KATEGORIE GRAMATYCZNE POLSZCZYZNY
WERBALNE
TRYB CZAS OSOBA ASPEKT STRONA
AD. 1
TRYB  jest kategorią fleksyjną czasownika, prymarnie semantyczną, służącą do wyrażania
modalności. Modalność to informacja o ustosunkowaniu nadawcy do treści jego wypowiedzi
przekazana językowo. Nadawca może:
stwierdzać fakt;
oceniać prawdziwość lub prawdopodobieństwo zdarzenia (Podobno studenci wyjechali do
Poznania);
wyrażać życzenie (Chciałabym, żeby studenci wyjechali do Poznania);
domagać się odpowiedzi;
przekazywać swój stosunek uczuciowy;
Tryb:
a) rozkazujący  służy do wyrażania intencji mówiącego, aby słuchacz doprowadził do zaistnienia
wyrażonej przez zdanie sytuacji. W zdaniach niezaprzeczonych używa się zwykle czasowników
dokonanych (Przynieś mi wody). Natomiast w zdaniach zaprzeczonych używa się zwykle
czasowników niedokonanych (Nie przynoś mi wody). Syntetyczne formy trybu rozkazującego np.
Czytaj, czytajmy, czytajcie charakteryzują się tożsamością adresata wypowiedzi i adresata
wyrażonego w niej polecenia lub prośby. Analityczne funkcje trybu rozkazującego (Niech czyta)
zazwyczaj tej właściwości nie mają. Wyjątek stanowią zdania z podmiotem: pan, pani, państwo.
Pierwsza osoba jest rzadko używana (Niech skonam).
b) warunkowy  służy wyrażaniu przypuszczeń. Mówi, że opisywane w zdaniu sytuacje istnieją,
informuje o możliwości zaistnienia sytuacji. Wyraża również sytuację hipotetyczną, o której
mówiący wie, że nie zaistniała (Byłby przyszedł...). Formy typu przyszedłby nie zawierają
informacji o niezrealizowaniu owej hipotetycznej czynności (formy trybu przypuszczającego
potencjalnego). Tryb warunkowy potencjalny jest wyrażany za pomocą funkcji nieprzeszłych,
natomiast tryb warunkowy nierzeczywisty za pomocą form przeszłych. Użycie sekundarne trybu
warunkowego:
- uprzejma prośba;
- złagodzone polecenie lub propozycja;
c) orzekający  podstawową funkcją jest użycie go w zdaniach asertorycznych (w stwierdzeniach
stanów pewnych, sytuacji pozajęzykowych). Używając zdania w trybie orzekającym, nadawca bez
ograniczeń bierze na siebie odpowiedzialność za ich prawdziwość (Woda wykipi za pięć minut).
Jako nienacechowany, tryb orzekający może być użyty w funkcjach spełnianych przez tryby
nacechowane (Pan podpisze tutaj Panie dyrektorze).
AD. 2
CZAS  jest kategorią fleksyjną czasowników prymarnie semantycznych. Zdarza się, że jest
kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Niektóre spójniki (żeby, obyś) wymagają czasownika
w czasie przeszłym (Lepiej, żeby nikt nas nie słyszał). Semantyczną funkcją kategorii czasu jest
temporalizacja (określenie czasu, w którym zaszło, zajdzie lub zachodzi zdarzenie, o którym
mowa).
TEMPORALIZACJA
BEZWZGL
DNA: WZGL
DNA
zdarzenie, o którym mówimy może być zdarzenie, o którym mówimy może być
odniesione do pewnego momentu w odniesione do innego zdarzenia;
rzeczywistości pozajęzykowej (np. Do
chwili mówienia);
można wyrażać za pomocą:
- kategorii czasu (Ala wiedziała, że Olek
studiuje/ Ala wiedziała, że Olek będzie
studiował);
- kategorii aspektu (Ala wiedziała, że
Olek studiuje/ Ala wiedziała, że Olek
odbył studia);
- imiesłowów przysłówkowych (Szedł
rozglądając się dookoła);
- spójników (zanim, dopóki, podczas,
gdy);
- przysłówków i partykuł (potem,
poprzednio, wtedy, już, jeszcze, właśnie);
Niektóre zdarzenia nie są związane z innymi zdarzeniami, w związku z czym wyróżniamy czas
aktualny, w którym odbywa się zdarzenie określany przez wskazanie momentu lub okresu. Czas
nieaktualny to czas, w którym odbywa się zdarzenie nie związane z żadnymi innymi zdarzeniami
(coś się powtarza lub trwa wiecznie).
PRYMARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH
CZAS
teraz
niejszy  służy przeszły i przyszły - określają zaprzeszły  służy
temporalizacji bezwzględnej; zdarzenie jako odpowiednio temporalizacji względnej;
wcześniejsze lub póz
niejsze od
innego zdarzenia (temporalizuje je
względem jego);
SEKUNDARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH
CZAS
teraz
niejszy: przeszły i przyszły: zaprzeszły:
wskazuje zdarzenia czas przyszły prosty
powtarzające się; wskazuje:
zdarzenia i sytuacje - zdarzenia
pozaczasowe; powtarzające się;
zdarzenia oczekujące w - zdarzenia
bliskiej przyszłości; ponadczasowe;
zdarzenia minione, - zdarzenia minione
ponadczasowe;
uobecnione w chwili
czas przyszły prosty i
mówienia;
przyszły złożony 
bywają używane formy
trybu rozkazującego;
czas przeszły, którego
wymagają niektóre
spójniki lub partykuły
może odnosić się nie do
zdarzeń lub sytuacji
uprzednich wobec
chwili, w której (lub o
której) mówi nadawca
lecz do zdarzeń
póz
niejszych (Niechby
szybko skończyli/
Byleśmy tylko zdążyli);
OSOBA  jest kategorią fleksyjną, prymarnie składniową i uzależnioną. Jej wartość jest narzucana
czasownikom przez podmiot zdania (ja  czytam, ty  czytasz, my  czytamy...). Pozostałe zaimki
rzeczowne i wszystkie rzeczowniki narzucają czasownikowi formę 3 os. Osoba jest kategorią
klasyfikacyjną zaimków rzeczownych. Kategoria osoby może pełnić funkcję semantyczną. Funkcję
taką pełnią formy 1. i 2. osoby obu liczb, gdy nie towarzyszy im podmiot zaimkowy (piszę ->
rzadko ja piszę). Gdy wyżej wymienianym formom czasownika towarzyszy podmiot zaimkowy ja,
ty, my, wy, osoba jest syntaktycznie zależna od klasyfikującej formy zaimka (My Polacy lubimy
narzekać).Zdarzenia, które zawierają czas niewłaściwy (typu świta się, błyska) osoba nie jest
zależna od innego składnika zdania. Wskazuje na to agensa.
Sekundarne, w szczególności nieosobowe użycie osoby to:
forma 2. os. Lp są nieosobowo używane w zdaniach ogólnych (Śpieszysz się a autobus Ci
ucieka);
forma 1. os. Lm są używane:
- nieosobowo w zdaniach mających charakter instrukcji
- funkcja trybu rozkazującego --> 1. os. Lm (Teraz bierzmy się do roboty)
- w potencjalnych zwrotach do słuchacza (Ooo! Widzę że odpoczywamy sobie a robota stoi)
formy 3. os. Lm są używane w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości (Rzucił się z okna
i zabił. Mówią, że to rozstrój nerwowy --> ludzie mówią);
formy 3. os. Lm, rodzaju nijakiego z zaimkiem nieokreślonym się są używane bezosobowo
(Powinno się jeść dużo warzyw albo Wyszłoby się na spacer);
NIEOSOBOWE FORMY CZASOWNIKA
BEZOKOLICZNIK: BEZOSOBNIK: IMIESA
OWY GERUNDIUM:
zazwyczaj jest (czytano, szyto) PRZYSA
ÓWKOWE: forma
zależny nigdy nie łączy współczesny zachowuje się
składniowo od się z (dokonawszy), składniowo jak
formy innego podmiotem w obie czynności, rzeczownik (po
czasownika lub M. (wybito ta wyrażana czasowniku
predykatywu szybę); imiesłowem i ta dziedziczy
(Trzeba uciekać wyrażana rekcję -->
--> trzeba to czasownikiem rządzić krajem
predykatyw); w zdaniu --> gerundium
może pełnić głównym to rządzenie
funkcję członu muszą mieć krajem);
głównego wspólnego nie łączą się z
wypowiedzenia agensa podmiotem w
(Tańczyć jest wyrażonego M. M.
przyjemnie); Na sprawcę
czynności
wskazuje
przyimek,
dopełniacz albo
biernik
uprzedzonego
czasownika;
ASPEKT  jest kategorią prymarnie semantyczną, sekundarnie może pełnić funkcję składniową i
być kategorią uzależnioną. Przestać liczyć wymaga czasownika niedokonanego. Przepisać 
przepisywać, para aspektowa (czasownik dokonany i niedokonany). Różnica znaczeniowa polega
na sposobie ujmowania akcji. Czasowniki niedokonane ujmują akcję jako rozciągłą w czasie i
podkreślają jej trwanie (Przepisuję notatki). Czasowniki dokonane ujmują akcję z pewnego
momentu czasowego i uwydatniają jej koniec, rzadziej początek (Przepisałem notatki).
Stosunek znaczenia sufiksu może być dwojaki:
czasownik niedokonany może oznaczać wielokrotne powtarzane czynności wskazanych
przez czasowniki dokonane (zaszywać, przepisywać); jest to iteratywne użycie członu
niedokonanego pary aspektowej;
czasowniki dokonane mogą oznaczać zakończenie czynności wskazanej czasownikiem
niedokonanym; jest to terminatywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej;
Ale! Szczekać --> szczeknąć; dotykać --> dotknąć (wykluczone jest użycie terminatywne).
STRONA  współcześnie opozycji strony nie uważa się za kategorię fleksyjną, lecz gramatyczną
o charakterze syntaktycznym (służy to sygnalizowaniu różnic diatezy). Diateza to różnica
w uchierarchizowaniu argumentów predykatyw wyrażona za pomocą ???