz ty, Marcinie, w Sa­

ksonii. Dlatego módl się i T>ądź mocnym, silnym, nie

opuść rąk, gdyby cię uczynili kacerzem; pamiętaj, co

zniósł Chrystus i apostołowie". Drugi husyta ostrzega i
jo:

„Nie pozwól się schwycić antychrystowi; anty­

chryst rozporządza tysiącem dróg, prowadzących do

szkody; niech się Chrystus tobą opiekuje".

Te listy, przysłane z Pragi, zjednały sobie Lu-

thra. Nowy „reformator" stał się w lutym 1520 roku

hnsytem i pisał do Spalatina: „ja, głupiec, nic o tern

— 22 —

nie wiedząc, uczyłem się wszystkiego z nauk Jana

Husa; my jesteśmy wszyscy husytami, nie zdając so­

bie z tego sprawy; św. Paweł i św. Augustyn są tak­

że husytami. Hus jest wielkim męczennikiem Chry­

stusa i trzeba go -nazwać świętym."

Wiadomo, że husyci rozkrzewiali swą „nową

ewangelię" ogniem i mieczem. Straszne, okrutne były

wojny tych niby bogobojnych ewangelików. Naślado­

wać ich chciał Luther, co potwierdza jego list do

Spalatina: „Przysięgam ci, jeżeli rozumiesz dobrze

ewangelię, to nie wierz, iż ona musi się obyć bez

tumultu, gniewu i buntu. Słowem Boga jest: miecz

wojna, zniszczenie, zburzenie, gniew, trucizna".

Nazywać św. Pawła i św. Augustyna husytami

niema sensu. Jeden i drugi byli nawskroś wykonaw­

cami ewangelii Chrystusa Pana i nie potępiali ludzi

tak, jak to czynili husyci i Luther. Zamiast obrażać

chrzescian, uczyli ich uczciwości, obowiązku i cnoty.

O mieczu, wojnie, zniszczeniu, zburzeniu, gniewie,

truciznie. co ma być ^słowem Boga", nie mówili

nigdy. Każde ich słowo tryskało z czystego serca.

Luther odgrywał rolę bohatera, mówił wiele o

sobie, o swojej odwadze i mądrości, ale bohaterstwa

nie było w jego sercu. B*it się byle czego, ciągle mu

się zdawało, że go ktoś zamorduje. Ze strachu choro­

wał często. I >o swojego przyjaciela, Spalatina, pisał

już 16 kwietnia 1520 roku: ,.ostrzegano mnie, że jakiś

doktór medycyny chciał mnie zabić".

Tak się obawiał śmierci, iż prosił o pomoc kilku

rycerzów: Huttena, Sickinga i Schaumburga. S^haum-

burg obiecał mu natychmiast opiekę stu szlachciców.

Ulrich von Hutten i Franciszek von Sickingen

— 23 —

namawiali i zachęcali go do rozrzucenia po całym kra­

ju niemieckim mnóstwa broszur, aby się lud dowie­

dział, jak „trzeba wierzyć . Czego chcieli od niego,

uczynił chętnie, puścił w ruch'całą furę swoich róż­

nych książek, które oddalały jego zwolenników nie­

mieckich t)d Rzymu, czyli wiary katolickiej.

Widząc, co się dzieje w Niemczech i co dziać

*ię może w innych krajach chrześciańskich, postano­

wi! Watykan obezwładnić Lutra. W tym celu pozwo­

lił mu namyślać się 60 dni. Jeśli zrzeknie się swoich

błędów, przyjmie go Papież życzliwie, uprzejmie, prze­

baczy mu jego zuchwalstwo, zwolni go z grzechów

bez kary; jeśli zaś będzie obrażał dalej Kościół kato­

licki i nie będzie posłusznym * Papieżowi, spadnie na

niego klątwa.

Klątwa spadla na niego z Rzymu, gdy nie uwa­

lał za potrzebne być posłusznym Papieżowi. Luther

pienił się z gniewu, miotał się ze złości, gdy mu

z Rzymu przysłano dokument klątwy. Tak się rozna-

miętnił. iż spalił papieską bullę (10 grudnia 1520 r.).

Bywał zawsze tak gwałtownym. Mówić spokojnie

i rozważnie nie umiał, albo nie chciał. Ukarany przez

Watykan, miotał się jak opętany. Mszcząc się za swo­

ją karę, starał się zniszczyć katolicyzm. Tysiące bro­

szur rozrzucił znów po wsiach i miasteczkach, pisząc

paszkwiłe i drwiny przeciw Rzymowi. Chodziło mu

ównie o chłopów, aby ich zjednać dla siebie. W tej

eszlachetnej robocie pomagali mu jego koledzy uni­

wersyteccy, humaniści. Najwięcej służyli mu Hutten

i Łukasz Granach (malarz).

Jeszcze przed klątwą Watykanu klął Luther

u na Rzymian. Klął po głupiemu. Pisał do Spala-

tina w czerwcu 1520 roku, że „w Rzymie są wszyscy

waryatami, głupcami, wściekłymi, idyotami, drągami,

kamieniami, piekłem i dyabłem". Z takiej zwaryowa-

nej klątwy można się tylko wesoło śmiać. W drugim

liście do Spalatina pisał jeszcze: .Ja gardzę wściekło­

ścią Rzymian i ich łaską. Nie chcę się już nigdy z ni­

mi pogodzić; niech mnie przeklną, i spalą... Sylwester

von Schaumburg i Franciszek von Sickingen uwolnili

mnie od strachu ludzkiego... W ięc nie obawiam sią

już, lecz wydaję właśnie książkę niemiecką przeciw

Papieżowi. Chwytam gwałtownie Papieża jako anty­

chrysta".

Zdawało się, że Luther, mnich, literat, kazno-

dzieją i stróż chrześciaństwa, zajmował się tylko reli­

gią, omijając politykę, ' kto jednak umiał czytać uwa­

żnie jego broszury i słuchać jego kazania, wiedz

do czego „nowy prorok" zdąża.

Nietylko duszy ludzkiej pilnował Luther.

także dobrobytu chłopów i ubogich, zbankrutowanych

szlachciców niemieckich. W broszurach swoich podnie­

cał ciągle lud wiejski i podupadłych rycerzów przeciw

książętom, bogatym rycerzom, i bardzo bogatym bis­

kupom i opatom. Chłopi \

m

ubodzy rycerze poszli je.

drogą. O „nową religię" nie chodziło im wcale. Za­

miast modlić się i korzyć się przed Bogiem, wyciąga

chciwe ręce po cudze mienie.

Luther niby bardzo bogobojny, jak mówili o ni

jego przyjaciele, nie zwracał uwagi na charakter swo­

ich ziomków. Zaczął przecież od samego początku

swojej działalności reformatorskiej lekceważyć modli­

twę religijną, Potrzeba ci tylko wiary — mawiał do

swoich zwolenników— a bez dobrych uczynków cnoty

możesz się obyć.

Od roku 1520 szedł Luther więcej drogą wojen-

— 25 —

ną i polityczną, aniżeli religijną, bo ruch ludu zaczął

wojnę już tu i owdzie z klasztorami katolickiemi, z bi­

skupami i magnatami świeckimi. Więc nie reformacya

religii chrześciańskiej zaczęła panować w Niemczech,

lecz zwyczajna, okrutna, krwawa rewolucya głównie

motłochu, która zjawia się od czasu do czasu w róż­

nych narodach i państwach. Co się dziś nazywa bol-

szewizmem, działo się także w Niemczech * w XVI

stuleciu. Nie wybuchnęły odrazu kradzieże, rabunki,

w klasztorach, pałacach i zamkach. Powoli rozwijała

się ta zbrodnia ludu i zdemoralizowanych, ubogich ry-

cer2Ów.

Luther podniecał ciągle chłopstwo przeciw kato­

licyzmowi i Papieżowi.

