Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

1

Rozumna lektura Biblii

09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza

Księgi prorockie są najliczniejszą grupą ksiąg w Biblii. Cztery główne księgi (Izajasza, Jeremiasza, Eze-
chiela i Daniela) oraz dwanaście mniejszych – końcowe księgi napisane w okresie ok. 760 i 740 roku
p.n.e. – zawierają bogate i różnorodne przesłanie od Boga. Określenia „mniejsi prorocy” i „wielcy proro-
cy” używa się tylko ze względu na objętość ksiąg i nie ma to nic wspólnego z ich znaczeniem.

CHARAKTER PROROCTWA

Księgi te sprawiają szczególne trudności przy czytaniu i interpretacji. Związane jest to zazwyczaj z nie-
właściwą oceną ich funkcji i formy.

Znaczenie proroctwa

Podstawowa trudność dla większości współczesnych czytelników wynika z niewłaściwego rozumienia
słowa „proroctwo”, kojarzonego z pierwszą definicją słownikową: „przepowiedzenie lub przewidzenie
tego, co ma nastąpić”. Dlatego najczęściej chrześcijanie czytają te księgi po to, by znaleźć tam zapowiedzi
przyjścia Jezusa i pewne cechy okresu Nowego Przymierza – tak, jakby zapowiadanie wydarzeń w bardzo
odległej przyszłości było głównym zadaniem proroków. W rzeczywistości wykorzystywanie tych ksiąg
tylko w takim celu jest bardzo wybiórcze. Statystycznie proroctwa mesjanistyczne stanowią mniej niż
dwa procent proroctw starotestamentowych, a mniej niż ich pięć procent opisuje okres Nowego Przymie-
rza. Tylko mniej niż ich jeden procent dotyczy zapowiedzi rzeczy przyszłych.

Prorocy rzeczywiście zapowiadali przyszłe wydarzenia, lecz zwykle była to najbliższa przyszłość państwa
judejskiego i izraelskiego oraz innych okolicznych narodów, a nie nasza przyszłość. Dlatego jednym
z kluczy do zrozumienia ksiąg prorockich jest poznanie wypełnienia się tych proroctw. Jednak, aby to
było możliwe, musimy sięgnąć do tych czasów, które dla nich były przyszłością, a dla nas są już przeszło-
ś

cią.

Prorocy rzecznikami Boga

Nieporozumieniem jest uważać proroków jedynie za tych, którzy zapowiadają przyszłe wydarzenia. Ich
głównym zadaniem było przemawianie w imieniu Boga do ludzi im współczesnych. To właśnie „ustna”
natura ich proroctw sprawia nam tak wiele problemów ze zrozumieniem.

Na przykład, spośród setek proroków w starożytnym Izraelu, jedynie szesnastu zostało wybranych do
przekazania przesłania od Boga, które miało być później zebrane i spisane w formie ksiąg. Wiemy, że inni
prorocy, tacy jak Eliasz i Elizeusz, odgrywali bardzo istotną rolę w przekazywaniu Bożego Słowa Naro-
dowi Wybranemu, a także innym narodom. Ale więcej wiemy o nich samych, niż o tym, co właściwie
mówili. To, co zrobili, opisane jest o wiele szerzej niż to, co powiedzieli – a to, co powiedzieli, zostało
bardzo konkretnie i jasno umiejscowione w kontekście ich własnych czasów przez autorów opowiadań
starotestamentowych, w których się owi prorocy pojawiają. W przypadku kilku proroków, takich jak Gad
(1 Sm 22; 2 Sm 24), Natan (2 Sm 7,12; 1 Krl l) czy Chulda (2 Krl 22), mamy do czynienia z połączeniem
proroctwa oraz biografii – podobnie jak w przypadku Jonasza i w mniejszym stopniu Daniela. Lecz, ogól-
nie rzecz biorąc, w narracyjnych księgach Starego Testamentu czytamy o prorokach, ale nie mamy ich
wypowiedzi. Natomiast w przypadku ksiąg prorockich słyszymy wypowiedzi Boga przez proroków i bar-
dzo mało czytamy o samych prorokach. Ta jedna różnica jest powodem większości problemów, jakie lu-
dzie mają ze zrozumieniem ksiąg prorockich w Starym Testamencie.

Trudno jest przeczytać którąś z tych dłuższych ksiąg prorockich za jednym razem prawdopodobnie dlate-
go, że nie miały być odczytywane w taki sposób. W większości są one zbiorami wypowiedzi prorockich

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

2

nie zawsze przedstawionych w swojej pierwotnej kolejności chronologicznej, często bez jakichkolwiek
wskazówek co do tego, gdzie się dana wypowiedź kończy i zaczyna następna. Często nie ma tam też żad-
nych wskazówek, co do ich tła historycznego. W dodatku, większość z tych wypowiedzi ma formę poezji.

Problem historii

Współczesnym czytelnikom jest o wiele trudniej zrozumieć Słowo Boga przekazane przez proroków,
ponieważ komplikacje sprawia dystans historyczny. Trudniej jest nam je zrozumieć, niż Izraelitom, którzy
te same słowa słyszeli osobiście. To, co dla nich było jasne, staje się niezrozumiałe dla nas. Dlaczego?
Częściowo dlatego, że oryginalni słuchacze mają niewątpliwą przewagę nad tymi, którzy odczytują słowa
mówcy jak gdyby z drugiej ręki – była o tym mowa w konspekcie o przypowieściach Jezusa. Lecz nie w
tym jest największa trudność. Jako ludzie, którym obce jest religijne, historyczne i kulturalne życie staro-
ż

ytnego Izraela, mamy ogromne trudności z umieszczeniem słów wypowiedzianych przez proroków w ich

właściwym kontekście. Często trudno nam zrozumieć, do czego one nawiązują i dlaczego.

FUNKCJA PROROCTWA

Aby zrozumieć, co Bóg chce nam przekazać poprzez te natchnione księgi, musimy najpierw jasno zrozu-
mieć rolę i funkcję proroka w Izraelu. Należy podkreślić trzy sprawy:

■

Prorocy byli pośrednikami nawołującymi do przestrzegania przymierza. Poprzedni konspekt omówił

Zakon jako przymierze pomiędzy Bogiem, a Jego ludem. Przymierze to zawiera nie tylko prawa, których
należy przestrzegać, lecz opisuje też różne kary, jakie Bóg musi zastosować, jeśli nie będzie ono prze-
strzegane. Opisuje także różne błogosławieństwa, którymi Bóg obdarzy Izraelitów, jeśli okażą posłuszeń-
stwo wobec Niego. Kary określane są słowem „przekleństwa”, a korzyści – „błogosławieństwa”. Nie tyle
istotne jest zgłębianie znaczenia tych słów, co zauważenie tego, że Bóg nie tylko daje Zakon, lecz domaga
się także jego przestrzegania.

Tutaj właśnie rozpoczyna się rola proroków. Bóg ogłaszał przez nich konieczność wprowadzania Zakonu
w życie z jego pozytywnymi lub negatywnymi skutkami – błogosławieństwem lub przekleństwem. Lud
musi jasno zrozumieć skutki w ich życiu błogosławieństwa lub przekleństwa. Mojżesz był pośrednikiem
Zakonu, kiedy Bóg ogłosił go po raz pierwszy, a tym samym Mojżesz stał się wzorcem dla proroków. Są
oni pośrednikami Boga, Jego rzecznikami wypowiadającymi się w sprawach przymierza. Przez nich Bóg
przypomina pokoleniom żyjącym po Mojżeszu, że jeśli będą przestrzegać Zakonu, zaowocuje to błogo-
sławieństwem, lecz jeśli nie – skutkiem będzie kara.

