9
ZDOLNY,
czyli JAKI?
Maciej Karwowski
kilka uwag o zdolnościach i pracy nad ich rozwojem
 Zdolny, ale leniwy ,  wyjątkowo utalentowany ,  wąsko uzdolniony ...
Te sformułowania często pojawiają się, gdy charakteryzujemy uczniów, własne dzieci,
ale również osoby dorosłe. Zastanówmy się, o czym w istocie mówimy.
Wprowadzenie zwrócić uwagę na pozostałe elementy wanym w piśmie High Ability Studies,
pozwalające na definiowanie twórczości, dokonują analizy wszystkich artykułów
W praktyce pedagogicznej o określeniu szczególnie na proces, czy też twórcze dotyczących badań nad zdolnościami
kogoś jako zdolnego najczęściej decyduje zachowanie. Często zakłada się, iż tym, opublikowanych w latach 1997-1998
kilka elementów. Są nimi: osiągnięcia co wspólne dla osób twórczych jest po- w pięciu najbardziej znanych świa-
szkolne rozumiane zarówno jako wy- stawa twórcza rozumiana jako otwarty, towych czasopismach poświęconych
soka średnia ocen, jak również sukcesy aktywny stosunek do otaczającego świa- zdolnościom (Roeper Review, Gifted
w konkursach i olimpiadach. Drugim ta i niezależność. Często określa się ją Child Quarterly, Journal for the Educa-
często przyjmowanym kryterium jest mianem kreatywności. Warto zauważyć, tion of the Gifted, High Ability Studies
utożsamianie osób zdolnych z tymi, iż wymienione kryteria uznawania kogoś oraz Gifted Education International).
które mają wyższą od przeciętnej inteli- za zdolnego nie są jedynymi. Wymie- Jak stwierdzają, kryteria, wedle których
gencję. Tak więc osoba, która w wyniku nia się jeszcze: zdolności przywódcze definiowano zdolności można podzielić
badania testem inteligencji uzyskuje i kierownicze, talenty w sztukach wy- na pięć kategorii: (1) inteligencja mierzo-
wynik np.: 130 i wyższy uznawana jest konawczych i inne elementy. na testami inteligencji; (2) osiągnięcia
automatycznie za zdolną. Trzecim często szkolne rozumiane zarówno jako oce-
wspominanym kryterium, według któ- Wielość kryteriów zdolności sprawia, ny, jak i aktywności takie jak olimpiady
rego określa się kogoś mianem zdolne- że często pojawiają się problemy z cha- przedmiotowe, konkursy; (3) zdolności
go są zdolności i uzdolnienia twórcze. rakterystyką osób określanych mia- twórcze  najczęściej ujmowane jako
Warto jednak pamiętać, iż większość de- nem  zdolnych . Bo inaczej przecież wynik w testach myślenia twórczego;
finicji twórczości bywa mało przydatna zachowuje się dziecko twórcze, inaczej (4) kryteria odnoszące się do zacho-
w przypadku dzieci i młodzieży. Dzieje osoba z ponadprzeciętną inteligencją, wania, pozwalające na  wychwycenie
się tak za sprawą faktu, iż w literaturze a w jeszcze inny sposób osoby uzdolnio- uczniów zdolnych oraz tych, którzy ce-
przedmiotu podkreśla się, że na miano ne plastycznie, czy muzycznie. Z tego chują się syndromem nieadekwatnych
twórczego zasługuje coś, co jest połącze- też powodu próby charakterystyki ucz- osiągnięć na podstawie odpowiedzi na
niem nowości i wartości, w przypadku niów zdolnych  w ogóle często są bar- pytania ujęte w ankiecie samoopisu; (5)
dzieci i młodzieży trudno zaś wymagać, dzo problematyczne, tak jak kontrower- nominacje  zarówno nauczycieli, jak
by tworzyły rzeczy obiektywnie nowe sje wzbudzają pedagogiczne programy i rodziców, czy rówieśników. Analiza
(nieznane społeczeństwu) i dodatkowo pracy z uczniami zdolnymi. prac opublikowanych w ciągu dwóch lat
użyteczne społecznie. Z drugiej strony w liczących się periodykach naukowych
podkreśla się, iż mówienie o twórczo- Problemy definicyjne potwierdzają znani wskazuje, iż najczęściej przyjmowanymi