Wiadomo, że motłoch zdziczały nie słucha nikogo,

nawet Boga, — staje się głodnym tygrysem, szakalem,

żmiją, zwaryowanyra mordercą— kradnie wszystko, co

spostrzeże, i zabija nawet niewinne niewiasty i dzieci.

Taka dzika hołota chce być koniecznie bogaczem i wo­

dzem narodu, co jej się naturalnie nie udaje, bo rządy

rozumne i energiczne, stanąwszy na czele wojska, ni­

szczą głupią jej pychę i zbrodnię.

Nieuważnie wzywał Luther chłopów do -.pełnej

wolności". Lud myślał, że ludziom wolnym — wolno

wszystko, co mu się tylko podoba; nie wiedział, że

nawet cesarze, królowie, wodzowie, uczeni i mądrzy

mężowie omijają egoizm, zuchwalstwo i podłość, jeśli

nie otrą się o szalonych Neronów i tego rodzaju ło­

trów.

Także ubogą szlachtę podniecał Luther do buntu,

do wojny, chodziło mu bowiem o przewrót chrześciań-

stwa, Rzymu i Niemiec. Jego przewrót religijny nie

miał wielkiego znaczenia. Zdaniem jego, nie potrzebuje

— 26 —

Kościół „dni świątecznych i różnych ozdób, bo są

nieprzyjemne i przykre; wszystkie dni świąteczne po­

winny być skasowane, albo przeniesione na niedzielę;

kaplice i polne kościoły należy zupełnie zniszczyć:

ponieważ mnóstwo kupionych mszy gniewa Pana Boga.

będzie użytecznem usunąć te msze: także rozkazanych

postów należy się pozbyć; kary kapłańskie: interdykt,

klątwa i suspenzya księdza, są okrutnemi plagami

złego ducha".

Mało tego... Luther twierdził, że święty sakra­

ment nie jest potrzebnym małżeństwu chrześciańskiemu

i że chrześcianie nie powinni gardzić innowiercami, bo

Żyd, Turek i t. p. jest tak samo człowiekiem, jak oni.

Żyd i Turek są oczywiście ludźmi, ale mają inne zwy­

czaje, iuną wiarę, są obcymi dla chrześcian. Z takimi

ludźmi trudno się łączyć w jedną całość.

Luther nie wytrzymał milczeć o Papieżach. Znie­

ważał ich ciągle, nazywał każdego z nich: dyabłem

kłamcą, antychrystem, złodziejem, bandytą, rabusiem

i t. p.

Niepotrzebnie opowiadał, krzyczał, klął Luther

bo jeden tylko z Papieżów (Aleksander VI) zasłużył

na pogardę i karę. Inni, aczkolwiek nie byli gorliwymi

wodzami Kościoła, nie splamili swojej duszy i swojego

honoru.

W chwili, kiedy krzyezano w Niemczech: „niech

żyje pełna wolności", zasiadł po śmierci Maksymiliana I

\

12 stycznia 1519 r.) na tronie cesarz-król Karol V,

ukoronowany 23 października 1520 r. w Akwizgranie

Aachen).

Król Karol wjeżdżając do Aachen na koniu,

w otoczeniu mnóstwa szlachty i służby, olśnił sobą

tle miasto. Z jego baretu, z jego sukni, z jego służ-

27 —

i koni kapało dużo srebra. Był blondynem średnie*

go wzrostu, bez brody, pozornie delikatnym młodzień­

cem, a siedząc na siodle z podniesioną głową, robi!

wrażenie rozkazującego pana, czem był rzeczywiście.

Jechał spokojnie i poważnie na swym wspaniałym

ogierze, nie zwracając uwagi na ciekawą gawiedź.

Urządziwszy się w Niemczech w swoim zamku,

i wał król gromadę książąt, biskupów, różnych dy­

gnitarzu w do Wormsu na sejm, zaczynający się 28

stycznia 1521 r., aby się przypatrzeć, co się dzieje

w jego państwie i co czynić trzeba.

Do Wormsu przybyło ż Rzymu dwóch legatów Pa­

pieża, Marino Cavaccioli i Hieronim Aleander. Aleander

byt bardzo uczonym i utalentowanym mężem. Przez pe­

wien czas uczył w Paryżu studentów języka greckiego.

Dwa tysiące chłopców uwielbiało go. W r. 1511 udał się

do Niemiec i był tam znów nauczycielem greki i sta­

rych klasyków. 1 także w Niemczech wielbili go

i kochali uczniowie, ale tylko do rewolucyi, ustalonej

przez Huttena i Luthra. Ci dwaj działacze rewolucyj­

ni nazywali wszystkich wiernych katolików głupcami

zdrajcami, łotrami, zbrodniarzami i t. p. Więc się od

Aleaudra, szczerego katolika, usunęli jego uczniowie.

Nie mając już nic w Niemczech do naukowej prący,

wrócił do Rzymu, gdzie go mianowano dyrektorem

lioteki watykańskiej.

Wiedząc kim jest, posłał go Papież do Wormsu

z rozkazem załatwienia przykrej sprawy Luthra, plu-

ego bezustannie na Kościół katolicki i jego wodzów

i kapłanów.

Nie było trudno Aleandrowi, bo zastał na sejmie

mnóstwo dygnitarzów katolickich i katolickiego ceśa-

rza-króla.

i

— 28 —

Cesarz-król, Karol V, był szczerym katolikiem.

Zasiadłszy na tronie postanowił bronić: katolicyzm, de­

krety, Kościół wogole, Papieża i krzesło rzymskie.

Aleander, znakomity mówca, przekonał sejm, że

Luther szkodzi narodowi niemieckiemu. Książęta zg

dzili się na wezwanie Luthra do Wormsu, aby

tłumaczył, dlaczego znieważa katolicyzm.

Cesarz-król rozkazał mu stawić się przed jego tron

i naprawić to, co zrobił złego. Pisał do niego: „nie

bój się gwałtu i przykrości, bo nasza wolna opieka

jest dla ciebie bezpieczną. Spodziewamy się że przy-

będziesz. Jeżeli tego nie uczynisz, będziesz ukaranym.

Gdyby rewolucya ludu i ubogiej szlachty była

już w pełnym ruchu, byłby Luther bardzo „odważ­

nym" (?), drwiłby z cesarza i książąt, jego pycha nie

słuchałaby nikogo oprócz siebie. Ale że ruch rewolu­

cyjny nie ogarnął jeszcze całych Niemiec, poddać s

musiał rozkazowi cesarza-króla. Tak się bał kary <

sarza, że uważał za potrzebne kłamać. Bojąc się na­

wet księcia saskiego, Fryderyka, który ran sprzyjał,

posłał mu list tej treści: „jestem gotów czcić z pokorą

Kościół rzymski i nie obrażać go ani w niebie, ani na

ziemi". Ani mu się śniło czcić Kościół katolicki, bo

w pięć dni po tym liście pisał do jednego ze swoich

przyjaciół: „W Wormsie pracują nad tem, abym się

zrzekł wielu artykułów i odwołał moje przekonania*

Moje zrzeczenie się będzie takie: „Papieża nazyw

łem dawniej zastępcą Chrystusa, a teraz odwołuję to

i mówię: Papież jest wrogiem Chrystusa i apostołem

dyabła".

Trzeba być narwanym szałaputem albo przebie­

głym lisem i mądrym karyerowiczem, aby takiemi li­

stami zakrywać się dwa razv odmiennie. Luther c

— 29 —

chciał stracić przyjaźni księcia, który nie znał dokła­

dnie jego charakteru, i nie chciał się narazić jednemu

ze swoich przyjaciół, który stał po jego stronie. Gdyby

ów przyjaciel wiedział, że „prorok nowej ewangelii"

łasi się do księcia Fryderyka, ogłosiłby go w groma­

dzie humanistów niedołęgą, albo fagasem wielkich pa­

nów. Ani jednym ani drugim nie był czupurny, gwał­

towny Luther. Szedł ostro do swojego celu, nie oszczę­

dzał pióra i gardła. Piórem umiał dokuczyć swoim

nieprzyjaciołom, co czynił często, a gardłem wrzeszczał

zwykle jako mówca na katedrach uniwersyteckich albo

na ambonach.

