Wielki rozwój epiki rycerskiej wystąpił we Francji w postaci tzw. chansons de
geste, tj. “pieÅ›ni o czynach". (“geste" - od Å‚ac. “czyny", oznaczaÅ‚o historiÄ™.
Chodzi więc o pieśni oparte na faktach historycznych albo podawanych za
historyczne. Później nazwa ta określała poematy epickie, a także zespoły
tradycji epickich - swoisty odpowiednik “cyklu").
Powstały w IX w., dzięki gawiedzi gromadzącej się wokół świątyń i w obszernych
gospodach utrzymywanych przez klasztory na szlakach pielgrzymek i wypraw
krzyżowych. Odpoczywającym historie opowiadali pielgrzymi ilustrując je
relikwiami, wskazujÄ…c na ruiny czy grobowce. To tworzywo epickie i masy
słuchaczy przyciągnęły poetów - truwerów. Ci zarówno świeccy jak i duchowni,
układali opowieści i sprzedawali je pieśniarzom - żonglerom. Odtwórcy docierali
z utworami w najdalsze krańce Europy a wykonywali je akompaniując sobie na
wioli.
Najbardziej znane cykle pieśni rycerskich:
Cykl o rycerzach okrągłego stołu
Cykl królewski - poświecony dynastii Karolingów,
Cykl Wilhelma - opowieści o walkach rycerzy z Langwedocji i Prowansji z
Saracenami,
Cykl Doona z Moguncji - cykl zdrajców, opiewający zbuntowanych wasali.
Średniowieczna literatura narracyjna oprócz pieśni rycerskich obejmowała także
inne cykle: cykl wypraw krzyżowych, cykl starożytny i cykl bretoński,
który wprowadził do literatury francuskiej pojęcie wszechpotężnej miłości i
poczucie tajemnicy dzięki takim utworom jak:
poematy miÅ‚osne (“Powieść o Tristanie i Izoldzie", pieÅ›ni Marii z Francji)
powieści awanturnicze osnute wokół postaci legendarnego króla Artura. Tu autor
najlepszych - Chré tien z Troyes (XII w.), pisarz o umysÅ‚owoÅ›ci wybitnie
trzeźwej, nie rozumie wyobraźni celtyckiej i pozbawia je poezji; spod jego
pióra przygody te staja się przede wszystkim dziwaczne, on snuje na ich tle
spostrzeżenia realistyczne, daje wyraz swoim zamiłowaniem arystokratycznym i
przedstawia koncepcję miłości dwornej zaczerpniętą bezpośrednio od trubadurów z
południa Francji. Wyznacza kobiecie miejsce honorowe w społeczeństwie
powieści mistyczne
Tematyka epicka zrodziła literaturę historyczną, tematyka bretońska - dała
początek nowoczesnej powieści.
Najwięcej utworów wywodzi się z opowieści rozpowszechnionych na północy
Francji, rozpowszechnianych przez harfiarzy bretońskich. Przygody ich
bohaterów: Tristana i Izoldy, króla Artura i Ginewry, Lancelota, Iwena,
Percevala - były dziwne i romantyczne. Tak powstał cykl powieści bretońskich.
Pieśń o Rycerzach Okrągłego Stołu
Tło opowieści jest wątłe: w 778 Karol Wlk wraca z Hiszpanii po zwycięskiej
wyprawie przeciwko Saracenom. Podczas przejścia przez Pireneje tylna straż jego
wojsk zostaje zaatakowana i zmasakrowana przez górali baskijskich. W bitwie
poległo wielu rycerzy, wśród nich Hrolandus, z zwierzchnik marchii bretońskiej.
Ok. 300 lat przetrwała pamięć o tym w okolicach Roncevaux (hiszp. Roncesvalles)
i w wielu kościołach Gaskonii, gdzie pokazywano grobowce poległych. Tradycje te
miały charakter lokalny. W IX w. pod wpływem opactwa w Cluny coraz częstsze
stały się wyprawy zbrojne przeciw Saracenom w Hiszpanii. W ślad za rycerstwem
ciągnęły tłumy pielgrzymów do grobu św. Jakuba, w Composteli, w Galicji (kraina
w pn.-zach. Hiszpanii; ob. miasto nosi nazwÄ™ Santiago de Compostela). Chciwie
słuchali opowieści o cesarzu, który wędrował tą samą drogą. W Blaye, w kościele
św. Romana oglądali białe trumny: Oliwiera, Rolanda i Turpina. W Bordeux księża
z koÅ›cioÅ‚a Å›w. Seweryna pokazywali im róg Rolanda, zw. “olifantem". W górach
pomiędzy Saint-Jean-Pied-de-de-Port a Roncevaux, stał na wzniesieniu krzyż
górujący nad górskim krajobrazem, a postawiony tam rzekomo przez Karola Wlk
Genialny poeta o nieznanym imieniu (pieśń jedynie koÅ„czy zdanie: “Tu koÅ„czy siÄ™
pieśń, którą Turold spisał")., opierając się na podaniu o bitwie w Roncevaux,
stworzył wspaniałe dzieło, w którym opiewał bohaterską misję Francji
przesuwając ją wstecz o 300 z górą lat.
