Spis tre ci:
1.1 Wst p..............................................................................................................3
1.2 Wymagania prawne dotycz ce wykonywania pomiarów. ......................................3
1.3 Cz sto sprawdzenia okresowego.....................................................................4
1.4 Dobór przyrz dów do bada ..............................................................................5
1.5 Bezpiecze stwo wykonywania pomiarów - kategorie pomiarowe przyrz dów
pomiarowych .................................................................................................5
1.6 Uk ady sieci......................................................................................................6
1.7 Rodzaje pomiarów wykonywanych podczas sprawdze
odbiorczych i okresowych..................................................................................8
1.7.1 Ci g o przewodów .....................................................................................9
1.7.2 Rezystancja izolacji instalacji elektrycznej.......................................................9
1.7.3 Ochrona za pomoc SELV, PELV lub separacji elektrycznej .............................11
1.7.4 Ochrona za pomoc samoczynnego wy czenia zasilania ...............................11
1.7.5 Pomiar rezystancji uziemienia ......................................................................16
1.7.6 Ochrona uzupe niaj ca................................................................................19
1.7.7 Sprawdzenie biegunowo ci..........................................................................19
1.7.8 Sprawdzenie kolejno ci faz ..........................................................................19
1.7.9 Próby funkcjonalne .....................................................................................20
1.7.10 Spadek napi cia .........................................................................................20
1.8 Protoko y z pomiarów .....................................................................................20
1.8.1 Sonel PE4 ......................................................................................................20
1.9 Us ugi laboratoryjne........................................................................................22

1.1 Wst p
W dniu 15 grudniu 2008 zosta a zatwierdzona przez Prezesa PKN norma PN-HD 60364-6:2008
Instalacje elektryczne niskiego napi cia Cz 6: Sprawdzanie.
Zawiera ona wymagania dotycz ce sprawdzania odbiorczego i sprawdzania okresowego
instalacji elektrycznych. Dodatkowo zawiera wymagania dotycz ce protoko owania wyników
sprawdze .
Firma SONEL S.A. oferuje mierniki parametrów instalacji elektrycznych MPI-508, MPI-520 i
MPI-525.
Niniejsza publikacja przedstawia sposób wykorzystania tych mierników do wykonania
pomiarów zgodnie z powy sz norm .
W szczególnych sytuacjach pomiarowych, wymagaj cych specjalistycznych przyrz dów
pomiarowych, SONEL S.A. oferuje m.in. mierniki przeznaczone do pomiarów:
- p tli zwarcia (po ród nich silnopr dowy miernik impedancji p tli zwarcia MZC-310S
z rozdzielczo ci 0,1m przeznaczony do pomiarów m.in. na stacjach transformatoro -
wych),
- rezystancji izolacji z napi ciem pomiarowym do 5kV i zakresem pomiarowym do 5T
dla pomiarów np. kabli, transformatorów (MIC-5000),
- rezystancji uziemienia i rezystywno ci gruntu z zastosowaniem metody dwuc gowej
(MRU-120 i MRU-200) i metody udarowej (MRU-200),
- ma ych rezystancji (mikroomomierze) z rozdzielczo ci pomiaru 0,1 (MMR-630),
- jako ci zasilania (analizator PQM-701).
1.2 Wymagania prawne dotycz ce wykonywania pomiarów
W normie PN-HD 60364-6:2008 podane s dwa rodzaje sprawdze :
- sprawdzenia odbiorcze,
- sprawdzenia okresowe.
Zgodnie z t norm ka da instalacja powinna by sprawdzana podczas monta u i po jego
uko czeniu, przed przekazaniem u ytkownikowi do eksploatacji. Sprawdzenie odbiorcze powinno
obejmowa porównanie wyników z odpowiednimi kryteriami zawartymi m.in. w wieloarkuszowej
normie PN-IEC 60364 w celu sprawdzenia, e wymagania tam zawarte s spe nione. W przypadku
rozbudowy lub zmiany istniej cej instalacji nale y przeprowadzi pe ne badania jak dla nowej
instalacji.
Podczas wykonywania pomiarów nale y zastosowa rodki ostro no ci w celu upewnienia si ,
e sprawdzanie nie spowoduje niebezpiecze stwa dla osób i zwierz t domowych oraz nie
spowoduje uszkodzenia obiektu i wyposa enia nawet, gdy obwód jest wadliwy.
Osoba dokonuj ca sprawdze powinna posiada odpowiednie kwalifikacje i by kompetentna
w zakresie sprawdze . Nale y podkre li , i osoba wykonuj ca pomiary jest odpowiedzialna za
przygotowanie instalacji do pomiarów, ich przeprowadzenie oraz prawid ow ocen wyników
bada (uprawnienia E i D).
Sprawdzenie odbiorcze sk ada si z ogl dzin i prób. Ogl dziny nale y wykona przed próbami,
powinny odby si przed w czeniem zasilania instalacji.
Sprawdzanie okresowe obejmuje czynno ci niezb dne do okre lenia, czy instalacja i wszystkie
elementy jej wyposa enia znajduj si w stanie pozwalaj cym na ich dalsz eksploatacj .

1.3 Cz sto sprawdzenia okresowego
Cz sto sprawdzania okresowego instalacji powinna uwzgl dnia :
- rodzaj instalacji i wyposa enia,
- jej zastosowanie i dzia anie,
- cz sto ci i jako ci konserwacji,
- wp yw warunków zewn trznych, na które jest nara ona.
Zgodnie z obowi zuj cym Prawem Budowlanym (Dz.U. 2006, nr 156, poz. 1118) instalacja
elektryczna i piorunochronna powinna by badana co najmniej raz na 5 lat.
Zaleca si , aby w protokole sprawdzenia okresowego by podany przedzia czasu do nast pnego
sprawdzenia okresowego. Krótsze okresy mi dzy sprawdzeniami powinny by zastosowane dla
poni szych przypadków:
- miejsc pracy lub pomieszcze , gdzie wyst puje ryzyko pora enia elektrycznego,
po aru lub wybuchu spowodowanego degradacj ,
- miejsc pracy lub pomieszcze , w których znajduj si instalacje zarówno niskiego, jak
i wysokiego napi cia,
- obiektów komunalnych,
- terenów budowy (bezwzgl dnie uklad sieci TN-S),
- instalacji bezpiecze stwa (np. o wietlenia awaryjnego).