Przykro mu było, ale nie było rady. Dnia 2

kwietnia jechał do Wormsu. Po drodze powitali go

w Erfurcie humaniści jak tryumfatora. Mnóstwo ludzi

nazywało go „bohaterem ewangelii".

Zanim szedł do Wormsu, uczył jeszcze swoich

wielbicieli, co i jak mają robić. W kościele aagustyań-

skiin mówił: „Ten buduje kościół, drugi leci do św.

Jakóba, albo do św. Piotra, trzeci pości, modli się

i chodzi bez trzewików... Taka robota jest niczem

i trzeba ją zniszczyć. Nie zapomnij tych słów: nasze

wszystkie dzieła nie posiadają siły. Ja zniszczyłem,

mówi Chrystus Pan, grzechy, które macie na sobie;

wierzcie tylko, że ja jestem tym, a będziecie uczci­

wymi". Zawsze to samo powtarzał wszędzie Luther,

chociaż nie było potrzeba. Szczera modlitwa albo po­

kuta, aniżeli jego dziwaczna reforma.

Do Wormsu przybył Luther 16 kwietnia. Naza­

jutrz wezwano go do sejmu i przed tron cesarza. Py­

tano go, czy się przyznaje do swoich książek. Odpo­

wiedział półgłosem: tak. Po drugiem pytaniu, czy chce

te książki odwołać, prosił pozwolić mu namyśleć się.

— 30 —

Nos na kwintę spuścił, odeszła go odwaga, głos jeg

zwykle gwałtowny, krzykliwy, był tak cichym, iż go

mało kto pochwycił uchem.

Na jego szczęście, przysłał mu tego dnia Hutten

list, w którym dodał mu otuchy. Nie bój się, trzymaj

się prosto, bądź mężem odważnym, —radził mu, nic ci

nie będzie!

Co Hutten radził, uczynił Luther. Gdy go prze­

słuchano, dnia 18 kwietnia odmówił odwołania swoich

książek.

Cesarz Karol V tak się rozgniewał na aroganc­

kiego mnicha, iż kazał mu natychmiast opuścić Worms

i siedzieć w domu cicho. Zabronił mu mówić kazania,

czyli podniecania chłopów do wojny rewolucyjnej. Dał

mu na drogę kilku opiekunów, aby mógł wrócić bez

szkody do swojego domu.

Nie udała mu się ucieczka do Wittenburga. Na

połowie drogi napadło go kilku zamaskowanych \iyce-

rzów, zaprowadzili go jak niewolnika 4o Wartnburgu

i umieścili go na zamku pod strażą żołnierzów. Tak

go zręcznie ujęto i schowano, iż nie wiedział,, kto go

wziął za kark i wsadził do kozy. Zdziwiłby się- bar­

dzo, gdyby mu powiedziano, że posłał po niego za­

maskowanych rycerzów

r

książę saski Fryderyk i kazał

go zamknąć w Wartburgu. Książę Fryderyk iubił go

przecież. Lubił go wprawdzie, ale dowiedziawszy się,

że ten mały mniszek obraził cesarza, biskupów, ksią­

żąt panujących i licznych posłów na sejmie, cofnął się

od niego, obawiając się pogardy panów katolickich.

Przyjaciele Luthra roztrąbili po całym kraju, iż

wrogowie pochwycili go na drodze do Wittenberga.

związali mu ręce, obeszli się z nim okrutnie, zabili

i wrzucili trupa w jakiś rów.

— 31 —

Bezmyślna plotka... Rycerze nie dotknęli Luthra

nawet palcem i odwieźli go w całości zdrowego ciała*

Więzień księcia Fryderyka siedział wygodnie na zam­

ku, uikt mu w drogę nie wchodził, czuwano nad jego

zdrowiem. Siedząc w kozie, bawił się „nowy prorok"

tłumaczeniem Starego i Nowego Testamentu.

Testamentu Nowego nie umiał prawdopodobnie

dosłowuie tłumaczyć, bo opuszczał z niego niejedno.

Nic w tern dziwnego. Chciał przecież być „prorokiem"

najznakomitszym, czyli mędrcem, któremu wszyscy lu­

dzie powinni wierzyć.

Kłócił się podobno z dyabłem i rzucał na niego

kałamarze. Czy tak było, nie wiadomo. Ale wiadomo,

że miał na ustach ciągle szatana przeciw Papieżowi

i swoim krytykom. Teufel, Teufel, Teufel (dyabeł.

dyabeł, dyabeł), krzyczał zawsze, gniewając się na

dyabła albo na swoich przeciwników.

Jego przeciwnicy nie byli tak głupi, jak się jemu

zdawało. Hieronim Emser, nadworny kapelan i sekre­

tarz saskiego księcia, Jerzego, Cochliius, Eck i Karol

von Bodmann prześcignęli go nauką i przyzwoitością.

Dużo uczonych humanistów, uwielbiających „mądrość

i odwagę nowego proroka, gdy byli młokosami, wróciło

do Kościoła- katolickiego, zbrzydziwszy sobie szcze­

gólnego rodzaju „nowe wiarę".

Arogantem nazwał Emser Luthra. „Twój pyszny

duch — pisał do niego — nie może znieść, by ktoś coś

przeciwko tobie mówił albo pisał*. Słuchać nikogo nie

chce, oprócz tylko siebie samego. „Luther nie wydo­

bywał błędów ze swojego własnego garnka, lecz z ksiąg

swoich poprzedników, Wiklefa i Husa. Z tych ksiąg

nauczył się nazywać Papieża antychrystem, chrześcian

Romanistami i kacerzami; święte sakramenta, msze.

kapłańskie błogosławieństwa wyrzucił".

„Dokąd dojdziemy — pytał się Karol von Bod-

mann — z wykładem Luthra tłumaczenia i auterytetu

Biblii?. On wyrzuca te albo owe księgi jako nieapostol-

skie, jako fałszywe, bo nie odpowiadają jego duszy,

Inne księgi będą znów wyrzucone, w końcu nie będzie

się wierzyło w

r

całą Biblię i będzie się ją traktowało

jak niepotrzebną książkę. Już teraz gardzi wielu ludzi

Biblią. I te smutne zjawiska będą coraz liczniejsze,

jeśli Luther i jego towarzysze będą opluwali Kościół,

Papieża i Biskupów."

Luther posłał Papieżowi powinszowanie Nowego

Roku (1520 r,) ordynarne, drwiące, podłe. Tylko bru­

tal albo nie szanujący nikogo oprócz siebie, może tak

zuchwale znieważać ludzi wybitnych, rozumnych i wie­

rzących w

r

swoją wiarę, wychowanych przez bogoboj­

nych i uczciwych rodziców.

IV.

Luther siedział w więzieniu, „poprawiał" Biblię,

kłócił się z dyabłem, a jego przyjaciel, Lange, prowa­

dził dalej je„o zamiary, jego rewolucyę.

Jan Lange, mnich augustyński, demoralizował

w Erfurcie i Wittenbergu kazaniami młodzież i hołotę.

Studentom, rzemieślnikom, hołocie miejskiej i chłopom

podobała się ogromnie bijatyka. Cała ta banda, zna­

lazłszy broń, rzuciła się nasamprzód na kler. Sześć­

dziesiąt domów księżych i bibliotekę zniszczyła; wszyst­

kie dokumenty, znajdujące się w pałacu arcybiskupa,

podarła albo spaliła. Kto jej szedł w drogę i zawa-

— 33

—

dzał mordowała. Zamordowała wielu ludzi niewinnych.

Nawet znakomitego, zasłużonego profesora uniwersyte­

tu, Maternusa Pistoris, potłukli, wyrzuciwszy go z jego

domu oknem na bruk.

