Rodzaje, przyczyny i skutki bezrobocia

II.

Rodzaje, przyczyny i skutki bezrobocia

Rodzaje bezrobocia

Dla potrzeb diagnozowania rynku pracy ekonomiści dokonują klasyfikacji bezrobocia. Do

najczęściej spotykanych należy tradycyjny podział na bezrobocie: frykcyjne (Uf),

strukturalne (Us) i cykliczne (Uc). Formułę tego podziału można zapisać w postaci:

U=Uf + Us + Uc

Zjawisko bezrobocia nie jest jednorodne nie tylko pod względem definicji, ale także

w kontekście przyczyn i skutków jakie wywołuje. Przyczyny pojawienia się bezrobocia i jego

zasięg pozwalają na wyodrębnienie kilku zasadniczych rodzajów bezrobocia.

1. Ze względu na przyczyny bezrobocia wyróżnia się:

a) bezrobocie frykcyjne,

b) bezrobocie strukturalne,

c) bezrobocie technologiczne,

d) bezrobocie koniunkturalne (cykliczne),

e) bezrobocie sezonowe.

BEZROBOCIE FRYKCYJNE – (stanowi 3-5% ogółu ludności aktywnej zawodowo),

jest ono uznawane za naturalne zjawisko, którego nie można uniknąć i które wynika z

powolności dostosowywania się struktury popytu na pracę do struktury podaży pracy.

Występuje wówczas, gdy osoby zmieniają miejsce zatrudnienia wymagające podobnych

kwalifikacji i w okresie poszukiwania nowej pracy pozostają bezrobotnymi. Stale też

zachodzą procesy powstawania nowych oraz likwidacji niektórych istniejących miejsc pracy,

które implikują zwolnienia z pracy oraz poszukiwanie nowego zatrudnienia przez tych,

którzy pracę utracili. Na rynek pracy wchodzą nieustannie nowe roczniki siły roboczej oraz

Ci, którzy z wyboru pozostawali w zasobie biernych zawodowo, inni zaś odchodzą z rynku.

Ponadto niektórzy pracujący zmieniają swoje dotychczasowe preferencje i podejmują decyzje

o zmianie miejsca pracy. Bezrobocie frykcyjne to bezrobocie spowodowane mobilnością

pracowników szukających jak najlepszej pracy.

W rezultacie tych procesów w dynamicznej gospodarce zawsze istnieje pewna liczba

wolnych miejsc pracy oraz pewna liczba osób poszukujących pracy, także wtedy, gdy popyt

na pracę zrównany jest z podażą pracy.

Proces zajmowania dostępnych miejsc pracy przez osoby poszukujące pracy nie jest

natychmiastowy. Związane jest to z brakiem dokładnych informacji zarówno na temat

wolnych miejsc pracy jak i osób jej poszukujących. Informacje o wolnych miejscach pracy

oraz o osobach poszukujących pracy nie są powszechne, ani dostępne. Sporo zależy

oczywiście od efektywności działania instytucji świadczących usługi pośrednictwa pracy.

Trzeba też zauważyć, że dotarcie do wolnego miejsca pracy i rozpatrzenie ofert pracy

wymaga pewnego czasu.

Z tych też względów w dynamicznej gospodarce zawsze istnieje pewien poziom bezrobocia

frykcyjnego. Poziom ten nie jest oczywiście stały. Dużo zależy tu od tempa powstawania

nowych i likwidacji istniejących miejsc pracy, liczby osób wchodzących na rynek pracy i

odchodzących z rynku pracy, liczby osób zmieniających miejsca pracy, powszechności

informacji o wolnych miejscach i osobach poszukujących pracy, jak i usług pośrednictwa

pracy, czy intensywności poszukiwań pracy.