Niezale nie od wymogów normy, kieruj c si dobr praktyk in yniersk , zalecane okresy
sprawdze dla skuteczno ci ochrony przeciwpora eniowej i rezystancji izolacji podane
s w Tablicy 1.
Tablica 1. Rodzaje i cz sto wykonywania pomiarów
Okres pomi dzy kolejnymi sprawdzeniami
Rodzaj pomieszczenia
Skuteczno ochrony
Rezystancji izolacji
przeciwpora eniowej
O wyziewach r cych nie rzadziej ni o 1 rok nie rzadziej ni o 1 rok
Zagro one wybuchem nie rzadziej ni o 1 rok nie rzadziej ni o 1 rok
Otwarta przestrze nie rzadziej ni o 1 rok nie rzadziej ni co 5 lat
Bardzo wilgotne o wilg. ok. 100%, nie rzadziej ni o 1 rok nie rzadziej ni co 5 lat
wilgotne przej ciowo 75-100%
Gor ce o temperaturze nie rzadziej ni o 1 rok nie rzadziej ni co 5 lat
powietrza ponad 35oC
Zagro one po arem nie rzadziej ni co 5 lat nie rzadziej ni co 1 rok
Stwarzaj ce zagro enie nie rzadziej ni co 5 lat nie rzadziej ni co 1 rok
dla ludzi (ZL I, ZL II, ZL III)
Zapylone nie rzadziej ni co 5 lat nie rzadziej ni co 5 lat
Pozosta e nie wymienione nie rzadziej ni co 5 lat nie rzadziej ni co 5 lat

1.4 Dobór przyrz dów do bada
Przyrz dy pomiarowe oraz urz dzenia nale y dobra zgodnie z odpowiednimi cz ciami
normy PN-EN 61557:
- PN-EN 61557- cz 1 Wymagania ogólne
- PN-EN 61557- cz 2 Rezystancja izolacji
- PN-EN 61557- cz 3 Impedancja p tli zwarcia
- PN-EN 61557- cz 4 Rezystancja przewodów uziemiaj cych i przewodów
wyrównawczych
- PN-EN 61557- cz 5 Rezystancja uziemie
- PN-EN 61557- cz 6 Urz dzenia ró nicowo-pr dowe (RCD) w sieciach TT, TN i IT
- PN-EN 61557- cz 7 Kolejno faz
- PN-EN 61557- cz 10 Wielofunkcyjne urz dzenia pomiarowe do sprawdzania,
pomiarów lub monitorowania rodków ochronnych
Dopuszczalne warto ci b dów dla pomiarów zawarte w tych normach przedstawione s
w Tablicy 2.
Tablica 2. Dopuszczalne warto ci b dów pomiarów wg PN-EN 61557
Dopuszczalny b d pomiaru
Mierzona warto
Rezystancja izolacji 30%
Impedancja p tli zwarcia 30%
Rezystancja przewodów
30%
uziemiaj cych i wyrównawczych
Pr d zadzia ania RCD 10%
Napi cie dotykowe 20%
Obecnie producenci przyrz dów pomiarowych maj obowi zek umieszczania na miernikach
zakresów pomiarowych, przy uwzgl dnieniu dopuszczalnych warto ci b dów podanych
w Tablicy 2. Dawniej podawane zakresy w instrukcjach obs ugi mierników by y zakresami
wy wietlanych warto ci. Przyk adowo w mierniku MPI-525 (MPI-520, MPI-508) dla pomiaru
impedancji p tli zwarcia zakres wy wietlanych warto ci wynosi 0,00 1999 z b dem ą(5%
w.m. + 3 cyfry). Zgodniez norm PN-EN 61557 dopuszczalny b d pomiaru impedancji p tli
zwarcia wynosi 30%. Dla pomiarów z wykorzystaniem przewodów pomiarowych o d ugo ci 1,2m
zakres pomiarowy wynosi 0,13 1999 . Oznacza to, e wyniki pomiarów mieszcz ce si w tym
zakresie maj dok adno lepsz ni 30% i mog by umieszczone w protokole. W przypadku
wyników pomiarów poni ej 0,13 nale y zastosowa inny miernik, specjalistyczny do pomiarów
impedancji p tli zwarcia. Mo e tu by u yty miernik produkcji SONEL S.A. typu MZC-310S. Ten
miernik ma zakres wy wietlania 0,0 1999m . Zakres pomiarowy dla MZC-310S zgodnie z PN-EN
61557 wynosi 7,2m 1999m .
1.5 Bezpiecze stwo wykonywania pomiarów - kategorie pomiarowe
przyrz dów pomiarowych
Przyrz dy pomiarowe s poddawane dzia aniu napi cia roboczego oraz przej ciowym
nara eniom z obwodu, do którego s do czone podczas pomiaru lub badania.
Kiedy przyrz d pomiarowy jest u ywany do pomiaru sieci, przej ciowe nara enia mo na
oszacowa na podstawie miejsca w instalacji, w której wykonuje si pomiary.
5
Norma PN-EN 61010-1 dzieli obwody na nast puj ce kategorie pomiarowe:
- kategoria pomiarowa IV (CAT IV) dotyczy pomiarów wykonywanych przy ródle instalacji
niskiego napi cia. Przyk adem s pomiary urz dze na zabezpieczeniach nadpr dowych.
- kategoria pomiarowa III (CAT III) dotyczy pomiarów wykonywanych w instalacjach
budynków. Przyk adem s pomiary w rozdzielnicach tablicowych, wy cznikach
automatycznych, przewodach instalacji elektrycznej, cznie z kablami, szyny zbiorcze,
czniki, gniazda sieciowe w instalacjach oraz urz dzeniach do zastosowa
przemys owych i innych urz dzeniach, np. silnikach stacjonarnych przy czonych na sta e
do sta ej instalacji,
- kategoria pomiarowa II (CAT II) dotyczy pomiarów wykonywanych w obwodach
bezpo rednio do czonych do instalacji niskiego napi cia. Przyk adami s pomiary
w urz dzeniach domowych, narz dziach przeno nych i podobnych urz dzeniach,
- kategoria I (CAT I) dotyczy pomiarów wykonywanych w obwodach nie po czonych
bezpo rednio z sieci .
