PRACA Z KADRĄ
Czy metoda harcerska od zarania skautingu ma tylko jeden sposób ujęcia? Czy można ją zapisać
inaczej? Czy były czynione takie próby? I  co najważniejsze  czy drużynowi znają metodę harcerską?
Spróbujmy zastanowić się przez chwilę nad aktualnoS
cią i znajomoS
cią obowiązującego dziS
ujęcia
metody harcerskiej. Może warto zapoznać się także z innymi ujęciami? MyS
lę, że spoS
ród nich 
w przeddzień XXXVI Zjazdu ZHP, a zarazem tradycyjnej, przedzjazdowej i zjazdowej dyskusji o Harcer-
skim Systemie Wychowawczym  kilka z nich warto zaprezentować lub odS
wieżyć.
NIE TYLKO GRODECKA
CZYLI METODA HARCERSKA WCZORAJ I DZIR

DZISIAJ...
Harcerski System Wychowawczy to jednoS
ć harcerskiej me-
tody, programu i zasad (Statut ZHP, ż 5 pkt 2). Program po-
wstaje samorządnie w drużynach oraz w innych podstawo-
wych jednostkach organizacyjnych ZHP. Zasady harcerskiego
wychowania to: służba, braterstwo, praca nad sobą. �ato-
miast obecnie obowiązujące ującie metody harcerskiej, sta-
nowiące dorobek dwudziestu dwóch kursów podharcmi-
strzyń, które odbyły sią w Harcerskiej Szkole Instruktorskiej
na Buczu w latach 1933 1936, zostało opracowane przez hm.
�wą Grodecką (i wydane nakładem szkoły). Wprowadzono
je do Statutu ZHP podczas XXVIII Zjazdu ZHP, który odbył
sią w 1990 r. w Bydgoszczy.
OBOWIĄZUJĄCE UJĘCIE METODY HARCERSKIEJ
(Statut ZHP, ż 5 pkt 1):
Metoda harcerska to sposób działania odznaczający się:
- pozytywnoS
cią,
- indywidualnoS
cią,
- wzajemnoS
cią oddziaływań,
- dobrowolnoS
cią i S
wiadomoS
cią celów,
- poS
rednioS
cią,
- naturalnoS
cią,
będący jednoczeS
nie systemem wspierania samorozwoju
zuchów, harcerzy i instruktorów przez:
- Przyrzeczenie i Prawo,
- uczenie w działaniu,
- uczestnictwo w małych grupach,
- stale doskonalony i stymulujący program.
26 CZUWAJ 1/2009
STREFA HM.
STREFA PHM.
STREFA PWD.
PRACA Z KADRĄ
...I DAWNIEJ
WG BADEN-POWELLA WG HM. ALEKSANDRA KAMIŃSKIEGO
�iezwykłą umiejątnoS
cią, jaką posiadał zało- �a podstawie doS
wiadczeń tzw. eksperymentu mikołowskie-
życiel skautingu gen. Robert Baden-Powell, go, prowadzonego w latach 30. XX w. przez hm. Aleksandra
była umiejątnoS
ć przelania na papier swych Kamińskiego w �ierodzimiu i Mikołowie, powstała publika-
przemyS
leń i dokonań. Pozostawił kilka waż- cja, w której autor przedstawia wyniki tegoż eksperymentu oraz
nych pozycji książkowych, wS
ród których obo- opisuje metodą harcerską.
wiązkowo wymienić (i znać!) wypada co naj-
mniej dwie. Pierwsza to podrącznik skautowy
Główne składniki metody. (...) Będzie ich pięć:
pt.  Scouting for boys , który doczekał sią
1) gra,
w Polsce kilku tłumaczeń i przeróbek (Mał-
2) zastęp,
kowski, Schreiber i Piasecki, Sedlaczek, Glass,
3) przyroda,
Boufałł i in.). Druga  podrącznik dla instruk-
4) obóz,
torów  Aids to scoutmastership , w którym zo-
5) stopnie i sprawnoS
ci.
stały zawarte cele, zasady i sposoby pracy,
w tym także opis metody skautowej.
Gra stanowiła, jak wiadomo, podstawowy składnik istoty
Takie oto ującie metody zapisał ten, od które- skautingu. (...) Gry-zabawy należą także do najpierwszych
go wszystko sią zacząło:
elementów metody skautowej. (...)