Nie sam tylko Lange pomagał Luthrowi „refor­

mować religię". Z klasztorów głównie augustyńskieh

uciekło mnóstwo mnichów. Ci uciekinierzy buntowali

katolików. Wmawiali w nich, że „niepotrzeba trzymać

się religii swoich przodków", bo „stary testament pi­

sze wyraźnie, iż jest obowiązkiem pozbyć się wiary

ojców. Kościół jest tylko matką ludzi i pozwala im

wszystko : skąpstwo, rozpustę, niewierność, obłudę

i t. d. Jan Lange nazywał klasztory wolnymi zamka­

mi rabusiów

Po kraju rozproszyło się mnóstwo „predykan­

tów", powtarzających „mądrość" Luthra i Langego.

Ci predykanci (kaznodzieje, mówcy, działacze) lekce­

ważyli post, modlitwę, spowiedź, życie klasztorne i t. p.

Te „nauki" odpowiadały dosłownie reformie Luthra.

Daremnie starał się, oprócz innych znakomitych

katolików; Bartłomiej Usingen, mąż uczony i uczciwy,

przekonać wrogów katolicyzmu, że grzeszą i demora­

lizują nowe pokolenie.

Piorunował on ciągle w tumie erfurtskim przeciw

wrogom papiestwr.. Tysiące ciekawych ludzi przybywało

do kościoła i słuchało uważnie jego wspaniałych kazań. -

Słuchali uważnie, ale bez celu. Lud erfurcki przenosił

już „wolność religijną" i nawet polityczną ponad pra­

wdziwą wiarę katolicką. Zachciało się mu hulać, bum-

blować, rabować cudze mienie i odgrywać rolę boga­

czów i mędrców.

Równocześnie z Erfurtem, działo się to samo

w Wittenbergu (1521 r). Do tej „wolności" dołączyli

"Walka Lntra. 2

wrogowie katolicyzmu jeszcze zniszczenie obrazów na­

szych świętych męczenników, bo praktyczna religja nie

lubi dekoracyi kościołów.

Luther sprzykszył sobie więzienie w Wartbur.

i uciekł do Wittenbergu piątego Marca 1522 r. Księcia

saskiemu, Fryderykowi, posłał list, tłumacząc się dla­

czego musi być „wolnym, aby mógł służyć bez prze­

szkody" nowej religii.

Nie oto prawdopodobnie chodziło mu, lecz o swój'*

stanowisko, które stracił w Witenbergu. Wiadomo że

nazywał siebie posłańcem Pana Boga jedynym człowie­

kiem, wiedzącym co trzeba robić, aby zniszczyć Papie-

żów i katolicyzm. Jego pycha nie milczała nigdy, chwalił

się ciągle. Nie obawiał się swoich wrogów bo mu po­

magali Hutten i Sickingen.

Ulrych von Hutten urodzony w roku 1488-mym

był potomkiem starożytnej szlachty frankońskiej, ale nie

posiadał majątku. Jego ubogi ojciec przeznaczył go do

stanu duchownego i oddał go w ręce opactwa w Tul-,

dzie. Biedny ojciec omylił się. Jego syn nie chciał być

księdzem. Rycerska krew kipiała w jego żyłach. Oprócz

tego lubił książki naukowe, poezye i wesołe życie. Za­

miast siedzieć w klasztorze, uczył się w różnych unu

wersytetach. Gdy cesarz walczył we Włoszech, poszedł

pod*jego chorągiew i bił się jak tęgi rycerz. Dłuższy

czas był we Włoszech, nauczył się tam dużo. Wróciwszy

do Niemiec, pisał dzieła naukowe i poezye. Gdyby się był

zachowywał przyzwoicie i rozumnie, starali by się możni

panowie osłodzić mu życie i ułatwić pracę autorską. Za

wiole dokazywał, za nadto hulał... I. pokumał się z I,u-

threm czego szlachta frankońska nie chciała.—W zło

zwrócił się do Franciszka von Sieking-en.

35 —

iszek Sickingen był bogatym szlachcicem,

przeszkadzało w rabunku ubogich ludzi,

kiełkiem mnóstwem ubogich, zbankruto-

crzów i jeszcze większem mnóstwem mie­

szczan i chłopów. Ubogiej szlachcie obiecywał straconą

ziemię, jeśli będzie dobrze biła jego przeciwników.

2 początku, przed działalnością Luthra, palił zamki

rycerskie i chłopskie domki. Był tak pewnym siebie,

tak zuchwałym, iż nie bał się nawet cesarza i króla.

W sam raz spadła na niego „mądrość" Luthra.

Zazdroszcząc biskupom i opatom ogromnych majątków,

medytował nad tem, jak się dostać do tych majątków.

Gdy Luther opluwał od r. 1519: papieżów, kardyna­

łów, arcybiskupów, biskupów, prałatów, proboszczów*

zakonnikó,w i nazywał ich bezustannie szatanami, an­

tychrystami, kłamcami i łotrami — zatarł ręce, mówiąc

do siebie z humorem: poczciwy Lutherek wie, gdzie

szukać szczęścia; zabieram się- nasamprzód natychmiast

do biskupów, a potem do książąt... „Ewangelia nowa"

Luthra otworzyła mu drogę do lekceważenia katoli­

cyzmu. *

Korzystał z takiej „religii". •

Zdobywanie cudzego mienia zaczął w Trier, gdzie

miał swój pałac arcybiskup Ryszard von Greiffenklau.

Szedł swobodnie z częścią swojego wojska, prze­

konany, że wypędzi z miasta arcybiskupa na zawsze

i zabierze dla siebie jego mienie.

Zdziwił się, gdy mu się nie udał atak na miasto

Trier.

Arcybiskup Ryszard nie bał się nawet takich

awanturników i zbójów, jak Sickingen. Miał sam

w swojej rycerskiej krwi odwagę i dzielność. Miasto

swoje uzbroił i bronił je. Sickingen rzucał się na jego

— a6 —

stolica kilka razy, ale każdym razem odpędzili go

trierczycy.

Struł się tą klęską ( l i września 1522). Mszcząc

się za nią, spalił wszystkie domy wiejskie, kościoły

i probostwa.

Wracając do siebie, do swego zamku, mruczał:

nie daruję ci, klecho. przyjdę po raz drugi wkrótce

do ciebie i wygarbuję ci skórę.

Arcybiskup nie był tak naiwnym, by się poddać

bez oporu zuchwałemu awanturnikowi.

Arcybiskup Ryszard prosił swoich sąsiadów (kilku

książąt) o pomoc przeciw Sickingenowi. Stawili się

wszyscy, pospieszyli się ze swojem wojskiem, bo i im

groził także ten dziwak zrabowaniem ich księstw.

Arcybiskup i książęta szli zręcznie ze swojem

wojskiem do zamku Sickingena (Landstuhl) i otoczyli

go niespodziewanie ze wszystkich stron.

Sickingen nie spodziewał się tak nagłego ataku.

Nie miał czasu zebrać z okolicy swoich dóbr większej

liczby żołnierzy. Musiał się bronić sam ze szczupłą

gromadą wojowników. #Bił się doskonale ze swoimi

wrogami, ale podaremnie. Którzy przyszli ocalić swoje

dobra, walczyli cierpliwie od kwietnia 1523 r. aż do

. 6 maja. Zamek runął pod kulami*armat, a dziedzic

Sickingen padł i już się nie podniósł. Umarł...

Wkrótce potem, w sierpniu 1523 r. zeszedł także

z tego świata Hutten.

%

.

Luther uciekłszy z Wartberga do Witt.enberga,

wszedł na ambonę i zaczął znów uczyć po swojemu

Niemców „nowej ewangelii". Codziennie stawał na

ambonie i znieważał katolicyzm.

Puszczał znów po całym kraju swoje broszurki,

wzywając w nich czytelników do pogardy: Papieża

— H7 —

kardynałów, biskupów i wiernego jeszcze wogółe kle­

ru. Mówił i pisał zawsze namiętnie i. ordynarnie, cze­

go ksiądz nie powinien był czynić.