Utwór powstał na pocz. XII w, i odpowiada wyobraźni naiwnych ludzi tamtych
czasów, dlatego nie należy szukać w nim prawdy historycznej. Chrześcijańscy
Baskowie zostali w poemacie Saracenami, z którymi w XII w. toczono wojnę. Król
Karol Wlk (który w 778 r. miał 36 lat) tu jest dwóchsetletnim starcem, sędziwym
cesarzem, majestatycznym wcieleniem chrześcijańskiej władzy monarszej. Roland -
męczennikiem, niewiele ma wspólnego z hrabią karolińskim, prezentuje jednak
wzniosłą koncepcję honoru feudalnego i płomienną wiarę, co czyni zeń ideał
rycerza dwunastowiecznego. Ganelon - wprowadzony dla zadośćuczynienia dumie
narodowej, według której klęskę może usprawiedliwić tylko zdrada. Arcybiskup
Turpin - nadaje wojnie charakter krucjaty.
Poemat napisany jest 10-zgłoskowcem, z asonansami.
Ma bardzo przejrzystÄ… kompozycjÄ™: ekspozycja (przygotowanie do zemsty),
akcja centralna (śmierć Rolanda), rozwiązanie (zemsta Karola Wlk). Brak
jakiejkolwiek akcji pobocznej. Autor chętnie używa kontrastów, przeciwstawień
(antytezy to jego ulubiony środek artystyczny). Podzielił poemat na nierówne
strofy.
Anonimowy autor potrafi przedstawić dwa piękne krajobrazy: Port de Cize (ob.
Saint-Jean-Pied-dePort w Pirenejach, nieopodal przełęczy Roncevaux) - surowe
góry i Roncevaux - uroczą dolinę, gdzie wierzchowce mogą galopować. Poza tym
zadawala się ogólnikami.. Obrazy w Pieśni należą do rzadkości, autor podaje
fakty. Brak mu też wynalazczości językowej.
Tristan i Izolda
Starofrancuski romans występujący w różnych wersjach językowych i tematycznych
Ze średniowiecza pochodzą dwie wierszowane redakcje: z XII w. oraz jedna
prozaiczna z XII w. oparta na wcześniejszym, nieznanym tekście.
Od XIII w, tłumaczono je na inne języki, dużą popularność zyskała w okresie
romantyzmu (Ryszard Wagner).
W 1900 r. francuski romanista Joseph Bedlé r opracowaÅ‚, w oparciu o zachowane
fragmenty Å›redniowieczne, prozaicznÄ… wersjÄ™ “Tristana i Izoldy".
Legenda oparta jest na podaniach celtyckich (Celtowie - lud indoeuropejski,
który w I tyś. p.n.e znad górnego Renu, Dunaju i Menu, wyruszył do gali,
Brytanii, Irlandii, Czech i pd. Polski.
Tristan z Lonii, siostrzeniec króla Kornwalii - marka, to dzielny i szlachetny
rycerz. Uwolnił kraj od irlandzkiego potwora, Morhołta, któremu co rok składano
daninę z trzystu chłopców i trzystu dziewczyn. Niestety w walce Tristan został
raniony zatrutym jadem mieczem. Rana nie goiła się i cuchnęła tak okropnie, że
młodzieniec poprosił wuja Marka, by umieszczono go w łódce bez żagla i wioseł,
i pozostawiono woli prądów morskich. Fale zaniosły łódkę do Irlandii. Tam
siostrzenica zabitego potwora, Jasnowłosa Izolda, nie zdając sobie kim jest
ranny, wyleczyła go.
Rycerz powrócił do Kornwalii, by po jakimś czasie powrócić do Izoldy, tym razem
po to, aby zabrać ją dla króla Marka. Na statku, którym płynęli, wypili przez
nieostrożność “wino nasycone zioÅ‚ami", a przygotowane przez matkÄ™ Izoldy, aby
związać na zawsze młodą dziewczynę ze starym królem. Między młodymi zawiązała
się wielka miłość, której nic nie potrafiła pokonać.
