Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu
nerwowego
1. Choroby naczyniowe centralnego układu nerwowego  udar mózgu, krwotok
podpajęczynówkowy
2. Pielęgnowanie pacjenta ze stwardnieniem rozsianym
3. Padaczka  postępowanie pielęgniarki
4. Zespoły korzeniowe  pielęgnowanie chorych
Słownik
Bibliografia
Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa
1
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
1. Choroby naczyniowe centralnego układu nerwowego 
udar mózgu, krwotok podpajęczynówkowy
Ukrwienie mózgu zależy od czterech dużych tętnic: dwóch szyjnych wewnętrznych
i dwóch kręgowych, które odchodzą bezpośrednio od tętnic podobojczykowych. Tętnice
tworzą na podstawie czaszki koło tętnicze z odgałęzieniami. Przepływ krwi przez mózg
zależy od ciśnienia krwi, ciśnienia śródczaszkowego, stanu tętnic oraz od lepkości krwi
(zawartość krwinek czerwonych). Pozbawienie mózgu dopływu krwi przez 3 4 minuty
powoduje nieodwracalne zmiany martwicze. Krążenie krwi oraz metabolizm mózgowy
bada się obecnie dzięki pozytronowej tomografii emisyjnej z użyciem izotopów (np.
izotopu ksenonu).
Najczęstszą chorobą układu nerwowego, która może wystąpić nagle, jest udar mózgowy
(insultus s. ictus cerebri).
Udarem mózgowym nazywamy nagłe wystąpienie objawów ogniskowych wskutek
zaburzeń krążenia mózgowego. Udary przebiegają często  jednak nie zawsze 
z zaburzeniami świadomości. Rozróżniamy dwa typy udarów mózgowych  krwotoczne
(insultus haemorrhagicus) i niedokrwienne, czyli ischemiczne (insultus ischemicus).
Mechanizm tych ostatnich może być rozmaity (zakrzep tętnic mózgu, zator, przemijająca
niewydolność krążenia mózgowego).
Do najczęstszych przyczyn udarów mózgu należą:
Ż# nadciśnienie tętnicze,
Ż# miażdżyca,
Ż# sercowopochodne zatory mózgu.
Naczynie krwionośne mózgu, zazwyczaj duże, znajdujące się w jednej z półkuli mózgu
może zostać uszkodzone przez zator, zakrzep lub krwotok. Uszkodzenie powoduje
częściowe lub zupełne połowicze porażenie przeciwległej strony ciała.
Zator może być spowodowany przez zakrzep krwi oderwany z położonego w organizmie
zakrzepu naczynia. Skrzepy lub zatory tętnic mózgowych prowadzą do zakrzepicy naczyń
mózgowych, która jest najczęstszą przyczyną udarów mózgowych po 65 roku życia.
Objawy neurologiczne zależą od rodzaju niedrożnej tętnicy oraz od stopnia wydolności
krążenia obocznego.
2
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Do wylewu krwi do mózgu dochodzi na skutek pęknięcia miażdżycowo zmienionego
naczynia u osoby z nadciśnieniem tętniczym lub z powodu pęknięcia wrodzonego tętniaka
naczyń mózgowych. Do zakrzepicy dochodzi najczęściej w czasie snu, do krwotoku
w dzień, często przy emocji lub wysiłku. Wylew krwi do mózgu może być poprzedzony
bólami i zawrotami głowy lub chwilową utratą przytomności. Obraz choroby zależy od
miejsca i rozległości uszkodzenia. W chwili udaru chory może wymiotować, upaść i stracić
przytomność, mogą wystąpić drgawki. Utrata przytomności może być natychmiastowa
lub powolna. Stan nieprzytomności może trwać kilka minut lub kilka dni, które są bardzo
ważne pod względem rokowania.
Tętno chorego z wylewem krwi do mózgu jest szybkie, skaczące, a oddech nierówny,
chrapliwy. Najczęściej spotykanym objawem ogniskowym krwotoku jest porażenie
wiotkie albo niedowład. Mowa staje się bełkotliwa, zamazana. Jeżeli występuje ucisk na
pień mózgu, pojawia się oddech Cheyne a i Stokesa oraz rozszerzenie jednej z
renicy,
wówczas gdy obrzęk mózgu powiększa się, narasta ciśnienie śródczaszkowe i stan
chorego pogarsza się.
Pielęgnowanie chorego
Pacjent w ostrym okresie ciężkiego udaru mózgowego znajduje się w stanie śpiączki.
Wymaga on niezwykle wnikliwej obserwacji i bardzo starannej pielęgnacji. Obserwacja
chorego nieprzytomnego powinna zawierać takie dane, jak ciśnienie, tętno, oddech,
wiotkość kończyn, sztywność karku, przebieg drgawek, dane dotyczące odruchów z
renic,
pogłębiania lub spłycania stanu nieprzytomności. U chorego w stanie śpiączki istnieje
tendencja do zapadania się języka, szczególnie wówczas, gdy leży on na plecach. W tej
sytuacji ważne jest utrzymanie drożności dróg oddechowych, łącznie z odsysaniem
wydzieliny gromadzącej się w oskrzelach. Jeżeli występują wymioty, chorego układa się
na boku. W przypadku zaburzeń w oddawaniu moczu należy go cewnikować dwa razy na
dobę lub założyć cewnik na stałe. Należy zwrócić uwagę na wypróżnienia. Pacjent
nieprzytomny oddycha przeważnie ustami, co powoduje wysychanie błon śluzowych jamy
ustnej. Dlatego też co 2 4 godziny należy wykonywać toaletę jamy ustnej.
Po kilku dniach chory może odzyskać przytomność i wówczas dociera do niego
świadomość stanu, w jakim się znajduje: porażenia lub niedowłady, bełkotliwa mowa lub
jej brak, zmiany w wyglądzie. Jest to bardzo ważny moment dla pielęgniarki, musi ona
pamiętać, aby nie zostawić chorego bez wsparcia, troskliwej opieki i zapewnienia, że
będzie robione wszystko, by mógł w przyszłości odzyskać samodzielność. Zawsze należy
3
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
informować, co zamierza się przy chorym wykonać, nawet wówczas, kiedy wygląda na to,
że nie ma on kontaktu z rzeczywistością.
Pielęgniarki, które opiekują się chorym, powinny co 2 3 godziny zmieniać jego ułożenie
i odwracać go na boki, aby zapobiec zapaleniu płuc i odleżynom.