Dodatkowym oznaczeniem jest podanie maksymalnej warto ci napi cia w odniesieniu do
ziemi. Przyk adowo miernik MPI-520 ma kategori pomiarow IV z maksymalnym napi ciem
wzgl dem ziemi 300V i jest oznaczony CAT IV 300V. Oznacza to, e mo e by stosowany do
pomiarów nawet na z czu kablowym budynku z maksymalnym napi ciem w stosunku do
ziemi 300V, czyli bez adnych problemów dla napi fazowych 230V (napi cie mi dzyfazowe
400V). Kategoria IV 300V odpowiada kategorii III 600V (CAT III 600V).
1.6 Uk ady sieci
Dla sieci niskiego napi cia do 1kV wyró nia si nast puj ce uk ady sieci
elektroenergetycznych:
- system TN-C,
- system TN-S,
- system TN-C-S,
- system TT,
- system IT.
Pierwsza litera okre la sposób pod czenia punktu neutralnego transformatora z ziemi :
- T oznacza pod czenie bezpo rednie punktu neutralnego transformatora z ziemi ,
- I oznacza izolowanie uk adu od ziemi albo pod czenie do ziemi przez impedancj .
Druga litera okre la sposób pod czenia dost pnych cz ci przewodz cych uziemienia urz dze-
nia - a ziemi :
- T oznacza bezpo rednie po czenie elektryczne urz dzenia do ziemi (T - terra - ziemia),
- N oznacza bezpo rednie po czenie elektryczne do uziemionego punktu uk adu
sieci zasilaj cej.
Kolejne litery, je li wyst puj , oznaczaj wyst powanie przewodu neutralnego i ochronnego:
S (separate - rozdzielony) oznacza, e funkcja ochrony jest zapewniona przez przewód PE,
niezale ny od przewodu neutralnego,
C (common - wspólny) oznacza, e w jednym przewodzie (przewodzie PEN) zosta y po czone
dwie funkcje: przewodu neutralnego i ochronnego.
6
Uk ad TN-C
W uk adzie sieciowym TN-C punkt neutralny transformatora jest uziemiony, cz ci
przewodz ce dost pne urz dze s pod czone z ziemi poprzez sie zasilaj c za pomoc
wspólnego przewodu PEN. Nale y podkre li , i taka instalacja mo e by zastosowana
wy cznie je li przewód PEN ma co najmniej przekrój 10 mm2. (Uwaga: Uk ady sieciowe
stare nie s uk adami TN-C. S one obecnie niesklasyfikowane).
Rys.1 Uk ad TN-C
Uk ad TN-S
W uk adzie sieciowym TN-S punkt neutralny transformatora jest uziemiony, cz ci przewodz ce
dost pne urz dze s pod czone z ziemi poprzez przewód PE.
Rys.2 Uk ad TN-S
Uk ad TN-C-S
W uk adzie sieciowym TN-C-S punkt neutralny transformatora jest uziemiony, cz ci
przewodz ce dost pne urz dze s pod czone z ziemi poprzez sie zasilaj c : w cz ci przez
wydzielony przewód PE, bli ej transformatora poprzez wspólny przewód PEN.
Rys.3 Uk ad TN-C-S
7
Uk ad TT
W uk adzie sieciowym TT punkt neutralny transformatora jest uziemiony, cz ci przewodz ce
dost pne urz dze s pod czone przewodami ochronnymi z uziomami niezale nymi od
uziemienia roboczego.
Rys.4 Uk ad TT
Uk ad IT
W uk adzie sieciowym IT punkt neutralny transformatora jest izolowany, cz ci przewodz ce
dost pne urz dze s pod czone przewodami ochronnymi z uziomami.
Rys.5 Uk ad IT
1.7 Rodzaje pomiarów wykonywanych podczas sprawdze odbiorczych
i okresowych
Podczas wykonywania sprawdze odbiorczych i okresowych, w zale no ci od potrzeb nale y
przeprowadzi nast puj ce pomiary i wykona je najlepiej w nast puj cej kolejno ci
(PN-HD 60364-6):
a) ci g o przewodów,
b) rezystancja izolacji instalacji elektrycznej,
c) ochrona za pomoc SELV, PELV lub separacji elektrycznej,
d) rezystancja/impedancja pod óg i cian,
e) samoczynne wy czenie zasilania,
f) ochrona uzupe niaj ca,
g) sprawdzanie biegunowo ci,
h) sprawdzanie kolejno ci faz,
i) próby funkcjonalne i operacyjne,
j) spadek napi cia.
8
Je li wynik której z prób nie spe nia wymaga , prób t i prób poprzedzaj c , je eli wykryte
uszkodzenie mo e mie wp yw na ich wynik, nale y powtórzy po usuni ciu przyczyny
uszkodzenia.
1.7.1 Ci g o przewodów
Wed ug wymaga normy nale y wykona pomiar ci g o ci elektrycznej dla przewodów
ochronnych w po czeniach wyrównawczych g ównych i dodatkowych oraz przewodów czynnych
w przypadku pier cieniowych obwodów odbiorczych.
Wed ug wymogów normy PN-EN 61557-4 pomiar ci g o ci powinien by wykonany pr dem
wi kszym od 200 mA. Dodatkowo przy rozwartych zaciskach miernika napi cie ma by
z przedzia u 4 24V. Wymagana dok adno pomiaru ma by lepsza od 30 %.
Sposób wykonywania pomiarów ci g o ci przewodów miernikiem MPI-525 (MPI-520,
MPI-508) przedstawiono na rys. 6. Pomiar wykonywany jest pr dem sta ym o parametrach
spe niaj cych wymogi normy. Pomiar wykonywany jest dwukrotnie, w obu kierunkach przep ywu
pr du. G ówny wynik jest redni arytmetyczn .
Zakres pomiarowy mierników wg IEC 61557-4 wynosi 0,12 400 . Oznacza to
przedzia , w którym dok adno pomiaru jest lepsza od 30%, czyli wynik pomiaru mo e by
umieszczony w protokole.
Rys.6 Sposób pomiaru ci g o ci przewodów.
Ze wzgl du na cz st konieczno stosowania przewodów pomiarowych o ró nych d ugo ciach,
miernik ma funkcj AUTOZERO, pozwalaj c na kalibracj przewodów pomiarowych.
1.7.2 Rezystancja izolacji instalacji elektrycznej
Rezystancj izolacji nale y zmierzy mi dzy przewodami czynnymi a przewodem ochronnym,
przy czonym do uk adu uziemiaj cego. Do tego pomiaru przewody czynne mo na po czy
razem. W uk adzie TN-C wykonuje si pomiar mi dzy przewodami czynnymi a przewodem PEN.