Błogosławieństwa, oczekujące Izrael za dochowanie wierności przymierzu, wymienione są przede
wszystkim w Kpł 26,1-13; Pwt 4,32-40; 28,1-14. Lecz błogosławieństwom tym towarzyszy ostrzeżenie –
jeżeli Izrael nie będzie posłuszny Zakonowi, błogosławieństwa ustaną. Natomiast kary (przekleństwa) za
łamanie Zakonu zostają wymienione przede wszystkim w Kpł 26,14-39, Pwt 4,15-28 oraz 28,15 – 32,14.

Prorocy nie tworzyli sami błogosławieństw i przekleństw, które wypowiadali. Bóg ogłaszał przez nich
swoje pragnienie wcielania przymierza w życie na korzyść lub szkodę Izraela, w zależności od tego, czy
byli wierni przymierzu czy nie. Pozostawało to zawsze w zgodzie i opierało się na tych błogosławień-
stwach i przekleństwach, które były częścią Kpł 26, Pwt 4 oraz Pwt 28-32. Dokładne zapoznanie się z ty-
mi rozdziałami pomaga znakomicie w zrozumieniu wypowiedzi prorockich.

Zakon zawiera takie rodzaje błogosławieństw zbiorowych, jak: życie, zdrowie, powodzenie, urodzaj, sza-
cunek i bezpieczeństwo. Większość rozmaitych błogosławieństw można zaliczyć do którejś z tych sześciu
głównych grup. Jeśli chodzi o przekleństwa, Zakon opisuje kary zbiorowe, które można ująć w dziesięć
grup: śmierć, choroba, susza, nieurodzaj, niebezpieczeństwo, zniszczenie, klęska, wysiedlenie, nędza i
wstyd. Większość przekleństw będzie można zaliczyć do którejś z nich.

Te same grupy pojawiają się w wypowiedziach prorockich. Na przykład, kiedy przez proroka Amosa Bóg
chce zapowiedzieć przyszłe błogosławieństwo dla narodu (nie dla pojedynczego człowieka), czyni to za
pośrednictwem metafor związanych z urodzajem, życiem, zdrowiem, powodzeniem, szacunkiem oraz

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

3

bezpieczeństwem (Am 9,11-15). Kiedy w czasach Ozeasza zapowiada dzień sądu dla nieposłusznego na-
rodu, czyni to również za pośrednictwem tego, co zostało wymienione w drugiej grupie, np. zniszczenie
(Oz 8,14), czy wysiedlenie (Oz 9,3). Przekleństwa te często należy pojmować metaforycznie, choć mogą
być także brane dosłownie. Zawsze mają charakter zbiorowy stosując się do całego narodu. Błogosła-
wieństwa czy przekleństwa nie gwarantują powodzenia czy niedostatku jakiemuś pojedynczemu człowie-
kowi. Ujmując to statystycznie, większość wypowiedzi prorockich w ósmym, siódmym i na początku
szóstego wieku przed naszą erą to przekleństwa, gdyż ostateczna klęska i zniszczenie Królestwa Północ-
nego miało miejsce dopiero w 722 roku p.n.e., natomiast w przypadku Królestwa Południowego dopiero
w 587 roku p.n.e. Nic też dziwnego, że w wypowiedziach prorockich z tego okresu przeważały ostrzeże-
nia przed przekleństwem grożącym Izraelitom z Północy i z Południa. W wypowiedziach tych powtarza
się nawoływanie do opamiętania się całego narodu. Po upadku obydwu królestw, tj. po roku 587 p.n.e.,
prorocy coraz częściej wypowiadali błogosławieństwa zamiast przekleństw. To zrozumiałe, że po dopeł-
nieniu się kary wobec całego narodu, Bóg powraca do swojego podstawowego zamiaru, czyli okazania
miłosierdzia (zob. Pwt 4,25-31).

■

Czytając Proroków, zwróćmy uwagę na ten prosty wzorzec: ● rozpoznanie grzechu Izraela lub ujaw-

nienie miłości Boga wobec Jego narodu, ● zapowiedź przekleństwa lub błogosławieństwa w zależności
od okoliczności. W większości wypadków tak właśnie wygląda przesłanie proroków, wypowiadane pod
natchnieniem Bożym.

Przesłanie proroków pochodziło od Boga, który powoływał proroków (por. Wj 3,ln; Iz 6; Jr l; Ez 1 – 3;
Oz 1,2; Am 7,14-15; Jon 1,1). Jeżeli ktoś samowolnie przyjmował urząd proroka, można było go lub ją
nazwać prorokiem fałszywym (por. Jr 14,14; 23,21). Hebrajskie słowo na określenie proroka nabi w rze-
czywistości pochodzi od semickiego czasownika nabu – powoływać. Podczas lektury ksiąg prorockich
uwagę zwracają takie wyrażenia towarzyszące proroctwom, jak: „Tak mówi PAN” lub „Mówi PAN”.
Ponadto w większości przypadków przesłanie prorockie jest przekazywane bezpośrednio od PANA,
w pierwszej osobie, tak, że Bóg mówi o sobie samym „Ja” lub „Mnie”.

Na przykład, w rozdziałach 27 i 28 księgi Jeremiasza, zwróćmy uwagę na trudność zadania postawionego
przed Jeremiaszem, który miał przekazać pokoleniu Judy, że będą musieli poddać się armiom Babilonu,
jeżeli będą chcieli podobać się Bogu. Jego słuchacze w większości odebrali tę wypowiedź jako równo-
znaczną ze zdradą. Jednak podczas przekazywania przez Jeremiasza tego przesłania, nie było żadnych
wątpliwości, że nie są to jego własne poglądy, lecz Boga. Rozpoczyna od przypomnienia im „Tak rzekł
Pan do mnie...” (Jr 27,2), następnie przywołuje polecenie Boga: „I poślij do...” (27,3), „tak powiecie...”
(27,4), a na końcu dodaje „mówi PAN” (27,11). Jego słowo było Słowem Boga. Wypowiada je w imieniu
Pana, nie we własnym (28,15-16).

Jako pośrednicy, przez których Bóg przekazywał swoje Słowo Izraelowi i innym narodom, prorocy pełnili
szczególną rolę w społeczeństwie. Można ich porównać do ambasadorów niebiańskiego dworu, którzy
przekazywali wolę boskiego suwerena Jego ludowi. Sami prorocy nie wprowadzali nigdy radykalnych
reform społecznych, nie byli też myślicielami religijnymi, wprowadzającymi jakieś nowości do istnieją-
cego systemu. Wszelkie reformy społeczne czy idee religijne, jakie Bóg chciał przekazać swemu ludowi,
zostały już wcześniej objawione w prawie przymierza. Bez względu na to, która grupa złamała jakieś
prawo, Boże Słowo wypowiedziane przez proroków głosiło karę. Bez względu na to, czy za złamanie
prawa odpowiedzialni byli królowie (np. 2 Sm 12,1-14; 24,11-17; Oz 1,4), czy kapłani (Oz 4,4-11;
Am 7,17; Ml 2,1-9), czy jakakolwiek inna grupa, prorok zawsze wiernie przekazywał słowa Boga o prze-
kleństwie grożącym całemu narodowi. Ponadto, kierowani Bożym Słowem prorocy nawet powoływali lub
obalali królów (2 Krl 19,16; 21,17-22) oraz ogłaszali wojnę (2 Krl 3,18-19; 2 Krn 20,14-17; Oz 5,5-8) lub
wypowiadali się przeciwko niej (Jr 27,8-22).