W leczeniu pacjentów po udarach mózgowych można wyróżnić 3 okresy. W pierwszym
 bezpośrednio po udarze  leczenie ma na celu zwalczanie objawów groz
nych dla
życia: zaburzeń krążenia i oddychania. Leczenie usprawniające sprowadza się do
pielęgnacji chorego. Zadaniem pielęgniarki jest zapobieganie przykurczom w porażonych
kończynach. Zabiegi te polegają na odpowiednim ułożeniu porażonych kończyn,
wykonywaniu ruchów biernych i częstej zmianie pozycji chorego. Chory może leżeć na
plecach, na zdrowym boku i  wyjątkowo  na chorym boku. Sposób ułożenia chorego
na plecach przedstawiono na rysunkach 1 i 2. Porażona kończyna górna ułożona wzdłuż
brzegu poduszki, umieszczonej w dole pachowym, jest odwiedziona w stawie ramiennym
do kąta 90o i zgięta w stawie łokciowym pod kątem prostym. Przedramię powinno być
zwrócone na zmianę ku górze lub ku dołowi pod kątem prostym.
Rysunek 1. Ułożenie chorego na plecach
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie: Retinger-Grzesiułowa, 1988: 70 71.
Rysunek 2. Ułożenie chorego na plecach
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie: Retinger-Grzesiułowa, 1988: 70 71.
4
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Aby zapobiec skręceniu porażonej kończyny dolnej na zewnątrz, układa się wzdłuż niej
wałek z koca. Porażona kończyna dolna powinna być lekko odwiedziona (10 15o), lekko
zgięta w stawie kolanowym, pod którym umieszcza się małą poduszkę lub wałek. W celu
zapobieżeniu opadaniu stopy podpiera się ją deską, twardą poduszką.
Sposób ułożenia chorego na zdrowym boku pokazano na rysunku 3.
Rysunek 3. Ułożenie chorego na zdrowym boku
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie: Retinger-Grzesiułowa, 1988: 70 71.
Porażoną kończynę górną uniesioną do kąta 90o i zgiętą w stawie łokciowym do kąta
prostego układa się na poduszce umieszczonej obok chorego. Porażona kończyna dolna
wyprostowana ku tyłowi w stawie biodrowym leży na drugiej poduszce. Stopę ułożoną
w pronacji podpiera się workiem z piaskiem, aby zapobiec opadaniu. Kończyna zdrowa
jest wysunięta do przodu i lekko zgięta w stawie biodrowym i kolanowym. Kończyny nie
powinny stykać się ze sobą.
Sposób ułożenia chorego na chorym boku przedstawiono na rysunku 4.
Rysunek 4. Sposób ułożenia chorego na chorym boku
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie: Retinger-Grzesiułowa, 1988: 70 71.
5
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Porażona kończyna górna  ułożona poniżej poduszki, na której spoczywa głowa chorego
 jest uniesiona pod kątem 90o i zgięta w stawie łokciowym pod kątem prostym.
Przedramię i ręka skierowane ku górze w kierunku głowy. W dole pachowym umieszcza
się małą poduszkę lub wałek z koca w celu zapobieżenia opadaniu kończyny. Porażona
kończyna dolna jest wyprostowana w stawie biodrowym ku tyłowi, natomiast ułożona na
poduszce kończyna dolna zdrowa jest wysunięta do przodu i lekko zgięta w stawie
kolanowym. Kończyna zdrowa nie powinna uciskać kończyny porażonej. Na chorym boku
należy układać wyjątkowo i tylko na krótko.
Już niedługo po udarze mózgowym należy wykonywać ruchy bierne w stawach
porażonych kończyn. Ruchy wykonujemy co 3 4 godziny, po 3 5 ruchów w każdym
stawie. Liczba i częstotliwość powtarzania ruchów zależą od stanu chorego.
W drugim, póz
niejszym okresie, po ustąpieniu ciężkiego stanu prowadzi się właściwe
usprawnianie ruchowe, które polega na stopniowej pionizacji i nauce chodzenia.
Układając program ćwiczeń, należy wziąć pod uwagę przyczynę, która spowodowała udar
mózgowy, oraz stan ogólny chorego. Chorych po udarze mózgowym w następstwie
zakrzepu tętnic mózgowych nie należy długo przetrzymywać w łóżku. Już z końcem
pierwszego tygodnia zaczynamy stopniową pionizację od sadzania w łóżku. Tych chorych
można intensywnie usprawniać. Jeżeli rozpoznanie zawału mózgu jest niepewne,
postępujemy tak jak w krwotoku mózgowym.
Chorych po krwotoku mózgowym pozostawia się w łóżku przez 4 6 tygodni,
a usprawnianie prowadzi się dość ostrożnie ze względu na częste współistnienie
nadciśnienia tętniczego. Najwięcej kłopotu sprawiają chorzy z porażeniem połowiczym po
zatorze tętnic mózgowych. W tym przypadku energiczniejsze ćwiczenia mogą wywołać
następny zator. Sytuacja jest tu trudna z tego względu, że zwykle są to ludzie młodzi
i potrzeba usprawniania jest oczywista.
Podczas pionizacji chorego, a zwłaszcza przy nauce chodzenia, należy pamiętać
o zabezpieczeniu porażonej kończyny górnej, która zwisając może doprowadzić do
nadwichnięcia w stawie ramiennym. Aby do tego nie dopuścić, stosuje się specjalne
podwieszki lub temblaki zrobione ze zwykłej chusty.
6
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
W trzecim okresie rehabilitacji przystosowuje się chorego do warunków, w jakich będzie
nadal żył i pracował. Ćwiczeń nie należy przerywać, nawet jeżeli nie uzyska się pełnej
sprawności ruchowej. Po wyjściu ze szpitala chorzy powinni nadal kontynuować ćwiczenia
w domu i jednocześnie być pod stałą opieką poradni rehabilitacyjnej oraz korzystać
z leczenia usprawniającego w sanatoriach rehabilitacyjnych. Czas i sposób prowadzenia
ćwiczeń należy uzależnić od stanu narządu krążenia i oddychania. Pacjenci, u których
wystąpiły zaburzenia mowy o typie afazji, wymagają usprawnienia prowadzonego przez
logopedów. W zakres rehabilitacji chorych wchodzi nauka czynności życia codziennego.
Wcześnie rozpoczęta i prawidłowo prowadzona rehabilitacja ma tu szczególne znaczenie.
