A

amper
Oznaczenie A. Jednostka natężenia prądu elektrycznego w układzie SI. Jest to
natężenie stałego prądu elektrycznego, który – płynąc w dwóch równoległych,
nieskończenie długich, prostoliniowych przewodach o znikomo małym, kołowym
przekroju, umieszczonych w próżni w odległości jednego metra jeden od drugiego –
wywołałby powstanie między tymi przewodnikami siły Ampère'a (patrz

prawo Ampère'a

)

równej 2 × 10

–7

N na każdy metr długości. Definicją tą zastąpiono poprzednio używany

tzw. amper międzynarodowy, zdefiniowany jako prąd potrzebny do otrzymania
0,00111800 grama srebra z roztworu azotanu srebra w ciągu 1 sekundy. Nazwa
jednostki pochodzi od nazwiska André Marie Ampère'a (1775–1836).
angstrem
Oznaczenie . Pozaukładowa jednostka długości równa 10

–10

metra. Ciągle powszechnie

stosowana do wyrażania długości fali i odległości międzycząsteczkowych, choć ostatnio
często zastępowana nanometrem (1 = 0,1 nanometra). Nazwa pochodzi od nazwiska
szwedzkiego pioniera spektroskopii Andersa Jonasa ngströma (1814–74).
atmosfera (atm)
Jednostka ciśnienia równa 101 325 paskalom (760 mmHg). Rzeczywiste ciśnienie
atmosferyczne fluktuuje wokół tej wartości. Jednostki używa się zwykle do określania
ciśnień dużo większych od normalnego ciśnienia atmosferycznego,
np. w wysokociśnieniowych procesach chemicznych.
atomowa jednostka masy (a.j.m.)
Oznaczenie u. Jednostka masy używana do opisu mas atomowych. Wynosi 1/12 masy
atomu izotopu węgla-12 i równa jest 1,66054 × 10

–27

kg. Jednostka ta wyparła obie

dawne jednostki masy atomowej, fizyczną i chemiczną, oparte na masie tlenu-16, i bywa
nazywana jednostką węglową lub daltonem.

B

bar
Jednostka ciśnienia w układzie CGS równa 10

6

dyn na centymetr kwadratowy lub 10

5

paskali (około 750 mmHg lub 0,987 atmosfery). Milibar (1 mbar = 1 hPa) był jednostką
powszechnie stosowaną w meteorologii.
barn
Jednostka pola powierzchni używana do wyrażania przekroju czynnego
w oddziaływaniach jądrowych z udziałem cząstek bombardujących. Jest ona równa 10

–28

metra kwadratowego. Nazwa pochodzi od angielskiego powiedzenia side of a barn,
oznaczającego coś łatwego do trafienia.
bekerel
Oznaczenie Bq. Jednostka aktywności promieniotwórczej w układzie SI. Nazwa pochodzi
od nazwiska odkrywcy promieniotwórczości Antoine'a Henriego Becquerela (1852–
1908).
bod
Jednostka szybkości transmisji danych w komputerze lub sygnałów w systemach
telekomunikacyjnych. Gdy sygnał jest ciągiem bitów, szybkość mierzona w bodach
oznacza liczbę bitów na sekundę. Nazwa pochodzi od nazwiska Jeana Maurice'a Emile'a
Baudota (1845–1903).

D

debaj
Jednostka elektrycznego momentu dipolowego w układzie elektrostatycznym, używana
do opisu momentów dipolowych cząsteczek. Jest to moment dipolowy wytworzony przez
dwa punktowe ładunki elektryczne o przeciwnych znakach umieszczone w odległości 10

–

18

cm, jeśli każdy z ładunków ma wartość równą jednostce elektrostatycznej ładunku.