Nale y równie wykona pomiary mi dzy nie uziemionymi przewodami ochronnymi a ziemi .
W pomieszczeniach, w których wyst puje zagro enie po arowe nale y wykona pomiar mi dzy
przewodami czynnymi. Napi cie probiercze jest uzale nione od napi cia nominalnego obwodu
i jest podane w Tablicy 3. Dodatkowo podane s minimalne warto ci rezystancji izolacji dla
poszczególnych obwodów.
Miernik MPI-525 pozwala na pomiary z napi ciami: 50V,100V, 250V, 500V, 1000V lub 2500V.
Miernik MPI-520 pozwala na pomiary z napi ciami: 50V,100V, 250V, 500V lub 1000V.
Miernik MPI-508 pozwala na pomiary z napi ciami: 250V, 500V lub 1000V.
Je eli istnieje prawdopodobie stwo, e ograniczniki przepi (SPD) lub inne urz dzenia mog
mie wp yw na wynik pomiaru lub mog si uszkodzi , takie urz dzenia nale y od czy przed
wykonaniem pomiaru rezystancji izolacji. Je li od czenie takich urz dze jest niemo liwe (np.
ograniczników przepi wbudowanych w sta e gniazda wtyczkowe), wówczas dla tego obwodu
9
 nale y obni y napi cie probiercze do 250V DC, ale rezystancja izolacji powinna mie warto
co najmniej 1M .
Tablica.3 Minimalne warto ci rezystancji izolacji
Napi cie nominalne Napi cie probiercze Rezystancja izolacji
obwodu (V) DC (V) (M )
SELV i PELV 250 0,5
Do 500V w cznie, w tym FELV 500 1,0
Powy ej 500V 1000 1,0
Na rysunku 7 pokazano sposób pod czenia przewodów podczas pomiaru rezystancji izolacji.
RX
RISO+ RISO-
Rys.7 Pomiar rezystancji izolacji miernikiem MPI-525
Miernik MPI-520 pozwala na pomiary rezystancji izolacji w gniazdkach sieciowych
z wykorzystaniem wtyczki sieciowej.
WS-03
Rys.8 Pomiar rezystancji izolacji w gniazdku sieciowym przewodami z wykiem UNI-Schuko (MPI-520)
W przypadku pomiaru przewodów 3-, 4- lub 5- wielo y owych pomiary mog by bardzo u atwione
przy wykorzystaniu adaptera AutoISO-1000C (dla MPI-508, MPI-520) lub AutoISO-2500
dla MPI-525. Miernik sam wykona wszystkie pomiary, a wyniki mog by zapisane do pami ci
miernika.
0
ADAPTER
AutoISO
2500
Rys.9 Pomiar przewodów wielo y owych przy wykorzystaniu adaptera AutoISO-2500
1.7.3 Ochrona za pomoc SELV, PELV lub separacji elektrycznej
Ochrona za pomoc SELV
Nale y zmierzy rezystancj izolacji mi dzy cz ciami czynnymi obwodu SELV a cz ciami
czynnymi innych obwodów oraz ziemi . Uzyskane warto ci rezystancji izolacji powinny by
zgodne z podanymi w Tablicy 3.
Ochrona za pomoc PELV
Nale y zmierzy rezystancj izolacji mi dzy cz ciami czynnymi obwodu SELV a cz ciami
czynnymi innych obwodów. Uzyskane warto ci rezystancji izolacji powinny by zgodne
z podanymi w Tablicy 3.
Ochrona za pomoc separacji elektrycznej
Nale y zmierzy rezystancj izolacji mi dzy cz ciami czynnymi jednego obwodu
a cz ciami czynnymi innych obwodów oraz ziemi . Uzyskane warto ci rezystancji izolacji
powinny by zgodne z podanymi w Tablicy 3.
Rezystancja/impedancja izolacji pod óg i cian
Nale y wykona co najmniej trzy pomiary w tym samym pomieszczeniu, z czego jeden
w odleg o ci oko o 1m od znajduj cej si w tym pomieszczeniu dost pnej cz ci przewodz cej
obcej. Pozosta e pomiary nale y wykona w wi kszych odleg o ciach. Pomiarów tych dokonuje si
przy napi ciu sieci w stosunku do ziemi i przy cz stotliwo ci nominalnej. W przypadku pomiaru
uk adu DC o napi ciu znamionowym nie przekraczaj cym 500V dokonuje si pomiaru rezystancji
izolacji napi ciem probierczym minimum 500V, dla uk adu o napi ciu znamionowym wi kszym ni
500V nale y dokona pomiaru izolacji napi ciem probierczym minimum 1000 V DC.
1.7.4 Ochrona za pomoc samoczynnego wy czenia zasilania
1.7.4.1 Uk ady TN
Dla uk adu TN zgodnie z wymogiem normy PN-HD 60364-4-41 powinien by spe niony warunek
Zs x Ia Uo gdzie:
Zs jest impedancj p tli zwarcia,
Ia pr dem powoduj cym samoczynne wy czenie zasilania w czasie podanym w Tablicy 4
z uwagami zawartymi w PN-HD 60364-4-41,
Uo jest znamionowym napi ciem a.c. lub d.c. w odniesieniu do ziemi.

Tablica 4. Maksymalne czasy wy czania
Uk ad 50V < Uo 120V 120V < Uo 230V 230V < Uo 400V Uo > 400V
a.c. d.c. a.c. d.c. a.c. d.c. a.c. d.c.
TN 0,8 s Uwaga 1 0,4 s 5 s 0,2 s 0,4 s 0,1 s 0,1 s
TT 0,3 s Uwaga 1 0,2 s 0,4 s 0,07 s 0,2 s 0,04 s 0,1 s
Uwaga 1: Wy czanie mo e by wymagane z powodu innego ni ochrona przeciwpora eniowa.
Dla obwodów rozdzielczych oraz obwodów zabezpieczonych wy cznikami nadpr dowymi dla
pr dów ponad 32 A dopuszczalny maksymalny czas wy czania wynosi 5s.
Zgodnie z norm sprawdzenia dokonuje si poprzez:
- pomiar impedancji p tli zwarcia,
- sprawdzenie charakterystyk skuteczno ci wspó dzia aj cego urz dzenia ochronnego.