Większość chorych, którzy przeżyli udar mózgowy, powinna nauczyć się chodzić i żyć
w miarę samodzielnie.
Krwotok podpajęczynówkowy (haemorrhagia subarachnoidalis)
Istotą krwotoku podpajęczynówkowego jest nagłe krwawienie do zewnętrznych
przestrzeni płynowych, tj. między pajęczynówką a oponą miękką. Obraz kliniczny cechuje
nagły silny ból głowy, zlokalizowany w potylicy i karku, połączony z wymiotami. Bardzo
często  jakkolwiek nie jest to regułą  występuje w chwilę potem utrata przytomności
lub napad drgawkowy. Chory może odzyskać przytomność po krótkim czasie, niekiedy
zaburzenia świadomości trwają długo i wtedy rokowanie znacznie się pogarsza. Badanie
przedmiotowe wykazuje objawy oponowe, które mogą się rozwinąć po kilku godzinach.
Niekiedy stwierdza się objawy ogniskowe, zależnie od umiejscowienia krwawiącego
naczynia, np. niedowład połowiczy lub afazję. Dość znamienne są porażenia nerwów
ruchowych gałek ocznych, co spowodowane jest częstą lokalizacją tętniaków w ich
pobliżu.
Najczęstszą przyczynę krwotoków podpajęczynówkowych stanowią tętniaki mózgu.
Z innych przyczyn wymienić należy urazy, skazy krwotoczne, nadciśnienie tętnicze,
zakażenia. W około 10 20% przypadków przyczyny nie daje się ustalić.
Rozpoznanie opiera się na badaniu płynu mózgowo-rdzeniowego, które jest zasadniczo
wskazane w każdym przypadku nagłego, bardzo silnego bólu głowy. Płyn mózgowo-
rdzeniowy jest mniej lub bardziej krwawy, a po odwirowaniu lekko żółty. Wszystkie
przypadki wymagają badania angiograficznego.
Tętniak mózgu (aneurysma cerebri)
Tętniakiem nazywamy miejscowe rozszerzenie ściany naczynia. Kształt tętniaka bywa
rozmaity, np. woreczkowaty lub wrzecionowaty. Najczęstsze są tętniaki wrodzone,
umieszczone w obrębie koła tętniczego mózgu, a więc tętnicy łączącej przedniej (50%),
7
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
szyjnej wewnętrznej, łączącej tylnej, środkowej mózgu, rzadziej tętnicy podstawnej.
Tętniaki nabyte  zasadniczo rzadkie  powstają w wyniku miażdżycy, kiły, urazów,
zapaleń ścian naczyniowych. Pod względem klinicznym tętniak może powodować objawy
ogniskowe, np. porażenia sąsiadujących z nim nerwów czaszkowych lub (przy znacznej
wielkości) objawy guza mózgu, a przede wszystkim krwawienia podpajęczynówkowego.
Do chwili wystąpienia tego ostatniego wiele tętniaków przebiega bezobjawowo.
Rozpoznanie tętniaka ustala się za pomocą angiografii.
Pielęgnowanie
Chorzy z krwotokiem podpajęczynówkowym wymagają szczególnej opieki pielęgniarskiej.
Z chwilą rozpoznania tej jednostki chorobowej należy pacjenta natychmiast położyć do
łóżka, powinien on leżeć płasko, być często odwracany na boki, należy zapewnić choremu
spokój. Pacjent nie powinien opuszczać łóżka przez okres 6 tygodni. Jeżeli jest
przytomny, można podawać do picia małe ilości płynów, prowadzić bilans wodny, należy
kontrolować ciśnienie krwi. Choremu zakłada się cewnik do pęcherza moczowego
i kontroluje ilość oddawanego moczu. Rodzinę pacjenta należy przygotować do
odwiedzin, wyjaśnić sens niektórych zabiegów pielęgniarskich. Należy uprzedzić bliskich,
aby nie opowiadali choremu o zmartwieniach i kłopotach rodzinnych, nie demonstrowali
przerażenia, przygnębienia czy rozpaczy. Emocjonalne przeżycia chorego rzutują na
pracę układu krążenia i mogą pogorszyć jego stan fizyczny.
Ponowne krwawienie z tętniaka, który nie był operowany, występuje najczęściej po
upływie 14 dni od pierwszego krwawienia (ok. 50% przypadków). Każde następne
krwawienie pogarsza rokowanie i dlatego tak ważna jest obserwacja chorego i troskliwa
opieka pielęgniarska, która może zapobiec pogorszeniu się stanu zdrowia chorego.
Jeżeli są wskazania do zabiegu chirurgicznego, to wykonuje się zabieg operacyjny.
Zabieg operacyjny polega na podwiązaniu tętniaka, zabezpieczeniu go przez obłożenie
mięśniami lub masą plastyczną. Zabieg operacyjny może być wykonany jedynie
u chorych, których stan wywołany krwotokiem nie jest zbyt ciężki.
Pomocna przy kwalifikacji chorych do zabiegu operacyjnego jest pięciostopniowa skala
Botterella, określająca stan chorego:
Ż# I stopień: niewielki ból głowy z nieznaczną sztywnością karku, nie ma ubytkowych
objawów neurologicznych,
Ż# II stopień: miernie silny lub silny ból głowy, wyraz
na sztywność karku, uszkodzenie
nerwów czaszkowych,
8
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Ż# III stopień: zamroczenie, lekkie objawy uszkodzenia ośrodkowego układu
nerwowego,
Ż# IV stopień: śpiączka, niedowład połowiczy, objawy oponowe, zaburzenia
wegetatywne,
Ż# V stopień: głęboka śpiączka, nasilone zaburzenia wegetatywne, zaburzenia
oddechowe, sztywność odmóżdżeniowa.
Jeśli stan chorego jest dobry, chory jest przytomny lub tylko zamroczony (I III stopień)
i badanie angiograficzne wykazuje tętniaka, to leczenie operacyjne jest wskazane.
U chorych nieprzytomnych, w ciężkim stanie ogólnym, z objawami uszkodzenia
ośrodkowego układu nerwowego wyniki leczenia operacyjnego są niepomyślne.
9
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
2. Pielęgnowanie pacjenta ze stwardnieniem rozsianym
Stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex) jest chorobą demielinizacyjną. Jest to
najczęstsza spośród pierwotnych chorób ośrodkowego układu nerwowego. Jej istota
polega na występowaniu w układzie nerwowym rozsianych ognisk demielinizacji.
