1

„KOCIOŁ BAŁKAŃSKI”

15 października 1912 roku w Ouchy pod Lozanną sułtan turecki

podpisuje pokój z państwem włoskim, w którym na rzecz oponenta zrzeka się

zwierzchnictwa nad długo bronionymi terytoriami w północnej części Afryki –

Cyrenajką i Trypolitanią. Dlaczego Turcy decydują się na podobny krok?

Powód okazał się znaczący i nie można było go zignorować, gdyż

takie potraktowanie tematu w latach ubiegłych już przyczyniło się do dużych

strat terytorialnych Imperium Osmanów.

W roku 1876 na obszarze Półwyspu Bałkańskiego, znajdującego się

pod zwierzchnictwem Wysokiej Porty, doszło do dwóch powstań. Jedno z nich

miało swe epicentrum na ziemiach bułgarskich, drugie na serbskich. Obydwa

zostały zdecydowanie stłumione i poszłyby pewnie w zapomnienie, jak wiele

tego typu incydentów w Europie dotychczas, gdyby nie rozgłos, który zyskały

w szeregach wielkich zwolenników walki narodowowyzwoleńczej, jak i

postaci po prostu znanych w Europie w ówczesnych czasach (m.in. Giuseppe

Garibaldi, Wiktor Hugo, Karol Darwin). Opinia publiczna, kierowana hasłami

„obrony Słowian południowych”, doprowadziła do wmieszania się w konflikt

rządów europejskich i pojawienia się z ich strony nacisku na państwo

Osmanów. Próby wymuszenia na Wielkiej Porcie reform podyktowanych

przez monarchów imperialnych zostały kategorycznie i z jednej strony

zasadnie odrzucone. Jednak jak każdy medal i ten miał dwie strony. Powyższą

sytuację wykorzystała Moskwa, od dawna zainteresowana posiadaniem

Cieśnin Czarnomorskich. Kierując się „dobrem” narodów uciskanych

zaatakowała Turków. W latach 1877- 1878 prowadzona była wojna między

tymi dwoma państwami, ostatecznie zakończona klęską Osmanów. Traktat

pokojowy w San Stefano zakładał utworzenie z części bałkańskich ziem

tureckich, w pełni niezależnych państw: Serbii, Czarnogóry i Rumunii. Był to

potężny cios dla i tak słabego organizmu państwowego Wysokiej Porty, ale

jeszcze do zaakceptowania, natomiast drugie postanowienie okazało się dużo

bardziej brzemienne w skutkach. Zakładało ono utworzenie jeszcze jednego

państwa na Półwyspie Bałkańskim- Bułgarii. Cały szkopuł tkwił w tym, że w

nowym tworze miały przez okres dwóch lat, licząc od daty podpisania

2

porozumienia, stacjonować wojska carskie. Nic więc dziwnego, że rządom

pozostałych mocarstw jak i temu najbardziej zainteresowanemu, zaistnienie

takiej sytuacji było bardziej niż tylko nie na rękę. Postanowiły zatem

zaprotestować, czego skutkiem okazało się zwołanie kongresu pokojowego w

Berlinie, czerwca 1878 roku. Na mocy porozumienia tam zawartego

powierzchnia tworu bułgarskiego została zredukowana w stosunku do

wcześniejszych założeń. Postanowiono pozostawić mu również większą

autonomię, a co za tym idzie nie dopuścić do zbytniego szerzenia się na jego

obszarze wpływów Moskwy. Drugim z głównych postanowień kongresu było

pozostawienie przy Turcji większej części jej posiadłości europejskich

(Albania, Epir, Macedonia, Tesalia, Tracja, Rumelia Wschodnia).

Problemy odśrodkowych buntów, jak i tych ze strony mocarstwa

Moskwy nie były jedynymi przyczółkami niepokojów na Bałkanach. Kolejnym

pretendentem ze strony władz imperialnych do uzyskania znacznych wpływów

na spornym obszarze były Austro- Węgry. Od 1878 pod ich okupacją znalazła

się Bośnia i Hercegowina, a w 1881 roku połączyły się układem z Serbią, na

mocy którego faktycznie przejmowały politykę zagraniczną nowego

sojusznika. Jakby tego było mało, również Cesarstwu Niemieckiemu zależało

na udziale w spuściźnie bałkańskiej. Fakt swego zaistnienia na arenie

półwyspu, widziało przede wszystkim w planach budowy linii kolejowej

Berlin- Bagdad, dającej pretekst wywierania wpływu na politykę obszaru

spornego, jak i w samej Turcji.

