Niech się święci 1 MAJA ! -
czyli 80 ton pomarańczy i bananów.

Pochód 1 Majowy rozpocznie się w Krakowie po przemówieniu I Sekretarza KC
PZPR Edwarda Gierka, o godzinie 10.00 na manifestacji 1 Majowej w Warszawie. O
godzinie 9.30 poczty sztandarowe i członkowie K[rakowskiego] K[omitetu] Obchodów
Święta Pracy - 1 Maja w Krakowie zbierają się przed budynkiem KK PZPR przy ul.
Solskiego 43, skąd wyruszają ul. Westerplatte w kierunku ul. Basztowej, gdzie
wysłuchają przemówienia tow. Edwarda Gierka.

Jak co roku już od pierwszych dni kwietnia w KK PZPR rozpoczynały się
przygotowania do obchodów uroczystości 1 Maja w Krakowie oraz we wszystkich innych
powiatach czy gminach w województwie. Podobne przedsięwzięcia również były
organizowane na szczeblu Komendy Wojewódzkiej MO.
Przed 1 Maja, sporządzany był przez Komendanta KW MO, plan działań
operacyjnych oraz szczegółowy wykaz rozkazów dla podległych mu struktur milicji i SB.
W celu "pełnego zabezpieczenia" obchodów 1 Maja, aktywizowanie były nie tylko "pełne
zasoby" szeregów MO i ZOMO ale również nasilane były kontakty z t.w., czyli z tajnymi
współpracownikami.

Hasło - Barbakan, Odzew - Broń

Jedną z pierwszych decyzji Komendanta KW MO w Krakowie z kwietnia 1977 roku,
skierowaną do wydziałów MO i SB był podział obowiązków w "zabezpieczeniu
operacyjnym" trasy pochodu 1 Maja w Krakowie. Cały planowany przemarsz
manifestantów pierwszomajowych od ul. Westerplatte, Lubicz i Rakowieckiej do ul.
Karmelickiej, Basztowej i Rynku Głównego, został podzielony przez KW MO na siedem
stałych i dwa ruchome punkty obserwacyjno-meldunkowe. W wykazie szczegółowym
zabezpieczenia trasy, przewidywano utworzenie pięciu grup składających się z
pracowników MO i SB. Do zabezpieczenia obchodów Święta Pracy w Krakowie,
planowano przeznaczyć 150 funkcjonariuszy, rozmieszczonych na trasie przemarszu. W
tym 99 funkcjonariuszy SB, a pozostałych z MO. Ponadto na tym odcinku miała działać
specjalna grupa dochodzeniowo-śledcza, składająca się z 15 funkcjonariuszy. Do stałego
obserwowania i rejestrowania zachowań manifestujących, została przeznaczona grupa
filmowa, licząca 5 funkcjonariuszy wraz z dowódcą w stopniu podpułkownika. Z Wydziału
III i III-A, zajmującego się inwigilacją opozycji, stworzone zostały grupy odwodowe,
stanowiące 10 funkcjonariuszy oraz całą kompanie wywiadowczą z Wydziału
Kryminalnego. Ostatnią przewidywaną grupą były punkty obserwacyjne, rozmieszczone
m.in. w Barbakanie, na tarasie Poczty Głównej czy w wieżowcu "LOT" na ul. Basztowej.
Jednak najważniejszym odcinkiem do "zabezpieczenia" przez SB i KW MO na trasie
przemarszu manifestacji była trybuna honorowa. Usytuowanie jej w okresie kolejnych
świąt 1 Maja nie było stałe. W 1977 roku, znajdowała się na odcinku pomiędzy ul.