Zastęp jest tym składnikiem metody harcerskiej, który bardzo
W naszym wychowaniu poszliS
my może
wielu komentatorów uważa za najpłodniejszy w następstwa
o krok dalej od innych organizacji, zwracając
wychowawcze element skautingu. (...) Zastęp harcerski musi
uwagę na pięć działów wychowania, które
spełniać, jeS
li ma się stać tym, czego się po nim oczekuje,
były tak daleko poza programem szkolnym,
następujące wymagania: 1) być grupą rówieS
ników, 2) grupą
a są mimo to podstawowymi w budowaniu
dobraną według sympatii, 3) nie mniejszą od trzech nie
dobrych obywateli; nadto my rozwijamy je
większą od oS
miu członków, 4) z rówieS
nikiem-przywódcą na
od wewnątrz, zamiast narzucać z zewnątrz.
czele, 5) przywódcą nie narzuconym, lecz wysuniętym lub
życzliwie przyjętym przez zastęp.
Charakter - rozwijamy przez Prawo
Skautowe, puszczaństwo, powierzanie
Przyroda jako tło i treS
ć zajęć harcerskich jest niezbędnym
chłopcom odpowiedzialnej służby zastępo- elementem harcerstwa. Harcerstwo praktykowane w mieszka-
wego, przez pomysłowoS
ć związaną
niach i izbach szkolnych jest tylko parodią harcerstwa,
z życiem obozowym.
choćby było najstaranniej organizowane przez najwytrawniej-
szych instruktorów. (...)
SprawnoS
ci i rzemiosła - przez pionierkę,
budowę mostów, wygody obozowe, co ma
Obóz pod namiotami, w lesie, obliczony na drużynę złożoną
na celu wyrobienie sprawnych pracowników.
z trzech do pięciu zastępów, stanowi S
rodowisko umożliwia-
jące realizowanie najbardziej do ideału zbliżonego stylu życia
Zdrowie i rozwój fizyczny - przez gry,
harcerskiego. Chłopiec nie przeżył w pełni harcerstwa, o ile
ćwiczenia, znajomoS
ć osobistej higieny
nie był na obozie. Instruktor nie spełni swojego elementarne-
i diety.
go obowiązku, o ile nie umożliwi drużynie zorganizowania
SzczęS
cie - tu należy umiejętnoS
ć cieszenia
obozu. (...)
się pięknoS
cią stworzeń, którą możemy
Stopnie i sprawnoS
ci są tymi elementami metody harcer-
podziwiać studiując przyrodę żywą czy
skiej, które ujmują w pewien ład i naturalny związek liczne
martwą (...).
harcerskie ćwiczenia i gry. Zachęcają do koncentracji wysił-
Służba blix
nim - wprowadzenie praktyki ków. JeS
li chodzi o sprawnoS
ci (...) rzecz polega jeszcze na
religii do codziennego życia na drodze
czymS
dodatkowym. Jak to podkreS
la Baden-Powell, spraw-
 dobrych uczynków , przez pomoc w wy- noS
ci mają na celu  rozwinięcie osobowoS
ci dziecka,
padkach, ratowaniu życia etc.
wykrycie jego uzdolnień i zamiłowań (...) .
Robert Baden-Powell, Wskazówki dla skautmistrzów,
hm. Aleksander Kamiński, Nauczanie i wychowanie metodą harcerską,
tłum. Stanisław Sedlaczek, Warszawa 1930
Warszawa 1948
CZUWAJ 1/2009 27
STREFA PWD.
STREFA PHM.
STREFA HM.
PRACA Z KADRĄ
WG HM. JANA ROSSMANA WG HM. WŁADYSŁAWA SZCZYGŁA
�a podstawie kursów harcmistrzowskich Inne, opublikowane tuż po zakończeniu działań wojennych, jest ują-
powadzonych przez hm. Aleksandra Ka- cie autorstwa wybitnego instruktora i pedagoga, hm. Władysława
mińskiego w Górkach Wielkich (w la- Szczygła.
tach 1937 1939) hm. Jan Rossman
wprowadził do programu kursów in-
struktorskich w Szarych Szeregach łatwy WŁAR
CIWOR
CI METODY:
do zapamiątania schemat, nazwany  dło-
1) DobrowolnoS
ć i wewnętrzny nakaz, płynący z potrzeby
nią metodyki .
kształcenia swojej osobowoS
ci - to ważna cecha metody
harcerskiej. Nikt nikogo nie wychowuje z racji rozkazu. Atmos-
fera wychowawcza powstaje drogą wzajemnego oddziaływania
DŁOŃ METODYKI:
w zastępach, drużynach i hufcach. Jest to braterskie samowy-
chowanie.