Głębokie zaniepokojenie sytuacja Bałkan wzbudzała w Wielkiej

Brytanii, która dążyła do zachowania pewnej równowagi sił w Europie, a na

pewno nie chciała, aby przodownictwo na kontynencie przejęło

trójporozumienie. Tymczasem w 1908 roku, korzystając z zamieszania

wewnętrznego w Turcji (triumf rewolucji młodotureckiej 1908), Austro-

Węgry dokonały aneksji wcześniej okupowanej Bośni i Hercegowiny. Akt ten

wzbudził wielkie kontrowersje, z tym tylko że niezbyt brzemienne początkowo

w skutkach. Ważną konsekwencją na pewno było rozbudzenie, do granic

możliwości, niechęci serbskiej do rzeczywistego „okupanta jej interesów”

3

międzynarodowych. Rozpoczyna się nowy etap w polityce tego państwa, w

którym za głównego sojusznika uchodzić będzie imperium carskie.

Za sprawą aktywnej inicjatywy Cesarstwa Rosyjskiego 13 marca

1912 roku Serbia i Bułgaria podpisały tajny sojusz, zakładający: wspólne

wystąpienie w wojnie zaczepnej przeciwko Turcji, podział przyszłych

zdobyczy w Macedonii oraz agitację cara Mikołaja przy rozdzielaniu ziemi

pochodzącej z obszaru spornego (strefa około 60 km szerokości wzdłuż rzeki

Wardar). 29 maja tego samego roku, Bułgaria jeszcze z Grecją zawarła

podobny układ, a do pełnego obrazu Związku Bałkańskiego dołączyła wkrótce

Czarnogóra zawierając sojusz z Serbią i ustne porozumienie z Bułgarią.

Wykorzystując osłabienie przeciwnika w październiku „liga

bałkańska” dysponując ok. 600 tys. armią rozpoczęła działania wojenne

przeciwko zaledwie ok. 300 tysiącom wojowników tureckich. Ostatecznie

koalicjanci na skutek walk zajęli większą część posiadłości Imperium w

Europie ( bitwy pod Kumanovem/Rumanowem, zajęcie Salonik i obleganie

Adrianopola) i rozpoczęli marsz na Stambuł. Przystanęli dopiero zatrzymani

przez fortyfikacje pod Czataladżą (Czataldżą), około 30 km od stolicy

tureckiej, ale i to dla Imperium Osmańskiego było zbyt wiele. Wyczerpane

zwróciło się z prośbą do mocarstw europejskich o rozpoczęcie mediacji w

sprawie zakończenia konfliktu. 3 grudnia doszło do zawieszenia broni i później

dwustopniowych rokowań pokojowych w Londynie. 30 maja 1913 roku został

podpisany ostateczny układ pokojowy, na mocy którego Osmanowie zrzekali

się na rzecz zwycięzców ziem położonych na zachód od linii Enez- Midye

(Tracja) oraz wyspy Krety. Ratyfikowano również powołany wcześniej do

życia nowy organizm państwowy- Albanię, która już na samym początku

znalazła się pod wpływami Austro- Węgier i Królestwa Włoch.

Tak jak w przededniu konfliktu bałkańskiego, w czasie jego

trwania, tak i po jego zakończeniu wciąż toczyły się spory dwóch głównych

frakcji europejskich (trójprzymierze i trójporozumienie). Każde z wielkich

mocarstw chciało mieć swój pośredni wpływ w kontrolowaniu poczynań

taktycznych „ligii bałkańskiej” lub też bezpośredni przez uzyskanie na swój

użytek pewnego skrawka spornej ziemi. Już na samym początku I wojny

4

Serbia ujawniła swe aspiracje do posiadania na wyłączność chociaż

niewielkiego fragmentu wybrzeża Adriatyku, na co kategorycznie nie

przystawały, przede wszystkim, Austro- Węgry. Mocarstwo naddunajskie

obawiało się zbyt wielkiego wzmocnienia gospodarczo- politycznego Serbów,

przez co nawet rozpoczęło koncentrację swego wojska w obrębie obszaru

graniczącego z nią. Wtórowały im Niemcy i Włochy, obawiające się

dodatkowo szerzenia wpływów słowiańskich nad Adriatykiem. Dość

oczywistym oponentem w tym aspekcie politycznym była Moskwa, gorąco

„popierająca” państwo serbskie. Spięcia dotyczące powyżej zarysowanej

kwestii omal nie przyspieszyły wybuchu ogólnoeuropejskiej wojny.