ści przez pryzmat produktu nie jest badacze niemieccy Ziegler i Raul, któ- kryteriami zdolności są: inteligencja oraz
rozwiązaniem najlepszym i warto by rzy w interesującym artykule opubliko- osiągnięcia szkolne uczniów. Autorzy
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006
zwracają uwagę, iż jedynie w bardzo dociekania związane z inteligencją czło- nasilenia i kombinacji, Sternberg two-
10
niewielkim procencie spośród analizo- wieka były zbyt ograniczone i de facto rzy typologię, gdzie wyróżnia siedem
wanych 90 artykułów pojawiło się więcej skupiały się na dwóch rodzajach uzdol- szczegółowych typów różniących się
niż jedno kryterium zdolności. Jedynie nień  uzdolnieniach językowych oraz poziomem zdolności: analityka, twórcę,
jeden artykuł ujmował zdolności jako logiczno-matematycznych. Zdaniem praktyka, analitycznego twórcę, anali-
kreatywność  warto wspomnieć, iż był autora prowadziło to do wielu prob- tycznego praktyka, twórczego praktyka
to artykuł polskiej autorki  profesor lemów wynikających w bezpośredni oraz zrównoważonego.
Ireny Pufal-Struzik. sposób z faktu, iż testy mające mierzyć
inteligencję w rzeczywistości mierzyły Analityk jest typem osoby inteligen-
O zdolnościach z perspektywy sprawność słowną i matematyczną. Pro- tnej akademicko, czy też analitycznie
złożonej wadziło to do tego, iż dzieci, młodzież przy deficycie pozostałych inteligencji.
i dorośli mniej uzdolnieni językowo Osoba taka, zdaniem Sternberga, może
Wspominana wyżej złożoność zdolności czy matematycznie byli automatycz- dobrze radzić sobie w sytuacjach szkol-
sprawiła, iż w ostatnim czasie zaczęły nie uznawani za mniej inteligentnych. nych, jednak nie zawsze odnosi sukcesy
bardzo intensywnie pojawiać się na- Gardner, sprzeciwiając się takiemu w życiu. Sternberg przedstawia przykła-
ukowe koncepcje, wedle których osobą podejściu, postuluje istnienie siedmiu dy dwóch postaci  Alice i Allana. Alice
zdolną nie jest tylko ktoś z wysokim rodzajów inteligencji: językowej, lo-  bardzo solidna i analitycznie inteli-
ilorazem inteligencji, ale również oso- giczno-matematycznej, przestrzennej, gentna uzyskiwała wysokie noty w te-
ba twórcza, czy dobrze współdziałają- muzycznej, cielesno-kinestetycznej, stach inteligencji i na studiach, jednak
ca z ludz
mi. Temu poglądowi należy interpersonalnej i intrapersonalnej. Po- przy pisaniu doktoratu, gdy wymagana
przypisywać powstawanie nowych teo- daje szereg przykładów osób z dobrze była od niej kreatywność  nie poradziła
rii zdolności, wyróżniających się przede rozwiniętym jednym z siedmiu typów sobie. Allan  jeszcze lepszy analitycznie
wszystkim zwróceniem uwagi na inne inteligencji i propozycje ćwiczeń rozwi- niż Alice, był osobą przesadnie krytycz-
rodzaje i typy inteligencji niż jedynie jających pozostałe z nich. Niewątpliwą ną, która przede wszystkim zwracała
inteligencja akademicka. Przyjrzenie się zaletą omawianego podejścia są duże uwagę na braki i przez to nie była w sta-
poważnym pracom naukowym publiko- możliwości stosowania go w praktyce nie stworzyć czegokolwiek. Sternberg
wanym w ostatnich latach pokazuje, iż  Harvardzki Project Zero kierowany twierdzi, iż skrajni analitycy pokroju
naukowcy, poza inteligencją akademi- przez Gardnera, stawiający sobie za cel Alice i Allana są  produktem systemu
cką (określaną też mianem klasycznej, wypracowywanie metod pracy z dziećmi edukacyjnego, który kładzie nacisk na
ogólnej, czy analitycznej), wymieniają o różnym poziomie rozwoju poszczegól- rozwój tych właśnie zdolności.