Wspólną cechą chorób określanych jako demielinizacyjne jest fakt, że pierwotnym  jak
się wydaje  zjawiskiem patologicznym jest uszkodzenie i rozpad osłonek mielinowych
głównie w ośrodkowym układzie nerwowym, tj. mózgu i rdzeniu. Demielinizacja zachodzi
również w innych chorobach, ale jest zjawiskiem zasadniczo wtórnym w stosunku do
zmian zapalnych, naczyniowych. Osłonki mielinowe otaczają włókna nerwowe o przekroju
powyżej 2 mikronów zarówno w ośrodkowym, jak i obwodowym układzie nerwowym. Są
one wytwarzane przez komórki glejowe (układ ośrodkowy) lub komórki Schwanna (nerwy
obwodowe) i zbudowane z blaszek, składających się z dwumolekularnych lipidów,
pokrytych pojedynczą warstwą cząstek białka. Osłonka mielinowa odgrywa zasadniczą
rolę w przewodzeniu bodz
ców nerwowych, dlatego też przy jej uszkodzeniu dochodzi do
objawów ubytkowych, nawet jeśli włókno osiowe pozostaje nienaruszone. Dotychczas nie
wiadomo, jaka jest przyczyna demielinizacji.
Pierwsze oznaki choroby pojawiają się na ogół między 20 a 40 rokiem życia. Jedną
z najbardziej znamiennych cech stwardnienia rozsianego jest przebieg rzutami. W czasie
rzutu dość nagle ujawniają się określone objawy, które po pewnym czasie mogą się
cofnąć całkowicie lub częściowo. Następuje wtedy remisja choroby, kolejny rzut może
nastąpić po różnym okresie. Zwykle po kilku rzutach dochodzi do całkowitego
inwalidztwa.
Do podstawowych objawów choroby należą zaburzenia wzrokowe (pozagałkowe zapalenie
nerwu wzrokowego), zaburzenia słuchowe (niedosłuch, szumy, świsty), zawroty głowy,
niedowłady lub porażenia spastyczne kończyn (najczęściej dolnych), oczopląs, który
spowodowany jest uszkodzeniem układu przedsionkowego. Do objawów należą także
zaburzenia równowagi, chodu, drżenia zamiarowe (zwłaszcza kończyn górnych), mowa
skandowana oraz zaburzenia czynności zwieraczy.
W przebiegu choroby może dojść do zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, euforia,
lekkie otępienie, chwiejność emocjonalna, zespoły hipochondryczne lub histeryczne.
10
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
W stwardnieniu rozsianym wyodrębnia się postacie: rdzeniową, mózgowo-rdzeniową
i móżdżkową.
Wydolność ruchową pacjenta można mierzyć skalą liczbową, np. skalą Kurtzkego.
Skala stopnia rozwoju stwardnienia rozsianego według Kurtzkego:
0  stan prawidłowy.
1  drobne objawy neurologiczne, nieupośledzające czynności.
2  lekkie upośledzenie czynnościowe (zaburzenia chodu, zaburzenia widzenia, słabość
lub spastyczność kończyn).
3  średnio ciężkie upośledzenie czynności (monopareza, lekki niedowład połowiczy,
lekka niezborność, zaburzenia pęcherzowe).
4  poważne zaburzenia czynnościowe upośledzające, ale nie uniemożliwiające
normalnego życia i pracy.
5  niemożność pracy, możliwość przejścia najwyżej 500 m bez pomocy.
6  chód możliwy w krótkich odcinkach, za pomocą kul lub lasek.
7  poruszanie się tylko za pomocą wózka.
8  całkowite unieruchomienie w łóżku z możliwością posługiwania się kończynami
górnymi.
9  całkowite unieruchomienie w łóżku bez możliwości wykonywania jakichkolwiek
czynności.
10  śmierć na skutek stwardnienia rozsianego.
Pielęgnowanie chorego
Jak wspomniano wyżej, choroba przebiega rzutami. Podczas rzutu wskazana jest
hospitalizacja chorego w oddziale neurologicznym. Ważna jest opieka instrumentalno-
manualna, w ramach której pielęgniarka przede wszystkim kontroluje i dokumentuje
wyniki pomiarów tętna, ciśnienia, oddechu, temperatury, stanu świadomości. Prowadzi
obserwację pod kątem występowania zaburzeń czucia i motoryki, jak parestezje
i niedowłady, zaburzeń koordynacji ruchowej i drżenia zamiarowego oraz zaburzeń
mikcji, a także rozpoznawania trudności z połykaniem.
Ze względu na przeważnie siedzący i leżący tryb życia, szczególnie w zaawansowanej
postaci stwardnienia rozsianego, chorzy są narażeni na odleżyny. Dlatego powinni się
przemieszczać co 3 4 godziny zarówno w dzień, jak i w nocy. Wskazana jest zmiana
pozycji w łóżku oraz jest używanie materaców przeciwodleżynowych. Innym sposobem
zapobiegania odleżynom jest unoszenie się co 15 minut, aby choć na chwilę odciążyć
pośladki.
11
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Bardzo ważnym elementem w stwardnieniu rozsianym jest gimnastyka. Celem ćwiczeń
jest:
Ż# poprawa siły i kondycji organizmu,
Ż# utrzymanie pełnego zakresu ruchów czynnych,
Ż# skompensowanie zaburzeń koordynacji,
Ż# normalizacja napięcia mięśniowego,
Ż# profilaktyka powikłań.
Usprawnienie powinno być wprowadzone jak najwcześniej i systematycznie, w myśl
zasady: minimum ruchu podczas rzutu choroby i maksimum podczas remisji, przy czym
należy uwzględnić postać i stopień ciężkości choroby.
Ogólne wskazówki:
Ż# nie wolno podejmować żadnych ćwiczeń w ostrym okresie choroby,
Ż# po opuszczeniu szpitala, gdzie stosowano rehabilitację należy w celach adaptacji
zrobić 10 dni przerwy przed samodzielnymi ćwiczeniami,
Ż# czas ćwiczeń jednorazowo nie powinien przekroczyć 20 minut, wskazane są krótsze,
ale częstsze okresy aktywności,
Ż# unikać ćwiczeń siłowych,
Ż# nie wykonywać ćwiczeń po posiłkach i w upalne dni.
W ramach usprawnienia ruchowego pacjentom zaleca się różnego rodzaju ćwiczenia:
1. Ćwiczenia pozycyjne odprężające i rozluz
niające mięśnie są wykonywane w pozycji na
plecach, z kończynami górnymi na brzuchu lub na karku, zaś kończynami dolnymi
zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych.