W takim razie to, co czytamy w księgach prorockich, nie jest jedynie Bożym Słowem takim, jakim wi-
dział je prorok, lecz takim, jakim Bóg chciał je przedstawić. Prorok nie czynił ani nie mówił niczego sa-
mowolnie.

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

4

■

Przesłanie proroków nie jest czymś zupełnie nowym. Pod natchnieniem przekazywali zasadniczą treść

ostrzeżeń i obietnic, przekleństw i błogosławieństw. Dlatego, kiedy czytamy słowa proroków, nie znajdu-
jemy czegoś nowego, lecz to samo przesłanie, które Bóg przekazał na początku przez Mojżesza. Oczywi-
ś

cie forma, w jakiej przekazywane jest przesłanie, różniła się od formy pierwotnej. Bóg powoływał proro-

ków po to, aby przyciągnąć uwagę ludzi, do których zostali posłani. Przyciągnięcie uwagi może wymagać
wyrażenia innymi słowami tego, co już wcześniej wiedzieli i wielokrotnie słyszeli, aby stało się dla nich
czymś w rodzaju „nowości”. Nie jest to jednak przekazanie zupełnie nowego przesłania czy zmienienie
starego. Prorocy nie byli powołani do głoszenia doktryn czy myśli, których nie podawał Zakon.

Na początek przyjrzyjmy się takiemu odnowieniu przesłania: „Jest natomiast krzywoprzysięstwo, kłam-
stwo, zabójstwo, kradzież i cudzołóstwo” (Oz 4,2a). W wierszu tym, który stanowi część dłuższego opisu
grzechów popełnianych przez naród w czasach Ozeasza (750–722 p.n.e .), wymienionych jest za pomocą
pojedynczych słów, pięć przykazań Dekalogu. Określenia te, to „krzywoprzysięstwo” – trzecie przykaza-
nie „Nie będziesz niewłaściwie używał imienia Pańskiego...” (Wj 20,7; Pwt 5,11). „Kłamstwo” – dzie-
wiąte przykazanie „Nie mów fałszywego świadectwa...” (Wj 20,16; Pwt 5,20). „Zabójstwo” – szóste
przykazanie „Nie zabijaj” (Wj 20,13; Pwt 5,17). „Kradzież” – ósme przykazanie „Nie kradnij” (Wj 20,15;
Pwt 5,18). „Cudzołóstwo” – siódme przykazanie „Nie cudzołóż” (Wj 20,14; Pwt 5,18).

Warto zwrócić uwagę zarówno na to, co Ozeasz powiedział, jak i na to, czego nie powiedział. Mianowi-
cie, nie cytuje Dekalogu dokładnie. Przywołuje pięć przykazań przy pomocy jednowyrazowych określeń,
tak samo jak potem uczynił to Jezus (Łk 18,20). Lecz wymienienie pięciu przykazań, nawet nie po kolei,
jest bardzo skutecznym sposobem przypomnienia Izraelitom, że złamali wszystkie Dziesięcioro Przyka-
zań. Słysząc tylko pięć przykazań, Izraelici zaczynali myśleć „A co z pozostałymi? Czemu nie są ułożone
w normalnej kolejności? Przecież napisane było...”. Słuchacze zaczynali myśleć o wszystkich dziesięciu,
przypominać sobie wymagania prawa przymierza odnośnie do podstaw prawości. Przywołując pięć przy-
kazań (to, co później uczynił Jezus), Ozeasz nie zmienił ani jednego szczegółu w Zakonie. Prawdopodob-
nie powtórzenie Dekalogu słowo w słowo nie odniosłoby takiego skutku.

Drugi przykład dotyczy proroctw mesjańskich. Czy są czymś nowym? Z całą pewnością nie. Oczywiście,
szczegółowy opis życia i roli Mesjasza umieszczony w Pieśni Sługi w księdze Izajasza 42.49.50 i 53 mo-
ż

emy uważać za nowy. Lecz pojęcie Mesjasza nie zostało wprowadzone po raz pierwszy przez proroków.

W rzeczywistości jego początki znajdujemy już w Zakonie. Gdyby tak nie było, to jak Jezus mógłby opi-
sać swoje życie jako wypełnienie tego, co zostało zapisane „w Zakonie Mojżesza, u proroków, i w Psal-
mach” (Łk 24,44)? Wśród innych części Zakonu Mojżesza, zapowiadających przyjście i służbę Mesjasza,
jednym z najistotniejszych jest zdanie: „Wzbudzę im proroka spośród ich braci, takiego jak ty. Włożę
moje słowa w jego usta i będzie mówił do nich wszystko, co mu rozkażę” (Pwt 18,18).

Również tekst Jan 1,45 przypomina nam, że już Zakon mówił o Chrystusie. Zwiastowanie o Nim nie było
niczym nowym dla proroków. Sposób, w jaki to czynili, styl oraz bogactwo szczegółów ich natchnionych
zapowiedzi, nie musiał oczywiście być ograniczony przez to, co Pięcioksiąg już wcześniej mówił na ten
temat. Zasadnicza prawda o wprowadzeniu Nowego Przymierza przez nowego „Proroka” (por. Pwt 18)
była w rzeczywistości starą i dobrze znaną historią.

ZADANIE EGZEGETYCZNE
Potrzeba skorzystania z innych pomocy

W pierwszym konspekcie mówiliśmy o dość powszechnym przekonaniu, jakoby wszystkie twierdzenia
biblijne miały być jasne dla każdego, kto je czyta, bez korzystania ze studium czy jakiejkolwiek innej
pomocy. Stoi za tym rozumowanie: „Jeżeli Bóg napisał Biblię dla nas (czyli dla wszystkich wierzących),
na pewno zrozumiemy wszystko już po pierwszym przeczytaniu, bo przecież mamy w sobie Ducha Świę-
tego”. Takie podejście nie do końca jest słuszne. Częściowo Biblia jest zupełnie jasna już na pierwszy
rzut oka, ale istnieją fragmenty o wiele trudniejsze. W świetle zasady, że Boże myśli to nie myśli nasze
(Ps 92,5; Iz 55,8), nie powinien nas dziwić fakt, że na zrozumienie niektórych części Biblii będziemy mu-

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

5

sieli poświęcić więcej czasu i cierpliwości w przeprowadzaniu studium. Właśnie księgi prorockie należą
do tej kategorii. Ludzie często podchodzą do nich zbyt beztrosko, jakby powierzchowne przeczytanie
miało zaowocować dogłębnym zrozumieniem. Takie podejście nigdy nie zdaje egzaminu.

Oto trzy dostępne rodzaje pomocy. ● Pierwszym źródłem są słowniki biblijne, które zawierają artykuły na
temat tła historycznego każdej księgi, ogólny jej zarys, cechy charakterystyczne oraz problemy związane
z jej interpretacją. Wskazane jest rozpoczynać od przeczytania artykułu ze słownika biblijnego na temat
danej księgi, zanim przejdzie się do jej studium. Aby zrozumieć sens większości wypowiedzi prorockich,
trzeba poznać ich tło, dlatego że Bóg przekazywał swoje słowo przez proroków w konkretnych sytu-
acjach. Nasze zrozumienie Słowa Bożego w dużej mierze będzie uzależnione od zdolności zrozumienia
tych sytuacji po to, abyśmy z kolei mogli zastosować to samo Słowo w naszej sytuacji.