Po śmierci Huttena i Sickingena zachwiał się

Luther, „nowy prorok*. Odważnym był zawsze w gę­

bie, w gadaninie, ale rozlewu krwi się obawiał. Prze­

raziła go rewolucya, którą sam z początku popierał,

bo widział dokąd dąży chciwość, podłość, nienawiść

chłopów i nędza zubożałych szlachciców.

Starał się załagodzić tę rewolucyę. Daremnie

jednak przekonywał „ewangelików", źe nie trzeba

mordować niewinnych ludzi.

Rewolucye nie mają nigdy serca i rozumu. Są

złodziejami i mordercami.

V.

W Wittenbergu żył teraz Luther dubeltowo: Po

pierwsze, odgrywał rolę proroka, uczącego lud „pra­

wdziwej ewangelii", a po drugie odwiedzał często re-

stauracye i wlewał w siebie razem ze swoimi dawny­

mi kolegami cały węborek piwa. Niemcy lubili piwo

jak wiadomo i lubią je dotąd. Chlapią je wieczorami,

nieraz do północy.

Luther nie szczędził swojego brzucha. Pić piwo

lubił bardzo, upijał się nieraz gwałtownie, chociaż ta­

kiemu jak on „posłańcowi Pana Boga" nie wypadało

bawić się w knajpach.

Jemu, „prorokowi" wolno wszystko (mysłał sam).

wolno mu obrazić przeciwnika, opluć, wydrwić katoli­

ków i posłać ich do piekła. Był bezwzględnym... Gdy

np. książę saski,. Jerzy, bardzo pracowity, rozumny

— 38 —

i szczery katolik, skarżył się, iż Luthra nie można

okiełznać, powstrzymać jego złośliwych książek i bro­

szurek, i karać jego znieważania całego świata. Pa­

pieża, biskupów, cesarza i. książąt—odpowiedział Lu-

ther natychmiast po swojemu. Pisał do księcia Jerzego,

że „jest kłamcą i podłym ciężarem prawdy ewangelic­

kiej". Książę nie ukarał wtedy „proroka", bo wojna

religijna rosła codziennie. Trzeba było czekać na skut­

ki tego niepożądanego krwawego ruchu. Zamiast księ­

cia Jerzego, zwrócił jego minister, Jan von der Pla-

nitz, uwagę Luthra na jego brutalne drwiny. Na to

odpowiedział mu Luther: „księcia nie dotknąłem je­

szcze nigdzie tak jak Papieża, biskupów i króla an­

gielskiego; księcia prawie zanadto oszczędzałem. Bo

takiego, tyrana, jakim od jest, powinienem był już da­

wniej dotknąć po mojemu. Wiem także, że moje dzieła

wszystkie są tego rodzaju, iż patrzą na nie jak na

dyabłów i troskają się o to, aby niebo wkrótce nie

spadło, a później stało się co innego. Jest teraz nowy

czas. w którym można nareszcie dotykać wielkich

głów, czego dawniej nie śmiano, i 'o tern co Bóg ob­

myśli, zobaczymy w swoim czasie."

Jeszcze ostrzej mówił Luther o Papieżu, Adrya-

nie VI, aniżeli o księciu Jerzym. Nazywał Adryana

obłudnikiem i najgorszym wrogiem Boga' za to, że po­

łączył 31 maja 1528 roku, biskupa Benno, bogobojne­

go i czystego jak szkło, z innymi świętymi. Papież

Adryan był tak uczciwym, pracowitym i szlachetnym,

jak żadnego w drugiej połowie 1400 r. nie było. Cóż

więc chciał od niego Luther. Chyba tylko zazdrość

mogła obrazić Papieża. Wszystko zresztą, co Luther

mówił i pisał od dwóch, trzech lat, było jego zazdro­

ścią i złością. Chciało mu się koniecznie panować, roz-

— —

kazywać. Żadnego z mężów, jeżeli nie był jego przy­

jacielem i wyznawcą „nowej ewangelii", nie uważał

za prawego człowieka i nazywał go zdrajcą, łotrem.

Panować, rozkazywać mocnym książętom nie mógł

bez ich woli, przeto uczepił się głównie chłopów

i swoich życzliwych kolegów (humanistów), łaknących

dobrego majątku. Stał się tern, co się nazywa socyali-

stą, czyli wrogiem szlachty i zamożnego mieszczań­

stwa. Tylko socyalista mógł w owym czasie sięgnąć

chciwą ręką po cudze mienie, co się też stało. Nie

Luther kradł, lecz awanturnicy uniwersyteccy i chłopi,

walczący z wielkimi panami. Ratowali się także w ten

sam sposób ubodzy szlachcice.

Na prawo, na lewo kręcił się Luther bezustan­

nie, nawracając katolików do „pełnej wolności" i „no­

wej ewangelii'-. Chętnie uciekały oprócz już „wol­

nych" mnichów młode mniszki z klasztorów, aby im

było przyjemnie w swoim własnym domu i słodko

w objęciach kochającego męża.

Luther nie powstrzymywał mnichów i mniszek,

cieszył się nawet, że uciekinierzy i uciekinierki po­

szukali sobie prędko żony i mężów. On sam, jako

„poseł Boga", usunął się tymczasem od tej rozkoszy

o«.l ..wolnej miłości*.

Chcąc koniecznie pokonać katolicyzm, wzywał

nawet „Zakonnych Rycerzów", ab^ złamali przysięgę

zrzucili z siebie „przestarzałą wiarę", a wzięli na

siebie „nową"; powinni się ożenić z kobietami bez na­

mysłu i rozdzielić majątek „Rycersko-Zakonny" między

<iebie. Chętnie patrzałby na ślub, na wesele biskupów

i opatów... Zdaniem jago mówił Pan Bóg: „chcę, abyś

ty miał pomocnika i abyś nie był sam".

— 40 —

Skąd on wydobył ten „rozkaz Boski", nie wie­

my. Gdzieś musiał być, ale gdzie... Tyle mówił i pi­

sał rozmaicie, dziś tak, jutro inak, iż trudno jest i

jego drogami. Był aanadto nerwowym, ale zawsze mu

się zdawało, że bez jego mądrości i twórczego geniu­

szu runie w błoto całe chrześciaństw

T

o.

Stał się tak „wielkim, potężnym", iż drwił w Wit-

tenbergu z rozkazu księcia Fryderyka, który mu za­

bronił gospodarować w klasztorze i kościele jego zwy­

czajem, pozwolił mu tylko służyć ołtarzowi i ambonie

po katolicku".

Luther kpił sobie już w r. 1523 z wszystkiego,

co nie było jego wynalazkiem. Takiej pychy nie znal

ani jeden uczony, uczciwy kapłan katolicki w Rzymie.

Zmiarkowawszy, że chłopstwo wzięło się do rozmaitej

broni i groziło książętom i różnym panom rozlewem

krwi, nie zwracał uwagi na swego stroskanego władcę.

Zamiast mu być posłusznym, żądał 11 lipca 152o r.

od opiekunów kościoła, aby znieśli katolickie msze

święte, były bowiem w jego mniemaniu „nie boskiem

okrucieństwem".

Luther i Melanchton robili wszystko, aby ośmie­

szyć katolicyzm. Opowiadali ciemnemu ludowi, że

w Rzymie wyrzucono z Tybru potworne zwierzę, któ­

re miało oślą głowę, kobiecą pierś i kobiecy brzuch,

nogi wole, jedną nogę słonia, przy prawej ręce rybie

łuski na nogach i głow

r

ę smoczą na tylnej części; dru­

gie dziwne zwierzę, nieudane cielę krowy, urodziło się

w Waltersdorfie pod Freibergiem w Meissen.

Te dziwne „zwierzęta" przeraziły chłopów i ubo­

gich mieszczan. Luther i Melanchton starali się, aby

prosty lud, nie mający pojęcia o rzeczywistej praw­

dzie, uwierzył w to, co oni mówią. Wystraszyli oczy-

•

— 11 —

wiście ciemną gromadę wiejską. Luther umiał pisać

w swoich broszurkach tak, jak md się podobało, albo

jak potrzebował.

