Europa

Europa, część świata, położona na półkuli północnej, o dużym rozczłonkowaniu,

znacznym udziale w powierzchni półwyspów oraz wysp. Trzon kontynentu zajmuje

obszar ok. 6,7 mln km2, półwyspy 2,7 mln km2, wyspy 0,7 mln km2. Łącznie obszar

Europy zajmuje ok. 10 mln km2. Nazwa Europy pochodzi od greckiego słowa Euros,

użytego przez Herodota na określenie obszarów leżących na północ od Morza

Egejskiego i Peloponezu.

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome Europę z trzech stron otaczają morza: na północy - Morze

Barentsa, Morze Białe, Morze Grenlandzkie, Morze Norweskie, Morze Północne, na

1

zachodzie - Ocean Atlantycki, na południu - Morze Śródziemne, Morze Marmara, Morze Czarne, Morze Azowskie. Wschodnia granica Europy wyznaczana jest w sposób

umowny, biegnie wzdłuż wschodniego wybrzeża Nowej Ziemi, wschodnich stoków Uralu,

rzeką Embą, brzegami Morza Kaspijskiego, obniżeniem Kumsko-Manyckim do Morza

Czarnego.

Znaczne rozczłonkowanie powierzchni kontynentu sprawia, że aż 30% powierzchni

Europy zajmują półwyspy. Największą powierzchnię posiada Półwysep Fennoskandzki

(1,4 mln km2), składający się z dwóch drugorzędnych półwyspów: Półwyspu

Skandynawskiego i Półwyspu Kolskiego. Kolejne miejsca pod względem wielkości

zajmują: Półwysep Iberyjski (580 tys. km2), Półwysep Bałkański (470 tys. km2),

Półwysep Apeniński (150 tys. km2), Półwysep Krymski (26 tys. km2), Półwysep

Bretoński (24 tys. km2), Półwysep Jutlandzki (24 tys. km2), Półwysep Cotentin (2 tys.

km2). Największe wyspy skupione są w północno-zachodnich krańcach kontynentu,

należą do nich: Wielka Brytania (217,8 tys. km2), Islandia (103 tys. km2), Irlandia (82 tys.

km2). Wzdłuż północnych wybrzeży kontynentu położone są wyspy archipelagu Svalbard

(łącznie 60 tys. km2), archipelag wysp Ziemi Franciszka Józefa (łącznie 18,9 tys. km2),

Nowa Ziemia (92,6 tys. km2). Na południu Europy, na Morzu Śródziemnym położone są:

Sycylia (24 tys. km2), Sardynia (23,8 tys. km2), Korsyka (8,7 tys. km2) oraz szereg

mniejszych.

Najdalej wysuniętymi punktami kontynentu są: na północy - przylądek Nordkyn (71° 08'

N), na południu - przylądek Marroqui (35° 58' N), na zachodzie - przylądek Roca (9° 27'

W), na wschodzie - ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego (68° 41' E). Biorąc pod

uwagę wyspy przybrzeżne, za najdalej wysunięte punkty Europy uznać można: na

północy - Nordkapp na wyspie Magerřy (71° 10' N), południowe krańce wyspy Gawdos

(34° 48' N), na zachodzie - Blasket Island (10° 37' W).

Ukształtowanie pionowe

Obecna rzeźba Europy jest wynikiem oddziaływania czynników endogenicznych

(fałdowania, ruchy epejrogeniczne, działalność wulkaniczna i sejsmiczna) oraz

egzogenicznych (działalność atmosfery, wód powierzchniowych, promieniowania

słonecznego).

Wskutek oddziaływań endogenicznych (wewnętrznych) powstały łańcuchy górskie, góry

zrębowe, zapadliska tektoniczne, które podlegały różnym formom wietrzenia. Materiał

zwietrzelinowy wypełniał zagłębienia wklęsłych form rzeźby niwelując powierzchnię

terenu.

Średnia wysokość Europy jest najniższa spośród wszystkich kontynentów i wynosi 292 m

n.p.m. Najwyżej położonym punktem jest alpejski szczyt Mont Blanc (4810 m n.p.m.),

najniżej natomiast - depresja nadkaspijska (28 m p.p.m.).

Charakterystyczną cechą rzeźby Europy jest znaczny udział terenów nizinnych. Poniżej

poziomu morza położone jest 1,4% ogółu powierzchni kontynentu, na obszary o

wysokości 0-300 m n.p.m. przypada 73,7%. Tereny wzniesione na wysokość 300-500 m

2

n.p.m. zajmują 9,3%, 500-1000 m n.p.m. - 10,4%, powyżej 1000 m n.p.m. - 5,1%.