2. Ćwiczenia przeciwko spastyczności opierają się na usprawnianiu metodą Berty Bobath,
polegającą na przyjmowaniu odpowiedniej pozycji przeciwdziałającej spastyczności,
mającą na celu tłumienie odruchów patologicznych.
3. Postępowanie w drżeniu zamiarowym  towarzyszy ono wykonywanym czynnościom,
często uniemożliwiając ich płynny przebieg, np. problemem może być podniesienie
szklanki z herbatą i póz
niej wypicie jej. Często występuje niezborność ruchu (ataksja).
Wskazane są rytmiczne ćwiczenia wahadłowe stawów barkowych i biodrowych.
4. Ćwiczenia oddechowe  w pozycji leżącej należy wykonywać głębokie wdechy przez
nos, wciągając brzuch i rozszerzając klatkę piersiową, zaś wydechy  ustami
z rozluz
nieniem mięśni brzucha i klatki piersiowej. Następnie należy usiąść
i wykonywać ćwiczenia oddechowe z równoczesnymi wymachami rąk. Głęboki wdech
12
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
nosem z równoczesnym szybkim wymachem rąk w górę, następnie pełny wydech ze
świstem i opuszczaniem ramion w dół.
Chorym na stwardnienie rozsiane zalecana jest typowa dieta prozdrowotna.
Uzasadnieniem dla wskazań dietetycznych w stwardnieniu rozsianym jest to, że niedobór
nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz soli mineralnych zwiększa nasilenie
immunologicznego procesu zapalnego. W tabeli II przedstawiono produkty spożywcze
wskazane i przeciwwskazane.
Tabela 1. Wskazania i przeciwwskazania dietetyczne
Produkty wskazane Produkty, których należy się wystrzegać
Chude mleko, sery, jogurt niskotłuszczowy Tłuste mleko, sery, masło, śmietana, sery żółte
Pieczywo bezglutenowe, razowe przetwory Pieczywo jasne
z ryżu, kukurydzy, soi, prosa
Króliki, drób, nerki, ozorek, dzikie ptactwo Wieprzowina, wołowina w postaci smażonej
Świeże ryby Wędzone i solone ryby, potrawy konserwowane
Oleje: słonecznikowy, sojowy, lniany, Smalec, słonina, łój, masło
kukurydziany, z oliwek
Cukier trzcinowy, miód Używki, cukier rafinowany, ciasta, torty, lody,
dżemy, czekolada
y
ródło: Adamczyk, 2000: 62.
Pacjenci ze stwardnieniem rozsianym borykają się z problemami psychologicznymi.
Obawy chorych dotyczą:
Ż# aktualnego stanu zdrowia,
Ż# przyszłości własnej i rodziny,
Ż# finansów,
Ż# natury osobisto-intymnej,
Ż# lęku przed samotnością,
Ż# braku perspektyw na przyszłość.
Chorzy martwią się, że choroba stawia ich na przegranej pozycji, uniemożliwiając
realizację celów życiowych, założenie rodziny, karierę zawodową. Psychoterapia
wspierająca powinna pomóc pacjentowi spojrzeć na swoją sytuację inaczej, zmienić
niektóre plany życiowe. Zrozumiały jest niepokój o swój stan zdrowia, ale chorego należy
uświadamiać, że właściwe leczenie, prowadzenie zdrowego stylu życia, właściwa
13
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
pielęgnacja i rehabilitacja, a także dbałość o jakość życia  jeśli nawet nie powstrzymają
pogłębiania choroby  to złagodzi jej przebieg, a aktywność intelektualna pomoże
pacjentowi dłużej funkcjonować w sferze psychicznej. Jest to bardzo ważne zadanie dla
pielęgniarki, która powinna wspierać pacjenta i jego rodzinę. Szczera rozmowa z
pacjentem, jego rodziną (edukacja członków rodziny) przedstawienie wzajemnych
oczekiwań i obaw, mogą przynieść rozwiązanie trudnej sytuacji. Wiele zależy od dobrej
woli i postawy członków rodziny, dlatego współpraca z nimi jest niezbędna.
14
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
3. Padaczka  postępowanie pielęgniarki
Padaczką nazywamy stan chorobowy, który przejawia się nawracającymi zaburzeniami
czynności mózgu pod postacią rozmaitych napadów. Napady te przebiegają najczęściej 
ale nie wyłącznie  z utratą przytomności, a podłoże ich stanowią nadmierne,
gwałtowne, patologiczne wyładowania grupy komórek nerwowych. Znanych jest
kilkadziesiąt postaci napadów padaczkowych. U chorych może występować tylko jeden
rodzaj napadów lub kilka ich rodzajów w różnych kombinacjach. Tradycyjnie napady
można podzielić na:
Ż# duże,
Ż# małe,
Ż# napady jacksonowskie  związane z okolicą ruchowo-czuciową,
Ż# skroniowe.
W ostatnich latach zgodnie z ogólnie przyjętym podziałem najczęściej spotykamy
następujące typy napadów padaczkowych:
Ż# napady uogólnione, które dzielą się na napady submaksymalne (napady małe)
i napady maksymalne (napady duże),
Ż# napady częściowe (napady ogniskowe)  mogą być proste (ogniskowe napady
ruchowe  Jacksona) i częściowo złożone (głównie napady skroniowe). Napady
częściowe mogą się uogólnić i wtedy używa się określenia napad częściowy
uogólniony.
Duży napad padaczkowy (grand mal, paroxysmus major), czyli uogólniony napad
maksymalny bywa często poprzedzony aurą (I faza napadu), tzn. rozmaitymi
subiektywnymi odczuciami trwającymi kilka lub kilkanaście sekund. Aura może mieć
charakter zmysłowy (np. dzwonienie w uszach, zmiana barwy otoczenia, błyski przed
oczami, wrażenia przykrego zapachu), czuciowy (parestezje, najczęściej jednostronne),
ruchowy (drgania określonych grup mięśniowych), wegetatywny (przyspieszenie tętna,
zblednięcie, zaczerwienienie, ucisk w nadbrzuszu, czyli tzw. aura Gowersa) oraz
psychiczny (lęk). Następnie chory traci nagle przytomność, upada, wydając niekiedy
krótki krzyk, pojawiają się drgawki toniczne (II faza napadu), tzn. wyprężenie ciała
z zatrzymaniem oddechu i sinicą. Stan ten trwa kilka sekund, po czym występują drgawki
kloniczne (III faza napadu), piana na ustach, przygryzienie języka, często mimowolne
oddanie moczu. W tym czasie u chorego można stwierdzić rozszerzenie z
renic, brak ich
reakcji na światło, obustronny objaw Babińskiego. Drgawki kloniczne trwają kilka minut,
po czym następuje ostatnia faza napadu (IV), tj. ponapadowy sen lub stan pomroczny.