Jeszcze więcej przerazili lud, gdy mu powiedzieli,

że potwór pierwszy, łeb ośli, jest Papieżem, a drwi

mnichem-eielęcym, czyli głupcem.

.Tysiące broszur ozdobionych portretami „potwo­

rów

4

*, rozrzucił Luther po całym kraju, powtórzywszy *

w nich to, co Melanchton dowcipnie skomponował.

Tego rodzaju „nauka religijna" mogła się podo­

bać wesołym studentom, bawiącym się w szynku bu­

telkami piwa, lubiącym różne błazeństwa i t. p., a doj­

rzali już uczeni omijają takie głupstwa. Melanchton

powinien się był wstydzić chwalić się takiemi brudami,

bo on przecież należał do najzdolniejszych niemieckich

uczonych pisarzów. Obowiązkiem jego było szanować

swój talent i służyć nim narodowi. Komponując takie

bzdurstwa, jakie sklecił razem z Luthrem, starał się

ośmieszyć przedewszystkie Papieżów, kardynałów, bis*

kupów i zmusić cały lud do pogardy katolicyzmu.

Niemoralność tryskała z takich waryackich do­

wcipów i dążeń do przewrócenia Kościoła.

VI.

Nie sam tylko Luther niszczył katolicyzm, lecz

także mnóstwo predykantów szła jego drogą. Mnisi

uciekłszy z klasztorów, uczyli z ambon nowej religii

studentów uniwersyteckich. Każdy predykant mówił

inaczej, tłumacząc religię jak mu się podobało. Stu­

denci, zamiast pracować nad poważną nauką humani­

styczną, wmieszali się w „nową religię" i kłócili się

— 42 -

o

nią. Ten chciał taką ewangalię, drugi inną, trzeci

jeszcze gorszą. „Wszelkie naukowe studya. leżą na

ziemi

44

— skarżył się rektor wysokiej szkoły.

Z każdym rokiem zapadałsię uniwersytet. W ro­

ku 1520 było w Wittenbergu jeszcze 311 studentów,

w r. 1522 już tylko 72, a w r. 1524 zaledwie 34.

Ruinę nauki zbudowali predykanci. Oni to*, ego

iści, myślący jedynie o swoim brzuchu i tłustym za­

robku, obrzydzili studentom naukę humanistyczną.

Co się stało w wysokich szkołach, działo się tak­

że w szkołach ludu. Te szkoły padły jeszcze gorzej

aniżeli uniwersytety. Chłopi przestali posyłać swoje

dzieci do szkół wiejskich, bo z książeczek Luthni

dowiedzieli się. że „księża i uczeni obeszli się z lu­

dem okrutnie'.

Luther nazywał już w r. 1521 uniwersytety „kry­

jówkami morderców, świątynią Molocha, synagogą de­

moralizacji". W jednem z kazań 1521 r. mówił na­

wet, że „trzebaby wysokie szkoły zmienić na proch,

albowiem nic piekielniejszego i dyabelszego nie przy­

szło na ziemię z pożytkiem świata; i nic lepszego nie

będzie". Tak samo mniej więcej pisał do Emsera

w r. 1521 Melanchton: „Mic szkodliwszego i bezboż-

niejszego nie odkryto oprócz uniwersytetów: na Pa-

pieżów nie spada ten grzech; sam szatan jest ich twór­

cą; Wiklef zmiarkował pierwszy, że uniwersytety są

szkołami dyabłów. Ćhrześcianinem nie jest ten, kto

się nazywa filozofem".

Melanchton, rozumny uczony, zmiarkował, że prze­

kroczył nadmierną krytykę wysokich szkół i szkół

wogóle. Wstydząc się niepotrzebnej gwałtowności Lu­

thra, wycofał się z jego religijnego otoczenia.

— 43. —

Luther nie cofnął się... Aż do końca swojego

życia twierdził, że „rozum jest kochanką dyabła'-

i r. |

Jego teorya sprzykrzyła się uczonym i utalento­

wanym mężom. Najznakomitszy literat swego czasu.

Erasmus z Rotterdamu, pisał do Pirkheimera: „Wszę­

dzie, gdzie rządzi lutherstwo, ginie nauka i wiedza...

Ewangelia daje •wszystkim wyznawcom wolność i prf-

(da im tak żij>'. jak sic im podoba."

Wolność i swawolne życie było „mądrością-

Luthra. Nowa religia nie stała nikomu w drodze, bo

nie potrzebowała nawet się modlić. „Za wszystkich

chrześcian modlił się przecie Chrystus Pan i otworzył

im bramę nieba bez bogobcjności"—mawiał ciągle szef

..ewangelii".

Luther cieszył się. gdy mnisi uciekali z klaszto­

rów i żenili się z byle kim. On sam nie myślał wcale

o małżeństwie, bo „mu Pan Bóg nie pozwolił uczepić

kobiety".

Stało się znów przeciwnie...

Przyszło mu nagle do głowy, że i jemu nietylko

Pan Bóg pozwolił się żenić. ale „nawet rozkazał mu

poszukać sobie małżonki.

Istna komedya... Dziś przysięgał Luther, że mu

Pan Bóg nie pozwala, a jutro rozkazał mu, aby się

splótł z niewiastą.

Trzeba być szczególnego rodzaju fantastą, aby

skakać co chwila inaczej.

Luther zrzuciwszy z siebie - suknie klasztorne

v

i włożywszy ubranie świeckie, szukał dobrej żony.

alazł Katarzynę von Bora, która uciekła z klaszto-

z innemi zakonnicami.

W szesnastym roku jej życia umieścili ją rodzice"

— 44 —

w klasztorze Nimtzsch; 26 lat miała, gdy wróciła z klatki

do wolności.

Katarzyna Bora podobała się bardzo „posłańcowi

Pana Boga", ale nie śmiał się do niej zbliżyć, bo była

szlachcianką, córką starego rodu. — A niechby mnie

odepchnęła od siebie, cóżbym ja robił? — mruczał.—

Szlachta nie cierpi chłopów... Bał się niepotrzebnie

dumy szlachcianki. Bora ułatwiła mu sama małżeństwo.

Zbliżyła się do niego, okazała mu życzliwość i podała

mu rękę. Złączyli się oboje 16 czerwca 1525 r. Oboje

nie byli urodziwi, co dowodzą ich portrety malowane

przez Cranacha. Ich ślub odbył się inaczej, aniżeli

przed ołtarzem katolickim. Zapowiedzi nie było, omi­

nięto spowiedź i ołtarz kościelny. Były proboszcz,

Bugenhagen, a obecnie ewangelik, zaprosił do swego

mieszkania Luthra, Borę i ich przyjaciół i pytał si

czy chcą być małżonkami. Gdy odpowiedzieli, że tak.

złączył ich ręce. Na tem skończył się ślub bez żadnej

.uroczystości. W kilka dni potem urządził „nowy mał­

żonek" dla swoich przyjaciół wesołą, sutą kolący':,

dowodząc w ten sposób, że ewangelikowi „wolno

wszystko".

Wolno było wszystko, ale nie wszystkim, uczo­

nym Niemcom podobało się to „wszystko". Wielu ffię-

żów przed pospiesznym ślubem było w przyjaźni z Lu-

threm, ale po ślubie zbyt szybkim, niespodziewanym,

wycofali się rozumni koledzy z jego otoczenia. Naj­

więcej gniewał się na niego Melanchton.

Luther czuł, że go mądrzy ludzie opuścili. Pisał

do Spalatina: „Zrobiłem się tak małym i wzgardzo­

nym, iż mam nadzieję, że aniołowie będą się ze mnie

śmiać a dyabły płakać. Humoru nie miał na dłuższy

•czas i myślał ciągle o śmierci.