Zacisze, a ASP na pl. Matejki. W następnych latach 1980-1989 była stawiana na Rynku
Głównym.
W stosunku do trybuny honorowej, Służba Bezpieczeństwa przyjmowała
wielostopniowy "system zabezpieczenia". Każdorazowo dokonywano jej
pirotechnicznego przeglądnięcia. Operacyjnej obserwacji poddawana była nie tylko ekipa
budująca trybunę ale i osoby dokonujące jej wystroju. Wokół trybuny honorowej,
planowano rozstawienie posterunków operacyjnych, w wyposażeniu których znajdowała
się m.in. jedna kamera filmowa i cztery aparaty fotograficzne. Łącznie w realizacji
zadania zabezpieczenia trybuny honorowej, wykorzystanych było trzydziestu siedmiu
pracowników SB i sześciu funkcjonariuszy z KW MO. W czasie trwania zabezpieczania
manifestacji 1 Majowej dla współpracujących służb mundurowych i operacyjnych,
ustalane było hasło "Barbakan", odzew "Broń".
Łącznie do zabezpieczenia uroczystości obchodów 1 Maja np. w 1977 roku,
Komenda Wojewódzka MO w Krakowie wykorzystała tysiąc pięćset funkcjonariuszy (w
tym z ORMO, MO i SB) oraz trzy tysiące dwieście osób z milicji robotniczej. Przy
końcowym podsumowywaniu przebiegu prac funkcjonariuszy, każdorazowo było
wysyłane sprawozdanie do I Sekretarza KW PZPR.

Program partii - programem narodu !

Święto 1 Maja było uroczystością przede wszystkim partyjną, czyli PZPR-u. Choć do
Komitetu Organizacyjnego Obchodów Święta Pracy - 1 Maja, starano się włączyć wielu
ludzi z różnych środowisk to jednak nie zmienia to faktu, że głównym inicjatorem
obchodów 1 Maja był PZPR. Stanowisko tej partii było znaczące tym bardziej po
nowelizacji Konstytucji PRL z 10 II 1976 roku. Kiedy to przy jednym głosie
wstrzymującym się, zapisano w Konstytucji PRL o przewodniej sile w narodzie PZPR.
Dyrektywy dotyczące szczegółowych rozwiązań czy sposobu zaplanowania "okresu
przygotowawczego" do 1 Maja, płynęły z "góry", tj. z Sekretariatu KC PZPR. Co roku były
przesyłane do komitetów wojewódzkich PZPR, broszury w formie książeczek
instruktażowych. Obok licznych porad jak należy przygotować się do obchodów, np.: w
zakładach pracy czy uczelniach, o potrzebie organizowania wieczornic lub koncertów z
udziałem weteranów ruchu robotniczego. Znajdowały się tam też konkretne sugestie
między innymi z zakresu elementów socjotechniki stosowanej podczas organizowania
spotkań i wieców, pośród aktywu partyjnego jak i bezpartyjnego. W jednej z takich
broszur wydanych w 1973 roku, można przeczytać:
(...) Szerzej należy upowszechniać zwyczaj składania życzeń z okazji Święta Pracy,
noszenia znaczka 1 Maja (...) Natomiast co do zakresu wykorzystania "propagandy
wizualnej", sugerowano: (...) Elementy dekoracyjne pochodu powinny być lekkie, barwne
i czytelne. Trasy pochodów i miejsca zbiórek należy dekorować czerwonymi i biało-
czerwonymi flagami oraz portretami przywódców międzynarodowego i polskiego ruchu
robotniczego: K. Marksa, W. Lenina, J. Marchlewskiego, F. Dzierżyńskiego, M. Nowotki
(...)
Ta sama broszura, zawierała jeszcze jeden bardzo ciekawy element. Były to hasła 1