Jeden debaj ma wartość równą 3,33464 × 10

–30

kulomba razy metr.

decybel
Jednostka używana do porównywania dwóch poziomów natężenia, na ogół stosowana
do sygnałów dźwiękowych lub elektrycznych. Choć decybel jest jedną dziesiątą bela,
to właśnie decybel, a nie bel jest powszechnie używany. Dwa poziomy natężenia P oraz
P

0

różnią się o n decybeli, jeżeli n = 10log

10

P/P

0

. Jeśli mierzy się poziom natężenia

dźwięku P, to P

0

jest poziomem odniesienia, za który zwykle przyjmuje się natężenie

dźwięku o tej samej częstości na granicy słyszalności.
Skala logarytmiczna jest wygodna, ponieważ ucho ludzkie reaguje na dźwięki w zakresie
od 1 (ledwie słyszalne) do 10

12

(zaczynające sprawiać ból), a jeden decybel,

reprezentujący wzrost o około 26%, jest w przybliżeniu najmniejszą zmianą, jaką może
rozróżnić ucho.
doba
Czas, w jakim Ziemia wykonuje pełny obrót wokół własnej osi. Doba średnia słoneczna
jest przedziałem czasu pomiędzy dwoma kolejnymi przejściami Słońca przez południk
niebieski. Jej długość, wynosząca 24 godziny i rozumiana potocznie jako doba, jest
średnią w roku wartością doby słonecznej. Doba gwiazdowa jest mierzona względem
gwiazd i jest o 4,09 minuty krótsza od doby średniej słonecznej w wyniku nałożenia
ruchu orbitalnego Ziemi na jej ruch obrotowy.
dyna
Jednostka siły w układzie CGS; siła potrzebna do nadania masie jednego grama
przyspieszenia 1 cm · s

–2

. 1 dyna = 10

–5

niutona.

dżul
Oznaczenie J. Jednostka pracy i energii w układzie SI, równa pracy wykonanej wówczas,
gdy punkt przyłożenia siły jednego niutona pokonuje (w kierunku działania siły) odległość
jednego metra. 1 dżul = 10

7

ergów = 0,2388 kalorii. Nazwa wywodzi się od nazwiska

Jamesa Prescotta Joule'a (1818–89).

E

erg
Jednostka pracy lub energii w układzie CGS zdefiniowana jako praca wykonana przez
siłę jednej dyny na drodze jednego centymetra. 1 erg = 10

–7

dżula.

ersted
Oznaczenie Oe. Jednostka natężenia pola magnetycznego w układzie CGS. Pole ma
natężenie jednego ersteda, jeżeli działa siłą jednej dyny na znajdujący się w nim
jednostkowy biegun magnetyczny. Jeden ersted jest równoważny 10

3

/4p A · m

–1

. Nazwa

pochodzi od nazwiska Hansa Christiana Oersteda (1777–1851).

F

farad
Oznaczenie F. Jednostka pojemności w układzie SI. Jest to pojemność kondensatora,
w którym różnoimienne ładunki na okładkach równe jednemu kulombowi wywołują
różnicę potencjałów równą jednemu woltowi. 1 F = 1 C · V

–1

. W wielu zastosowaniach

farad jest zbyt dużą jednostką; w praktyce używa się mikrofaradów (1 mF = 10

–6

F).

Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska Michaela Faradaya (1791–1867).
fermi
Jednostka długości używana dawniej w fizyce jądra atomowego. Jest równa 10

–15

m.

W układzie SI odpowiada 1 femtometrowi (fm). Jej nazwa wywodzi się od nazwiska
fizyka amerykańskiego włoskiego pochodzenia, Enrico Fermiego (1901–54).
fon
Jednostka głośności dźwięku, która określa natężenie dźwięku w stosunku do tonu
wzorcowego o ustalonym natężeniu i częstości. Ton wzorcowy ma zwykle częstość 1
kiloherca i średnie nadciśnienie 2 × 10