●

Drugim rodzajem pomocy są komentarze. Zawierają one obszerne wstępy do każdej z ksiąg, przypomi-

nające trochę te ze słowników biblijnych, chociaż zwykle nie tak przystępnie ułożone. Lecz co najważ-
niejsze, wyjaśniają znaczenie poszczególnych wierszy. Może się to okazać bardzo pomocne w przypadku
dokładnego studium jakiegoś krótkiego fragmentu księgi prorockiej, tzn. krótszego od rozdziału.

●

Trzecim źródłem pomocy są podręczniki biblijne. Spośród nich najlepsze są te, które łączą cechy słow-

ników biblijnych oraz komentarzy, chociaż nie poświęcają dużo miejsca materiałowi wstępnemu i wyja-
ś

nieniom poszczególnych wierszy. Jednak, gdy opracowujemy kilka rozdziałów jednocześnie, podręcznik

biblijny może w krótkim czasie podać nam wiele użytecznych informacji.

Kontekst historyczny

Kontekstem historycznym Jezusa jest zarówno ogólne tło epoki, jak również konkretny kontekst któregoś
z Jego czynów czy wypowiedzi. Podobnie w przypadku ksiąg prorockich, kontekst historyczny może
mieć szerszy zasięg (epoka), albo węższy (kontekst danej wypowiedzi). Dla przeprowadzenia poprawnej
egzegezy, należy rozumieć obydwa rodzaje kontekstu historycznego w każdej księdze prorockiej.

Szerszy kontekst. Interesujący jest fakt, że szesnaście starotestamentowych ksiąg prorockich pochodzi z
dosyć krótkiego okresu w historii Izraela – od 760 do 460 roku p.n.e. Dlaczego nie mamy żadnych ksiąg
prorockich z czasów Abrahama (ok. 1800 r. p.n.e.), Jozuego (ok. 1400 r. p.n.e.) czy Dawida (ok. 1000 r.
p.n.e.)? Czy Bóg nie przemawiał do swego ludu przed rokiem 760? Tak, przemawiał i Biblia zawiera ob-
szerne fragmenty mówiące o tym, włącznie z informacjami o prorokach (np. 1 Krl 17 – 2 Krl 13). Ponadto
Bóg przemawiał do Izraelitów przede wszystkim poprzez Zakon, który był przeznaczony na cały okres
historii tego narodu, aż do czasu zastąpienia go przez Nowe Przymierze (Jr 31,31-34).

Dlaczego w takim razie w okresie trzystu lat, poczynając od Amosa (ok. 760 r. p.n.e., najwcześniejszego z
„piszących proroków”) aż po Malachiasza (ok. 460 r. p.n.e., ostatniego proroka), zostało zapisanych tak
wiele wypowiedzi prorockich? Po prostu, ten okres w historii Izraela szczególnie wymagał nakłaniania
Izraelitów do wypełniania Przymierza, a to właśnie było zadaniem proroków. Drugim czynnikiem było
widoczne pragnienie Boga, aby ostrzeżenia i błogosławieństwa wypowiadane przez proroków w Jego
imieniu w tamtych ważnych czasach zostały zapisane dla następnych pokoleń.

Czasy te charakteryzowały: ● niespotykane dotąd rozruchy polityczne, wojskowe, gospodarcze i społecz-
ne, ● niewierność religijna na wielką skalę, a także nieprzestrzeganie Przymierza Mojżeszowego
i ● przesunięcie granic państwowych i zmiany zaludnienia. W takich okolicznościach Słowo Boga było
znowu bardzo potrzebne i dlatego Bóg powoływał proroków i przez nich przekazywał swoje Słowo.

Słowniki, komentarze oraz podręczniki podają, że do roku 760 p.n.e. Izrael był narodem trwale podzielo-
nym przez trwającą od wielu lat wojnę domową. Plemiona z północy, nazywane Izraelem albo Efraimem,
były oddzielone od południowego plemienia Judy. Północ, której nieposłuszeństwo wobec Przymierza
przewyższało znacznie to wszystko, co działo się w Judzie, została z powodu wielkiego grzechu przezna-
czona przez Boga na zniszczenie. Amos (od ok.760 r. p.n.e.) oraz Ozeasz (od ok. 755 r. p.n.e.) głosili
zbliżającą się zagładę. Plemiona północne w roku 722 p.n.e. uległy Asyrii – mocarstwu panującemu w

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

6

tamtym okresie na Bliskim Wschodzie. Następnie rosnąca niewierność Judy oraz powstanie nowego su-
permocarstwa, Babilonu, stanowiły temat wypowiedzi wielu proroków – Izajasza, Jeremiasza, Joela, Mi-
cheasza, Nahuma, Habakuka i Sofoniasza. W roku 587 p.n.e. Juda także została ukarana za swoje niepo-
słuszeństwo. Później Ezechiel, Daniel, Aggeusz, Zachariasz oraz Malachiasz głosili Bożą wolę odbudowy
swojego narodu (rozpoczynając od powrotu z wygnania w roku 538 p.n.e) i odnowienia Przymierza. To
wszystko pokrywa się z podstawowym wzorcem (Pwt 4,25-31).

Prorocy wypowiadali się przede wszystkim odnośnie do tych właśnie wydarzeń. Jeśli nie poznamy tych
wydarzeń i wielu innych, które miały miejsce w tym okresie, prawdopodobnie nie będziemy w stanie zro-
zumieć w pełni tego, co mówili prorocy. Bóg przemawiał poprzez samą historię, jak i poprzez opisy hi-
storyczne. Aby zrozumieć Jego Słowo, musimy także poznać tę historię.

●

Wąski kontekst. Każda wypowiedź prorocka została wypowiedziana w jakiejś konkretnej sytuacji. Bóg

przemawiał przez swoich proroków do ludzi w określonym czasie i miejscu oraz w określonych okolicz-
nościach. Znajomość, jeśli to możliwe, daty, sytuacji oraz słuchaczy, bardzo pomaga czytelnikowi w zro-
zumieniu danej wypowiedzi.

Przykład Ozeasza 5,8-10. Krótka i zwięzła wypowiedź występująca w towarzystwie kilku innych wypo-
wiedzi w tym rozdziale. Dobry komentarz powie nam, że wypowiedź ta występuje w formie wypowiedzi
wojennej, czyli takiej, która ogłasza sąd Boży nadciągający w postaci wojny. Elementami zwykle jej to-
warzyszącymi są: obwieszczenie niebezpieczeństwa, opis ataku oraz zapowiedź porażki. Tak samo jak
rozpoznanie formy, istotne jest także określenie danego kontekstu.

Data tej wypowiedzi to 734 rok p.n.e. Słuchaczami, do których Ozeasz skierował to przesłanie, byli Izra-
elici z północy (nazywani tutaj Efraimem). Przesłanie to przeznaczone było w szczególności do pewnych
miast znajdujących się na drodze ze stolicy Judei – Jerozolimy, do Betelu –

centrum sprawowania pogań-

skiego kultu. Ozeasz wypowiedział to przesłanie w okolicznościach wojennych. Juda zaatakowała Izrael
w odpowiedzi na uprzednią napaść Izraela i Syrii (patrz 2 Krl 16,5). Atak został odparty przy pomocy
supermocarstwa Asyrii (2 Krl 16,7-9). Ozeasz wypowiada słowa trwogi skierowane do miast znajdują-
cych się na terytorium Beniamina (w. 8), które należało do Królestwa Północnego. Zniszczenie jest nie-
odwołalne (w. 9), gdyż Juda zdobędzie to terytorium (przesuwając niejako granice). Lecz Judę także spo-
tka kara. Boży gniew spadnie na obydwa państwa za tę wojnę oraz bałwochwalstwo (por. 2 Krl 16,2-4).
Zarówno Juda jak i Izrael były zobowiązane w ramach przymierza z Bogiem do wystrzegania się wojny.
Dlatego Bóg będzie musiał ukarać ich za pogwałcenie przymierza.

