Typograf Sermones papieża Leona I jest jednym z tych kłopotliwych drukarzy, dla których trudno

ustalić badaczom miejsce a nawet kraj w którym działał. Polskie zasoby druków tej tajemniczej

tłoczni okazały się na tyle wyjątkowo obfite w porównaniu z zasobami innych krajów, że

zobowiązuje to nas do zajęcia się ta sprawą wnikliwie i wielostronnie. Powstałą w ten sposób

hipoteza mówiąca o nieznanej drukarni, która działała na naszych ziemiach w XV w.

Orientacyjne oznaczenia czasu działania tej oficyny to lata 1473/74 - 1477/8, ustalenie tych dat

ułatwiły cechy zewnętrzne druków, natomiast poważną trudność stanowi umiejscowienie tłoczni.

Wobec utartych poglądów na rozmieszczenie ówczesnych ognisk życia umysłowego w naszym

kraju mało prawdopodobne wydawała się możliwość zlokalizowania drukarni gdziekolwiek poza

wielkimi centrami kultury jakimi były wówczas Kraków i Wrocław. Oba te miasta miały już swoje

drukarnie co nasuwało domysły o istnieniu jeszcze jednej konkurencyjnej tłoczni.

Elizie Szandorowskiej udało się ustalić, że: wszystkie druki z oficyny typografa leonis papae

sermones są wytłoczone jedną i tą samą czcionką o kroju niderlandzkim. Pismo drukarza sermones

należy do grupy zwanej z angielska 'speculum class' która to nazwa jest stosowana do oznaczania

czcionek używanych do 4 wydań popularnej encyklopedii średniowiecznej zwanej speculum

humanae salvationis drukowanej prawdopodobnie w Ultrechcie przez typografa speculi.

Stwierdzono jednak ze typograf sermones działał poza terenem Niderlandów na wschodzie Europy i

to już za Łabą. Należy więc wyjaśnić w jaki sposób mogło owo pismo znaleźć się na terenie

naszego kraju oraz gdzie było używane. Miejscem tym mogło być Chełmno na Pomorzu ponieważ

jego historia pozwala w dużym stopniu wytłumaczyć użycie niderlandzkiej czcionki na tym terenie,

gdyż swoje zgromadzenie mieli tam sprowadzeni z Holandii Bracia wspólnego Życia. W myśl

swego powołania zajmowali się oni produkcja książki. Prawdopodobnie jako filia zostali

wyposażeni w warsztat drukarski przez dom macierzysty mieszczący się w Zwolle. Jedna brak

źródeł nie pozwala na potwierdzenie tej hipotezy opartej głównie na faktach z życie miasta,

bractwa i historii drukarstwa niderlandzkiego.

Chełmno w latach 1226-1454 leżało na terenie należącym do krzyżaków, zakonowi bardzo

zależało na założeniu wyższej uczelni podnoszącej range terenu. Bulle powołującą uniwersytet

udało się otrzymać wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu Konradowi Zoollmerowi von Pottenstein od

papieza Urbana Vl w 1382r. Jednak przez długie lata nie udało się uruchomić uczelni co miało się

zmienić gdy w 1472 r rada miejska wystosowała oficjalne zaproszenie do Braci wspólnego Życia

którzy znani byli ze swojej działalności pedagogicznej, jednak plany nigdy ostatcznie nie zostały

zrealizowane. Bracia Wspólnego Życia są zakonem założonym w końcu XlV w na terenie

Niderlandów przez Gerarda Groote głównego twórce nowego kierunku w duchowości

chrześcijańskiej zwanego devotio moderna, który to przeciwstawiał się przejaskrawieniom w

surowych praktykach ascetycznych i wypierał dotychczasową mistykę spekulatywna na korzyść

życia czynnego w duchu doskonałości ewangelicznej. Bardzo ważnym postulatem tego ruchu była

praktyczna i pożyteczna praca. Członkowie bractwa nie składali ślubów zakonnych, jednak na czas

pozostawania we wspólnocie zobowiązywali się do celibatu, posłuszeństwa, pracy oraz posiadania

jedynie wspólnej własności. Bracia osiadali wyłącznie w miastach, aby móc zapewnić sobie nie

tylko prace zarobkowa ale także kontakt z życiem ludzi świeckich. Podstawa ich egzystencji była

wysoko kwalifikowana praca zarobkowa nad produkcją książki.

Nie znamy dokumentu bezpośrednio dotyczącego szkoły czy drukarni chełmińskiego domu braci

czy tez ich innej działalności. Gdyż akta dotyczące miasta w tym okresie zostały wywiezione w

trakcie II wś do Niemiec i nie znamy ich dalszego losu. Za przypuszczeniem o istnieniu drukarni w

Chełmnie mogą przemawiać fakty mówiące, ze w tym okresie tłocznie zostały uruchomione także

przy kilku innych domach zgromadzenia. Wczesna produkcja tych warsztatów jest z reguły

anonimowa, z czasem dopiero zaczęto datować druki i podawać miejsce wykonania. Polska

oficyna posługiwała się zupełnie innym i wyraźnie wcześniejszym materiałem typograficznym co

pozwala przypuszczać, ze założona w 1473r fundacja chełmińska od początku była wyposażona w

warsztat drukarski przywieziony z Holandii co wynikało by z chęci zabezpieczenia egzystencji

nowej fundacji na bardzo odległym i nieznanym terenie jak i dużych szansach pomyślnego rozwoju,

gdyż najbliższa terytorialnie drukarnia znajdowała się we Wrocławiu. Prawdopodobnie już

pierwsza grupa braci w 1473 r przybyła z warsztatem który mógł być uruchomiony jesienią tegoż

roku i działał przez następne lata. Przypuszczalnie zakończenie działalności mogło nastąpić najdalej

w 1478 r za czym przemawia fakt, ze żaden z druków nie posiada znaków przeniesienia ani

sygnowania składek co było już w powszechny użyciu, w tym tez roku miasto zostało zajęte przez

krzyżaków co pozwala domyślać się ze drukarnia została zniszczona i nie wznowiła już swej

działalności co potwierdza fakt, ze już nigdy i nigdzie nie spotyka się druków tłoczonych badaną

czcionką.