jeszcze inteligencje: emocjonalną, twór- nych rodzajów inteligencji, okazuje się
czą, dywergencyjną, konwergencyjną, być projektem niezwykle skutecznym Drugim typem jest twórca, czyli osoba
motywacyjną, intuicyjną, muzyczną, i uznawanym za międzynarodowy suk- z dużymi zdolnościami twórczymi, lecz
kinestetyczną, słowno-językową, ma- ces pedagogów i psychologów. niskimi analitycznymi i praktycznymi.
tematyczną, ruchową, intrapersonalną, Osoby takie łatwo tworzą pomysły, ale
interpersonalną, praktyczną  i prawdo- Inny wybitny współczesny psycholog póz
niej nie są w stanie ich w pełni prze-
podobnie nie jest to wyliczenie kom- amerykański  Robert J. Sternberg analizować lub wprowadzić w życie.
pletne... Szczególnie znane stało się wraz ze swoją współpracownicą Eleną
w ostatnich latach pojęcie inteligencji Griegorienko stworzyli tzw. teorię inte- Trzeci typ, to praktyk  osoba z silnie
emocjonalnej, spopularyzowane dzięki ligencji sukcesu (inteligencji sprzyjającej rozwiniętą inteligencją praktyczną i sła-
książkom Daniela Golemana. Podob- sukcesowi  successfull intelligence), na bo analityczną i twórczą. Osoby takie są
nie nośne koncepcje zdolności i wielu którą składają się trzy wymiary inteli- dobrymi sprzedawcami, dobrze też radzą
inteligencji zostały stworzone przez gencji  inteligencja praktyczna, anali- sobie w sytuacjach typowych, codzien-
wybitnych psychologów amerykań- tyczna i twórcza. Inteligencję twórczą nych problemów, jednak bardziej złożo-
skich  Howarda Gardnera i Roberta definiuje Sternberg jako zdolność do ne, czy wymagające inwencji problemy
J. Sternberga. wytwarzania jednej lub większej liczby przekraczają ich możliwości. Sternberg
pomysłów, które są nowe i wysokiej ja- pisze wiele o nauczycielach  praktykach,
Teoria inteligencji wielorakich (multiple kości. Inteligencja analityczna, to nic in- którzy dobrze wprowadzają w życie po-
intelligences) autorstwa Howarda Gard- nego jak inteligencja akademicka (czyli mysły wymyślone przez kogoś innego,
nera  profesora Uniwersytetu Harvarda sprawność myślenia i rozwiązywania jednak sami nie dążą do kreowania włas-
 jest teorią najczęściej chyba obecnie problemów), zaś inteligencja praktycz- nych, autorskich programów.
cytowaną i równie często chwaloną, na jest połączeniem intuicji, zdrowego
jak krytykowaną. Zasadniczą myślą rozsądku i umiejętności współpracy Analityczny twórca  czwarty typ wy-
podejścia Gardnera jest stwierdzenie, iż z ludz
mi. Na bazie połączenia trzech różniony przez Sternberga  znajduje się
dotychczasowe empiryczne i teoretyczne wymiarów inteligencji i ich różnego pomiędzy osobą inteligentną analitycz-
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006
nie i twórczo, bowiem potrafi nie tylko Jak wspomagać rozwój zdolności, wartą w koncepcji Amabile jest podkre-
11
wytwarzać nowe pomysły, ale również jak motywować? ślenie faktu, iż każda aktywność może
je oceniać. Jednak problemem anali- i powinna być działalnością autotelicz-
tycznego twórcy jest brak inteligencji Mimo coraz większej ilości publikacji ną, tj. dającą satysfakcję z samego wy-
praktycznej, czyli również emocjonal- z zakresu pedagogiki zdolności, nieczę- konywania działania. Inaczej mówiąc
nej. Sprawia to, iż w sytuacji chociażby sto można znalez
ć wyraz
nie sformuło-  uczeń powinien uczyć się nie po to,
rozmowy o pracę, zdolności analityczne wane zasady pracy z uczniami zdolnymi. by sprawić przyjemność rodzicom, czy
i twórcze, nie  sprzedane w odpowiedni Różni badacze i specjaliści podkreślają dostać piątkę, ale dlatego, że zdobywanie
sposób, mogą okazać się niewystarczające znaczenie i rolę zajęć integracyjnych, wiedzy jest przyjemne, a zajęcia ciekawe.