Bezrobocie frykcyjne jest zjawiskiem krótkotrwałym, mającym swe źródło we fluktuacjach

siły roboczej i poszukiwaniu sposobności do robienia „dobrych interesów”. Zawsze bowiem

istnieją wolne miejsca pracy dla osób jej poszukujących. Stąd tez ten rodzaj bezrobocia

nazywany jest w literaturze bezrobociem poszukiwania pracy.

Skala tego bezrobocia kształtowana jest przez:

- liczbę osób zmieniających pracę,

- liczbę osób wchodzących na rynek pracy,

- czas poszukiwań pracy przez osoby obu tych grup.

W tej kategorii osób bezrobotnych mieszczą się zarówno osoby chwilowo pozbawione pracy

ze względu na jej poszukiwanie (zmianę zawodu), ludzie wstępujący w zasoby pracy, a także

ci o ułomnościach psychicznych lub fizycznych, które uniemożliwiają im podjęcie pracy

zawodowej. Bezrobocie frykcyjne ma zwykle charakter tymczasowy, uważa się je jako

zjawisko krótkotrwałe i normalne, gdyż struktura siły roboczej jak i popyt na pracę

nieustannie się zmieniają. Dlatego ten typ bezrobocia określa się mianem dobrowolnego.

Główne przyczyny:

- niedoskonała informacja – informacja o potencjalnych pracodawcach i/lub

pracownikach jest kosztowna i często trudna do uzyskania,

- poszukiwanie pracy – przeprowadzane zarówno przez pracodawców jak i pracowników;

obydwie strony poszukują dla siebie najlepszej dostępnej oferty i będą kontynuować te

poszukiwania, dopóki koszty poszukiwań i korzyści płynące z poszukiwania nie zrównają

się.

Bezrobocie frykcyjne – powstaje, gdy pracownicy zwalniają się z pracy lub są zwalniani i

pozostają bezrobotnymi przez względnie krótki okres poszukiwania nowego miejsca pracy,

które stosunkowo szybko znajdują. To bezrobocie jest konieczne. Ludzie maja szansę

poprawienia swojej sytuacji, a pracodawcy szansę znalezienia najlepszych pracowników. Nie

stanowi ono dużego problemu społecznego

BEZROBOCIE STRUKTURALNE – jest wynikiem długotrwałych procesów

dostosowawczych pomiędzy struktura popytu na pracę a strukturą jej podaży. Powstaje ono

ze względu na rozbieżności i małą elastyczność ludzkich kwalifikacji i rodzaju oferowanej

pracy w warunkach zmieniającego się popytu i produkcji. Jest ono typowe w sytuacji

ograniczenia z różnych przyczyn wielkości danej produkcji, czego konsekwencja jest brak

zapotrzebowania na siłę roboczą w tej samej skali, o tej samej strukturze. Osoby, które z tych

powodów utraciły pracę, staja się mimowolnie przymusowymi ofiarami bezrobocia

strukturalnego.

Problemem jest to, że ludzie posiadają nieodpowiednie zawody, w stosunku do oferowanych

miejsc pracy. Lekarstwem może być tutaj przekwalifikowanie.

Bezrobocie strukturalne – w ujęciu wąskim – to rezultat niedopasowań struktury podaży siły

roboczej do struktury popytu na siłę roboczą

Bezrobocie strukturalne – w ujęciu szerokim – podkreśla się jego związek z równowagą na rynku pracy

U podstaw bezrobocia strukturalnego leżą zmiany w strukturze popytu na pracę i w

strukturze podaży pracy w następujących przekrojach: zawody, gałęzie i branże,

wykształcenie, rozmieszczenie geograficzne.

Osoby tworzące podaż pracy podnoszą swoje kwalifikacje i wykształcenie, zmieniają

niekiedy wyuczony zawód, a także zmieniają miejsce swojego zamieszkania, co prowadzi do

zmiany struktury podaży w tych przekrojach.