W przypadku zabezpiecze nadpr dowych nale y wykona ogl dziny (sprawdzi pr d
znamionowy, typ bezpiecznika, nastawienie krótkozw ocznego lub bezzw ocznego wyzwalania
wy czników). W przypadku urz dze RCD nale y wykona ogl dziny i pomiary.
Zgodnie z norm PN-EN 61557-3 pomiary impedancji p tli zwarcia powinny by wykonane
z b dem pomiaru mniejszym ni 30%. Mierniki MPI-525, MPI-520, MPI-508 umo liwiaj
wykonanie pomiarów p tli zwarcia z przewodami o ró nych d ugo ciach. W Tablicy 5 podano
zakresy pomiarowe mierników (przedzia y, dla których b d pomiaru jest mniejszy ni 30 %, co
pozwala na umieszczenie wyników w protokole z pomiarów).
Tablica 5. Zakresy pomiarowe p tli zwarcia mierników MPI-525, MPI-520, MPI-508.
Zakres pomiarowy ZS
Przewód pomiarowy
1,2 m 0,13...1999
5 m 0,17...1999
10 m 0,21...1999
20 m 0,29...1999
Wtyk typu WS 0,19...1999
Mo liwe s pomiary w uk adach sieciowych z napi ciami:
110/190V,
115/200V,
127/220V,
220/380V,
230/400V,
240/415V.
Mierniki pozwalaj na wykonanie pomiarów przy dowolnym napi ciu z zakresu 95 440V.
Mierniki pozwalaj na wykonanie pomiaru impedancji p tli zwarcia w obwodach L-PE,
L-L, L-N. Pomiary mog by wykonane z u yciem przewodu pomiarowego zako czonego wtyczk
sieciow . Mierniki posiadaj specjaln funkcj pomiaru impedancji p tli zwarcia L-PE w obwodach
zabezpieczonych wy cznikami ró nicowopr dowymi (RCD) bez zadzia ania wy cznika.

a)
b)
0
Rys. 10 Pomiar impedancji p tli zwarcia w przypadku: a) sieci TN, b) sieci TT
Wy wietlana jest zarówno zmierzona impedancja p tli zwarcia oraz spodziewany pr d zwarciowy.
Korzystaj c z charakterystyk czasowo-pr dowych mierzonych wy czników oraz otrzymanego
spodziewanego pr du zwarcia mo na odczyta czas zadzia ania dla tego wy cznika. Dokonuj c
porównania otrzymanego czasu zadzia ania z charakterystyki pasmowej wy cznika
z maksymalnym czasem podanym w Tablicy 4 ocenia si spe nienie wymogu normy.
Przyk adowo na Rys. 11 przedstawiono charakterystyk czasowo-pr dow wy cznika
instalacyjnego serii S-190. Z charakterystyki S-190 typu C wynika, e dla pr du zwarcia o warto ci
wi kszej od 10-krotno ci pr du znamionowego czas zadzia ania b dzie spe nia warunek podany
w Tablicy 4.
Rys. 11 Charakterystyka czasowo-pr dowa wy cznika instalacyjnego serii S-190 typu B i C

W przypadku stosowania programu do sporz dzania protoko ów z pomiarów SONEL PE4,
po wybraniu rodzaju wy cznika i wprowadzeniu wyniku pomiaru impedancji p tli zwarcia,
program automatycznie dokona oceny spe nienia warunku ochrony za pomoc samoczynnego
wy czenia zasilania. Skuteczno samoczynnego wy czenia zasilania za pomoc wy czników
RCD nale y sprawdzi za pomoc odpowiednio dobranych mierników zgodnie z PN-EN 61557-6.
Mierniki posiadaj równie funkcj pomiaru wy czników RCD. Mo liwy jest pomiar
miernikami MPI-525 i MPI-520 wszystkich typów wy czników RCD typu AC, A i B (typ AC i A dla
MPI-508) o pr dach ró nicowych 10mA, 30 mA, 100mA, 300mA, 500mA i 1000mA. Dodatkowo
mo na wybra pomiar wy czników RCD krótkozw ocznych, bezzw ocznych i selektywnych. Dla
tych wy czników mo na dokona wyboru krotno ci znamionowego pr du (I n) wy cznika
podczas pomiarów czasu zadzia ania. Mo liwy jest pomiar dla 0,5 I n, I n, 2 I n i 5 I n.
Na rys. 12 przedstawiono pomiar czasu zadzia ania wy cznika RCD.
lub
L N PE
Rys. 12 Pomiar czasu zadzia ania wy cznika RCD
Zmierzony czas zadzia ania powinien spe nia wymogi podane w Tablicy 4. Kieruj c si dobr
praktyk in yniersk mo na dokona oceny na podstawie normy IEC/EN 6008. Dla pr dów o
warto ci znamionowej wy cznika RCD czasy zadzia ania wy czników RCD przedstawiono
w Tablicy 6.
Tablica 6. Maksymalny czas zadnialania wy czników RCD dla pr du znamionowego (I n)
Maksymalny czas zadzia ania
Typ wy cznika RCD
Krótkozw oczny, bezzw oczny 300 ms
Selektywny 500 ms
Nale y zbada wy cznik RCD dla w a ciwych dla niego kszta tów pr dów. Przyk adowo
wy cznik RCD typu B nale y sprawdzi dla wymuszanego przez miernik pr du sinusoidalnego,

pulsuj cego, pulsuj cego z podk adem pr du sta ego, pr du sta ego zarówno dla zbocza
narastaj cego i opadaj cego.
Dokonuj c pomiarów czasu i pr du zadzia ania wy czników RCD nast puje ich zadzia anie.
Powoduje to konieczno ka dorazowego za czenia wy cznika RCD po pomiarze.
Aby unikn wielokrotnego chodzenia pomi dzy punktem pomiarowym, do którego
pod czony jest miernik a wy cznikiem RCD, mierniki MPI-525, MPI-520, MPI-508 posiadaj
funkcj AUTO. W tej funkcji mo na zaprogramowa sekwencj pomiarów wy cznika RCD
obejmuj c pomiar pr du zadzia ania, czasu zadzia ania dla 0,5 I n, I n, 2 I n i 5 I n zarówno dla
zbocza narastaj cego jaki opadaj cego oraz dodatkowo pomiar impedancji p tli zwarcia ZL-PE. Po
pod czeniu miernika do punktu pomiarowego i rozpocz ciu pomiaru, nale y tylko wielokrotnie
za cza wy cznik RCD do momentu zako czenia sekwencji pomiarów. Nie ma konieczno ci
naciskanie przycisku STARTw mierniku. Wyniki pomiarów przechowywane s w pami ci miernika.