do osiągnięcia sukcesu. rozwijających nie tylko intelekt osób Taka nauka jest efektywniejsza, bo wie-
zdolnych, ale również elementy ich dza zdobyta w ten sposób jest bardziej
Kolejnym typem wyróżnionym przez funkcjonowania społecznego. Wspomi- trwała, a uczniowie bardziej angażu-
Sternberga jest analityczny praktyk, na się o potrzebie odpowiedniego moty- ją się w lekcje, gdy uczą się dla siebie,
więc osoba zdolna analitycznie i prak- wowania osób zdolnych, to zaś za sprawą a nie nagród, czy ocen.
tycznie, ale nie twórczo. Do niedawna faktu, iż pojawia się wśród nich zjawisko
uważano, iż osoba taka jest w stanie od-  słomianego zapału , czyli silnego, ale Czy teorię tę da się w praktyczny spo-
nieść sukces w większości profesji, gdyż krótkotrwałego angażowania się w ja- sób przenieść na grunt praktycznych,
potrafi współdziałać z ludz
mi i działać kieś działanie. Urzeczywistnienie zdol- pedagogicznych oddziaływań? Nie jest
w typowych sytuacjach oraz cechuje się ności, czyli przełożenie potencjału na to proste, wydaje się jednak, iż jest moż-
odpowiednim poziomem inteligencji osiągnięcia, wymaga wytrwałości, zaan- liwe. Badania psychologów wykazały, że
akademickiej. Współcześnie jednak brak gażowania i czasu. Dlatego priorytetem jakość pracy młodych ludzi wzrasta, gdy
zdolności twórczych urasta do rangi każdego nauczyciela, ale również psy- działają oni powodowani wewnętrznym
problemu, gdyż coraz bardziej widoczna chologa, pedagoga, czy rodzica powin- przekonaniem o ważności tejże. I tak
jest potrzeba tworzenia. no być umiejętne motywowanie mło- Dong I. Jung w artykule opublikowa-
dych ludzi do podejmowania działań. nym w Creativity Research Journal  naj-
Szóstym typem jest twórczy praktyk Szczególną rolę należy przypisać tu tak lepszym światowym piśmie poświęco-
 osoba  silna twórczo i praktycznie, zwanej motywacji samoistnej, określanej nym twórczości  opisuje eksperyment
lecz  słaba analitycznie. Ludzie tacy też mianem motywacji autotelicznej, mający ustalić wpływ różnych stylów
mają zdolność wytwarzania pomysłów czy immanentnej. Na czym polega przywództwa i motywacji na kreatyw-
i przekonywania innych do ich racji, ten typ motywacji i dlaczego jest tak ność rozwiązań tworzonych przez lice-
nawet, gdy pomysły nie są dobrze sfor- istotny? Spróbujmy to wytłumaczyć, alistów. Uczniowie pracowali w dwóch
mułowane i wyłożone. odwołując się do bardzo popularnej grupach nad opracowaniem jak najwięk-
na świecie amerykańskiej teorii moty- szej liczby rozwiązań problemu niskiego
Ostatnim typem wyróżnionym przez wacji intrinsic. prestiżu amerykańskich liceów zawo-
Sternberga jest typ zrównoważony, czyli dowych. Jedna grupa   dowodzona
osoba, która ma duże szanse dalekiego Elektroniczny angielsko-polski słownik przez nauczyciela określonego mianem
rozwoju zdolności analitycznych, prak- Collinsa jako jedno z możliwych tłu-  przywódcy (lidera) transakcyjnego
tycznych i twórczych. Jednostka taka jest maczeń angielskiego terminu intrinsic działała pod wpływem takich uwag,
zdolna stosować jedną lub wszystkie z tych podaje  mający wartość sam w sobie . jak:  rozumiem, że wzięliście udział
zdolności gdy jest to potrzebne.... Twórczynią podejścia intrinsic motiva- w badaniach, by dostać lepsze oceny
tion i jego  już od ponad dwudziestu lat albo więcej punktów z różnych uniwer-
Zastanawiając się nad typologią Stern-  propagatorem  jest Teresa Amabile. syteckich kursów . Grupa pracująca pod