Znacznie częstsze i bardziej znaczące są zmiany strukturalne dokonujące się w popycie na

pracę. Uwarunkowane są one przede wszystkim:

a) zmianami w strukturze popytu na produkty,

b) wdrażaniem postępu technologicznego oraz związanym z tym spadkiem

zapotrzebowania na pracowników w przestarzałych zawodach i z przestarzałymi

kwalifikacjami, przy wzroście zapotrzebowania na pracowników o nowoczesnych zawodach i

kwalifikacjach,

c) zmianami lokalizacji geograficznej przedsiębiorstw i nierównomiernym

rozmieszczeniem geograficznym nowego kapitału,

d) zmianami w strukturze towarowej handlu zagranicznego w warunkach

gospodarki otwartej, implikującymi zmiany w zawodowej, gałęziowej, kwalifikacyjnej i

geograficznej strukturze popytu na pracę.

To bezrobocie ma charakter długotrwały, chroniczny – im dłużej ludzie szukają

pracy, tym mają mniejsze kwalifikacje.

Zmiany w strukturze popytu na pracę i strukturze podaży pracy prowadzą do

powstania niedopasowań strukturalnych na rynku pracy. Struktura bezrobotnych ze względu

na zawód, kwalifikacje, wykształcenie i miejsce zamieszkania nie odpowiada strukturze

istniejących miejsc pracy w tych przekrojach, co implikuje pojawienie się bezrobocia

strukturalnego.

Rozmiary bezrobocia strukturalnego zależą od głębokości szybkości procesów

dostosowawczych na rynku pracy, zwłaszcza dopasowania podaży pracy do popytu na pracę.

Szybsze procesy dostosowawcze powodują mniejsze bezrobocie strukturalne, a szybkość tych

procesów na rynku pracy zależy od stopnia mobilności siły roboczej, tj. skłonności i

zdolności osób tworzących zasoby siły roboczej do zmiany swojego miejsca na

heterogenicznym rynku pracy. Formy mobilności siły roboczej:

a) zmiana zawodu,

b) zmiana gałęzi (branży),

c) zmiana miejsca pracy w układzie przestrzennym,

d) zmiana statusu bezrobotnego na status pracującego,

e) zmiana zakładu (miejsca) pracy,

f) zmiana polegająca na wejściu lub wyjściu z zasobów siły roboczej.

Przyczyny bezrobocia strukturalnego:

a) bariery biurokratyczne w tworzeniu nowych miejsc pracy,

b) postęp

technologiczny

powodujący

zastępowanie

pracy

ludzkiej

coraz

nowocześniejszymi i wydajniejszymi maszynami,

c) restrukturyzacja gospodarki – likwidowanie przestarzałych gałęzi produkcji,

modernizacja sektora rolniczego,

d) niski poziom wykształcenia siły roboczej,

e) niska mobilność siły roboczej,

f) niedostateczna skuteczność rozwiązań legislacyjno – finansowych, które zachęcałyby

przedsiębiorców do zwiększenia zatrudnienia.

Bezrobocie to wywołuje negatywne skutki: ekonomiczne (zasiłki, aktywizacja, dopłaty) oraz

społeczne (osoby się marginalizują, skłonność do przestępstw, patologie, alkoholizm,

ubóstwo, osoby żyją poniżej minimum socjalnego), koszty indywidualne dla jednostki

(nerwice, depresje, samobójstwa, okaleczenia). To bezrobocie jest bardzo kosztowne i trudne

do przeciwdziałania.