15
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Śpiączka po napadzie może trwać kilka godzin, a w okresie odzyskiwania świadomości
chory może być pobudzony.
Napad mały (petit mal) przejawia się nagłym i przejściowym zaburzeniem świadomości
(absence). Podczas napadu chory na chwilę przerywa czynność, którą wykonuje, przez
moment pozostaje nieruchomy i następnie podejmuje przerwaną czynność, nie zdając
sobie sprawy, co się z nim działo. Małym napadom towarzyszyć mogą objawy ruchowe
w postaci zwrotu gałek ocznych ku górze, szybkiego mrugania powiekami, kiwania głową,
nagłego opadnięcia głowy. Ten typ napadów występuje prawie wyłącznie u dzieci.
Padaczka skroniowa (epilepsia temporalis) powstaje wskutek wyładowań
padaczkowych w obrębie płata skroniowego. Na napad skroniowy składają się
najrozmaitsze objawy:
Ż# psychosensoryczne  do których należą rozmaite iluzje, zwłaszcza węchowe
i smakowe, pojawiające się napadowo (przykry smak lub zapach) oraz złożone
halucynacje wzrokowe lub słuchowe,
Ż# psychomotoryczne  polegające na automatycznym przymusowym wykonywaniu
różnych czynności w postaci żucia, mlaskania, wysuwania języka, poprawiania
odzieży, wykonywania czynności bardziej złożonych, jak np. otwieranie okna,
rozbieranie się, ścielenie łóżka,
Ż# wegetatywne  obejmujące napadowe przyspieszenie czynności serca, zblednięcie
lub zaczerwienienie, bóle brzucha,
Ż# intelektualno-emocjonalne objawy napadu skroniowego dotyczą między innymi
przymusowych myśli, złudzeń pamięciowych, napadów lęku.
Obraz napadów skroniowych jest bardzo rozmaity. Przeżywane przez chorych emocje,
wrażenia i doznania są czasem tak dziwaczne, że następuje podejrzenie nerwicy. Stały
charakter i napadowość ułatwiają rozpoznanie. Napad przebiega zazwyczaj
z zaburzeniami świadomości, które nie są zbyt głębokie i chory potrafi opisać przeżyte
wrażenia.
Napady Jacksona (epilepsia Jackson), czyli napady częściowe proste, są to napady
związane z ogniskiem padaczkowym w okolicy ruchowo-czuciowej. Rozróżniamy napady
ruchowe i czuciowe. Napad ruchowy charakteryzuje się występowaniem jednostronnych
drgawek klonicznych przy zachowaniu przytomności. Drgawki rozpoczynają się zwykle
w obrębie ust lub ręki i rozprzestrzeniają się (tzw. marsz jacksonowski) na całą połowę
ciała. Napady czuciowe charakteryzuje wystąpienie parastezji w tym samym zakresie.
16
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Stan padaczkowy (status epilepticus) jest to stan, w którym napady duże lub
uogólnione powtarzają się jeden po drugim, a między napadami chory nie odzyskuje
przytomności. Stan ten może trwać kilka dni, jest on groz
ny dla życia i nieraz kończy się
śmiercią. Stan padaczkowy stanowi wskazanie do hospitalizacji.
Postępowanie podczas napadu padaczkowego
Zasady postępowania:
1. Zachować spokój i opanowanie.
2. Chronić pacjenta przed osobami ciekawskimi.
3. Usunąć chorego z niebezpiecznej strefy, w której może on doznać urazów.
4. Chronić głowę przed urazami, podkładając pod nią coś miękkiego.
5. Nie należy otwierać zaciśniętych ust, gdyż do przygryzienia języka dochodzi na
początku napadu i otwieranie ust nic nie pomoże. Może natomiast dojść do
pogryzienia palców udzielającemu pomocy podczas fazy klonicznej. Podczas
wciskania łyżeczki lub innego przedmiotu można spowodować uszkodzenie zębów
chorego.
6. Zalecane jest ułożenie chorego w pozycji pośredniej (między leżeniem na boku i na
plecach). Ułożenie na wznak może powodować zapadnięcie języka w głąb gardła.
7. Nie wykonywać sztucznego oddychania. Zatrzymanie oddechu trwa krótko i nie
stanowi niebezpieczeństwa dla życia.
8. Nie powstrzymywać chorego w czasie drgawek.
9. Nie podawać żadnych leków.
10. Nie podawać nic do picia ani jedzenia aż do momentu odzyskania świadomości.
11. Po ustąpieniu napadu ułożyć chorego na boku w celu ułatwienia oddychania
i odpływu śliny, co przeciwdziała zachłyśnięciu.
12. Po napadzie nie wypytywać chorego, zostawić w spokoju, chory może być
zamroczony.
Jeżeli pacjent znajduje się w stanie padaczkowym, należy otoczyć go troskliwą opieką
pielęgniarską, do momentu uzyskania świadomości postępować jak z chorym
nieprzytomnym. W dokumentacji pacjenta należy odnotować przebieg ataku, czas jego
trwania i nasilenia. Jeśli był to pierwszy napad, należy odnotować reakcję z
renic na
światło, objaw Babińskiego, rodzaj upadku, mimowolne oddanie moczu. Pomoc choremu
oraz członkom rodziny (edukacja zdrowotna) w celu utrzymania optymalnego zdrowia
powinna być wyuczoną formą zachowania zwanego samoopieką. Pielęgniarka powinna
edukować chorego i rodzinę jak żyć z tą chorobą.
17
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
4. Zespoły korzeniowe  pielęgnowanie chorych
Bóle kręgosłupowo-korzeniowe są następstwem uszkodzenia kręgosłupa. Zespoły bólowe
powodują dolegliwości w różnych częściach kręgosłupa, najczęściej w karku i części
lędz
wiowo-krzyżowej. Bóle promieniują do kończyn i opasują tułów. Bóle kręgosłupa
określane są jako ból karku, ból krzyża, rwa udowa, rwa kulszowa, rwa barkowa, rwa
ramienna, nerwoból międzyżebrowy lub podżebrowy.