berga w kontekście poglądów na naturę Ta wybitna specjalistka, profesor Uni- kierunkiem nauczyciela   przywódcy
zdolności, moglibyśmy próbować prze- wersytetu Harvarda, wniosła znaczny transformacyjnego była motywowana
widzieć, który typ ma największe szanse wkład w rozwój teorii mówiącej (w pew- stwierdzeniami takimi, jak:  bez waszej
na efektywne funkcjonowanie i sukcesy nym uproszczeniu), iż osoby wykonujące pomocy ten eksperyment nie ma szans
w szkole i życiu. Nasuwająca się  dość jakieś działanie powinny czerpać satys- się powieść ,  tego typu działania mają
oczywista  odpowiedz
, iż byłby to typ fakcję z samego faktu działania, a nie ogromne znaczenie dla rozwoju nauki .
zrównoważony, jest być może słuszna, innych powodów. Badania pokazały, iż Tak więc pierwszy nauczyciel wpływał
ale wydaje się, iż możliwe jest to rów- ludzie, którzy są oceniani, czy też nagra- na uczniów, obiecując im nagrody (lep-
nież w przypadku sześciu pozostałych dzani  czy to poprzez pochwały, lep- sze oceny), podczas gdy nauczyciel drugi
typów, pod warunkiem odpowiedniego sze stopnie, punkty w uniwersyteckich odwoływał się do ich poczucia odpowie-
treningu i motywacji. kursach, itp., uzyskują gorsze rezultaty dzialności (rola ich zaangażowania dla
niż osoby, które czerpią przyjemność nauki). Jak się okazało w grupie drugiej
z samej aktywności. Zasadniczą ideą za- pomysły były zdecydowanie bardziej po-
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006
mysłowe, bowiem uczniowie angażowali * * * w życiu. Potrzebna jest jeszcze wytrwa-
12
się w działanie bez sztucznych wpływów Ograniczoność miejsca nie pozwa- łość, umiejętność współpracy z ludz
mi,
w postaci obietnicy nagrody. la na poruszenie wielu innych kwestii a czasem intuicja i zdrowy rozsądek.
związanych z problematyką zdolności O elementy te należy dbać i starać się je
Gdyby spróbować przenieść założenia  szczególnie ważne są tu konkretne rozwijać. Trzecim elementem, na który
omówionych teorii na grunt praktyki strategie rozpoznawania i rozwijania zwrócono uwagę w tym krótkim artyku-
szkolnej należałoby spróbować sfor- szczegółowych zdolności i uzdolnień le, jest ogromna rola samoistnej moty-
mułować kilka konkretnych wytycz-  na przykład językowych, plastycznych, wacji dla rozwoju zdolności. Jako osoby
nych dla nauczycieli i wychowawców. czy muzycznych. Zainteresowany Czy- pracujące z ludz
mi  i nie ma tu znacze-
Mogłyby być to, np.: (1) Zmniejszenie telnik znajdzie więcej szczegółowych nia ich wiek  musimy dążyć do tego, by
znaczenia oceniania  podkreślanie na informacji w książkach publikowanych ich inspirować, zachęcać i pobudzać do
każdym kroku, iż uczniowie edukują się w Polsce na przestrzeni ostatnich lat. podejmowania rozmaitych aktywności
wyłącznie dla siebie samych. (2) Akcen- dlatego, że aktywności te są ciekawe
towanie pożytków płynących z samego Celem tego artykułu była sygnaliza- i wartościowe, a nie dlatego, że dosta-
uczenia się  pożytków intelektualnych, cja kilku istotnych problemów  po ną piątkę, czy pochwałę. Wewnętrzna
nie materialnych, czy innych. (3) Mniej- pierwsze, że osoba zdolna to nie tylko motywacja gwarantuje bardziej twórcze
szy nacisk na pamięciowe opanowanie ktoś z bardzo wysokim IQ, ale również podejście do wykonywanych działań
materiału, podkreślanie znaczenia zro- ktoś twórczy, czy też ładnie rysujący, i trwalsze przyswojenie wiedzy i w tym
zumienia, dyskusji i sporów dotyczą- bądz
lubiany przez innych, podobnie tkwi jej ogromna siła.