Mierniki MPI-525, MPI-520 i MPI-508 umo liwiaj równie orientacyjne zmierzenie czasu i
pr du zadzia ania wy cznika przy jednokrotnym zadzia aniu wy cznika RCD. W tym trybie
miernik stopniowo zwi ksza pr d pomiarowy, wy wietlaj c pr d przy którym nast pi o zadzia anie
wy cznik oraz czas zadzia ania dla tego pr du.
1.7.4.2 Uk ad TT
Dla uk adu TT gdzie ochrona jest realizowana przy wykorzystaniu wy czników RCD zgodnie
z wymogiem normy PN-HD 60364-4-41 powinien by spe niony warunek czasu zadzia ania podany
w Tablicy 4.
Dopuszcza si czas zadzia ania do 1s dla sieci rozdzielczych i dla obwodów z zabezpieczeniami
ponad 32A. Pomiar czasu zadzia ania RCD jest dokonywany pr dem 5-krotnie wi kszym od pr du
znamionowego stosowanego wy cznika RCD (5 I n). Podobnie jak w uk adzie TN mo na u y
mierników MPI-525, MPI-520 i MPI-508 pozwalaj cych na pomiar czasu zadzia ania.
Dodatkowo powinien by spe niony warunek RA x I n 50V, gdzie:
RA jest sum rezystancji uziemienia i przewodu ochronnego dla dost pnych cz ci przewodz cych
p tli zwarcia.
I n jest znamionowym pr dem wy cznika ró nicowopr dowego.
W Tablicy 7 podano maksymalne warto ci rezystancji uziemienia dla ró nych warto ci I n.
Tablica 7. Maksymalne rezystancje uziemienia dla ró nych wy czników RCD.
Zaminowy pr d wy cznika
10 mA 30 mA 100 mA 300 mA 500 mA 1000 mA
RCD (I n)

5000 1667 500 167 100 50
RA dla 50V
Rezystancja uziemienia RA mo e zosta zmierzona wykorzystuj c miernik MPI-525, MPI-520 w
uk adzie jak na rys. 10.
Warunek b dzie spe niony, gdy zmierzona rezystancja b dzie mniejsza od podanej w Tablicy 7.
Je li rezystancja RA jest znana, mo e by zast piona przez pomiar impedancji p tli zwarcia ZS.
5
Dla uk adu TT, gdzie ochrona zapewniona jest przez zastosowanie zabezpiecze nadpr dowych
zgodnie z wymogiem normy PN-HD 60364-4-41 powinien by spe niony warunek
Zs x Ia Uo gdzie:
ZS jest impedancj p tli zwarcia.
IA pr dem powoduj cym samoczynne wy czenie zasilania w czasie podanym w Tablicy 4
z uwagami zawartymi w PN-HD 60364-4-41. Dopuszcza si czas zadzia ania do 1s dla sieci
rozdzielczych i dla obwodów z zabezpieczeniami ponad 32A.
UO jest znamionowym napi ciem a.c. lub d.c. w odniesieniu do ziemi.
Do pomiaru impedancji p tli zwarcia w uk adzie TT mo na wykorzysta miernik MPI-525,
(MPI-520 i MPI-508). Pomiar impedancji p tli zwarcia w uk adzie TT przedstawiony jest na rys.10.
Mierniki pokazuj oprócz impedancji p tli zwarcia równie spodziewany pr d zwarciowy. Na
podstawie charakterystyk czasowo - pr dowych zabezpiecze nadpr dowych mo na odczyta dla
spodziewanego pr du zwarcia czas zadzia ania zabezpieczenia nadpr dowego i porówna go
z czasem wymaganym.
Je li do sporz dzenia protoko u b dzie wykorzystany program SONEL PE4, wówczas po
wybraniu zastosowanego zabezpieczenia nadpr dowego i wprowadzeniu zmierzonego
spodziewanego pr du zwarcia, program automatycznie dokona oceny spe nienia warunku
samoczynnego wy czenia zasilania.
1.7.4.3 Uk ad IT
W uk adzie IT powinien by spe niony warunek:
- dla sieci a.c. RA x Id 50V
- dla sieci d.c. RA x Id 120V, gdzie:
RA jest sum rezystancji uziemienia i przewodu ochronnego cz ci dost pnych przewodz cych.
Id jest pr dem uszkodzeniowym pierwszego doziemienia.
Warunek ten nale y sprawdzi , wykonuj c obliczenia lub pomiar pr du Id w przypadku
pierwszego doziemienia przewodu fazowego lub neutralnego. Pomiar ten wykonuje si tylko
wówczas, gdy nie ma mo liwo ci wykonania oblicze z powodu braku wszystkich parametrów.
Podczas pomiaru nalezy zachowa ostro no , aby unikn niebezpiecze stwa podwójnego
doziemienia. Je eli przy drugim doziemieniu w innym obwodzie powstan warunki podobne do
warunków dotycz cych uk adu TT wówczas nale y zastosowa sprawdzenie jak w uk adach TT.
Je eli przy drugim doziemieniu w innym obwodzie powstan warunki podobne do warunków
dotycz cych uk adu TN wówczas nale y zastosowa sprawdzenie jak w uk adach TN. Podczas
wykonywaniu pomiaru impedancji p tli zwarcia nale y wykona po czenie o pomijalnie ma ej
impedancji mi dzy punktem neutralnym sieci a przewodem ochronnym, najlepiej w z czu
instalacji, lub gdy nie jest to mo liwe w miejscu pomiaru.
1.7.5 Pomiar rezystancji uziemienia
Pomiar rezystancji uziemienia najcz ciej jest wykonywany metod techniczn . Metoda ta jest
opisana w za czniku B normy PN-HD 60364-6. W tej metodzie wykorzystywane s dwie elektrody
pomocnicze. Jedna elektroda (H) umo liwia przep yw wymuszanego przez miernik pr du, druga
elektroda (S) s u y do pomiaru spadku napi cia na mierzonym uziomie.
6
Ta metoda jest wykorzystywana do pomiaru rezystancji uziemie miernikiem MPI-525 i MPI-520
(rys. 13).