Bezrobocie strukturalne występuje wtedy, gdy dominujące branże, przemysły staja

się nierentowne i upadają, a nowe rozwijają się bardzo powoli. Oznacza to dla bezrobotnych

bardzo trudną sytuacje osobistą, gdyż mimo intensywnych poszukiwań pracy nie mogą oni jej

znaleźć. Dochodzi wówczas do długotrwałego bezrobocia, wyniszczającego materialnie

rodziny bezrobotnych i prowadzącego do masowego ubóstwa. Bezrobocie strukturalne jest

nieodłączną częścią procesów modernizacji struktury gospodarczej, podczas których

produkty tradycyjnych branż nie znajdują rynkowego uzasadnienia dla podtrzymywania ich

produkcji. Z drugiej strony nowoczesne przemysły o wysokiej wydajności nie oferują jeszcze

wystarczającej liczby miejsc pracy, która byłaby równa liczbie miejsc utraconych. W

dynamicznie rozwijającej się gospodarce umiejętności i kwalifikacje osób, które są chętne do

pracy, stają się mniej przydatne lub w ogóle zbędne. Przedsiębiorcy potrzebują ludzi o

wyższych bądź zupełnie nowych umiejętnościach zawodowych. Natomiast osoby o zbędnych

kwalifikacjach tracą pracę, chyba że zostaną przekwalifikowani lub przeniesieni tam, gdzie

znajdą zatrudnienie. W wyniku tego bezrobocia powstają liczne zbiorowości ludzi

odrzuconych, zmarginalizowanych, obawiających się przyszłości, którzy własnym staraniem

nie potrafią rozwiązać swoich indywidualnych problemów.

Konsekwencje upadku dominujących, nierentownych branż gospodarki:

a) osoby, które były bardzo przywiązane do swoich stanowisk pracy i miały wąskie

kwalifikacje, muszą się przekwalifikować,

b) marginalizacja społeczna,

c) ubóstwo w wyżej opisanej grupie osób,

d) niedopasowanie podaży i popytu związane z upadkiem głównych branż

BEZROBOCIE TECHNOLOGICZNE - jest coraz częściej uznawane za element i

jednocześnie powód bezrobocia strukturalnego. Przeważnie ma charakter średniookresowy i

wynika z dokonującego się coraz częściej postępu techniki, czyli zmian procesów

technologicznych, które nie wymagają od pracowników tylko wiedzy, ale także innych

umiejętności. Dlatego pracownicy o niższych kwalifikacjach często zostają zwalniani, a ich

praca zastępowana jest przez maszyny czy automaty. Postęp techniczny ma charakter

kapitałochłonny i pracooszczędny i coraz częściej ludzie wykorzystywani są do kontroli

maszyn i ich programowania.

Postęp techniczny może przyczynić się do:

ograniczenia bezrobocia – wzrasta popyt na zawody osób posiadających

nowoczesne kwalifikacje, których umiejętności można wykorzystać do wprowadzenia

innowacji produktowych na rynek. Pracownicy tacy mogą uczestniczyć w wytwarzaniu

produkcji nowoczesnej,

wzrostu bezrobocia – maszyny zastępują pracę ludzi; do wykonania określonej

czynności potrzebne są mniejsze nakłady czynnika pracy. Np. do obsługi programu

komputerowego potrzeba jednego fachowca, czyli ogranicza się zatrudnienie wielu osób przy

takich czynnościach. Następuje spadek popytu na pracowników z przestarzałymi

kwalifikacjami.

Skutki innowacji procesowych dla kształtowania się popytu na pracę w poszczególnych

dziedzinach gospodarki są przedmiotem kontrowersji w literaturze. Podkreśla się zarówno

efekty wypierania siły roboczej z produkcji w rezultacie innowacji procesowych, jak i efekty

kompensacji (absorpcji) siły roboczej

Sposobem przeciwdziałania temu bezrobociu jest całożyciowa edukacja i kształcenie.

Czy w gospodarce z postępem technicznym działają mechanizmy prowadzące do wzrostu

produkcji i wzrostu popytu na pracę, które kompensują efekt wypierania siły roboczej?