Znajomość tych kilku faktów ma ogromne znaczenie dla zrozumienia wypowiedzi prorockiej (Oz 5,8-10).
Podczas lektury ksiąg prorockich, sięgajmy po komentarze i podręczniki, i zawsze starajmy się pamiętać
o dacie, słuchaczach oraz sytuacji, w jakiej zostały wypowiedziane czytane przez nas proroctwa.

Wyodrębnienie poszczególnych wypowiedzi prorockich

Kiedy zajmujemy się studium lub egzegetycznym opracowaniem ksiąg prorockich, musimy przede
wszystkim nauczyć się MYŚLEĆ PROROCTWAMI tak, jak musieliśmy myśleć akapitami, czytając Li-
sty. Nie zawsze jest to łatwe zadanie, ale poznanie tej trudności prowadzi do wielu fascynujących odkryć.

W większości przypadków wypowiedzi proroków zapisane zostały, jeśli można użyć tu takiego słowa,
„ciurkiem”. To znaczy słowa, które wypowiadali przy wielu różnych okazjach przez wiele lat ich służby,
zostały zebrane i zapisane razem bez żadnych podziałów i oznaczeń mówiących, gdzie się dana wypo-
wiedź kończy i zaczyna następna. Ponadto, nawet jeśli założymy, biorąc pod uwagę widoczną zmianę
tematu, że w tym miejscu rozpoczęła się inna wypowiedź, brak takiego wyjaśnienia rodzi pytania w ro-
dzaju: „Czy zostało to powiedziane tego samego dnia do tych samych słuchaczy, czy może kilka lat póź-
niej albo wcześniej, do zupełnie innej grupy ludzi w zupełnie innych okolicznościach?” Znajomość od-
powiedzi na to pytanie miałaby ogromny wpływ na zrozumienie proroctw.

Niektóre części ksiąg prorockich stanowią wyjątek. Na przykład, w Księdze Aggeusza oraz w początko-

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

7

wych rozdziałach księgi Zachariasza każde proroctwo oznaczone jest pewną datą. Prześledzenie rozwoju
tych proroctw w ich historycznym kontekście przy pomocy słownika biblijnego, podręcznika czy komen-
tarza jest dosyć łatwe. Niektóre proroctwa w innych księgach, a mianowicie u Jeremiasza i Ezechiela,
także są oznaczone datą oraz umieszczone w swoim kontekście przez natchnionego autora.

Niestety, nie jest tak zawsze. Przeczytajmy, na przykład, rozdział piąty księgi Amosa, korzystając z takie-
go przekładu Biblii, który nie podawałby objaśniających tytułów – wyrażających jedynie opinię naukow-
ców – i zadajmy sobie pytanie, czy rozdział ten jest jednym proroctwem, czy nie. Jeśli byłoby to pojedyn-
cze proroctwo, dlaczego spotykamy tu tak wiele zmian tematu: lament nad zniszczeniem Izraela (w. 1-3);
zachęta do szukania Boga i zachowania życia: (w. 5-6.14); wystąpienia przeciwko niesprawiedliwości
społecznej (w. 7-13); zapowiedź nieszczęścia (w. 16-17); opis dnia Pańskiego (w. 18-20); krytyka obłud-
nego oddawania czci Bogu (w. 21-24); krótki przegląd grzesznej historii Izraela, której kulminacją jest
zapowiedź wygnania (w. 25-27)? Jeżeli nie jest to tylko jedno proroctwo, to jak powinniśmy rozumieć
jego części składowe? Czy są od siebie uzależnione? Czy niektóre z nich powinny być odczytywane łącz-
nie? Jeśli tak, to w jaki sposób?

W zasadzie piąty rozdział Księgi Amosa zawiera trzy wypowiedzi prorockie. Wiersze od 1-3 tworzą krót-
ką zapowiedź kary, wiersze 4-17 to proroctwo zachęcające do przyjęcia błogosławieństwa oraz przestrogę
przed karą, a wiersze 18-27 to zapowiedź przestrzegająca przed karą. Stąd też pomniejsze zmiany tematu
nie wskazują na rozpoczęcie jakiegoś nowego proroctwa. Z drugiej strony, podział na rozdziały nie idzie
w parze z podziałem na poszczególne proroctwa. Wypowiedzi prorockie zostają wyodrębnione ze wzglę-
du na ich znaną formę, o czym poniżej. Wszystkie trzy proroctwa w rozdziale piątym zostały wypowie-
dziane pod koniec panowania Jeroboama, króla Izraela (793–753 p.n.e.) i zostały skierowane do ludzi,
których zamożność utwierdzała w przekonaniu, że niemożliwe będzie całkowite wyniszczenie narodu już
w następnym pokoleniu.

Takie informacje można uzyskać w dobrym komentarzu lub słowniku biblijnym. Brak takich pomocy
utrudnia zrozumienie przesłania.

Formy wypowiedzi prorockich

Skoro wyodrębnienie poszczególnych proroctw stanowi jeden z kluczy do zrozumienia ksiąg prorockich,
istotne jest też poznanie różnych form, z jakich korzystali prorocy. Tak jak cała Biblia składa się z róż-
nych rodzajów literackich, tak i prorocy korzystali z różnych form, przekazując pod natchnieniem Boże
przesłanie. Komentarze określają te formy i je objaśniają. Oto trzy najpowszechniejsze, które mogą uczu-
lić nas na istotę rozpoznania i właściwego zinterpretowania zastosowanych form literackich.

Proces. Przesłanie proroka nieraz ma alegoryczną formę literacką zwaną „procesem przymierza” (hebraj-
skie rib). W tym, jak i w wielu innych przypadkach alegorii procesu, spotykanych w księgach prorockich
(np. Oz 3,3-17; 4,1-19; itp.), Bóg jest przedstawiony w jednej osobie jako powód, oskarżyciel i sędzia w
rozprawie sądowej przeciwko oskarżonemu Izraelowi. Pełna forma procesu zawiera wezwanie, oskarże-
nie, przedstawienie dowodów oraz ogłoszenie wyroku, choć czasami elementy te są raczej implikowane, a
nie wyraźnie przedstawione. U Izajasza 3,13-26 elementy te są ujęte następująco: sąd zbiera się i zostaje
wniesiony proces przeciwko Izraelowi (w. 13-14). Zostaje wypowiedziane oskarżenie (w. 14b-16). Po-
nieważ dowody świadczą o winie Izraela, ogłasza się wyrok (w. 17-26). Skoro przymierze zostało po-
gwałcone, wszystkie rodzaje kary uprzednio wymienione w przymierzu, spadną na Izraela: choroba, nę-
dza, zepsucie i śmierć. Przenośny styl tej alegorii jest bardzo skutecznym sposobem uświadomienia ludo-
wi nadchodzącej bardzo surowej kary za nieposłuszeństwo.