H E S
Rys. 13 Pomiar rezystancji uziemienia miernikiem MPI-525 (MPI-520)
Elektroda pomocnicza H powinna by wbita w odpowiedniej odleg o ci, uzale nionej od
rozmiaru mierzonego uziomu. Elektroda S powinna by umieszczona w po owie odleg o ci mi dzy
E i H. Aby sprawdzi poprawno rozmieszczenia elektrod nale y przestawi elektrod
S o 6 metrów w kierunku uziomu, drugi raz o 6 m w kierunku elektrody H. Je li otrzymane
3 wyniki s w przybli eniu zgodne, to rednia z tych trzech pomiarów jest przyjmowana jako
rezystancja uziemienia. Je eli wyniki s inne, nale y powtórzy pomiary. Oznacza to, e elektroda
S nie zosta a umieszczona w miejscu potencja u zerowego. Wówczas nale y zwi kszy odleg o
mi dzy E i H lub zmieni kierunek rozstawionych elektrod pomocniczych.
Przed wykonaniem pomiaru miernik MPI-525 (MPI-520) mierzy napi cie zak ócaj ce
wyst puj cew gruncie. Miernik pozwala na wykonanie pomiarów przy bardzo du ych napi ciach
zak ócaj cych (do 24V). Pr d pomiarowy wynosi 20 mA. Mo liwy jest wybór napi cia
pomiarowego do pomiaru rezystancji uziemienia: 25V lub 50V. Napi cie 25V zalecane jest podczas
wykonywania pomiarów na terenach rolniczych (z uwagi na zwierz ta). W wyniku pomiaru
otrzymywana jest warto rezystancji uziemienia oraz mierzone s rezystancje uziemie elektrod
pomocniczych.
Je eli lokalizacja instalacji jest taka, e nie ma mo liwo ci rozmieszczenia dwóch elektrod
pomocniczych, wówczas norma dopuszcza wykonanie pomiaru impedancji p tli zwarcia lub
metod z wykorzystaniem podwójnych c gów. Mo na wówczas zastosowa specjalistyczny
miernik do pomiaru rezystancji uziemie i rezystywno ci gruntu MRU-200 produkcji SONEL S.A.
Mierniki te pozwalaj na wykonywanie pomiarów rezystancji uziemie wszystkimi znanymi
metodami:
- trójprzewodow (3p) jak w MPI-525 (MPI-520), czteroprzewodow (4p),
- metod 3p (Rys. 14) z wykorzystaniem dodatkowych c gów pomiarowych MRU-200,
MRU-120, MRU-105 (wówczas mo na wykona pomiary uziomów wielokrotnych bez
roz czania z cz kontrolnych),
Rys. 14 Pomiar rezystancji uziemienia - metoda 3p z c gami
7
- metod dwuc gow (MRU-200, MRU-120) (gdy nie ma mo liwo ci umieszczenia
elektrod pomocniczych, oprócz uziemie otokowych),
Rys.15 Pomiar rezystancji uziemienia metod dwuc gow
- metod udarow (MRU-200) (Rys. 16)
Rys. 16 Pomiar rezystancji uziemienia metod udarow miernikiem MRU-200
Dodatkowo jest mo liwy pomiar pr du up ywu z wykorzystaniem c gów oraz pomiar
rezystywno ci gruntu (MRU-200, MRU-120, MRU-105).
Metoda udarowa jest stosowana dla pomiarów rezystancji uziemienia:
- obiektów zagro onych wybuchem i po arem (zgodnie z norm PN-89/E-05003/03
Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona obostrzona),
- obiektów sportowych, d wigów, kominów (zgodnie z norm PN-89/E-05003/04
Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona specjalna)
- uziemie rozleg ych, gdy nie ma mo liwo ci zastosowania innej metody.
W metodzie udarowej do pomiaru stosowany jest impuls pr dowy o kszta cie odwzorowuj cym
uderzenie pioruna (Rys.17). Miernik umo liwia wybór kszta tu impulsu T1/T2 o parametrach
4 s/10 s, 8 s/20 s lub 10 s/350 s.
Rys. 17 Kszta t impulsu pomiarowego w metodzie udarowej
8
Zastosowanie takiego kszta tu pr du daje wynik pomiaru rezystancji uziemienia zbli ony do
rezystancji dla uderzenia pioruna. Podczas uderzenia pioruna tylko cz uziomu przewodzi pr d
piorunowy. Dla rozleg ych uziomów udarowa rezystancja uziemienia mo e by wielokrotnie
wi ksza ni rezystancja mierzona innymi metodami.
1.7.6 Ochrona uzupe niaj ca
Skuteczno rodków zastosowanych do ochrony uzupe niaj cej sprawdza si wykonuj c
ogl dziny i pomiary. Je eli do ochrony uzupe niaj cej zastosowane s wy czniki RCD, wówczas
nale y zastosowa miernik spe niaj cy wymogi zawarte w normie PN-EN 61557-6.Wymogi te
spe niaj mierniki MPI-525, MPI-520, MPI-508 produkcji SONEL S.A.
1.7.7 Sprawdzenie biegunowo ci
Je eli przepisy zabraniaj stosowania czników jednobiegunowych w przewodzie N, nale y
sprawdzi , czy wszystkie takie czniki s w czone jedynie w przewody fazowe.
Sprawdzenia tego mo na dokona za pomoc woltomierza mierników MPI-525, MPI-520
i MPI-508 jak na rys. 18.
lub
PE
Rys. 18 Sprawdzenie poprawno ci pod czenia przewodu PE miernikiem MPI-525 (MPI-520, MPI-508)
1.7.8 Sprawdzenie kolejno ci faz
Dla obwodów wielofazowych nale y sprawdzi kolejno faz. Do tego sprawdzenia mo na
wykorzysta miernik MPI-525, MPI-520, MPI-508 jak na rys. 19.
Rys. 19 Sprawdzenie kolejno ci faz
9
Przy poprawnym pod czeniu faz na wy wietlaczu miernika b dzie pokazane wirowanie faz
w prawo (zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara). Dodatkowo miernik zmierzy napi cia
mi dzyfazowe.
1.7.9 Próby funkcjonalne
Rodzielnice i sterownice, urz dzenia sterownicze i blokady, nap dy powinny by poddane
próbie dzia ania, by sprawdzi poprawno monta u, nastaw zgodnie z wymogami normy. Je eli to
konieczne, nale y sprawdzi dzia anie urz dze ochronnych w celu sprawdzenia prawid owo ci
zainstalowania i nastaw.