W ukształtowaniu powierzchni zaznacza się bardzo wyraźny kontrast między Europą

Zachodnią i Europą Wschodnią. Wschodnia część kontynentu posiada zdecydowanie

nizinny charakter i dość jednostajne ukształtowanie powierzchni. Na zachodzie cechą

charakterystyczną ukształtowania powierzchni jest znaczna zmienność form rzeźby,

występowanie \naprzemianlegle pasm górskich i nizin na stosunkowo niewielkiej

przestrzeni.

Północ Europy zajmują stare Góry Skandynawskie o masywnej i zwartej rzeźbie. W

środkowej części Europy dominującą formą krajobrazu są wyżyny i średnie góry,

porozdzielane kotlinami i nizinami. Południe Europy zajmują, osiągające znaczne

wysokości, młode góry, wypiętrzone w orogenezie alpejskiej, o bogatej i zróżnicowanej

rzeźbie.

Regiony fizycznogeograficzne

Ze względu na odrębność budowy geologicznej, klimatu, charakteru rzeźby, w Europie

wyróżnić można osiem wielkich regionów fizycznogeograficznych.

Pierwszy z nich, Arktyka, obejmuje Morze Arktyczne, Morze Barentsa i Morze

Grenlandzkie wraz z leżącymi na nich archipelagami. Charakterystyczną cechą tego

regionu jest pozostawanie pod wpływem arktycznego lub subarktycznego klimatu,

występowanie specyficznej szaty roślinnej (tundra) i świata zwierzęcego. Znaczną część

Arktyki pokrywa wieczna zmarzlina, morza przez większą część roku pozostają skute

lodem.

Kolejną jednostką podziału fizycznogeograficznego jest Półwysep Skandynawski.

Zaznacza on swą odrębność poprzez odmienną, w stosunku do reszty kontynentu,

budowę geologiczną, ukształtowaną przez lodowiec rzeźbę terenu i chłodny klimat.

Szatę roślinną tworzą głównie bory sosnowo-świerkowe z domieszką brzóz (tajga). W

najwyższych partiach gór występują lodowce, których łączna powierzchnia wynosi ok. 5

tys. km2.

Za odrębny region fizycznogeograficzny uważa się Wyspy Brytyjskie. Choć pod

względem budowy geologicznej i rzeźby terenu region ten związany jest z Półwyspem

Skandynawskim, wyróżnia go specyficzny, łagodny klimat atlantycki, charakterystyczna

szata roślinna i atlantycki typ reżimu wodnego rzek.

Kolejny region stanowi Nizina Wschodnioeuropejska, wyodrębniona ze względu na

wyraźnie zaznaczającą się kontynentalność klimatu, płytową budowę podłoża

geologicznego, przewagę równin, pewną jednostajność i monotonność rzeźby,

występowanie systemów wielkich rzek o charakterystycznym reżimie wodnym.

Kolejną jednostkę stanowi Nizina Środkowoeuropejska. O względnej jednolitości tego

regionu decydują: klimat umiarkowany o wyraźnych wpływach morskich,

charakterystyczna rzeźba polodowcowa i odrębna, w stosunku do otaczających

regionów, budowa geologiczna.

Centralną część obszaru Europy zajmuje pas starych gór, wypiętrzonych w orogenezie

3

hercyńskiej i wyżyn. Charakterystyczna dla tego obszaru jest rzeźba typu

średniogórskiego lub wyżynnego, umiarkowany klimat oraz piętrowo ułożona roślinność.

W południowej części kontynentu rozciąga się pas młodych gór, wypiętrzonych podczas

orogenezy alpejskiej. Charakterystyczna dla tego regionu jest rzeźba typu

średniogórskiego i wysokogórskiego z często występującymi śladami oddziaływań

lodowców, piętrowe ułożenie roślinności i świata zwierzęcego oraz pionowa zmienność

warunków klimatycznych.

Położone na południu Europy półwyspy i wyspy Morza Śródziemnego traktowane są jako

odrębny region fizycznogeograficzny. Obejmuje on: Półwysep Apeniński, Półwysep

Bałkański, Półwysep Iberyjski, archipelagi i wyspy Morza Śródziemnego. Do wspólnych

cech tego regionu zaliczyć należy klimat subtropikalny i śródziemnomorski,

charakterystyczną roślinność i świat zwierzęcy. Obszar tego regionu okrywają młode

góry systemu alpejskiego.

