Fakty i mity
w diagnozie psychologicznej
Katarzyna Stemplewska-śakowicz
Wy\
sza Szkoła Zarządzania i Prawa
im. Heleny Chodkowskiej
Szybki przyrost wiedzy
naukowej w ostatnich latach
umo\
liwia tworzenie doskonalszych procedur
diagnostycznych i podnoszenie standardów
diagnozy.
sprawia te\
jednak, \
e wiele klasycznych twierdzeń i
obyczajów diagnozowania traci aktualność, a
uznane narzędzia diagnostyczne okazują się mieć
powa\
ne wady...
Zdyskredytowane techniki diagnostyczne
- opinia 101 ekspertów
(Norcross, Kocher i Garofalo, 2006)
Procedura jest uznawana za zdyskredytowaną, jeśli
znane są wyniki badań empirycznych, które nie
potwierdzają jej trafności i rzetelności
Zdarza się, \
e badania ukazują zale\
ności wręcz
odwrotne do zakładanych w konstrukcji techniki (np.
tzw. metoda Reida do rozpoznawania kłamstwa
podczas przesłuchania)
Takie techniki powinny być jak najszybciej wycofane
z praktyki diagnostycznej.
Techniki zdyskredytowane  top 15
1. Test Kolorów LQ
schera
(diagnoza osobowości),
2. Test Szondiego (diagnoza
osobowości),
3. Grafologiczna analiza pisma
(diagnoza osobowości),
4. Technika  enneagram (diagnoza
osobowości)
5. Stosowanie anatomicznie
dokładnych lalek (wykrywanie
nadu\
yć seksualnych u dzieci).
/& /
Techniki zdyskredytowane  top 15
/& /
10. Analiza głosu (wykrywanie
kłamstwa)
11. Obrazkowy Test Frustracji
Rosenzweiga (diagnoza osobowości)
12. Rysunek Dom-Drzewo-Człowiek
(diagnoza osobowości)
13. Rysunek postaci ludzkiej (diagnoza
osobowości)
/& /
Autorzy badania stwierdzają:
(Norcross J., Kocher G. i Garofalo A., 2006, s. 522)
Psychologia nieustannie dokonuje
autopoprawek, poniewa\
jej podstawą (w
większym stopniu, ni\
innych profesji) są
dowody empiryczne.
Dokonaliśmy  jako dyscyplina  znaczącego
postępu w odró\
nianiu nauki od pseudonauki
w praktyce psychologicznej
Czy twój charakter pisma zdradza
twoją osobowość?
Co mówi o tobie twój charakter
pisma?
Odpowiedz
nauki na to pytanie brzmi:
Nic!
Analiza pisma odręcznego czyli tzw. grafologia bywa
niekiedy błędnie uwa\
ana za metodę diagnozy
psychologicznej.
Jednak w rzeczywistości nią nie jest, poniewa\
brak
jest jakichkolwiek dowodów empirycznych na jej
trafność (Eysenck i Gudjonsson, 1986; Greasley,
2000).
 Twórcze zastosowanie analogii,
symbolizmu i metafory
śadne z badań, w których jakoby stwierdzono związki cech
pisma z cechami osobowości, nie wytrzymało próby
replikacji przy lepszej kontroli zmiennych.
Jeśli przyjrzeć się bli\
ej regułom grafologicznej analizy
pisma, okazują się one niczym więcej, ni\
 twórczym
zastosowaniem analogii, symbolizmu i metafory , jak głosi
tytuł jednego z artykułów na ten temat (Greasley, 2000).
Mimo to jest ona zastraszająco popularna jako metoda
selekcji i rekrutacji pracowników. Stosuje ją ok. 80%
przedsiębiorstw w Europie (Greasley, 2000), jednak
zazwyczaj nie prowadzi się potem oceny jej efektywności.
Mo\
na więc tylko zastanawiać się, jak wiele błędnych
decyzji podjęto na tej podstawie i jakie były ich koszty
 Twórcze zastosowanie analogii,
symbolizmu i metafory
Popularność grafologii w du\
ej
mierze tłumaczy podobieństwo
jej reguł do potocznych
wyobra\
eń o mo\
liwości
odczytania charakteru człowieka
na podstawie ró\
nych oznak
takich, jak data urodzenia czy
układ linii papilarnych.
Poza tym zapewne występuje tu
efekt Barnuma&
Efekt Barnuma
Oceń, na ile poni\
sze zdania mówią o prawdę o
tobie?
1. Jest w tobie wielka potrzeba, aby inni cię lubili i
podziwiali.