1.7.10 Spadek napi cia
Zgodnie z PN-HD 60364-5-52 zalecane jest, by spadek napi cia pomi dzy ród em zasilania
a obwodami odbiorczymi by mniejszy ni 4% znamionowego napi cia zasilania. Jedynie
w przypadku rozruchu silników dopuszczalny jest spadek napi cia wi kszy ni 4%.
Mo liwe jest okre lenie spadku napi cia na podstawie pomiaru impedancji p tli obwodu lub na
podstawie diagramu podanego w normie PN-HD 60364-6 w Za czniku D.
1.8 Protoko y z pomiarów
Z wykonanych czynno ci sprawdzaj cych zarówno nowej, rozbudowanej lub zmienionej
instalacji, b d sprawdzenia okresowego nale y sporz dzi protokó .
W protokole odbiorczym powinny by zawarte szczegó y dotycz ce badanej instalacji, cznie
z ogl dzinami i wynikami pomiarów. Wszelkie wady lub braki stwierdzone podczas sprawdzania
powinny zosta usuni te, zanim wykonawca zadeklaruje, e instalacja spe nia
wymogi PN-HD 60364.
Je eli protokó odbiorczy dotyczy instalacji zmienionej lub rozbudowanej, mo e on zawiera
zalecenie naprawy lub ulepszenia. Zapisy powinny identyfikowa ka dy obwód wraz z jego
urz dzeniami ochronnymi oraz wyniki prób i pomiarów.
W protokole odbiorczym powinny by podane osoby odpowiedzialne za bezpiecze stwo,
budow i sprawdzenie instalacji, uwzgl dniaj c indywidualn odpowiedzialno tych osób
w stosunku do osoby zlecaj cej prac . W protokole odbiorczym powinny by zawarte zalecenia
dotycz ce okresu mi dzy sprawdzeniem odbiorczym a pierwszym sprawdzeniem okresowym.
Podobne informacje powinny by zawarte w protokole ze sprawdzenia okresowego.
Protoko y powinny by opracowane i podpisane lub w inny sposób po wiadczone przez
kompetentn osob lub osoby w zakresie sprawdzania.
1.8.1 SONEL PE4
Firma SONEL S.A. oferuje oprogramowanie SONEL Pomiary Elektryczne.
Program Sonel PE4 s u y do wykonywania protoko ów z pomiarów elektrycznych. Program
pozwala u ytkownikowi wykonywa dokumentacje z pomiarów elektrycznych w sposób szybki,
prosty a zarazem czytelny.
Program pozwala na dokumentowanie nast puj cych rodzajów pomiarów:
- badania skuteczno ci samoczynnego wy czenia (TN-C-S, TT, IT),
- badania parametrów wy czników - RCD,
0
- badania stanu izolacji obwodów (TN-C, TN-S),
- badania stanu izolacji kabli,
- badania stanu instalacji odgromowej i uziomów,
- badania ci g o ci przewodów,
- badania elektronarz dzi,
- badania rezystancji izolacji silników,
- badania rezystancji styczników,
- badania rezystancji wy czników,
- badania urz dze transformatorowych.
Rys. 20 Widok okna programu SONEL PE4
Sonel PE 4 automatycznie dokonuje oblicze , ocenia otrzymane wyniki, wykonuje raporty oraz
archiwizuje zebrane dane. Zawiera szereg funkcji, których stosowanie znacznie upraszcza
sporz dzanie protoko ów oraz skraca czas ich wykonywania, co ostatecznie wp ywa na obni enie
kosztów zwi zanych z wykonywaniem dokumentacji.
Sonel Schematic to program do tworzenia szkiców, planów i schematów instalacji
elektrycznych.
Rys. 21 Widok okna programu Sonel Schematic

Sonel Kalkulacje to program do wykonywania kalkulacji pomiarów. Dzi ki swojej prostocie nie
wymaga specjalnej znajomo ci zasad kosztorysowania. Wspó pracuje z programem Sonel
Pomiary Elektryczne generuj c automatycznie kosztorys na podstawie protoko u.
Rys. 22 Widok okna programu Sonel Kalkulacje
1.9 Us ugi laboratoryjne
Laboratorium pomiarowe firmy SONEL S.A. oferuje sprawdzenia nast puj cych przyrz dów
zwi zanych z pomiarami wielko ci elektrycznych:
- wydanie wiadectwa wzorcowania dla mierników do pomiaru rezystancji izolacji,
- wydanie wiadectwa wzorcowania dla mierników do pomiaru rezystancji uziemie ,
- wydanie wiadectwa wzorcowania dla mierników do pomiaru p tli zwarcia,
- wydanie wiadectwa wzorcowania dla mierników do pomiaru parametrów wy czników
ró nicowopr dowych,
- wydanie wiadectwa wzorcowania dla mierników do pomiaru ma ych rezystancji,
- wydanie wiadectwa wzorcowania dla mierników wielofunkcyjnych obejmuj cych

funkcjonalnie w/w przyrz dy,
- wydanie wiadectwa wzorcowania dla woltomierzy i amperomierzy itp.
wiadectwo wzorcowania jest dokumentem potwierdzaj cym zgodno parametrów
zadeklarowanych przez producenta badanego przyrz du odniesione do wzorca pa stwowego,
z okre leniem niepewno ci pomiaru.
Zgodnie z norm PN-ISO 10012-1, za . A Wymagania dotycz ce zapewnienia jako ci
wyposa enia pomiarowego. System potwierdzania metrologicznego wyposa enia pomiarowego
firma SONEL S.A. zaleca dla produkowanych przez siebie przyrz dów stosowanie okresowej
kontroli metrologicznej, z terminem co 13 miesi cy.
Uwaga:
W przypadku przyrz dów wykorzystywanych do bada zwi zanych z ochron
przeciwpora eniow , osoba wykonuj ca pomiary powinna posiada ca kowit pewno ,
co do sprawno ci u ywanego przyrz du. Pomiary wykonane niesprawnym miernikiem
mog przyczyni si do b dnej oceny skuteczno ci ochrony zdrowia, a nawet ycia ludzkiego.
SONEL S. A.
ul. Wokulskiego 11
58-100 widnica
tel. [phone] (Dzia Handlowy)
tel. [phone] (Serwis)
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.sonel.pl