Biada. Kolejną formą literacką jest proroctwo rozpoczynające się od słowa „biada”, które starożytni Izra-
elici wykrzykiwali w obliczu katastrofy lub śmierci, albo podczas opłakiwania kogoś bliskiego podczas
pogrzebu. Bóg przekazywał przez proroków zapowiedzi nieodwołalnie zbliżającego się sądu, korzystając
ze słowa „biada”, tak dobrze znanego Izraelitom. Proroctwa te zawierają – czasem poprzez implikację –
trzy elementy charakterystyczne dla tej formy: ogłoszenie rozpaczy i niedoli (np. poprzez słowo „biada”),

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

8

przyczyny tego rozpaczliwego położenia oraz zapowiedź sądu. Habakuka 2,6-8 może posłużyć jako przy-
kład jednego z wielu występujących tu proroctw typu „biada”, wypowiedzianych przeciwko Babilonowi.
To okrutne supermocarstwo zamierzało zdobyć i zniszczyć Judę pod koniec VII wieku p.n.e. Uosabiając
Babilon jako złodzieja i łupieżcę (przyczyna), proroctwo głosi „biada” i zapowiada katastrofę, gdy wszy-
scy ciemiężeni przez Babilon pewnego dnia powstaną przeciwko niemu. Ta forma jest także alegoryczna,
choć nie wszystkie proroctwa typu „biada” są alegoriami (por. Mich 2,1-5; Sof 2,5-7).

Obietnica. Kolejnym rodzajem prorockiej formy literackiej jest obietnica lub inaczej „proroctwo o zba-
wieniu”. Charakteryzuje się ono elementami: odniesienie do przyszłości, radykalna zmiana oraz zapo-
wiedź błogosławieństwa. Am 9,11-15 – to typowe proroctwo-obietnica. Do przyszłości nawiązuje okre-
ś

lenie „w owym dniu” (w. 11). Radykalna zmiana opisana jest jako podniesienie i odbudowanie „chatki

Dawida” (w. 11), wyniesienie Izraela nad Edomem (w. 12) oraz powrót z wygnania (ww. 14-15). Błogo-
sławieństwo spływa na Izraela poprzez to, co przymierze gwarantowało: życie, zdrowie, powodzenie,
urodzaj, szacunek i bezpieczeństwo. Te elementy błogosławieństwa pojawiają się w Am 9,11-15, chociaż
zdrowie jest raczej implikowane. Główny nacisk położony jest na urodzaj. Zbiory będą tak ogromne, że
ż

niwiarze nie dokończą swego zadania nawet wtedy, gdy siewcy rozpoczynać będą nowy zasiew (w. 13).

Inne przykłady proroctw-obietnic: Oz 2,16-20; 2,21-23; Iz 45,1-7; Jr 31,1-9.

Te przykłady na pewno pomogą docenić fakt, iż znajomość prorockich środków literackich umożliwi lep-
sze i pełniejsze zrozumienie Bożego przesłania.

Prorocy jako poeci

Przeciętny człowiek nie ceni sobie poezji zbyt wysoko, bo wydaje się dziwnym i niezdarnym sposobem
wyrażania myśli, jakby wymyślono ją po to, aby uczynić wszystko bardziej zagmatwanym i niezrozumia-
łym. Jednak w niektórych współczesnych kulturach, a także w większości kultur starożytnych, poezja była
wysoko cenionym sposobem ekspresji. Epopeje narodowe oraz kluczowe zapisy historyczne i religijne
zachowały się w formie poezji, a to dzięki temu że przewagą poezji nad prozą jest to, że łatwiej się ją
zapamiętuje. Utwór poetycki ma pewien rytm, równowagę (paralelizm) oraz pewną strukturę. Jest on sto-
sunkowo regularny i uporządkowany. Po nauczeniu, łatwiej zapada w pamięć niż proza.

W starożytnym Izraelu poezja była ceniona jako dobry sposób uczenia się. Wiele myśli uznanych za istot-
ne zapisano w formie poezji. Podobnie, jak nam łatwiej jest odtworzyć słowa piosenek, niż zdania z ja-
kiejś książki czy przemowy, także Izraelitom łatwiej było zapamiętywać i odtwarzać z pamięci myśli ujęte
w formie poezji. Ponieważ w tamtych czasach umiejętność pisania i czytania była rzadka, a posiadanie
ksiąg na własny użytek niespotykane, Bóg przemawiał przez swych proroków głównie w formie poezji.
Ludzie byli obyci z poezją i łatwiej im było zapamiętać takie proroctwa.

Wszystkie księgi prorockie zawierają znaczną ilość poezji, a kilka z nich to księgi wyłącznie poetyckie.
Dlatego przed lekturą ksiąg prorockich bardzo pomocne może się okazać przeczytanie wstępu do poezji
hebrajskiej. Każdy słownik biblijny powinien zawierać przynajmniej jeden artykuł na temat poezji hebraj-
skiej. Oto trzy cechy powtarzającego się stylu poezji starotestamentowej:

■

Paralelizm synonimiczny. Druga lub kolejna linia powtarza lub uwypukla znaczenie pierwszej linii, np.

„Starłem jak obłok twoje występki, a twoje grzechy jak mgłę” (Iz 44,22).

■

Paralelizm antytetyczny. Druga lub kolejna linia podaje myśl przeciwstawną do myśli zawartej w

pierwszej linii, np. „I nie wołają do mnie szczerze, lecz krzyczą na swoich łożach” (Oz 7,14).

■

Paralelizm syntetyczny. Druga lub kolejna linia uzupełnia pierwszą linię o dodatkowe informacje, np.

„Potem ocaleni na górze Syjon wyruszą, aby sądzić górzysty kraj Ezawa, lecz panowanie będzie należało
do Pana” (Ab 21).

Wyrażenie myśli w poezji nie powinno sprawiać nam trudności, jeśli będziemy czytać uważnie i ze zro-
zumieniem. Poezję można zrozumieć tak samo łatwo jak prozę, jeśli zna się zasady.

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

9

KILKA WSKAZÓWEK HERMENEUTYCZNYCH

Zadaniem egzegezy jest umiejscowienie ksiąg prorockich w ich kontekście historycznym oraz zrozumie-
nie przez nas tego, co Bóg mówił wówczas przez proroków do Izraela. Hermeneutyka ma na pomóc po-
jąć, co dla nas ma do przekazanie Słowo Boga zawarte w wypowiedziach prorockich przekazanych w
innych czasach i zupełnie innym ludziom w starożytnym Izraelu.

To, co zostało powiedziane w konspekcie poświęconym objaśnianiu Listów apostolskich, w dużej mierze
będzie się pokrywać z hermeneutyką ksiąg prorockich. Kiedy zrozumiemy to, co Bóg mówił do tamtych
ludzi, to chociaż nasza sytuacja różni się od tamtej, często będziemy mogli zrozumieć to słowo na nowo i
dostrzec jego znaczenie odnośnie do naszego życia. Jesteśmy przekonani, że spotkają się z Bożym sądem
wszyscy ci, którzy „sprzedają ubogiego za parę sandałów” (Am 2,6), albo ci, którzy pod przykrywką reli-
gii żyją w chciwości i niesprawiedliwości (Iz 1,10-17), lub też ci, którzy połączyli Ewangelię Chrystusa
ze współczesnym bałwochwalstwem (takim jak samousprawiedliwienie – por. Oz 13,2-4). Grzechy te są
także grzechami w Nowym Przymierzu. Wykraczają przeciwko dwóm wielkim przykazaniom miłości,
ważnym zarówno w Starym jak i w Nowym Przymierzu (patrz konspekt 8. Prawo Mojżesza).