10%
2. Przejawiasz tendencję do bycia krytycznym
wobec siebie.
0%
3. Masz wielkie zasoby niewykorzystanych
5%
zdolności, z których nie czynisz u\
ytku.
Efekt Barnuma
Inaczej: efekt horoskopowy, efekt Forera
Efekt ten po raz pierwszy zademonstrował Bertram R.
Forer (1949) w eksperymencie, w którym studenci
psychologii wypełniali krótki kwestionariusz
zainteresowań, a tydzień póz
niej otrzymywali opis
swojej osobowości jako rzekomy wynik tego badania.
W rzeczywistości opis był ten sam dla wszystkich
badanych
Uczestnicy oceniali trafność otrzymanego opisu na 5
stopniowej skali, gdzie 5 oznaczało doskonałą trafność.
Średnia ocena w grupie wyniosła 4,26!
Efekt Barnuma
Inaczej: efekt horoskopowy, efekt Forera
Phineas.T. Barnum   pierwszy
showman , właściciel cyrku
otwartego w 1871 roku.
Zabawiał publiczność m.in..
 odczytywaniem charakteru z
wyglądu osoby.
posługiwał się stwierdzeniami,
które mogą pasować niemal do
ka\
dego, nic więc dziwnego, \
e
zaproszeni ochotnicy odnajdowali
w nich  prawdę o sobie.
Efekt Barnuma
Efekt Barnuma jest tym silniejszy
im bardziej osoba wierzy w autorytet
diagnozującego
Im bardziej osoba wierzy, \
e
sporządził on diagnozę specjalnie
dla niej,
im bardziej tajemnicza i
niezrozumiała jest dla niej
stosowana metoda  diagnozowania
Warunki te spełniają nie tylko
astrologia czy tarot, ale i diagnoza
psychologiczna!
Co jest nie tak z
rysunkiem projekcyjnym?
Rysunek projekcyjny
Metoda oparta na bardzo atrakcyjnej i
teoretycznie sensownej idei, i\

osobowość człowieka odciska się w jego
wytworach
Przez długie lata za uzasadnienie
interpretacji rysunku słu\
yły ró\
ne teorie
osobowosci, rozwoju i psychopatologii
Współcześnie to nie wystarcza, niezbędne są empiryczne
dowody trafności, rzetelności itd.
Badania jednak w większości nie potwierdzają wartości
rysunku projekcyjnego jako metody diagnostycznej
Dotyczy to wszystkich konkretnych procedur rysunkowych,
choć w niejednakowym stopniu
3 kategorie procedur diagnostycznych,
opartych na rysunku projekcyjnym
Podejście impresyjne
Podejście skupione na oznakach
Podejście całościowe
Tylko podejście całościowe
jest współcześnie uwa\
ane
za dopuszczalne w diagnozie
psychologicznej
Podejście impresyjne
Intuicyjne  a intuicja działa za ka\
dym razem inaczej
Brak sformalizowanych reguł i jednoznacznych
kryteriów interpretacji
Nie istnieją rozpoznawalne systemy interpretacji czy
procedury diagnostyczne
Nie ma więc czego poddać badaniom walidacyjnym!
Podejście impresyjne
Najbardziej rozpowszechnione w
praktyce
jednak nie spełnia standardów
naukowych w tak znacznym stopniu,
\
e powinno się niezwłocznie
zaniechać stosowania go jako
techniki diagnozy psychologicznej
Mo\
e natomiast być dobrym instrumentem nawiązywania
kontaktu diagnostycznego, zwłaszcza z dziećmi
Nie wolno jednak na jego podstawie wyciągać wniosków
diagnostycznych (co najwy\
ej stawiać hipotezy do
dalszych badań)
Podejście skupione na oznakach
Bardzo rozpowszechnione, stworzono wiele konkretnych
Uwaga!