–5

paskala. Obserwator słucha obu uszami

na przemian tonu wzorcowego i dźwięku mierzonego. Następnie zwiększa się natężenie
tonu wzorcowego tak długo, aż obserwator uzna, że oba dźwięki mają to samo
natężenie. Jeżeli natężenie tonu wzorcowego trzeba było wzmocnić o n decybeli,
to uznaje się, że dźwięk mierzony ma n fonów. Skala decybeli i skala fonów nie są
identyczne, gdyż skala fonów jest subiektywna i zależy od czułości ucha przy
wykrywaniu zmian natężenia związanych ze zmianą częstości.
fot
Oznaczenie ph. Jednostka natężenia oświetlenia w układzie CGS. 1 fot = 10

4

luksów = 1

lumen na metr kwadratowy.
fresnel
Jednostka częstości równa 10

12

herców. W układzie SI jednostka ta jest równa 1

terahercowi (THz). Nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego fizyka Augustina Jeana
Fresnela (1788–1827).

G

gaus
Oznaczenie Gs. Jednostka indukcji magnetycznej w układzie CGS. 1 gaus = 10

–4

tesli.

gilbert
Oznaczenie Gb. Jednostka siły magnetomotorycznej w układzie CGS równa
10/4p » 0,79577 amperozwojów. Nazwę swą wywodzi od nazwiska angielskiego lekarza
Williama Gilberta (1544–1603).
gram
Oznaczenie g. Jedna tysięczna część kilograma. Gram jest jednostką podstawową masy
w układzie CGS.
grej
Oznaczenie Gy. Jednostka pochłoniętej dawki promieniowania jonizującego w układzie
SI. Nazwa pochodzi od nazwiska brytyjskiego radiobiologa Louisa Harolda Graya (1905–
65).

H

henr
Oznaczenie H. Jednostka indukcyjności w układzie SI równa indukcyjności zamkniętego
obwodu, w którym jest wytwarzana siła elektromotoryczna jednego wolta, kiedy prąd
elektryczny w obwodzie zmienia się jednostajnie z szybkością jednego ampera
na sekundę. Nazwa pochodzi od nazwiska amerykańskiego fizyka Josepha Henry'ego
(1797–1878).
herc
Oznaczenie Hz. Jednostka częstości (częstotliwości) w układzie SI, równa jednemu
cyklowi na sekundę. Nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego fizyka Heinricha Hertza
(1857–94).

J

jednostka astronomiczna (AU, j.a.)
Zaokrąglona wartość średniej odległości Ziemi od Słońca, przyjęta jako 149 600 000 km
(499 sekund świetlnych).

K

kaloria
Ilość ciepła potrzebna do podniesienia temperatury 1 grama wody o 1°C (1 K). Kaloria,
jednostka ciepła w układzie CGS, jest obecnie w dużym stopniu zastępowana dżulem,
jednostką ciepła w układzie SI. 1 kaloria = 4,1868 dżula.
kandela
Oznaczenie cd. Jednostka światłości w układzie SI, równa światłości, jaką ma w danym
kierunku źródło, które emituje promieniowanie monochromatyczne o częstości 540 × 10