Ostatecznie skłoniono się w stronę kompromisu, który zakładał, wspomniane

wcześniej, utworzenie państwa albańskiego.

Obawami innego typu, które zaprzątały głowy monarchów było

prawdopodobieństwo rozbudzenia wśród reszty Słowian, żyjących na

terytoriach im podległych ( w samych Austro- Węgrach mieszkało około 7

milionów Chorwatów, Serbów i Słoweńców), idei separatystycznych,

podjudzanych dodatkowo głoszonymi przez Serbów ideami zjednoczenia

wszystkich Słowian południowych. Groźba taka wisiała wciąż w powietrzu, ale

tymczasem do głosu doszedł nowy konflikt, znany obecnie w historii pod

nazwą Drugiej wojny bałkańskiej.

Jeszcze tego samego roku, w niespełna miesiąc od zakończenia

rokowań pokojowych, wśród zwycięzców pierwszej kampanii doszło,

delikatnie mówiąc, do nieporozumienia. Podłoże tkwiło w sposobie podziału

ziemii odłączonej od Imperium Osmańskiego. Grecja wraz z Serbią zażądały

od Bułgarii większego udziału terytorialnego, niż zostało to ustalone w

Londynie. Bułgaria przeświadczona o słuszności decyzji londyńskiej; wręcz

przekonana o swoim największym wkładzie w prowadzenie kampanii, jak

również kierowana przesadzonym wizerunkiem swojej siły w stosunku do

reszty byłych sojuszników, podjęła w nocy z 29 na 30 czerwca 1913 roku atak

na Grecję i Serbię. Wspierana zachętami ze strony Austro- Węgier, mocno

przeliczyła się z siłami. Państwa zaatakowane broniły się zaciekle, a trudna

sytuacja Bułgarów skłoniła do wtargnięcia na ich terytorium wojsk rumuńskich

5

i aneksji przez nie Dobrudży Południowej. Ponowne „zamieszanie” na

Bałkanach okazało się korzystne również dla Turcji; zdołała ona odzyskać

utracony w pierwszej wojnie Adrianopol.

W ciągu kilku dni Bułgaria została rozgromiona i korząc się przed

przeciwnikami poprosiła o pokój, który też podpisano 10 sierpnia 1913 roku w

Bukareszcie. Na mocy warunków w nim zawartych, Bułgaria traciła sporny

obszar w Macedonii i Tesalii na rzecz Grecji i Serbii, oraz teren Silistrii

(Dobrudża) oddawała Rumunii.

Zwycięskie państwa rosły w siłę. Szególne zaniepokojenie

wzbudzał ten fakt u Austro- Węgier. Nie życzyły one sobie silnej Serbii, a taką

stawała się, nawet nie posiadając dostępu do Adriatyku. Zwana już w Europie

„Wielką Serbią”, stanowiła przyczółek dezintegracyjny dla monarchii

habsburskiej, która mając to na uwadze, od tego momentu dążyć będzie do

zbliżenia stosunków z wrogimi Serbom: Rumunią i Bułgarią.

Oba konflikty bałkańskie ujawniły ukrywane dotychczas niepokoje

w Europie. Niewiele brakowało, aby to właśnie one stały się bezpośrednią

przyczyną wybuchy wojny światowej. Pomimo iż tak się nie stało,

niewątpliwie zdemaskowały wiele elementów, świadczących o zapędach

państw mocarskich, dążących do wywierania coraz to większych wpływów na

ogół polityki europejskiej.

Izabela Błasiak,

I rok Politologii,

Grupa E.

6

BIBLIOGRAFIA:

1. Bielski L., Trąba M., Tablice historyczne, PPU „Park”, Bielsko- Biała

2001.

2. Czubiński A., Europa XX wieku. Zarys historii politycznej,

Wydawnictwo Poznańskie 2000.

3. Olczak E., Tazbir J. (red.), Wielki atlas historyczny, Wydawnictwo

Demart, Warszawa 2003.

4. Pajewski J., Historia powszechna 1871- 1918, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2001.

5. Prokopczuk J., Historia powszechna 1871- 1939, Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984.

6. Pronobis W., Polska i świat w XX wieku, Editions Spotkania, Warszawa

1991.

7. Szcześniak A. L., Historia. Dzieje nowożytne i najnowsze od połowy

XIX wieku do roku 1918, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1990.

111111

1.

2.

3.