Bardzo popularne w Polsce
procedur, m.in.:
Test Rysunku Postaci Ludzkiej (DAP - Draw-A-Person
Test, Machover, 1949)
Test Drzewa (The Tree Test, Koch, 1952)
Rysunek Rodziny (Frydrychowicz, 1996)
Opiera się na zało\
eniu, \
e diagnostyczne są
poszczególne właściwości rysunku same w sobie
Ich znaczenie diagnostyczne określa się wyłącznie na
podstawie teorii - bez empirycznej weryfikacji
Podejście skupione na oznakach
Przykładowe  reguły interpretacji
(Machover, 1949):
podkreślone uszy postaci =
paranoja
podkreślone włosy =
zaabsorbowanie treściami
seksualnymi
Klucz do interpretacji w takim
systemie przypomina sennik
egipski:
 zęby widzieć we śnie =
zetkniesz się z chorobą
Na przykład Test Drzewa - niektóre
reguły interpretacji
drzewo du\
e, silne  świadczy o poczuciu własnej wartości,
mocnej osobowości
drzewo małe, delikatne  niska samoocena, poczucie ni\
szości
cienka kreska  brak zdecydowania;
cienka kreska przerywana  niepokój
mocna linia  wrogość, agresja
przesadne podkreślenie pnia  niedojrzałość emocjonalna
dziupla  problemy na tle seksualnym
przesadne podkreślanie korony  zahamowania emocjonalne
przesadne podkreślenie korzeni  płytkie reakcje emocjonalne
złamana gałąz
 prze\
yty uraz (tak\
e na tle seksualnym),
Podejście skupione na oznakach
Wyniki badań nad trafnością tych technik są
większości negatywne (Anastasi i Urbina, 1999,
Lillienfeld, Wood i Garb, 2000/2002).
Nie zyskały potwierdzenia nawet najbardziej
popularne wskaz
niki, uznawane za dobre
wskaz
niki lęku w wielu  znakowych systemach
interpretacji:
wielkość rysunku
liczba detali
siła kreski
Antyprzykład (fragment autentycznej
diagnozy psychopedagogicznej)
Rysunek Mateusza charakteryzuje du\
y
nacisk mięśniowy, co mo\
e sugerować
agresywność, gwałtowność, nadpobudliwość
psychoruchową u chłopca. Takie zachowanie
rzeczywiście obserwuje się u niego, gdy jest
niezadowolony
Dodatkowe błędy:
Myślenie konfirmacyjne
Podstawowy błąd atrybucji
Podejście całościowe
Nie przypisuje się samodzielnej wartości
diagnostycznej pojedynczym właściwościom rysunku,
lecz ich zestawom wyłonionym w badaniach
empirycznych
Podczas analizy zlicza się wystąpienia
poszczególnych wskaz
ników (cech rysunku),
będących elementami danego zestawu i na tej
podstawie wnioskuje się o nasileniu diagnozowanej
zmiennej np. adaptacji (dobrostanu)
Jest to rodzaj skali pomiarowej - im więcej w danym
rysunku stwierdza się cech, skojarzonych np.. z
dobrostanem, tym wy\
szy wynik dana osoba uzyskuje
na projekcyjnej skali tej zmiennej
Podejście całościowe
Na przykład: test rysowania postaci ludzkiej Elizabeth
Koppitz (1968)
Opiera się na systemie 30 empirycznych, ateoretycznych
wskaz
ników trudności w adaptacji u dzieci
Koppitz porównywała rysunki w sumie ponad 1800 dzieci
z problemami adaptacyjnymi i bez takich problemów,
Cechy rysunków, które ró\
nicowały te 2 grupy, weszły do
zestawu wskaz
ników
Były to zarówno cechy formalne (cieniowanie, wielkość
postaci), jak i treściowe (np. powiększone lub
pomniejszone konkretne części ciała postaci).
W efekcie powstało narzędzie efektywnie ró\
nicujące
młodzie\
z powa\
niejszymi problemami od grupy
porównawczej (Koppitz, 1968).
Co jest nie tak z diagnozą
psychologiczną?
Trochę historii:
Paul E. Meehl (1920-2003)
Psycholog kliniczny i filozof nauki, w latach 60
przewodniczył Amerykańskiemu Towarzystwu
Psychologicznemu (APA).
Najbardziej znany jest ze swej surowej krytyki
nieformalnych,  impresjonistycznych , sposobów
wnioskowania klinicystów, które powinny zostać zastąpione
przez sformalizowane, jasne i powtarzalne procedury. Teza
ta znana jest jako kontrowersja pomiędzy diagnozą
 kliniczną a statystyczną
Czy rzeczywiście wnioskowanie
diagnostów jest tak zawodne?
TAK!
& poniewa\
:
wnioskowanie diagnostyczne to nic innego
jak  poznawcza aktywność diagnosty
(Meehl, 1960), a przecie\

Diagnosta te\
człowiek!
i jego wnioskowanie jest podatne na te same
błędy i zniekształcenia, co u  zwykłych
śmiertelników
Potwierdzają to badania:
Efekt pierwszeństwa, świe\
ości i zakotwiczenia
(Friedlander i Philips, 1984; Friedlander i Stockman,
1983)
Konfirmacyjna strategia testowania hipotez
diagnostycznych (Strohmer i Shivy, 1995, Osmo i
Rosen, 2002)
Heurystyka reprezentatywności (Garb, 1996)
Przecenianie prawdopodobieństwa zdarzenia, o
którym ju\
wiadomo, \
e zaszło (hindsight effect - Od
początku to wiedziałem!, Garb, 1996)
badania c.d.