Warto też zwrócić uwagę na następujące sprawy:

Ostrzeżenie: prorok przepowiadający przyszłość

Już wiemy, że przepowiadanie odległej przyszłości nie było podstawowym zadaniem proroka. Zapowia-
dali oni przyszłe wydarzenia, lecz zazwyczaj ta przyszłość jest już teraz przeszłością. Innymi słowy, pro-
rocy mówili o nadchodzącym sądzie lub zbawieniu, które miały nastąpić w stosunkowo niedalekiej przy-
szłości Izraela, a nie w naszej przyszłości. Zwracaliśmy uwagę na to, że aby dostrzec wypełnienie danego
proroctwa, musimy przyjrzeć się tym czasom, które dla nich stanowiły przyszłość, a dla nas są już prze-
szłością. Chcielibyśmy zobrazować tę zasadę hermeneutyczną na następującym przykładzie.

Księga Ezechiela, rozdziały od 25 do 39. Istotny tu jest fakt, że różne proroctwa zawarte w tej obszernej
części dotyczą głównie losu narodów innych niż Izrael, chociaż o Izraelu także tu mowa. Ważne jest to, że
Bóg mówi o tych właśnie narodach, i że spełnienie tych proroctw nastąpiło w okresie kilku dziesięcioleci
od chwili ich wypowiedzenia, to znaczy przeważnie w szóstym wieku przed Chrystusem. Spotykamy się
tu też z kilkoma wyjątkami od tej reguły. Prorok Ezechiel (37,15-28) podaje opis okresu Nowego Przy-
mierza i błogosławieństwa, jakie Bóg wyleje na Kościół poprzez Mesjasza. Jednak większość proroctw,
włącznie z tymi w rozdziałach 38 i 39, dotyczy czasów i wydarzeń starotestamentowych (tutaj pomocna
byłaby lektura jakiegoś komentarza do tych rozdziałów).

Przesadne doszukiwanie się zdarzeń nowotestamentowych w starotestamentowych wypowiedziach pro-
rockich może doprowadzić do dziwacznych rezultatów. Odniesienie w Iz 49,23 do królów, którzy „twarzą
do ziemi będą oddawać pokłon”, niektórym wydało się przypominać obraz trzech magów, którzy przyszli
oddać pokłon dzieciątku Jezus (Mt 2,1-11), co z kolei doprowadziło ich do przeświadczenia, że słowa
Izajasza są zapowiedzią mesjanistyczną. Taka interpretacja jednak o dziwo nie bierze pod uwagę
●

kontekstu (wymienieni są tu zarówno królowie jak i królowe, a tekst ten dotyczy odbudowy Izraela po

niewoli babilońskiej), ● przeznaczenia (język tego proroctwa usiłuje pokazać, jak wielkim szacunkiem
będzie się cieszył Izrael, gdy Bóg go odbuduje) oraz ● stylu (poezja tego proroctwa symbolizuje szacunek
narodów poprzez obrazy ich władców jako ojczymów Izraela oraz zlizywanie prochu ze stóp tego naro-
du). Nie biorą także pod uwagę określeń (magowie to mędrcy, astrologowie, a nie królowie). Musimy
wystrzegać się, aby w proroctwach lub innych częściach Pisma Świętego nie doszukiwać się tego, czego
tam nie ma, czegoś, co potwierdzałoby nasze teorie. Musimy słyszeć to, co Bóg chciał powiedzieć.

Niektóre proroctwa dotyczące niedalekiej przyszłości zostały ujęte na tle wielkiej wizji eschatologicznej
przyszłości, a czasami nawet wydają się zlewać w jedno. Zostało to omówione w konspekcie nr 6. Apoka-
lipsa. W Biblii działanie Boga w czasowej historii ukazywane jest zawsze w świetle Jego planu dla całej
historii ludzkości. Stąd też to, co czasowe, powinno być rozpatrywane w świetle Jego ogólnego, wieczne-
go planu. Dlatego w księgach prorockich mogą znaleźć się takie fakty, które dotyczą czasów ostatecznych

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

10

(np. Joel 3,1-3; So 3,8-9; Za 14,9). Jednak wydarzeń dotyczących niedalekiej przyszłości, występujących
w połączeniu z opisem rzeczy ostatecznych, nie wolno przenosić do przyszłości dalszej.

Język eschatologiczny często jest metaforyczny. Czasami metafory te językiem poetyckim opisują wyda-
rzenia czasów ostatecznych i niekoniecznie muszą stanowić ich zapowiedź. Takim przykładem jest
Ez 37,1-14. Używając języka wskrzeszenia zmarłych, czyli zdarzenia, które nastąpi przy końcu świata,
Bóg zapowiada przez Ezechiela powrót narodu izraelskiego z niewoli babilońskiej w szóstym wieku
przed naszą erą (ww. 12-14). Zdarzenie będące dla nas już przeszłością (opisane w księdze Ezdrasza 1–2),
jest zapowiedziane metaforycznie językiem eschatologicznym, jakby to było zdarzenie z końca wieków.

Proroctwo i jego dodatkowe znaczenia

W wielu miejscach Nowego Testamentu napotykamy na odniesienia do tekstów starotestamentowych,
które nic wydają się odnosić do tego, o czym mówi Nowy Testament. Innymi słowy, teksty te posiadają
jasne znaczenie w ich oryginalnym kontekście starotestamentowym, a jednak autor nowotestamentowy
używa ich w połączeniu z innym znaczeniem.

Na przykład, dwa opowiadania o tym, jak nadzwyczajnie Mojżesz i pozostali Izraelici zostali obdarzeni
wodą wypływającą ze skały na pustyni: raz w Refidim (Wj 17,1-7) i raz w Kadesz (Lb 20,1-13). Wydaje
się, że opowiadania te występujące w swoich oryginalnych kontekstach mają zupełnie proste i oczywiste
znaczenie. Jednak w 1 Kor 10,4 wydaje się, że Paweł porównuje przeżycie Izraelitów do spotkania z
Chrystusem. Mówi, że „wszyscy ten sam napój duchowy pili, pili bowiem z duchowej skały, która im
towarzyszyła, a skałą tą był Chrystus”. W żadnym z tych starotestamentowych opowiadań nie ma mowy o
tym, aby skała miała być czymś innym niż skałą. Paweł nadaje „skale” nowe znaczenie, utożsamiając ją z
Chrystusem. Takie dodatkowe znaczenie określa się mianem sensus plenior – znaczenie pełniejsze.

Po głębszym zastanowieniu widzimy, że Paweł dokonuje tu pewnej analogii. Mówi: „Ta skała była dla
nich tym, czym dla nas jest Chrystus – była dla nich źródłem życia, tak samo jak rzeczy duchowe są źró-
dłem życia dla nas”. Język Pawła w wersetach 2-4 jest językiem metaforycznym. Chce, aby Koryntianie
zrozumieli, że przeżycie Izraelitów na pustyni można pojmować jako alegorię ich własnego przeżywania
Chrystusa, zwłaszcza podczas Wieczerzy Pańskiej.