12

Hz, przy czym natężenie promieniowania w tym kierunku wynosi 1/683 wata
na steradian.
kelwin
Oznaczenie K. Jednostka temperatury termodynamicznej w układzie SI, równa 1/273,16
części temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody. Wielkość kelwina jest
równa wielkości stopnia w skali Celsjusza, a temperatura wyrażona w stopniach
Celsjusza jest liczbowo równa temperaturze wyrażonej w kelwinach pomniejszonej
o 273,15, czyli temperatura °C = temperatura K –273,15. Zero bezwzględne temperatury
to temperatura 0 K (–273,15°C). Wcześniejsza nazwa „stopień Kelvina” (oznaczenie °K)
została zarzucona zgodnie z międzynarodowym porozumieniem z 1967 r. Nazwa
wywodzi się od tytułu lord Kelvin Williama Thomsona (1824–1907).
kilogram
Oznaczenie kg. Jednostka masy w układzie SI, zdefiniowana jako masa równa masie
międzynarodowego wzorca platynowo–irydowego, przechowywanego
w Międzynarodowym Biurze Wag i Miar w Sèvres pod Paryżem.
kilowatogodzina
Oznaczenie kWh. Handlowa jednostka energii elektrycznej. Odpowiada zużyciu mocy
1000 watów w ciągu jednej godziny.
kiur
Dawna jednostka aktywności promieniotwórczej. Nazwa pochodzi od nazwiska Marii
Skłodowskiej–Curie (1867–1934).
koń mechaniczny
Jednostka mocy równa 735,49875 W.
kulomb
Oznaczenie C. Jednostka ładunku elektrycznego w układzie SI, równa ładunkowi, jaki
przenosi prąd o natężeniu jednego ampera w czasie jednej sekundy. Nazwa pochodzi
od nazwiska francuskiego fizyka Charles'a Augustina de Coulomba (1736–1806).

L

lambert
Dawna jednostka luminancji równa luminancji jednorodnie promieniującej powierzchni,
która emituje lub odbija jeden lumen na centymetr kwadratowy. W przybliżeniu równa
3,18 × 10

3

Cd · m

–2

. Nazwana na cześć Johanna Heinricha Lamberta (1728–77).

litr
Oznaczenie l lub L. Jednostka w systemie metrycznym traktowana jak specjalna nazwa
decymetra sześciennego. Wcześniej była zdefiniowana jako objętość 1 kilograma czystej
wody w temperaturze 4°C przy standardowym ciśnieniu; tak zdefiniowany 1 L jest równy
1,000028 dm

3

.

luks
Oznaczenie lx. Jednostka natężenia oświetlenia w układzie SI równa natężeniu
oświetlenia dawanemu przez strumień świetlny 1

lumena

rozłożony równomiernie

na powierzchni 1 metra kwadratowego.
lumen
Oznaczenie lm. Jednostka strumienia świetlnego w układzie SI równa strumieniowi
wysyłanemu przez punktowe źródło światła o jasności 1

kandeli

w kącie bryłowym 1

steradiana

.

M

makswel
Jednostka strumienia magnetycznego w układzie CGS. Gdy indukcja magnetyczna
równa jest 1

gausowi

, strumień magnetyczny 1 makswela przecina powierzchnię 1

centymetra kwadratowego prostopadłą do linii pola. 1 makswel jest równy 10

–8

webera.

Jednostka została nazwana na cześć Jamesa Clerka Maxwella (1831–79).
metr
Oznaczenie m. Jednostka długości w układzie SI równa długości drogi, jaką przebywa
światło w próżni w czasie 1/(2,99792458 × 10

8

) sekundy. Definicja ta została przyjęta

przez XVII Generalną Konferencję Miar w październiku 1983 r. i zastąpiła definicję
z 1967 r. opartą na świeceniu atomu kryptonu: 1 m º 1 650 763,73 długości fali w próżni
promieniowania odpowiadającego przejściu między poziomami 2p

10

i 5d

5

w izotopie

86

Kr.

Ta zaś zastąpiła w 1958 r. starszą definicję, według której 1 metr był równy długości
wzorcowej sztaby irydowo–platynowej. Gdy wprowadzano we Francji w 1791 r. układ
metryczny, 1 metr miał być jedną dziesięciomilionową ćwiartki południka ziemskiego
przechodzącego przez Paryż. Trudności pomiarów geodezyjnych przekonały
o niepraktyczności takiego wzorca i w 1793 r. skonstruowano wzorcową platynową
sztabę metrową, tzw. metr archiwalny.
mikrometr
Jednostka długości równa 10

–6

m. Dawna nazwa: mikron.

mikron
Dawna nazwa jednostki w układzie SI; obecna nazwa –

mikrometr

.