Majowe. Zredagowane dla ogólnego korzystania w postaci gotowych szablonów
propagandowych oraz dla potrzeb mass mediów na dany rok. Niektóre z haseł
odwoływały się do jedności ruchu robotniczego: Proletariusze wszystkich krajów,
łączcie się!, Pozdrawiamy bratnie narody krajów socjalistycznych! Inne natomiast
wprost nawiązywały do polityki międzynarodowej: Potępiamy brutalne pogwałcenie
suwerenności i neutralności Kambodży !, Potępiamy zbrodnicze akcje soldateski
izraelskiej! Pozostałe dotyczyły już kwestii krajowej: Program partii - programem
narodu!, Rzetelną i wydajną pracą popieramy Uchwały VI Zjazdu PZPR! czy
Pracując dla kraju - pracujesz dla siebie!
Prócz prac typowo propagandowych, Komitet Wojewódzki PZPR w Krakowie, a od
1975 roku Komitet Krakowski PZPR, czynił przygotowywania natury technicznej. W
planie pochodu 1 Maja z 1980 roku, czytamy: Pochód 1 Majowy rozpocznie się w
Krakowie po przemówieniu I Sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka, o godzinie 10.00 na
manifestacji 1 Majowej w Warszawie. O godzinie 9.30 poczty sztandarowe i członkowie
KK Obchodów Święta Pracy - 1 Maja w Krakowie zbierają się przed budynkiem KK
PZPR przy ul. Solskiego 43, skąd wyruszają ul. Westerplatte w kierunku ul. Basztowej,
gdzie wysłuchają przemówienia tow. Edwarda Gierka.
Dodatkowo w szczegółowym planie organizacyjnym Obchodów Święta 1 Maja,
zaznaczono kolejność ustawienia kolumn wraz z ich liczebnością ; Śródmieście - 40
tysięcy, Podgórze - 20 tysięcy, Krowodrza - 20 tysięcy, Nowa Huta - 20 tysięcy.
Komitety Dzielnicowe PZPR w Krakowie, podczas obchodów 1 Maja, dbały również o
to by nie brakowało pośród manifestujących, młodzieży. Na podstawie sugestii wyrażonej
przez KD PZPR w 1984 roku, Kuratorium Oświaty i Wychowania poleciło dyrektorom
liceów i szkół o profilu zawodowym, wydelegowanie 10 % reprezentacji szkolnej na płytę
Rynku Głównego. Każda szkoła miała wyróżniać się swoim szyldem.

Majowi agenci

Sukces MO i SB w utrzymaniu porządku publicznego w trakcie trwania obchodów 1
Maja w Krakowie, przyniosła nie tylko zwiększona liczba partoli, ale również nasilone
kontakty z tajnymi współpracownikami. Mieli oni za zadanie dotrzeć do określonych
środowisk, zamkniętych dla operacyjnych przedsięwzięć SB i MO. Głównym ośrodkiem
zainteresowania były elementy antysocjalistyczne, wywrotowe czyli wszelaka opozycja.
Celem natomiast była chęć wywiadowcza służb i stała dążność Wydziału III do
spacyfikowania, wszelkich planów bojkotowych, oficjalnych obchodów 1 Maja. Dlatego
też wszystkie informacje napływające z kręgów opozycyjnych były starannie
analizowane, a następnie wykorzystywane w celu zwalczania ośrodków wywrotowych.
W marcu 1984 roku w niecały rok po zniesieniu stanu wojennego w PRL, Komenda
Wojewódzka MO i Służba Bezpieczeństwa w Krakowie przewidywały w przypadku
zaostrzenia się sytuacji polityczno-operacyjnej w dniu 1 Maja, zatrzymanie osób znanych
z działalności opozycyjnej. Pośród wskazanych znajdowali się m.in.: Lesław Kuzaj, Jerzy
Zdrada, Tomasz Gizbert-Studnicki, Jan Rokita, Tadeusz Syryjczyk oraz Jolanta Antas.
Był też i pośród nich Lesław Maleszka, t.w. "Ketman" dla uwiarygodnienia jego osoby