Data zakończenia produkcji prawie wyklucza uruchomienie drukarni w 1474 r gdyz w tak krótkim

czasie nie zdołano by wydrukować wszystkich siedmiu druków. Zainteresowania i wysoki poziom

intelektualny braci pozwala wytłumaczyć różnorodna i wielostronna zawartość treściowa badanych

druków. Są to lektury religijno- acsetyczne, humanistyczna literatura świecka oraz turcica.

W produkcji typografa sermones znajdujemy dwa dzieła jana gersona, autora wielce cenionego

przez bractwo i zasłużonego dla jego istnienia. Jeszcze wyraźniej wskazuje na to środowisko traktat

piotra damiani gdyż pisma tego autora należały do lektury założyciela bractwa gerarda groote'a.

Fakt, ze ów zadki tekst był pierwszym drukiem badanej tłoczni bardzo wymownie przemawia za

przyznaniem tej produkcji Braciom wspólnego życia i to najpewniej chełmińskim.

Ważne już przeznaczenie handlowe musiały mieć dzieła Aretina i Poggia, które z pewnością

kupowało zamożne mieszczaństwo pobliskiego Gdanska i Torunia. Druk największej pozycji tej

oficyny tj. sermones papieza Leona l umożliwiło dopiero faceji Poggia, mogły tez na to wpłynąć

ewentualnie nieporozumienia z duchowieństwem wywołane rozpowszechnieniem tego świeckiego

tekstu. Wreszcie oba druki dotyczące zagadnień tureckich, którymi zajmowali się też bracia w

pozostałych domach zgromadzenia co można tłumaczyć ich osiedleniem się w kraju bezpośrednio

zagrożonym przez Turcję.

Przy ostatecznym lokalizowaniu wczesnej drukarni w Chełmnie byłaby wielce pomocna zawartość

biblioteki bractwa, niestety zbiór ten uległ rozproszeniu a tylko jego część trafiła do biblioteki

farcy chełmińskiej a później do Pelplina gdzie do dziś znajdują się druki owej oficyny co wydaje się

być kolejnym dowodem na poparcie tezy. Zachowały się one w tzw klocku zawierającym także

kilka innych późniejszych druków we wspólnej oprawie z wyraźnym zapisem własnościowym

datowanym na koniec lat 80 XV w wskazującym na bibliotekę braci. Produkty własnego warsztatu

z pewnością musiały trafiać do domowej biblioteko braci.

Wiadomo z pewnością o istnieniu introligatorni przy domu zgromadzenia gdyż księga czynszów

fary chełmińskiej zawiera wzmiankę o wypłaceniu im zależności za reparacje i oprawę kilku

książek kościelnych. Jest to niewątpliwy dowód, ze bracia zgodnie ze zwyczajem swojego

zgromadzenia byli fachowymi pracownikami książki i umieli je także oprawiać..

Z braku dokumentów mówiących o istnieniu drukarni w Chełmnie pod koniec xv w musimy

poprzestać na rozważaniach hipotetycznych. Dla ich potwierdzenia zostały przebadane znaki wodne

papierów używanych w tym czasie na terenie pomorza. Okazało się ze papiery które były

ówcześnie używane w urzędach miast pomorskich są identyczne z częścią papierów na których

zostały wytłoczone faceje Poggia i Sermones Leona l. Papiernie pomorskie nie zaspokajały

widocznie zapotrzebowania na tym terenie skoro nasza oficyna używała papierów pochodzących z

rożnych miejsc i zawierających 14 odmian filigranów z głowa woła. Znajdują się tu papiery

pochodzące min z tych samych źródeł co te używane w Krakowie i we Wrocławiu jak i takie

przywiezione z dalszych rejonów europy zachodniej i dotyczy to głownie pierwszych druków

oficyny. Ich zmienna kolejność w drukach świadczy o stopniowym uzupełnianiu zapasów różnych

jego odmian już po rozpoczęciu druku pozycji.

Dalszym i to dość luźnym przypuszczeniem jest jest powiązanie badanej oficyny ze znanym

polskim drukarzem działającym początkowo we Włoszech a następnie w Hiszpanii. Mowa tu o

Stanisławie polaku który w pierwszym swym samodzielnym sygnecie drukarskim używanym po

śmierci wspólnika umieścił elementy herbu Gdańska. Są to dwa krzyże ustawione jeden nad drugim

z korona z braku miejsca nad nimi umieszczona obok. Może to wskazywać na miasto pochodzenia

Stanisława zawsze nazywającego siebie polakiem. Bardzo wówczas prawdopodobne ze był on

uczniem braci zarówno w szkole jak i drukarni. Istnieje ponadto przypuszczenie ze był on

członkiem jakiegoś bractwa religijnego gdyż do końca życia pozostał bezżenny i nie gromadził

majątku.