Efekt koniunkcji (Garb, 2006)
Wpływ nastroju diagnosty i dostępności treści
epizodycznych w pamięci (Turk i Salovey, 1986)
Wpływ ciekawości, uwagi i indywidualnych
zainteresowań diagnosty, np.. efekt  usuwania w
cień spraw zawodowych (vocational overshadowing
bias, (Spengler, 2000; Spengler, Blustein i
Strohmer, 1990)
Podstawowy błąd atrybucji (Smith i Daumont, 2002)
Diagności nadmiernie ufają w trafność
swoich sądów
Zaufanie do własnej diagnozy nie jest wcale
związane z jej obiektywną trafnością (Friedlander i
Philips, 1984)
Zaufanie diagnosty do własnej diagnozy jest tym
większe, im więcej stosuje on błędnych strategii
wnioskowania! (Smith i Daumont, 2002)
& takich jak
zawę\
one określenie problemu diagnostycznego
skracanie etapu poszukiwania danych
konfirmacyjna strategia testowania hipotez
podstawowy błędu atrybucji
Nadmierna ufność jest kolejnym błędem!
Czy dotyczy on głównie młodych i niedoświadczonych
diagnostów?
NIE!
Wnioski diagnostyczne doświadczonych praktyków &
zwłaszcza w zadaniach zło\
onych i słabo ustrukturalizowanych jak
swobodna interpretacja wyników wielu badań lub konceptualizacja
przypadku
& są nie bardziej trafne, ni\
wnioski laików lub studentów
starszych lat psychologii
a w niektórych przypadkach wręcz są mniej trafne od
wniosków tych ostatnich
(Friedlander i Phillips, 1984; Garb 1989, 1998, 2003)
Porównanie jakości konceptualizacji przypadku, dokonanej przez
początkujących i doświadczonych diagnostów oraz przez ekspertów
(Eells, Lombart, Kendjelic, Turner i Lucas, 2005, str. 587)
Samo doświadczenie nie czyni mistrza!
W czym są do siebie podobni studenci i eksperci?
stale myślą (choć z innych powodów) o jakości
swoich działań, poddają je ocenie, starają się
spełnić określone standardy doskonałości (Eells,
Lombart, Kendjelic, Turner i Lucas, 2005)
czytają profesjonalną literaturę, uczestniczą w
szkoleniach, doskonalą swoje umiejętności i
wiedzę (Garb, 1989, 2006)
Jak poprawić jakość diagnozy
psychologicznej?!
Współczesna odpowiedz
na problem zawodności
wnioskowania diagnostycznego
Diagnoza Oparta Na Dowodach
Empirycznych
czyli
EBA
(Evidence-Based Assessment).
Oświadczenie APA w sprawie EBPP
APA Presidential Task Force on Evidence-Based Practice (2006)
Praktyka psychologiczna oparta na dowodach
empirycznych (EBPP) jest to integrowanie
1. najlepszych dostępnych wyników badań naukowych
z
2. biegłością praktyczną
w kontekście
3. indywidualnych właściwości klienta, jego preferencji i
kultury, z której pochodzi
Co to znaczy  najlepsze dostępne wyniki
badań naukowych ?
Ró\
norodne dane:
pochodzące z badań laboratoryjnych i terenowych
o charakterze zarówno aplikacyjnym, jak i podstawowym
zebrane metodami zarówno ilościowymi, jak i jakościowymi
Opublikowane w profesjonalnej literaturze
UWAGA: wiarygodne są publikacje recenzowane
(peer review, tzw.  ślepa recenzja)
Po co nam  najlepsze dostępne wyniki
badań naukowych ?
Uzasadnienie stosowania danej procedury
praktycznej (diagnostycznej lub innej) powinno
opierać się na przeglądzie wielu prac badawczych
na jej temat,
w których systematycznie stwierdza się
występowanie oczekiwanych efektów,
znaczących pod względem swej
istotności statystycznej
wielkości
u\
yteczności praktycznej
Psycholog praktykujący EBP jest po trosze
naukowcem
Krytycznie dokonuje
Nie jest natomiast
przeglądu doniesień z
czarodziejem!
badań
Rozpoznaje luki i
ograniczenia w
istniejącej literaturze
Rozwa\
a mo\
liwość
przenoszenia
:&
wniosków z danego
badania na konkretny
przypadek
Dziękuję za uwagę