Wydaje się mało prawdopodobne, abyśmy jako współcześni czytelnicy sami zauważyli to porównanie tak,
jak je opisał Paweł. Gdyby nie Paweł, czy utożsamilibyśmy obłok i morze z chrztem (w. 2) lub skałę z
Chrystusem (w. 4)? Innymi słowy, czy sami bylibyśmy w stanie określić sensus plenior? Na pewno nie.
Duch Święty natchnął Pawła, aby napisał o analogii pomiędzy Izraelitami na pustyni oraz życiem w Chry-
stusie, z pominięciem zwyczajowych zasad hermeneutycznych o kontekście, zamiarze, stylu i doborze
słownictwa. Duch Święty pokierował Pawłem, aby napisał, że Izraelici więcej niż jeden raz mogli za-
czerpnąć wody ze skały, posługując się niezwykłym, przenośnym wyrażeniem – skała „towarzyszyła im”.
Pozostałe szczegóły opisowego języka, jakiego Paweł używa w 1 Kor 10,1-4 (określenia takie, jak „ojco-
wie nasi” (w. l), „napój i pokarm duchowy” (w. 3-4), są także niezwykłe.

Jednak nie jesteśmy natchnionymi autorami Pisma Świętego. Nie mamy prawa robić tego, co robił Paweł.
Możemy zaufać alegorycznym powiązaniom między Starym i Nowym Testamentem, jakie Paweł odkry-
wał pod natchnieniem Ducha Świętego. Stąd zasada sensus plenior (znaczenie pełniejsze) jest funkcją
natchnienia, a nie oświecenia. Ten sam Duch Święty, który natchnął któregoś z autorów starotestamento-
wych do napisania pewnych słów czy tekstu, może natchnąć autora nowotestamentowego do pominięcia
naturalnych implikacji kontekstu, przeznaczenia, stylu i doboru słów oraz natchnąć do utożsamienia go z
innym, dodatkowym znaczeniem. My nie jesteśmy jednak natchnionymi pisarzami. Jesteśmy oświecony-
mi czytelnikami. Natchnienie jest pierwotną motywacją do napisania Pisma w określony sposób. Oświe-
cenie jest zrozumieniem tego, co napisali autorzy Pisma. Nie możemy przetwarzać Pisma na podstawie
naszego oświecenia. Stąd też możemy dostrzec jakieś pełniejsze znaczenie po fakcie, tzn. wtedy, gdy do-
strzegł je wcześniej natchniony pisarz. Jeżeli jakieś sensus plenior nie pojawiło się w Nowym Testamen-
cie, nie możemy doszukiwać się go sami, mając za podstawę jedynie Stary Testament.

Rozumna lektura Biblii – 09. Stary Testament – prorocy strażnikami Przymierza – Radio Pielgrzym 06.03.2013

_________________________________________________________________________________________________________

11

Biblie przeznaczone do studiowania czy podające spis odniesień, komentarze i podręczniki powinny
wskazywać te teksty prorockie w Starym Testamencie, które mają znaczenie dodatkowe w Nowym Te-
stamencie, np. Mt 1,22-23 (Iz 7,14); Mt 2,15 (Oz 11,1); Mt 2,17-18 (Jr 31,15); J 12,15 (Za 9,9).

Oto jeden z przykładów: „I przebywał tam aż do śmierci Heroda, aby się spełniło, co powiedział Pan
przez proroka, mówiącego: Z Egiptu wezwałem syna mego” (Mt 2,15). W księdze Ozeasza 11,1 czytamy:
„Gdy Izrael byt dzieckiem pokochałem go, i z Egiptu powołałem mojego syna”.

U Ozeasza kontekst dotyczy wyprowadzenia Izraela z Egiptu. Celem tego tekstu jest pokazanie, że Bóg
pokochał Izrael jak własne dziecko. Styl opiera się na synonimie, poetyckim paralelizmie, w którym „mój
syn” powiązany jest z narodem Izraela. Myśl tego tekstu została wyrażona metaforycznie – Izrael niewąt-
pliwie jest tu uosobiony jako „dziecko”. Nie ma tu żadnego bezpośredniego odniesienia do Jezusa.

Gdyby nasze Biblie nie zawierały Mt 2,15, nigdy nie powiązalibyśmy wersetu z księgi Ozeasza z proroc-
twem o Jezusie z Nazaretu. Lecz Mateusz został natchniony tym samym Duchem, który inspirował Ozea-
sza. Ten sam Duch przekonał go, że słowa, jakich użył Ozeasz, mogą być użyte ponownie w innym kon-
tekście, w innym celu, przy zastosowaniu innego stylu oraz wyrażeń. Moglibyśmy powiedzieć, że Duch
Ś

więty niejako „osadził” niegdyś te słowa w księdze Ozeasza po to, aby można było ich użyć ponownie w

połączeniu z wydarzeniami z życia Jezusa. Mateusz nie odnosi tych słów do Jezusa na podstawie typo-
wych zasad egzegetyczno-hermeneutycznych. Przeciwnie, wyciąga słowa z ich pierwotnego kontekstu
i nadaje im zupełnie nowe znaczenie. Miał prawo tak zrobić. My możemy tylko czytać i akceptować to,
co zrobił Mateusz. Nie możemy jednak robić tego sami z innymi tekstami biblijnymi.

Podwójny nacisk na ortodoksję i ortopraksję

Ortodoksja to prawidłowa wiara, prawowierność. Ortopraksja to właściwe postępowanie i czyny zgodne z
ortodoksją, stanowiące świadectwo wiary.

Bóg nawoływał przez starotestamentowych proroków do równowagi pomiędzy właściwą wiarą i właści-
wym postępowaniem. Nowy Testament także zachęca do takiej równowagi (por. Ef 2,8-10; Jk 1,27; 2,18).

Jakże wymowne jest nauczanie byłego faryzeusza: „Nie tak nauczyliście się Chrystusa, jeśliście tylko
słyszeli o nim i w nim pouczeni zostali, gdyż prawda jest w Jezusie” (Ef 4,20-21). To „nauczenie się
Chrystusa” skutkuje odnowieniem się ducha naszego myślenia i wyrażone jest konkretnym postępowa-
niem w postaci mówienia prawdy, rezygnacji z nieuzasadnionego gniewu, odrzucenia postawy nieuczci-
wości, goryczy, gwałtowności, itp. na rzecz serdeczności, wyrozumiałości i przebaczenia(Ef 4,22-32).

Bóg oczekuje od nas tego samego, czego oczekiwał od starożytnych Izraelitów. Księgi prorockie pomaga-
ją nam ciągle przypominać sobie o tym, że Bóg konsekwentnie przestrzega wypełnienia Przymierza. Ci
ludzie, którzy trzymają się zasad Nowego Przymierza (miłość Boga i bliźniego), w ostatecznym rozra-
chunku odziedziczą pełnię błogosławieństw, choć życie na tym świecie może nie być tak bardzo zachęca-
jące. Nieposłuszni tym zasadom utracą oczekujące ich wieczne dobro, bez względu na to, jak dobrze po-
wodziło im się na tym świecie. Warto zawsze pamiętać o ostatnim wersecie Starego Testamentu – prze-
strodze proroka Malachiasza: „I zwróci serca ojców ku synom, a serca synów ku ich ojcom, abym, gdy
przyjdę, nie obłożył ziemi klątwą” (Ml 3,24).

Opracowano na podstawie: Gordon D. Fee i Douglas K. Stuart, How to Read The Bible for All Its Worth, 1982.
Korzystano również z polskiej edycji pt. „Jak czytać Biblię”, przekład: Renata i Janusz Szorcowie.

Następne rozważanie: 10. Stary Testament – mądrość wtedy i teraz
Rozważanie ostatnie: 11. Stary Testament – pieśni i modlitwy dla wszystkich