Bał się niespodziewanej śmierci, bo' przyspieszył

ją sam. On to przecież wzywał w swoich broszurkach

ubogich chłopów do walki z katolikami, możnymi pa­

nami i bogatymi kupcami.

Nie było nic trudnego wzbudzić chciwość w du­

szy nędzarza.

W XV stuleciu stroili się w jedwabie, aksamity,

srebra, złota, biżuterye niemcy bpgaci i żyli bardzo

suto w swoich domach. Dowiedziawszy się o tem, na­

śladowali ich chłopi zamożni, których było w owym

czasie tiużo. Bogaci chłopi hulali aż karczmy drżały,

a chłopki tańczyły w jaskrawych drogich sukniach.

Nic dziwnego, że ubodzy chłopi zazdrościli swo­

im bogatym braciom znacznego majątku i wesołego,

wygodnego życia. Ucieszyli się, gdy broszurki Luthra

zachęcały ich do rewulucyi przeciw bogaczom. Te

broszurki rewolucyjne stanęły nagle, bb „posłaniec

Pana Boga" przekonał się, że przekroczył granicę

trzeźwego rozumu i szkodzi całemu narodowi.

Zamiast Luthra zajęli się ubogimi chłopami jego

dawniejsi przyjaciele: Tomasz Miinzer, Henryk Pfeif­

fer. Carlstadt, dr. Baltazar Humbaier i inni.

Ci „mędrcy" byli przez pewien czas predykanta-

lami i podniecali namiętnie z ambon ciemny lud do

walki z bogaczami. Zabierajcie im wszystko, co wam

potrzebne—mówili—podzielcie nawet dla siebie połowę

majątków książąt, hrabiów i baronów.

Rozumie się, że taka „polityka" podobała się

ogromnie nędzarzom.

Dawniejsi przyjaciele Luthra przestali go uwiel­

biać. Wszyscy „nowi prorocy" zaczęli go badać, kry­

tykować, bo i oni chcieli być geniuszami ^posłańcami

Pana Boga Tomasz Miinzer mówił na ambonie, że

. — 46 —

Luther uczy źle, a on jest „posłańcem nieba-. Nie

Luthra posłał Pan Bóg na ziemię, lecz jego, Miinzera.

i rozkazał mu nie oszczędzać nikogo, gdy trzeba było

zuchwalstwo mocno ukarać.

Carlstadt był także przeciwnikiem Luthra i na­

zwał go „gwałtownym, bezmyślnym człowiekiem, ro­

gatym osłem".

W ten ordynarny sposób obrażali Luthra tak

inni dawniejsi przyjaciele. Bowiem każdy z nich chciał

być znakomitszym od niego. Luther kazał im trzyma

się jego ewangelii, a oni przewrócili religię i polityk-

do góry nogami, każdy z nich tłumaczył ewangelię

inaczej, bo każdy był pyszałkiem.

Luther chciał usunąć rewolucyę, którą on rozpo­

czął. Ale było już zapóźno. Ubogi, głodny lud, zde­

moralizowany przez predykantów i zachęcony do wa -

ki z bogaczami, zaczął rabować, co się tylko dało.

w miastach i po wsiach. Nietylko rabował cudze mie­

nie* lecz znieważał, niszczył także kościoły, kaplice

katolickie i zabijał jak dzikie zwierzę niewinnych pa­

nów i niewinne panie.

W rejwachu niby rewolucyjnym stracili głowę

książęta i magnaci. Znalazł się w roku 1525 odważny

rycerz, Jerzy Truchsess. Zebrał w Szwabii doskonałą *

kawaleryę i dobre armaty. Dnia 4 kwietnia .spotkał

bandę chłopską pod Leipheim i rozpędził ją, zabiwszy

w bitwie 4,000 ludzi. Predykanta Wese czyli wroga

katolicyzmu i ośmiu wodzów chłopskich oddał w ręce

kata. W kilka dni potem, 14 kwietnia, spotkał pod

Wurzach liczną gromadę bandytów. Szesnaście tysięcy

chłopów drapnęło przed nim, ale on przyłapał ich na-

drugi dzień w pobliżu klasztoru "Weingarten i zaczął

odrazu strzelać z armat. Tak się bandyci wystraszyli.

— 47

iż oddali w jego ręce broń i przysięgli; że nie będą

już niepokoili cesarskiego państwa.

Za przykładem Jerzego Truchsessa poszli: hrabia.

Filip Heski, książę saski Jerzy, książę Henryk Braun-

swajgski i kilku drobnych książąt (sąsiadów). "Wszy­

scy ci połączyli swoje wojska w jednę zwartą armię

i rzucili się na liczną bandę morderców, prowadzonych

przez Tomasza Miinzera.

Skończyła się rewolucya...
Książęta i hrabiowie rozproszyli na wszystkie

strony wrogów katolicyzmu, zamożnej szlachty i za­

możnego mieszczaństwa.

Tomasz Miinzer, jeden z najpyszniejszych działa-

czów „nowej religii", zapłacił swoją dumę życiem. Kat

uciął mu głowę toporem.

To samo spotkało także wkrótce potem Pfeiffera.

VII.

Luther starał się przerobić na ewangelików wszyst

:

kich ludzi, mieszkających w Niemczech. Nie ominął

także żydów. Zdawało mu się. że zjedna ich sobie

jeżeli będzie ich przyjacielem.

Zaczął w roku lt>2l pisać o żydach bardzo ży­

czliwie. „Powinniśmy obchodzić się z żydami przyja­

źnie,—odezwał się-bo wielu z nich będzie chrześcia-

nami".—„Gdy. się chce pomódz żydom, nie trzeba od­

nosić się do Papieża, lecz do miłości ehrześeiańskiej

i trzeba ich przyjąć serdecznie".

Daremnie odgrywał rolę dobrodzieja i przyjacie­

la. Nie znał widocznie historyi, psychologii i polityki

*^»

— 48 —

żydów. Przyszło do niego trzech judaitów, pytając się

czyby on chciał być także żydem. Drwili z niego...

Gwałtowny temperament Luthra zemścił się za

żydeWski dowcip. Przypatrzywszy się bliżej żydom,

ich rabinom, księgom i kupcom, zerwał stosunki z ni­

mi i stał się ich wrogiem. Ani jednego żyda już wi­

dzieć nie chcę — mówił. — Nie chciał widzieć żydów,

ale chciał za to odkryć ich brudny egoizm.

Około 1520.r. nie było trudno zajrzeć w duszę

żydow

r

ską, jeźli się ją znało, nie znały jej jeszcze całe

narody. Potrzeba było do tego znajomości: historyi ży­

dowskiej, talmudu, skrytej pychy, dążącej do zniszcze­

nia „gojów", chciwości, oszukaństwa, lichwy i wsze­

lakich kłamstw judaitów.

Uczeni hiszpańscy, francuscy, angielscy i włoscy

wiedzieli już wówczas kim są żydzi. Włoski literat,

hrabia Jan Picolo delia Mirandola (ur. 1463 f 1494),

znał doskonale język żydowski.

Hebrajskiego języka nauczył się także Luther,

) mu ułatwiało badać charakter żydów. Od czasu do

czasu pisał o nich i odsłaniał ich podłości.

„Żaden naród nie śmierdzi złotem i srebrem bez­

ustannie tak jak oni; są i będą ciągle chciwymi łaj­

dakami, co nam ich przeklęta lichwa opowiada.

ci

W dalszym ciągu pisał wiele o nich.

Po p i e r w s z e : „Historya opowiada, że żydzi

zatruwają studnie, kradną dzieci i zabijają. Oni są ła­

komymi psami, mordercami całego chrześciaństwa." —

.,Talmudyści i rabini mówią, że nie jest grzechem za­

bić „goja

4

'; grzechem' jest tylko wtedy, jeżeli źyd za­

bije żyda.".

Po d r u g i e : „Widzę pisma żydów, które nas

przeklinają i życzą nam w swoich szkołach i synago-

— 49 —

gach wszelkich nieszczęść. Żydzi kradną nasze pienią­

dze przez lichwę i gdzie tylko mogą. Zdaniem ich,

służą Bogu gdy okradają i rabują gojów (chrześcian).