Budowa geologiczna

Najstarszym elementem trzonu kontynentalnego Europy jest tarcza fennosarmacka, na

podłożu której uformowała się młodsza płyta osadowa. Krystaliczne skały tarczy

fennosarmackiej ukazują się na powierzchni w północnej (tarcza fennoskandzka) i

wschodniej (tarcza ukraińska) części kontynentu. Obszar ten nosi miano Archeoeuropy.

Kaledońskie ruchy górotwórcze (starszy paleozoik) wypiętrzyły góry w północno-

zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, góry Wielkiej Brytanii i Irlandii. Ślady

fałdowań z tego okresu spotyka się także w innych masywach, ostatecznie

ukształtowanych w późniejszych okresach geologicznych (np. w Górach

Świętokrzyskich, Sudetach). Obszary związane z orogenezą kaledońską zaliczane są do

tzw. Paleoeuropy.

Wskutek fałdowań hercyńskich (karbon) ukształtowały się liczne baseny, masywy

górskie, płyty, rowy tektoniczne. Należą do nich: Ardeny, Harz, góry na zachodzie i w

centrum Półwyspu Iberyjskiego, Góry.

Świętokrzyskie, góry południowej Irlandii, góry Półwyspu Kornwalijskiego, Masyw

Armorykański, Masyw Centralny, Masyw Czeski, Reńskie Góry Łupkowe, Schwarzwald,

Ural, Wogezy. Do większych obniżeń ukształtowanych w orogenezie hercyńskiej należą:

Basen Akwitański, Basen Parysko-Londyński, Basen Szwabsko-Frankoński, Basen

Turyński, Niecka Nidziańska. Obszary dołączone do Europy podczas fałdowań

hercyńskich noszą wspólne miano Mezoeuropy.

Orogeneza alpejska (początek w kredzie) doprowadziła do powstania licznych łańcuchów

górskich, którym towarzyszą zapadliska. W okresie tym powstały: Alpy, Apeniny,

Bałkany, Góry Betyckie, Góry Dynarskie, Góry Greckie, Góry Iberyjskie, Góry Krymskie,

Karpaty, Pireneje oraz zapadliska: Kotlina Aragońska, Kotlina Wołoska, kotliny

podkarpackie, Nizina Andaluzyjska, Nizina Lombardzka, Nizina Panońska, zapadlisko

Adriatyku, zapadlisko Morza Balearskiego, zapadlisko Morza Czarnego. Obszar

ukształtowany w orogenezie alpejskiej określany jest nazwą Neoeuropa.

4

Bogactwa naturalne

Rozmieszczenie pokładów bogactw mineralnych jest ściśle związane z budową

geologiczną obszaru Europy. Na obszarach Mezoeuropy znajdują się największe złoża

węgla kamiennego, pochodzące z górnego karbonu. Zaliczają się do nich złoża: Belgii,

Francji, Niemiec (Zagłębie Ruhry), Polski (Zagłębia Górnośląskie, Dolnośląskie,

Lubelskie), Rosji (Zagłębie Peczorskie), Ukrainy (Zagłębie Donieckie), Wielkiej Brytanii.

W skałach porowatych, pochodzących z różnych okresów geologicznych, spotyka się

złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Ropa naftowa występuje ponadto w skałach

pociętych uskokami, bądź towarzyszy wysadom solnym. Do największych w Europie

obszarów roponośnych zalicza się: obszary między Wołgą a Uralem, tzw. "drugie Baku", okolice Hanoweru, północne Włochy, przedgórze karpackie, Wyżynę Nadwołżańską,

wybrzeża i dno Morza Północnego.

Najwartościowsze rudy żelaza najczęściej związane są ze skałami metamorficznymi. Do

złóż tego typu należą eksploatowane w rejonie Kurska i Krzywego Rogu magnetyty, rudy

tytano-magnetytowe i magnetytowo-apatytowe występujące w Szwecji, w okolicach

Kiruny i Ruotivaary.

Największe złoża osadowe, zawierające limonit, szamozyt, turyngit, syderyt i hematyt,

spotyka się w Lotaryngi i na półwyspie Kercz. W Polsce eksploatowało się pokłady

limonitów i syderytów, w okolicach Częstochowy i Kielc. Z metali nieżelaznych,

najbardziej rozpowszechnione są rudy cynku i ołowiu, których największe pokłady

występują w Górach Betyckich, Górach Kantabryjskich, Sierra Morena. Boksyty

wydobywa się we Francji, na Węgrzech i w Chorwacji.