cych różnych zagadnień. Tego typu jak osoba dobrze ucząca się. Po drugie
oddziaływania mogłyby stymulować  najbardziej popularne, nowe teorie Kończąc, wypada mieć nadzieję, że uda
ciekawość i aktywność uczniów. Czy da uwzględniające pojęcie  inteligencji , się przełożyć założenia teoretyczne na
się to urzeczywistnić? Wydaje się, iż ele- podkreślają rolę inteligencji, ale również ich realizację w praktyce, czyli w szkole,
menty te już są wdrażane w kształceniu emocji, czy zdrowego rozsądku. Innymi przedszkolu, czy uniwersytecie. Wszy-
zintegrowanym... słowy  sam intelekt nie wystarczy, by scy powinniśmy sobie tego życzyć.
osiągnąć sukces w szkole, a tym bardziej
Informacja o autorze:
dr Maciej Karwowski jest adiunktem w Instytucie Psychologii i Wspomagania Rozwoju Człowieka warszawskiej Akademii
Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. Zajmuje się problematyką wspierania rozwoju zdolności i psychope-
dagogiką twórczości. Jest absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego (w ramach Międzywydziałowych Indywidualnych
Studiów Humanistycznych studiował m.in. w Instytucie Socjologii UW i na Wydziale Psychologii UW) oraz Akademii
Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej. Napisał dwie książki i około dwudziestu artykułów naukowych poświę-
conych twórczości publikowanych w czasopismach i pracach zbiorowych. Wolne chwile spędza w lesie z psem.
Warszawa, 2006-05-05
MINISTERSTWO EDUKACJI I NAUKI
Szanowni Państwo
Dyrektorzy i Nauczyciele
Gimnazjów
Departament Wychowania uprzejmie informuje, że Koalicja Antypiracka (Business Software Alliance, Fundacja Ochrony Twór-
czości Audiowizualnej, Związek Producentów Audio Video, Stowarzyszenie Autorów ZAiKS) w porozumieniu i we współpracy
z Ministerstwem Edukacji i Nauki oraz Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego opracowała i wyprodukowała film
edukacyjny dla młodzieży gimnazjalnej  Bądz
oryginalny .
Celem filmu jest zwrócenie uczniom uwagi na potrzebę poszanowania własności intelektualnej oraz przybliżenie podstawo-
wych zagadnień z zakresu prawa autorskiego.
Uznając sprawę za ważną wychowawczo, zachęcam Państwa do podjęcia problematyki piractwa intelektualnego w procesie
dydaktyczno-wychowawczego oddziaływania na młodzież. Spodziewam się, że ww. film oraz załączona do niego broszura
informacyjna będą pomocne w realizacji tego zadania.
Uprzejmie informuję, że film  Bądz
oryginalny wraz z broszurą zostanie bezpłatnie przesłany do Państwa Gimnazjum. Zwrot
wypełnionego formularza (na adres: [e-mail]) będzie ważną informacją dotyczącą tego przedsięwzięcia.
p.o. Dyrektora
Departamentu Wychowania
Stanisław Drzażdżewsk
Teorie i badania
MERITUM 1(1) / 2006