mila morska
Miara długości używana w marynarce, równa 1852 m.
minuta
1. Jedna sześćdziesiąta godziny.
2. Jedna sześćdziesiąta stopnia (kątowego).
mmHg
Jednostka ciśnienia nie należąca do układu SI, równa ciśnieniu wywieranemu
w standardowych warunkach (normalne przyspieszenie ziemskie, temperatura 0°C)
przez jeden milimetr słupa rtęci, czyli 133,322 paskala.
mol
Oznaczenie mol. Jednostka liczności materii w układzie SI, równa liczności materii
w układzie zawierającym liczbę cząsteczek, atomów, jonów lub elektronów równą liczbie
atomów zawartych w masie 0,012 kg węgla

12

C. Wartość liczbowa masy wyrażonej

w gramach jednego mola związku chemicznego jest równa względnej masie
cząsteczkowej tego związku. Dawniej mol był synonimem gramocząsteczki.

N

neper
Jednostka używana zwłaszcza w telekomunikacji do wyrażania wzmocnienia
lub tłumienia mocy elektrycznej, natężenia prądu itp. Określa logarytm naturalny ilorazu
dwóch wartości tej samej wielkości. Jeśli na przykład osłabienie amplitudy od A

1

do A

2

odpowiada N neperom, to

N = ln(A

2

/A

1

).

1 neper » 8,686 decybela. Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska wynalazcy logarytmów
naturalnych, Johna Napiera (1550–1617).
nit
Oznaczenie nt. Jednostka luminancji równa jednej kandeli na metr kwadratowy.
niuton
Oznaczenie N. Jednostka siły w układzie SI. Jest to siła potrzebna do nadania masie 1
kg przyspieszenia 1 m · s

–2

. Nazwa pochodzi od nazwiska sir Isaaca Newtona (1642–

1727).

O

om
Oznaczenie W. Jednostka oporu elektrycznego w układzie SI. Jest to opór między
dwoma punktami przewodnika, gdy przyłożenie między tymi punktami różnicy
potencjałów 1

wolta

wywołuje przepływ prądu o natężeniu 1

ampera

. Dawniej om

międzynarodowy był definiowany za pomocą oporu słupa rtęci. Nazwa pochodzi
od nazwiska Georga Ohma (1787–1854).

P

parsek
Oznaczenie pc. Jednostka długości używana w astronomii. Jest to odległość, z której 1

jednostka astronomiczna

, czyli długość równa średniej odległości Ziemia–Słońce,

widziana jest pod kątem 1''. 1 parsek równa się 3,0857 × 10

16

m, czyli 3,2616 roku

świetlnego.
paskal
Oznaczenie Pa. Jednostka ciśnienia w układzie SI, równa jednemu niutonowi na metr
kwadratowy.
puaz
Oznaczenie P. Jednostka lepkości dynamicznej w układzie CGS, równa sile stycznej,
wyrażonej w dynach na centymetr kwadratowy, potrzebnej do podtrzymania różnicy
prędkości jednego centymetra na sekundę dwóch równoległych warstw cieczy
oddalonych o 1 centymetr. 1 puaz równa się 0,1 N · s · m

–2

.

R

radian
Oznaczenie rad. Jednostka kąta płaskiego, pochodna w układzie SI.
rhe
Jednostka płynności, równa odwrotności

puaza

.

rok
Miara czasu, na której oparty jest kalendarz. Jest to czas potrzebny Ziemi na wykonanie
jednego pełnego obiegu wokół Słońca. Rok kalendarzowy (rok zwykły) obejmuje
przeciętnie 365,25 doby średniej słonecznej; wartość ta wynika z trzech kolejnych lat
zwykłych, składających się z 365 dób, po których następuje jeden rok przestępny,
trwający 366 dni. Rok zwrotnikowy (albo rok astronomiczny) jest odstępem czasu między
dwoma kolejnymi przejściami Słońca średniego przez średni punkt równonocy
wiosennej; trwa on 365,242 doby średniej słonecznej. Rok gwiazdowy jest okresem
obiegu Słońca po ekliptyce, po którym znajdzie się ono na tle tych samych gwiazd; trwa
on 365,256 doby średniej słonecznej. Rok anomalistyczny jest średnim odstępem czasu
między kolejnymi przejściami Ziemi przez peryhelium; trwa on 365,259 doby średniej
słonecznej.
rok świetlny
Jednostka długości stosowana w astronomii; jest to odległość pokonywana przez światło
poruszające się w próżni w ciągu jednego roku. Rok świetlny jest równy 9,4650 × 10