Wiele argumentów skłania do twierdzącej odpowiedzi na pytanie:

a) zmniejszenie jednostkowych kosztów produkcji, w skutek postępu technicznego

powinno spowodować poprawę opłacalności produkcji i wzrost możliwości inwestycyjnych

producentów, co ma zasadnicze znaczenie dla ekspansji (rozprzestrzenianie się) produkcji,

b) relatywne potanienie produktów w rezultacie zastosowania postępu technicznego

powinno się przyczynić do wzrostu popytu na produkty,

c) ekspansji popytu i produkcji można oczekiwać w sytuacji, gdy innowacjom

procesowym towarzyszą innowacje produktowi, które rozbudzają zazwyczaj silne nowe

potrzeby i tworzą przesłanki dla rozwoju produkcji.

Faktyczne tendencje występujące na rynku pracy w krajach rozwiniętych w długim okresie

zdają się potwierdzać tezę, że efekt kompensacji jest silniejszy od efektu wypierania siły

roboczej. Mimo silnej dynamiki postępu technicznego i wydajności pracy w ostatnim

stuleciu, nie obserwujemy ogólnej tendencji do wzrostu bezrobocia w tym okresie.

BEZROBOCIE CYKLICZNE (KONIUNKTURALNE) - wiąże się z typowym dla

gospodarki rynkowej przebiegiem cyklu koniunkturalnego. Oznacza ono, że w trakcie recesji

gospodarczej następuje spadek popytu na siłę roboczą, na tle ogólnego osłabnięcia

aktywności gospodarczej, powodując wzrost bezrobocia. Pracodawcy zwalniają ludzi,

których uważają za tymczasowo zbędnych, by przyjąć ich do pracy w okresie lepszej

koniunktury. Czas pozostawania bez pracy jest tu oczywiście zależny od długości faz cyklu

koniunkturalnego. Pracownicy o niskich kwalifikacjach, którzy nie są postrzegani przez

przedsiębiorców jako najważniejsi dla firmy i są łatwi do zastąpienia, najbardziej narażeni są

na ten rodzaj bezrobocia. Osłabienie koniunktury gospodarczej znajdujące wyraz w

ogólnym spadku lub spowolnionym wzroście produkcji, pociąga za sobą zmniejszenie popytu

na pracę i wzrost bezrobocia.

Gospodarka rozwija się w sposób cykliczny:

Recesja, kryzys – spada produkcja, inwestycje, spada wartość akcji, ceny popyt i następuje

wzrost bezrobocia,

Depresja – PKB przestaje spadać, zatrzymuje się na pewnym poziomie, przestają spadać

wartości ekonomiczne i pozostaje na niskim poziomie,

Ożywienie – wzrasta produkcja, inwestycje, rośnie wartość akcji, popyt, ceny, zatrudnienie

czyli bezrobocie maleje,

Szczyt (boom) – wartości ekonomiczne przestają rosnąć i osiągają maksymalną wielkość.

Bezrobocie to utożsamiane jest także z bezrobociem keynesowskim, czyli związanym z

niedostatecznym popytem na dobra. Pojawia się ono cyklicznie wtedy, gdy popyt w całej

gospodarce zmniejszył się. Oznacza to w pierwszej kolejności rosnące zapasy niesprzedanych

towarów, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia produkcji, czyli tym samym

zapotrzebowania na pracę. Najbardziej na bezrobocie koniunkturalne narażone są te gałęzie

gospodarki, które zajmują się produkcją dóbr trwałego użytku, natomiast w mniejszym

stopniu producenci usług.

Przyczyny bezrobocia cyklicznego:

a) niedorozwój gospodarczy państw czy regionów (wyraźnie spowolnienie dynamiki

wzrostu PKB),

b) ograniczenie popytu – antyinflacyjna polityka restrykcyjna,

c) liberalna zagraniczna polityka ekonomiczna zagrażająca rodzimym producentom,

d) zła koniunktura gospodarcza w kraju i na świecie,

e) niska skłonność do inwestowania

BEZROBOCIE SEZONOWE – mamy z nim do czynienia w miejscach, gdzie sezonowo

istnieje duże natężenie prac np. w rolnictwie, budownictwie, turystyce czy przemyśle