Po t r z e c i e : „Gdzie widzisz jakiego żyda,

albo słuchasz jego nauki, nie myśl inaczej, bo słu­

chasz trującego bazyliszka, który także zatruwa i za­

bija. — Gdziekolwiek zobaczysz rzeczywistego żyda,

uderz się krzyżem w piersi i powiedz: oto tam idzie

żywy dyabeł.—Cóż my chrześcianie chcemy teraz zro­

bić z tym podłym i przeklętym narodem żydowskim?

Trzeba spalić synagogę i szkołę, a co nie da się spa­

lić, zasypać ziemią, aby żaden człowiek nie patrzał na

kamienie synagogi albo szkoły.—Trzeba także zburzyć

ich domy, bo robią to samo w swoich domach, co ro­

bią w szkołach. Byłoby dobrze, gdybyśmy żydów wsa­

dzili pod dach albo do stajni, jak cyganów, aby wie­

dzieli, że nie są panami w naszem państwie, czem się

chełpią. - Trzeba im zabrać modlitewniki i talmudy,

które uczą ich bałwochwalstwa, kłamstwa, klątwy. —

Należy zabronić im lichwy. "Wszystko co posiadają,

ukradli nam i zrabowali przez lichwę, bo nie mają

innego pokarmu.— W ręce mocnych, młodych rąk ży­

dowskich (obojga płci) trzeba włożyć topory, szpadle,

różne narzędzia, aby się nauczyły zarabiać na chleb

w pocie nosów. Próżniactwo żydów trzeba wypędzić

z ich grzbietów.—Jeśli nie będą pracowitymi robotni­

kami, należy wyrzucić ich z kraju."

Luther nie lubił mówić i pisać spokojnie. Gdy

się na kogoś rozgniewał, traktował go jak zbója, ło­

tra, złodzieja, szubrawca. Lubił mówić i pisać gwał­

townie i potężnie. Ostre słowa tryskały z jego mózgu

i ust, nie oszczędzając nikogo. Nawet cesarza Karola,

Papieżów, kardynałów, biskupów, książąt, znakomi-

Walka Luthra. 4

50

tych autorów lekceważył. Siebie miał za jedynego

mędrca i wodza ehrześciaństwa.

Przekonawszy się, że żydzi go nie szanują a na­

wet lekceważą, zabrał się . do nich bystrem okiem

i zmiarkował, dokąd oni dążą. Poznał ich bardzo do­

brze i odkrył ich różne podłości, szkodliwe dla ehrze­

ściaństwa. Gwałtownie rzucił się na nich i rozkazał

im opuścić Niemcy.

Część żydów wystraszyła się, uciekła do toleran -

cyjnej Polski, a reszta została na miejscu, nie chcąc

stracić łatwego i sutego zarobku. Trudno wykurzyć

żyda z tego albo owego państwa, gdzie mu wygo dnie.

Wygodnie było mu zawsze w Polsce i jest mu dotąd,

jak w swoim własnym domu, co być nie powinno.

Przybłęda, nieproszony gość, nie miał prawa zbudować

„państwa w państwie*. Zrozumiał to Luther słusznie

i stał się zawziętym antyżydem, gdy się żydom uwa­

żnie przypatrzył.

VIII.

Luther nie przestał nienawidzieć Papieżów, kar­

dynałów i katolicyzmu. Klął bezustannie nawet pod­

czas modlitwy. Katolik, Willibald Pirkheimer, pisał

o nim w jednym ze swoich listów: „Zdaje mi się, że

Luther albo zwaryował, albo opętał go jaki zły duch;

bez waryactwa nie mógłby się rzucać tak gwałtownie

i klącTciągle. Luther klnie podczas modlitwy. Nie mo­

że się modlić bez klątw, gdy się zetknie z nazwiskiem

Papieża, bo takiego dyabła trzeba przekląć i zniwe­

czyć".

Waryatem Luther nie był. Uczepiła się tylko je-

- 51 —

£0 mózgu nieznośna pycha, która mówiła głośno, iż

ona tylko zna drogę do nieba i wie wszystko, co trze­

ba zrobić, aby się pozbyć katolicyzmu. Wielu z jego

dawniejszych przyjaciół nie znosiło tej niepotrzebnej

pychy. Gdy który z nich zaprzeczał mu coś, rzucał

się na niego jak rozgniewany brytan. Melanchton

,.skarżył się na jego namiętną gwałtowność, na samo-

lubstwo i chciwość panowania; porównał go z dema­

gogiem Kleonem."

Oprócz tego był Luther zanadto wrażliwym i

nerwowym, czego dowodem jego ciężkie choroby. Te

ciężkie choroby zaczęły się w roku 1526. Pierwsza

z nich przestraszyła go 6 lipca nagłym bólem głowy.

Lamentował, że w jego „lewem uchu huczy, dzwoni

jak w falach morskich; potem męczył go nieznośny

ból, jakby burza przelatywała przez głowę. Chciał się

położyć w łóżku, ale zemdlał na progu sypialni."

Druga, taka sama choroba, dzwoniła i huczała

w jego głowie. Miał taki ból, iż nie mógł czytać i pi-

.^ać kilka tygodni.

Jego wrażliwa i nerwowa natura zaczęła powoli

stygnąć. Nic dziwnego; lata jego szły ku końcowi ży­

cia. Mówił sam o sobie, że zestarzał i zgnuśniał. Mimo

to nie przestał bezustannie walczyć z Rzymem, aby

rozszerzyć i wzmocnić „Ewangelię". Chcąc ułatwić

Niemcom wygodne życie i „pełną wolność", odrzucił

wszystko, co się „z czasem stało nauką Kościoła",

mianowicie: mszę Św., namiestnictwo Chrystusa Pana,

kult Maryi Panny, Świętych, czyściec, dobre uczynki

i t. p.

Bardzo się podobała „Ewangelia" Luthra elekto­

rowi saskiemu, landgrafowi heskiemu, niektórym oby­

watelom Rzeszy niemieckiej, młodzieży uniwersyteckiej

i chłopom, bo „Ewangelia" pozbyła się obroży bogo­

bojnego życia i pozwoliła im hulać bez kary. Hulało

głównie miasto Wittenberg, w którem Luther stale

mieszkał.' Tak się rozgniewał lekkomyślnością swoich

uczniów i przyjaciół, iż wołał: „precz z Sodomy'*.

Uciec chciał z tego miasta w lipcu 1545 r., ale mu

się nie udało.

Nie udało mu się także zjednać całej Rzeszy

niemieckiej dla jego „Ewangelii", bo cesarz, Karol V,

bronił Kościoła katolickiego.

Dnia 18 lutego 1546 r. w nocy opuścił Luther

życie na ziemi.

Rzecz dziwna... W niektórych kościołach zawie­

szano jego portret z tytułem: Dwus et sanctus doctor
M. Lutherus.

Zdawałoby się, że Niemcy nie zapomną po śmier­

ci „boskiego i świętego doktora" o jego rodzinie, po­

trzebującej zapomogi. Nikt w całych Niemczech nie

spytał się nawet, czy chcą korzystać z ich dobroci.

Żona fjuthra obarczona przez pięcioro dzieci,

była w trudnem położeniu. Nie mogąc dostać w swo­

jej ojczyźnie ani grosza, udała się z prośbą do króla

duńskiego. Król nie odpisał ani słowa. Dopiero gdy

Lnthrowa żebrała dwa lata później w r. 1552, przy­

słała jej Królewska Mość 50 talarów.

W Wittenbergu powstała szpetna choroba. Lu-

throwa, nie chcąc umrzeć w tem mieście, uciekła

z dziećmi do Torgau. Nie miała szczęścia... Gdy się

konie rozbrykały, wyskoczyła z wozu do rowu. Umar­

ła w Torgau 20 grudnia 1552 roku.