Największe złoża miedzi występują w Niemczech, Polsce, Jugosławii. W Rosji, na Uralu

wydobywa się znaczne ilości różnorodnych bogactw naturalnych, m.in. rudy: chromu,

manganu, miedzi, niklu, platyny, złota. Na obszarze Europy występują ponadto większe

złoża siarki (Sycylia, Polska), fosforytów (Półwysep Kolski), soli potasowych (Niemcy,

Francja).

Klimat

Większa część obszaru Europy znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego.

Sąsiedztwo kontynentu azjatyckiego i Oceanu Atlantyckiego na przeciwległych krańcach

Europy, powoduje ścieranie się wpływów oceanicznych i kontynentalnych. Łagodząco na

klimat zachodniej części Europy wpływa ciepły Prąd Zatokowy powodujący duże

anomalie termiczne. Na 70° N średnia temperatura roczna jest o 12°C wyższa od

średniej temperatury teoretycznej dla tego równoleżnika.

Izotermy stycznia, w środkowej części Europy, przebiegają niemal południkowo,

przybierając kierunek równoleżnikowy jedynie na północnych i południowych krańcach

kontynentu. Izoterma 0°C, która oddziela obszary o zimach łagodnych, położone na

zachodzie kontynentu, od obszarów z mroźnymi zimami na wschodzie, przebiega od

5

Lofotów, wybrzeżami Norwegii do Cieśnin Duńskich, wzdłuż południowych wybrzeży

Szwecji, przez Gotlandię, wybrzeżami Morza Bałtyckiego do nasady Półwyspu

Jutlandzkiego, następnie do zachodnich podnóży Alp, skręcając po ich południowej

stronie na wschód i przez Góry Dynarskie, Starą Płaninę na południowy Krym.

Izotermy lipca mają odmienny, równoleżnikowy przebieg, jedynie na wybrzeżu Oceanu

Atlantyckiego wyginają się lekko ku południowi, we wschodniej części Europy zaś ku

północy.

Średnia roczna suma opadów w Europie waha się od 200-2000 mm. Opady są większe

w zachodniej części kontynentu i na obszarach górskich. Do rejonów o najwyższych

opadach należą: północno-zachodnie wybrzeża Islandii, Norwegii, Szkocji, Alpy i Góry

Dynarskie. Najmniejsze opady otrzymują kotliny Półwyspu Iberyjskiego i północno-

wschodnia Europa.

Stosunki wodne

Ok. 4/5 powierzchni kontynentu należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, resztę

stanowią obszary bezodpływowe, odwadniane przez rzeki uchodzące do Morza

Kaspijskiego. Największe rzeki Europy skupiły się we wschodniej części kontynentu.

Zalicza się do nich m.in.: Wołga (najdłuższa w Europie), Dniepr, Don, Dźwina, Newa,

Peczora. Powierzchnia dorzecza każdej z tych rzek przekracza 200 tys. km2.

W obrębie Europy Zachodniej jedynie systemy wodne Dunaju i Renu dorównują wielkim

rzekom wschodnioeuropejskim. Biorąc pod uwagę charakter okresowych zmian

zasobności wodnej, warunkowany zespołem czynników ogólnogeograficznych, m.in.

klimatycznych, morfologicznych, geologicznych, występujące na obszarze Europy rzeki

podzielono na 4 odrębne klasy.

Pierwszą z nich, tzw. wschodnioeuropejską (wschodnioeuropejski reżim wodny) tworzą

rzeki nizinne, silnie meandrujące, płynące powoli w rozległych dolinach. Zasilane głównie

wodami roztopowymi, najwyższe stany wód osiągają wiosną, najniższe w lecie i w zimie.

Do rzek tego typu zalicza się: Boh, Dniepr, Don, Dźwina, Newa, Niemen, Peczora,

Wołga.

Drugą klasę, tzw. północnoeuropejską (północnoeuropejski reżim wodny) tworzą

przeważnie krótkie, wartkie rzeki, o niewyrównanym profilu podłużnym, z licznymi

bystrzami i wodospadami. Wahania stanów wód niewielkie, równoważone licznymi

jeziorami przepływowymi. Mają znaczny potencjał hydroenergetyczny. Do rzek reżimu

północnoeuropejskiego zalicza się m.in.: Dalälven, Glomma, Torne. Kolejny typ rzek

europejskich tworzą rzeki atlantyckiego reżimu wodnego. Rzeki należące do tej klasy są

zasilane opadami równomiernie przez cały rok, charakteryzują się stałymi, wysokimi

stanami wód, nie zamarzają w zimie. Należą do wartościowych szlaków komunikacji

śródlądowej. Do rzek tego typu zalicza się m.in. Sekwana i Tamiza.