� dłoń - dobrowolnoS
ć harcerskiego
systemu wychowawczego,
2) Metoda harcerska jest naturalna. R
rodki wychowawcze są
proste i naturalne, zgodne z potrzebami życia. Z natury metody
� kciuk - system zastępowy,
płynie bogactwo S
rodków wychowawczych, rozmaitoS
ć planów
� palec wskazujący - współzawod-
i prac zależnie od potrzeb i S
rodowisk oraz grup młodzieży.
nictwo i współdziałanie,
3) Metoda harcerska jest pozytywna. Zarówno metoda postępo-
� trzeci palec (S
rodkowy) - wzajem-
wania instruktora, jak i prawo harcerskie jest ujęte w formie
noS
ć oddziaływania wychowawcy
nakazu. Nakaz jest motorem czynu, tym bardziej, jeżeli jest
i wychowanków,
poparty przykładem starszych. Zakazów unikamy a praktycznie
nakazy wysuwamy na czoło.
� czwarty palec (serdeczny) -
oddziaływanie poS
rednie przez
4) Wychowujemy do czynu przez czyn. Czynimy to drogą
organizowanie zajęć i przeżyć
przykładu zastępowego, drużynowego, instruktora. Uczymy
zamiast stosowania S
rodków
obowiązków obywatelskich konstytucyjnego i demokratycznego
werbalnych (nauk i kazań),
państwa. Szukamy wspólnie odpowiedzi na zagadnienie
podstawowe w gawędzie i dorabiamy się wspólnie S
wiatopo-
� piąty palec (mały) - stopniowanie
glądu.
trudnoS
ci i postęp w umiejętno-
S
ciach i rozwoju,
5) Program zajęć harcerskich odpowiada zainteresowaniom
młodzieży, zwłaszcza w wieku chłopięcym i młodzieńczym.
� ramię -  S
wieże powietrze , czyli
Udowodnili to psychologowie i nowoczesne kierunki pedago-
życie polowe.
giczne.
Instruktor powinien pamiętać, że
6) Podstawą całego ruchu jest system zastępowy. Drobne grupki
 rybę łapie się na przynętę , że
młodzieży to sens całej pracy harcerskiej. Socjologia wychowa-
młodym trzeba proponować zajęcia
nia wskazuje dziS
wyrax
nie, że łączenie się młodzieży w takie
dla nich ciekawe i atrakcyjne.
zastępy - to pierwsza forma społecznych dążnoS
ci dziecka.
hm. Jan Rossman,  Szkoła za lasem  kursy
Drużyny to idealna forma samorządu młodzieży. WroS
nięcie
podharcmistrzowskie w Szarych Szeregach, 1943
jednostki w większą grupę harcerską (drużyna, hufiec) odbywa
się drogą zastępu. Ta droga jest słuszna i naturalna.
To są wartoS
ci harcerstwa. Program jego nie wymaga od dziecka
niczego, czego by nie zrobił dorosły, ale prowadzi je krok za
krokiem z tego miejsca, na którym się znajduje, na to, gdzie
chciałoby być. Skauting i harcerstwo uwzględniają dwie najważ-
niejsze potrzeby natury ludzkiej: 1) potrzebę urzeczywistnienia
swojej osobowoS
ci, 2) potrzebę pracy z innymi dla innych.
Równowaga między potrzebami indywidualnymi a potrzebami
społeczeństwa jest stale w harcerstwie utrzymywana.
hm. Władysław Szczygieł, Jak prowadzić drużynę harcerską, Kraków 1946
28 CZUWAJ 1/2009
STREFA HM.
STREFA PHM.
STREFA PWD.
PRACA Z KADRĄ
WG LEKSYKONU DRUŻYNOWI I ZNAJOMOR
Ć METODY
Z kolei w Leksykonie harcerstwa można DoS
ć niepokojące są wyniki badań przeprowadzonych przez Wy-
znalex
ć takie oto ującie: dział Badań i Analiz GK ZHP podczas II Ogólnopolskiego Zlotu
Drużynowych w Krakowie. Respondentom polecono zaznaczyć
elementy metody harcerskiej, które były losowo przemieszane z ce-
Metoda harcerska - zespół działań, chami i zasadami metody harcerskiej (dzisiaj  zasady harcerskie-
oddziaływań i S
rodków służących go wychowania). Okazało sią, że spoS
ród 297 ankietowanych dru-
realizacji stojących przed harcerstwem
żynowych tylko 27 osób (9,1%) potrafiło bezbłądnie wykonać to
celów wychowawczych, społecznych
zadanie. Zakładam, że na każdym kursie drużynowych, zgodnie
i podmiotowych, ukształtowany w toku
z wymogami obowiązujących standardów w tym zakresie, przera-
rozwoju organizacji harcerskiej i stale
bia sią zagadnienie  �lementy i cechy metody w ramach działu
doskonalony, S
wiadomie stosowany
 Metoda harcerska  sposób wychowania w cząS
ci wspólnej dla
przez jej członków.
wszystkich drużynowych. Zamierzeniem jest, by każdy absolwent
kursu znał elementy i cechy metody.