Król Marek pokochał jasnowłosą od pierwszego wejrzenia, a po pewnym czasie
poślubił. Jednak kochankowie nie byli w stanie opanować uczuć sprowadzonych
miłosnym napojem. Wrogowie donieśli królowi o tajemniczych spotkaniach. Ten,
zapłonął gniewem i zagroził kochankom śmiercią Wówczas Tristan i Izolda skryli
się w lesie i tam wiedli pustelnicze życie.
Czas umorzył gniew władcy i Jasnowłosa Izolda powróciła do męża. Tristan zaś
wyjechał do Bretanii ożenił się z Izolda o Białych dłoniach. Daremnie jednak
usiłował zapomnieć o dawnej kochance. Ranny w walce i pewny śmierci wysłał
Kaheredyna, brata swej żony, do Izoldy Jasnowłosej. W tajemnicy poprosił go,
aby wywiesił biały żagiel, jeśli będzie wracał z królową, a czarny, jeśli ona
nie będzie mogła przybyć Przez długie dni wypatrywał żagla, aż wreszcie
zabrakło mu sił, by podnieść się z łoża.
Izolda o Białych Dłoniach podsłuchała rozmowę Tristana z bratem. Gdy ujrzała
okręt z białym żaglem zemściła się, oznajmiając mężowi, że widzi czarny.
Tristan nie miał już sił, aby utrzymać uchodzące życie.
Izolda jasnowłosa ujrzawszy martwego Tristana, położyła się na nim i zakończyła
swoje życie
Narratorem poematu jest średniowieczny bard, Truwer
Utwór to poetycka, baśniowa opowieść o miłości wiarołomnej, występnej, nie
znającej granic, sięgającej za grób.
Tristan i Izolda, poddani nie pokonanej namiętności, stali się symbolem
kochanków ucieleśniających szczęście i cierpienie miłości.
F. Villon “Wielki Testament"
Franciszek Villon (1431 - 1463) pochodził z ubogiej rodziny z Moncorbier koło
Paryża. Po śmierci ojca wychowaniem chłopca zajął się krewny, kanonik Wilhelm
Villon, który pragnął uczynić zeń duchownego. W 1449 r. chłopiec ukończył
wydział sztuk pięknych i otrzymał tytuł bakałarza. Nie ziściły się jednak
marzenia wuja, młodzieniec lubił zabawę, kobiety i alkohol. W obronie swojego
życia został nawet mimowolnym zabójcą. Został włóczęga, banitą i tylko
przypadek sprawił, że umknął szubienicy.
NieÅ›miertelnÄ… sÅ‚awÄ™ przyniosÅ‚y mu dwa wielkie poematy: “Mój Testament" (“Legaty
mistrza Franciszka Villona") oraz “Wielki testament", które pomimo, iż zostaÅ‚y
napisane w średniowieczu, daleko odbiegają od założeń tej epoki.
“Wielki Testament" - poemat - pamiÄ™tnik poety, w którym fakty z życia Å‚Ä…cza siÄ™
z poetycka wizją świata, często fantastyczna.
Zaczyna od rozważań nad swoja szalona młodością i przemijaniem życia Wyznacza
wykonawców testamentu, miejsce, gdzie ma zostać pochowany - kaplicę Saint
Avoye.
Wymienia również to, co pozostawia po sobie: “niewiele szyldów, dwie okulary,
miecz" oraz odpust przywieziony z Rzymu, prawo do tytułu ławnika, które
otrzymaÅ‚ jako “dzieciÄ™ Paryża".
Monotonię poematu przerywają ballady. Niektóre z nich należą do arcydzieł, tak
jak “Ballada o paniach minionego czasu" - napisana na proÅ›bÄ™ matki, aby ubÅ‚agać
łaski Najświętszej panny. Wymienione w wierszu kobiety znane są z historii,
mitologii, bądź z francuskich poematów rycerskich. Były niegdyś piękne, kochane
i na ich cześć układano pieśni. Jednak czas upływa nieubłaganie, młodość mija
niczym zeszłoroczny śnieg.
Utwór ten to dzieło oryginalne i nowatorskie. O oryginalności stanowi przede
wszystkim zmienność nastroju, “Åšmieje siÄ™ przez Å‚zy" mówi Villon i to staÅ‚o siÄ™
jego dewizÄ….
O zwiÄ…zku utworu ze odrodzeniem stanowi przede wszystkim jego forma - ludowa
wizja człowieka i życia, która wyraża się w ukazaniu tego, co w człowieku
groteskowe, kalekie, niekiedy potworne (dysharmonia), w myśleniu mitologicznym,
magicznym i baśniowym, w zgodzie na świat, jaki jest, obok wiary w przyrodzoną
dobroć natury ludzkiej, oraz w bohaterze, który jest rubaszny i bliski śmierci