Do kolejnego typu, tzw. alpejskiego, należą rzeki zasilane w górnym biegu wodami

roztopowymi, z kulminacyjnymi stanami wód późną wiosną, w dolnym biegu zaś

zmieniają one charakter na nizinny, są zasilane głównie poprzez opady. Jako przykłady

6

wymienić można m.in.: Dunaj, Garonnę, Pad, Ren, Rodan.

Ostatnim typem rzek występujących na obszarze Europy są rzeki o reżimie

śródziemnomorskim. Ich charakterystyczną cechą są znaczne wahania stanów wód

związane z nierównomiernym w ciągu roku rozkładem opadów atmosferycznych.

Najwyższe wodostany osiągają zimą, najniższe latem. Najważniejsze rzeki tego typu to:

Gwadalkiwir, Gwadiana, Tag.

Zestawienie największych rzek Europy, podane liczby określają długość w km,

powierzchnię dorzecza w tys. km2, średni roczny przepływ w m3/s. Wołga - 3531, 1360,

8130, Dunaj - 2850, 817, 5430, Ural - 2534, 220, 360, Dniepr - 2285, 503, 1670, Kama -

2030, 522, 4100.

Największe jeziora Europy utworzyły się na obszarach zapadlisk tektonicznych (Ładoga,

Onega, Balaton, Wener), najliczniej zaś reprezentowane są jeziora pochodzenia

polodowcowego, które występują przeważnie w skupieniach (pojezierza).

Największe górskie jeziora piedmontowe położone są na obszarze Alp (Bodeńskie,

Como, Garda, Genewskie, Lago Maggiore). Sporadycznie występują jeziora krasowe,

nadbrzeżne, wulkaniczne. Zestawienie największych jezior Europy, podane liczby

określają powierzchnię w km2, maksymalną głębokość w m. Ładoga - 18400, 225,

Onega - 9610, 124, Wener - 5546, 98, Saimaa - 4400, 58, Pejpus - 3583, 15.

Szata roślinna

Większa część obszaru Europy należy do tzw. eurosyberyjskiego obszaru

geobotanicznego, który obejmuje strefę oddziaływania klimatów umiarkowanych. Na

północy, szatę roślinną tej części Europy tworzy tajga o drzewostanie sosnowo-

świerkowym z brzozą w domieszce, miejscami występującą roślinnością bagienną i

torfowiskową. Dla południowej części tego obszaru charakterystyczne są natomiast lasy

liściaste bądź mieszane o drzewostanie składającym się z dębu, grabu, klonu, lipy oraz

buka.

Południowo-wschodnią część obszaru eurosyberyjskiego, ze względu na odmienne

stosunki klimatyczne wyodrębniono w oddzielną prowincję geobotaniczną, zwaną

pontyjsko-panońską. Jej obszar rozciąga się od Dolnej Austrii po południową Ukrainę.

Charakterystyczną formacją roślinną tej części Europy są lasostepy na zachodzie i stepy

na wschodzie.

Północne krańce kontynentu, położone w strefie oddziaływania klimatów zimnych,

porasta roślinność arktyczna, tundrowa. Charakterystyczny dla tej części Europy jest

brak lasów. Szatę roślinną tworzą niskie krzewinki, rośliny zielne, mchy i porosty.

Na Nizinie Nadkaspijskiej stepy prowincji pontyjsko-panońskiej przechodzą w często

słone półpustynie i pustynie. Tereny te wyodrębniono w oddzielny obszar geobotaniczny,

zwany irano-turańskim.

W basenie Morza Śródziemnego wykształciła się odrębna formacja roślinna.

Charakterystycznymi jej elementami są wiecznie zielone, twardolistne zarośla (makia).

Rozkład roślinności można obeżeć na mapie biomy .