spożywczym. Bezrobocie sezonowe dotyczy również nastolatków, którzy w momencie

ukończenia szkół po raz pierwszy wchodzą na rynek pracy i jej poszukują. Ograniczenie tego

bezrobocia może nastąpić, np. przez łączenie prac rolnych z przetwórstwem rolno –

spożywczym czy produkcją materiałów budowlanych, a w przypadku młodzieży poprzez

sprawne udostępnianie informacji o miejscach pracy i sprawne pośrednictwo pracy.

2. Ze względu na czas trwania wyróżniamy:

a) bezrobocie krótkookresowe – czyli takie, gdzie bezrobotny pozostaje bez pracy

nie dłużej niż 3 miesiące,

b) bezrobocie średniookresowe – takie, gdzie bezrobotny poszukuje pracy w

okresie od 3 do 12 miesięcy,

bezrobocie długookresowe – to pozostawanie bez pracy dłużej niż 12 miesięcy,

bezrobocie chroniczne – jako zjawisko trwałe obejmuje określone grupy ludzi,

np. młodzież, kobiety, osoby po przekroczeniu pewnej granicy wieku, które z różnych

powodów nie mogą znaleźć zatrudnienia, gdy utracą pracę z przyczyn niezależnych od siebie.

3. Ze względu na zasięg wyróżnia się przede wszystkim:

a) bezrobocie lokalne,

b) bezrobocie regionalne,

c) bezrobocie krajowe,

d) międzynarodowe,

e) bezrobocie globalne.

Ma ono charakter powszechny i dotyczy wszystkich grup społecznych i

zawodowych, w zależności od obszaru, na którym w danym okresie występuje.

4. Ze względu na dostępność informacji rozróżnia się:

a) bezrobocie jawne – które jest widoczne w statystykach rynku pracy i ustala się

je na podstawie ewidencji urzędów pracy lub poprzez badanie aktywności ekonomicznej

ludności (BAEL),

bezrobocie ukryte (utajone) – znajduje się poza statystyką; może być całkowite

lub częściowe, przy czym to ostatnie polega na niepełnym wykorzystaniu czasu pracy i

stanowi zazwyczaj konsekwencję pełnego zatrudnienia.

Bezrobocie ukryte tworzą:

- osoby zatrudnione w niepełnym wymiarze czasu pracy, ale aktywnie poszukujące pracy na

cały etat,

- osoby zniechęcone, które nie rejestrują się jako bezrobotne, po wielokrotnym otrzymaniu

odmowy,

- osoby dobrze wykształcone, poszukujące pracy samodzielnie

5. Ze względu na głębokość bezrobocia (powszechność):

a) bezrobocie powszechne – dotyczy wszystkich grup zawodowych, wiekowych,

społecznych,

b) bezrobocie przekroju grup zawodowych, wiekowych i społecznych (np. osoby w

wieku 45 lat mają trudności ze znalezieniem pracy)

6. Ze względu na sposób obliczania bezrobocia:

a) bezrobocie rejestrowane,

b) bezrobocie wg BAEL.

7. Klasyfikacja według woli jednostki bycia bezrobotnym:

a) bezrobocie dobrowolne – występuje wówczas, gdy poszukujący pracy podjęli by

ją jedynie przy wyższym poziomie płac realnych aniżeli aktualnie oferowany, natomiast przy

danym poziomie płac nie wyrażają zgody na zatrudnienie – krańcowa wartość godziny czasu

wolnego, który można zużyć zgodnie z upodobaniem, przewyższa krańcową wartość czasu

pracy, za którą można nabyć dodatkowe dobra materialne

b) bezrobocie przymusowe – występuje wówczas, gdy poszukujący pracy nie mogą

jej uzyskać, pomimo iż przy danym poziomie płac realnych chcieliby ją podjąć.