Przyczyny bólowych zespołów kręgosłupowo-korzeniowych mogą być następujące:
Ż# zaburzenia rozwojowe kręgosłupa (wrodzone dysplazje, dystrofie tworzące się
w okresie wzrostowym),
Ż# przedwczesne zużywanie się struktury kostno-stawowej kręgosłupa, przede
wszystkim krążków międzykręgowych (choroba zwyrodnieniowa),
Ż# wszelkie przebyte choroby kręgosłupa i makro- oraz mikrourazy (np. powtarzające się
przeciążenia).
Rwa kulszowa należy do najczęściej występujących zespołów chorobowych,
charakteryzuje się bólem promieniującym od okolicy lędz
wiowo-krzyżowej do pośladka
oraz przeważnie do kończyny dolnej. Choroba zaczyna się często ostro, po wysiłku
związanym z nagłym ruchem kręgosłupa. Niekiedy jednak początek jest powolny, a bóle
nasilają się stopniowo. Przyczynę większości przypadków rwy kulszowej stanowią zmiany
zwyrodnieniowe w obrębie kręgosłupa oraz uszkodzenie krążków międzykręgowych, co
prowadzi do wypuklenia lub wypadnięcia jądra miażdżystego i ucisku odpowiednich
korzeni rdzeniowych.
Pielęgnowanie chorego
Skuteczność leczenia w zespołach bólowych kręgosłupowo-korzeniowych zależy od
rodzaju choroby, ogólnego stanu zdrowia, szybkiego rozpoznania i osobowości chorego.
Gdy dolegliwości bólowe są silne, przewlekła niesprawność znaczna, a chory jest
nastawiony pesymistycznie i nie współpracuje z personelem, wówczas szybko popada
w zniechęcenie.
Ostre bóle korzeniowe w okolicy lędz
wiowo-krzyżowej wymagają leżenia w łóżku na
sztywnym podłożu w pozycji, która uśmierza ból. Ułożenie z przodozgięciem tułowia jest
najkorzystniejsze. Choremu podpiera się kończyny dolne zgięte pod kątem 900 w stawach
biodrowych i kolanowych, a tułów unosi się do kąta 300, natomiast bóle w okolicy odcinka
szyjnego kręgosłupa, przebiegające z usztywnieniem karku i rwą ramienną, zmniejszają
18
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
się, jeżeli ułożenie chorego jest poziome, z podparciem głowy w przodozgięciu do kąta
10 150 (wałek lub złożona mała poduszka pod karkiem).
Jednym z najważniejszym zadań dla pielęgniarki, która opiekuje się chorym w ciężkim
stanie, jest walka z bólem. W tym przypadku nie należy lekceważyć skarg chorego, że
nadal cierpi, mimo podania środka przeciwbólowego. Ważna jest również psychika
pacjenta  chory może mieć poczucie ciężkiej i nieuleczalnej choroby, której należy się
poddać. Zdarza się, że u chorych występują reakcje histeryczne lub hipochondryczne, lęki
oraz fobie. Pojawiają się również czasami lekkie stany depresyjne, które mogą
demobilizować chorego.
W związku z tym pielęgniarka powinna troskliwie zająć się chorym, poświęcić mu więcej
czasu niż tego wymaga jego stan ogólny. Rozmowa terapeutyczna i okazane ciepło mogą
mieć duży wpływ na jego stan psychiczny. Pacjent nie czuje się wtedy odrzucony.
Pielęgniarka może zaproponować choremu oglądanie telewizji, lekturę odpowiednich
książek i czasopism, bowiem pozwala to na odwrócenie uwagi od doznań chorobowych
oraz wypełni choremu  który nie może wstać z łóżka  czas.
Oprócz leczenia farmakologicznego stosuje się gimnastykę (ćwiczenia fizyczne) oraz
rehabilitację chorego, w celu przywrócenia go do prawidłowego funkcjonowania.
Ćwiczenia fizyczne powinny być dobierane w taki sposób, aby odpowiadały rzeczywistej
wydolności organizmu. W przypadku kręgosłupa stosowanie ćwiczeń jako formy ruchu
leczniczego ma charakter profilaktyczny, gdyż nie dopuszcza do występowania większych
zniekształceń i zapobiega pojawianiu się bólów kręgosłupa wywoływanych
przedwczesnym powstawaniem zmian zwyrodnieniowych.
Usprawnianie chorych z bólami będzie ułatwione, jeśli chory nauczy się prawidłowo
oddychać podczas wykonywania ćwiczeń, gdyż układ oddechowy ma decydujący wpływ
na sprawność ogólną oraz postawę jednostki. Chociaż oddychanie ma charakter
czynności rytmicznej, niezależnej od naszej woli i świadomości, to jednak częściowo
może być kontrolowane i wspomagane przez wolę. Dzięki temu możemy np. świadomie
przedłużać wdech i wydech, siłę i częstość oddechu.
Każde ćwiczenie fizyczne oddziałuje prawidłowo wtedy, gdy wykonuje się je bardzo
dokładnie, przestrzegając schematu:
Ż# pozycja wyjściowa,
Ż# ćwiczenie zasadnicze,
19
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Ż# powrót do pozycji wyjściowej,
Ż# chwilowy odpoczynek.
Jeżeli wykonujemy ćwiczenia, należy uświadomić sobie, że tylko ich systematyczne
wykonywanie może poprawić naszą kondycję i wydolność naszego kręgosłupa.
20
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Słownik
Afazja  osłabienie zdolności lub niemożność komunikowania się za pomocą mowy lub
pisania; niemożność posługiwania się danym językiem. Afazja Broki to zaburzenia
artykulacji bądz
mówienia w danym języku (afazja ekspresyjna, przednia, ruchowa,
niepłynna). Afazja całkowita to trudności w rozumieniu, powtarzaniu i mówieniu. Afazja
Wernickego  trudności w rozumieniu języka mówionego (afazja recepcyjna, tylna,
czuciowa, płynna).
Afazja amnestyczna (nominalna)  znamionuje się trudnością w nazywaniu
pokazywanych przedmiotów.
Afonia  utrata głosu.
Agenezja  brak rozwoju narządu.
Agnozja  brak czuciowo-percepcyjnej zdolności do rozpoznawania przedmiotów.
Wyróżnia się agnozję dotykową (niemożność rozpoznawania przedmiotów za pomocą
dotyku), słuchową (niemożność identyfikacji dz
więku), wzrokową (niemożność
rozpoznawania obiektu za pomocą wzroku).