15

m.

S

sekunda
1. Oznaczenie s. Jednostka czasu w układzie SI, równa czasowi trwania 9 192 631 770
okresów fali świetlnej promieniowania odpowiadającego przejściu między dwoma
nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego atomu cezu–133.
2. Oznaczenie ''. Jednostka kąta, równa 1/3600 stopnia lub 1/60 minuty.
simens
Oznaczenie S. Jednostka przewodności elektrycznej w układzie SI, równa przewodności
obwodu lub elementu, którego opór elektryczny wynosi 1 om. 1 S = 1 W

–1

. Nazwa

pochodzi od nazwiska Ernsta Wernera von Siemensa (1816–92).
siwert
Jednostka równoważnika dawki w układzie SI. Nazwa pochodzi od nazwiska
szwedzkiego fizyka Rolfa Sieverta (1896–1966).
steradian
Oznaczenie sr. Jednostka pochodna układu SI, określająca kąt bryłowy o wierzchołku
w środku kuli, wycinający z powierzchni tej kuli pole równe kwadratowi jej promienia.
stokes
Oznaczenie St. Jednostka lepkości kinematycznej w układzie CGS, równa ilorazowi
lepkości dynamicznej płynu, wyrażonej w puazach, i jego gęstości w gramach na
centymetr sześcienny. 1 stokes = 10

–4

m

2

· s

–1

. Nazwa pochodzi od nazwiska sir

George'a Gabriela Stokesa (1819–1903).
stopień
Jednostka kąta płaskiego równa 1/360 kąta pełnego.

T

tesla
Oznaczenie T. Jednostka SI indukcji magnetycznej, równa indukcji magnetycznej
jednorodnego pola magnetycznego, w którym na przekrój poprzeczny 1 metra
kwadratowego przypada strumień magnetyczny 1 webera, czyli 1 T = 1 Wb · m

–2

. Nazwa

pochodzi od nazwiska Nikoli Tesli (1870–1943), amerykańskiego inżyniera elektryka
pochodzenia chorwackiego.
tona
Jednostka masy równa 1000 kg.

W

wat
Oznaczenie W. Jednostka mocy w układzie SI, zdefiniowana jako moc jednego dżula
na sekundę. W odniesieniu do elektryczności jeden wat jest równy szybkości zmian
przekształcania energii przez prąd elektryczny o natężeniu jednego ampera, płynący
przez przewodnik, na którego końcach utrzymywana jest różnica potencjałów jednego
wolta. Jednostka nosi nazwę od Jamesa Watta (1736–1819).
weber
Oznaczenie Wb. Jednostka strumienia magnetycznego w układzie SI równa
strumieniowi, który przenikając jeden zwój obwodu, wytwarza w nim SEM jednego wolta,
gdy jest zmniejszany jednostajnie do zera w ciągu jednej sekundy. Nazwa pochodzi
od nazwiska Wilhelma Webera (1804–91).
wolt
Oznaczenie V. Jednostka potencjału elektrycznego, różnicy potencjałów lub SEM
w układzie SI, zdefiniowana jako różnica potencjałów między dwoma punktami
przewodnika, przy której podczas przepływu prądu o natężeniu jednego ampera
wydzielona jest między tymi punktami moc 1 wata. Nazwa pochodzi od nazwiska
Alessandra Volty (1745–1827).