pośród opozycjonistów. Równocześnie została również utworzona lista osób
wytypowanych do rozmów profilaktyczno-ostrzegawczych oraz przeszukań. Tu
przewidywano spotkania z Maciejem Wojciechowskim, Anną Moskal, Zbigniewem
Fijakiem czy Henrykiem Brancewiczem.
W planach operacyjnych SB rozpracowujących opozycję krakowską z kręgów
Solidarność, SKS, ROPCiO czy KPN bynajmniej nie zapominano o dawnych figurantach
jacy byli rozpracowywani przez wywiad. W 1978 roku Komenda Wojewódzka MO,
dokonując oceny bezpieczeństwa pochodu wyszczególniła piętnaście osób, które
mieszkając na trasie manifestacji, mogłyby stwarzać zagrożenie dla prawidłowego
przebiegu uroczystości. Byli to w przeważającej części ludzie skazani za działalność z
powojennym ruchem oporu oraz tacy, którzy przed II wojną światową pełnili funkcje
wojskowe II RP. Wymieniano tutaj w raportach m.in.: Wiktora Langnera, skazanego na
karę śmierci w 1947 r., zamienioną na dożywocie przez B. Bieruta, za działalność w WiN;
Jana Kowalskiego byłego prokuratora wojskowego w stopniu kapitana, pracującego do
1939 roku; prof. Jana Felczaka, skazanego przed WSR w Warszawie na dożywocie, a
następnie na siedem lat więzienia czy Stanisława Ambrożego, majora w AK.
W zapewnieniu wzmożonego dopływu informacji o działaniach antysocjalistycznych
czy wrogich wypowiedziach wywołanych negatywnymi nastrojami społeczeństwa ZOMO,
MO i SB torowały sobie możliwość szybkiego reagowania na zachodzące zdarzenia.
Dlatego by jeszcze lepiej udrożnić wszelkie kanały obiegu informacji, KW MO
cotygodniowo od miesiąca kwietnia, opracowywało raporty o nastrojach i wypowiedziach
wśród mieszkańców miasta Krakowa. Jednym z najbardziej interesujących tematów było
poznanie opinii społecznej o stanie zaopatrzenia rynku w artykuły spożywcze w
Krakowie. Dla poprawy "nastrojów konsumenckich" oraz dla zaspokojenia potrzeb,
szczególnie w okresie poprzedzającym 1 Maja starano się polepszyć zaopatrzenie
sklepów. W jednej z notatek raportu MO z 1977 roku, można przeczytać: Dodatkowo w
dniach poprzedzających święto pracy zostanie przeznaczone na rynek 250 ton mięsa (w
tym ok. 100 ton wieprzowiny), 210 ton wędlin (w tym ok. 30 ton szynki gotowanej, 8 ton
szynki porcjowanej i 7 ton szynki konserwowej). Zwiększone zostały również dostawy do
sklepów drobiu o ok. 30 %. Z towarów importowanych na rynek trafi 80 ton pomarańczy
oraz 80 ton bananów.

1 Maja kontra 3 Maja

Rywalizacja pomiędzy oficjalnymi, państwowymi obchodami święta 1 Maja a contr
manifestacjami opozycyjnymi, znalazła swe miejsce w świadomości milicji i SB dość
szybko. I na tyle potrafiła się zakorzenić, że przy każdych przygotowaniach do 1 Maja,
MO starało się ubiec działania opozycjonistów. Dokonywano tego na wiele sposobów. Po
pierwsze, starano się wpłynąć na władze oświatowe i akademickie, by te dopilnowały w
podległych sobie obiektach właściwej dyscypliny. Po drugie, prowadzono przedsięwzięcia
operacyjne w celu rozpoznania i zapobiegania kolportażu ulotek czy wydawnictw
nielegalnych oraz zapowiedzi radia "S".
Jeszcze innym sposobem podejmowania działań profilaktycznych przez

funkcjonariuszy MO i SB była ciągła inwigilacja kleru, wokół którego gromadziła się
opozycja. Notatki z doniesień agentur, wykreślają szeroki zakres zainteresowania,
życiem duchownych. Szczególnie interesowano się zachowaniami zgromadzonych na
mszach oraz kazaniami wygłoszonymi przez księży. W meldunku dotyczącym imprez
kościelnych z 1 Maja w 1977 roku w Krakowie, donosi się: kard. K. Wojtyła w Morawicy
k/Krakowa, wygłosił kazanie o treści religijnej. Mobilizował wiernych do czynnego ich
uczestnictwa w życiu Kościoła. Natomiast w kazaniu bp. Jan Pietraszko wygłoszonym w
kościele św. Anny, nie dopatrzono się żadnych akcentów polityczno-społecznych.
Niemałym problemem dla służb bezpieczeństwa było organizowanie się opozycji w
Krakowie w kościołach 3 Maja i świętowanie tegoż dnia. Milicja z roku na rok była
przygotowywana do starć z uczestnikami. Na ul. Pomorskiej vis a vi Komendy
Dzielnicowej Milicji Obywatelskiej przy placu Inwalidów, zwykle w dniach od 1 Maja do 3
Maja, stały całe sznury samochodów opancerzonych z załogą.
Próba obchodów 3 Maja przez opozycję często była ograniczana do progu Kościoła,
gdzie na patriotycznej mszy świętej, śpiewano Boże coś Polskę... z podniesionymi
palcami w kształcie litery "V".

opracował Paweł Skorut,
doktorant Uniwersytetu Jagiellońskiego,
pracownik Instytutu Pamięci Narodowej - Oddział Kraków