Agrafia  niemożność pisania.
Akineza (bezruch)  brak lub utrata zdolności do wykonywania ruchów dowolnych.
Występuje w chorobie Parkinsona.
Aleksja  afazja wzrokowa, ślepota słowna. Jest to utrata zdolności do zrozumienia
znaczenia wyrazów pisanych lub drukowanych.
Apraksja  zaburzenie ruchu dowolnego, niemożność wykonania celowego ruchu,
niezdolność do właściwego użycia określonych przedmiotów (np. narzędzi).
Arefleksja  brak odruchów.
Ataksja  brak koordynacji. Niezdolność do koordynacji mięśni w trakcie wykonywania
ruchu dowolnego.
21
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Atrofia mięśni  zanikanie mięśni wskutek uszkodzenia obwodowego neuronu
ruchowego.
Bezmózgowie  agenezja półkul mózgu i móżdżku. Brak pokrywy czaszki powstaje
w wyniku niezamknięcia przedniego otworu cewy nerwowej.
Bradykinezja  krańcowe spowolnienie ruchów, występuje w chorobie Parkinsona.
Drgawki  są to zjawiska ruchowe wywołane patologicznymi wyładowaniami w pewnych
grupach neurogenów.
Dysfagia  trudności w połykaniu.
Dyskineza  zaburzenia ruchowe charakterystyczne dla stanów patologicznych układu
pozapiramidowego. Ruchy charakteryzują się stereotypią, automatyzmem i niemożnością
zahamowania.
Dystrofia  w odniesieniu do chorób mięśni oznacza nieprawidłowy rozwój
uwarunkowany genetycznie (np. dystrofia mięśniowa).
Dyzartia  zaburzenia artykulacji spowodowane porażeniem (np. porażeniem nerwu
błędnego).
Dziurowatość mózgu  jamistość mózgu spowodowana miejscową agenezją płaszcza
korowego, torbiele wyścielone są ependymą.
Konfabulacja  udzielanie dziwacznych, niepoprawnych odpowiedzi. Występuje
w psychozie Wernickego-Korsakowa.
Krwiak  gromadzenie się wynaczynionej krwi. Obejmuje też krwotok (krwiak
podtwardówkowy i nadtwardówkowy).
Małomózgowie  mały mózg ważący mniej niż 900 g.
Mowa skandowana  rodzaj dyzartrii, typowy w chorobach móżdżku. Pacjent
wypowiadając słowa, dzieli je na sylaby.
22
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Napady hakowe  rodzaj padaczki psychomotorycznej, w której występują halucynacje
smakowe i węchowe. Powstają w rezultacie uszkodzenia części przyśrodkowej płata
skroniowego (haka).
Nerwoból  jest związany z uszkodzeniem nerwu obwodowego, ma charakter ostry,
rwący, promieniuje wzdłuż okolicy unerwionej przez dany nerw.
Neuralgia  napadowe bóle jednej lub wielu gałęzi nerwowych.
Niedowład  zmniejszenie zakresu ruchu lub osłabienie siły.
Obrzęk mózgu  nieprawidłowe gromadzenie się płynu w mózgu związane
z wolumetrycznym przerostem tkanki mózgowej. Może być naczyniopochodny,
cytotoksyczny lub wynikający z obu tych mechanizmów.
Porażenie  utrata siły mięśniowej wskutek odnerwienia (np. po uszkodzeniu
obwodowego neuronu ruchowego ).
Parastezje lub dyzestezje (czucie opaczne)  przykre wrażenia pojawiające się
w postaci drętwienia, mrowienia, uczucia przebiegania prądu lub zimna (parastezje
termiczne).
Ruchy mimowolne  w uszkodzeniu układu pozapiramidowego  wykonywane
niezależnie od woli chorego, przeważnie niemożliwe do opanowania.
Skurcz mięśni  skurcze patologiczne wynikłe ze stanów chorobowych.
Spastyczność  wzrost napięcia mięśniowego (hypertonia) i wygórowanie (wzmożenie)
odruchów miotatycznych. Występuje przy uszkodzeniach ośrodkowego neuronu
ruchowego.
Zespół Arnolda i Chiariego  zespół charakteryzujący się wgłębieniem dolnej części
robaka móżdżku i migdałków móżdżku do otworu wielkiego. Często towarzyszą mu
przepuklina oponowo-rdzeniowa, dyzgenezja ciała modzelowatego oraz wodogłowie
zamknięte.
23
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Bibliografia
1. Adamczyk K., 2000: Pielęgniarstwo neurologiczne, Czelej, Lublin.
2. Adamczyk K., 2003: Pielęgnowanie chorych po udarach mózgowych, Czelej, Lublin.
3. Kawczyńska-Butrym Z., 1997: Pielęgniarstwo rodzinne, CEM, Warszawa.
4. Kotowicz J., 2002: Udar mózgu  diagnostyka i postępowanie na progu XXI wieku,
Magazyn Medyczny, nr 4, s. 43 48.
5. Prusiński A., 1974: Podstawy neurologii klinicznej, PZWL, Warszawa.
6. Retinger-Grzesiułowa M., 1988: Neurologia i pielęgniarstwo neurologiczne, PZWL,
Warszawa.
7. Ryglewicz D., 2002: Współczesne aspekty leczenia padaczki, Magazyn Medyczny,
nr 4, s. 17 20.
8. Tynecka-Turowska M., 2003: Postępowanie w samoistnych krwotokach
podpajęczynówkowych, Magazyn Medyczny, nr 4, s. 3 9.
9. Ugniewska C., 1996: Pielęgniarstwo psychiatryczne i neurologiczne, PZWL, Warszawa.
24
Opieka pielęgniarska w schorzeniach układu nerwowego
Literatura podstawowa
1. Adamczyk K., 2000: Pielęgniarstwo neurologiczne, Czelej, Lublin.
2. Adamczyk K., 2003: Pielęgnowanie chorych po udarach mózgowych, Czelej, Lublin.
3. Ugniewska C., 1996: Pielęgniarstwo psychiatryczne i neurologiczne, PZWL, Warszawa.
Literatura dodatkowa
1. Prusiński A., 1974: Podstawy neurologii klinicznej, PZWL, Warszawa.
2. Retinger-Grzesiułowa M., 1988: Neurologia i pielęgniarstwo neurologiczne,
PZWL, Warszawa.
25