Na metodę harcerską składają się:
Prawo Harcerskie i Prawo Zucha oraz
NA KONIEC
7 głównych zadań drużynowego
zuchów jako S
rodki służące przybliżaniu
Mając na uwadze kłopoty obserwowane wS
ród drużynowych z za-
celów i zadań harcerstwa; działania
pamiątaniem, a niekiedy również odróżnieniem od siebie elemen-
i oddziaływania przyjmujące postać
tów i cech metody w obecnie obowiązującym ująciu nasuwa sią
różnorodnych form pracy; S
rodki
refleksja, czy nie warto by przyjąć ującia łatwiejszego do przyswo-
umożliwiające osiąganie celów przez owe
jenia  szczególnie dla drużynowych. Bowiem to drużynowy  jako
działania i oddziaływania, a wS
ród nich:
instruktor z pierwszej linii  odpowiada za skutecznoS
ć pracy me-
swoisty sposób organizowania aktywno-
todą, a tym samym za wychowanie w duchu harcerskim. Byłoby
S
ci (system zastępowy, zbiórka, obóz),
zatem pożądane, aby znał i rozumiał sposób, którym przychodzi
awans organizacyjny (gwiazdki, stopnie,
mu pracować. MyS
lą, że warto zadbać, by zamiast wkuwania for-
sprawnoS
ci, funkcje), wzory osobowe,
mułek, definicji i rozlicznych regulacji obowiązywało ującie pro-
symbole i tradycje, swoista pozycja
ste i czytelne. Choćby takie, jak to, wprowadzone onegdaj w Sza-
drużynowego w zespole (braterstwo,
rych Szeregach.
partnerstwo), sposoby podejmowania
aktywnoS
ci (zadania i zajęcia).
" "
Harcerska działalnoS
ć dzieci, młodzieży
HM. MARCIN BINASIAK
ZASTĘPCA KOMENDANTA CHORĄGWI ŁÓDZKIEJ ZHP IM. A. KAMIŃSKIEGO
i dorosłych charakteryzuje się otwarto-
DS. PROGRAMU I PRACY Z KADRĄ
S
cią, optymizmem i radoS
cią życia,
zaangażowaniem emocjonalnym,
dzielnoS
cią, samorealizacją przez
A
IT�RATURA:
stawiane sobie zadania, stałymi
dążeniami perfekcjonistycznymi. 1. Baden-Powell R., Wskazówki dla skautmistrzów, tłum. Stanisław Sedlaczek,
Warszawa 1930
O swoistoS
ci oddziaływań prowadzą-
2. Grodecka E., O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu, Warszawa 1937
cych do założonych zmian osobowoS
ci
3. Kamiński A., Nauczanie i wychowanie metodą harcerską, Warszawa 1948
decyduje pozytywny i poS
redni charak-
4. Leksykon harcerstwa pod redakcją Olgierda Fietkiewicza, Warszawa 1988
ter wychowania, wywieranie wpływu od
5. Notatnik hm. Jana Rossmana z II Kursu Harcmistrzowskiego w Górkach
wewnątrz, czynienie jednostki podmio-
Wielkich, 1938
tem S
wiadomym celów i zadań,
6. Rossman J., Szkoła za lasem, Paryż 1945
partnerski stosunek między harcerzami
7. Statut ZHP, 1923 2006
(zuchami) a instruktorem oraz wzajem-
8. Standardy kursów drużynowych, załącznik do Uchwały Głównej Kwatery
noS
ć ich oddziaływań na siebie, a także
ZHP nr 79/2003 z 23 pax
dziernika 2003 r. ze zmianami z 28 czerwca 2006 r.
naturalnoS
ć sytuacji wychowawczych
9. Szczygieł W., Jak prowadzić drużynę harcerską, Kraków 1946
(...).
10. Wais K. (opr.), Omnibus 2005. Raport z badania ankietowego przeprowa-
dzonego na II Ogólnopolskim Zlocie Drużynowych, Kraków 2005
hm. Olgierd Fietkiewicz, hm. Urszula Sobkowiak,
Leksykon harcerstwa, Warszawa 1988 11. Zawadzka A., Rossman J., Tadeusz Zawadzki  ZoS
ka , Łódx
2001
CZUWAJ 1/2009 29
STREFA PWD.
STREFA PHM.
STREFA HM.