7

Świat zwierzęcy

Rozmieszczenie poszczególnych gatunków zwierząt na obszarze Europy związane jest

ściśle z układem stref roślinno-klimatycznych. Obszary tajgi zamieszkują łosie,

burunduki, polatuchy, rosomaki oraz cietrzewie, głuszce, jarząbki, krzyżodzioby,

orzechówki. W lasach liściastych obszaru eurosyberyjskiego najczęściej spotyka się:

dziki, jeże, jelenie, koszatki, orzesznice, popielice, sarny, żbiki oraz ptaki śpiewające i

dzięcioły, a także jaszczurki zwinki, zaskrońce, żmije. Do charakterystycznych

mieszkańców prowincji pontyjsko-panońskiej zalicza się m.in.: bobaki, chomiki,

perewiaski, suhaki, tchórze stepowe, ślepce oraz błotniaki, dropy, orliki stepowe, sowy

błotne, a także jaszczurki stepowe i połozy.

Do charakterystycznych ssaków występujących w basenie Morza Śródziemnego

zaliczają się: cywety, daniele, ichneumony, jeżozwierze, magoty (jedyne europejskie

małpy), muflony. Do typowych ptaków tego obszaru należą czerwonaki i pelikany. Licznie

reprezentowane są gady, żyje tu wiele gatunków węży, żółwi i jaszczurek.

Północne krańce Europy porośnięte roślinnością tundrową, zamieszkiwane są przez:

białe niedźwiedzie, bielaki, lemingi (leming śnieżny, leming właściwy), pieśce, renifery, z

ptaków pardwy. W rzekach liczne gatunki ryb łososiowatych. Cechą charakterystyczną

tego regionu jest rzadkie występowanie płazów i gadów.

W europejskich górach spotyka się: kozice, koziorożce, niedźwiedzie brunatne, polniki

śnieżne, świstaki oraz orłosępy, orły przednie, pomurniki, wrończyki alpejskie. Z płazów

nierzadko występują salamandry.

Ludność

Obszar Europy (bez europejskiej części Rosji) zamieszkuje 578 088 tys. osób, tj. 10,6%

ludności świata. Średnia gęstość zaludnienia jest najwyższa wśród kontynentów i wynosi

98 osób/km2, w krajach Unii Europejskiej osiągając nawet 146 osób/km2.

Czołowe miejsca wśród najludniejszych państw europejskich zajmują (liczba ludności w

tys., dane z 1994): Niemcy (81 410), Wielka Brytania (58 091), Francja (57 747), Włochy

(57 193), Ukraina (51 910), listę zamykają: Islandia (266), Andora (65), Monako (31),

Liechtenstein (30), San Marino (25).

Charakterystyczną cechą Europy jest wielki rozwój miast, w których mieszka 73%

ludności. W czterech krajach europejskich wskaźnik urbanizacji osiągnął poziom 90%

bądź większy. Należą do nich: Belgia (95%), Hiszpania (91%), Niemcy (90%), Islandia

(90%) (w porównaniu pominięto miniaturowe państewka, Monako i San Marino będące w

praktyce ośrodkami miejskimi).

Rozwój miast odbywa się poprzez procesy wchłaniania pobliskich miast i wsi, w wyniku

których tworzą się wielkie aglomeracje bądź konurbacje, tj. zespoły miast ze sobą

sąsiadujących, powiązane więzami produkcyjnymi i gospodarczymi. Do największych

miast kontynentu europejskiego zaliczają się (liczba mieszkańców w tys., 1991): Paryż z

8

aglomeracją 9 063, Londyn z aglomeracją 6 756, Berlin 3 419, Rzym 2 804, Budapeszt 2

016.

W większości krajów europejskich zjawisko analfabetyzmu nie istnieje bądź nie jest

istotnym problemem społecznym. Jedynie w trzech krajach analfabeci stanowią więcej

niż 10% społeczeństwa, należą do nich: Albania (28%), Malta (16%) i Portugalia (15%).

Średnia długość życia kobiet 79, mężczyzn 72 lata wykazuje znaczące wahania.

Najdłużej żyją mieszkańcy Szwajcarii (mężczyźni - 75, kobiety - 83 lata), Włoch

(odpowiednio 75/82), Hiszpanii (75/82), Szwecji (75/81), Francji (74/82), najkrócej

Białorusi, Łotwy, Mołdawii i Ukrainy (65/74). Polska zajmuje w tym porównaniu jedno z

ostatnich miejsc. Przeciętny Polak dożywa 69, Polka 77 lat.

Języki

Pod względem językowym kontynent europejski zachowuje względną jednolitość.

Przeszło 90% ludności posługuje się językami należącymi do rodziny indoeuropejskich, z

innych na uwagę zasługują rodziny uralska i turecka. Indoeuropejskie języki występujące

na obszarze Europy dzielą się na trzy grupy: germańską, romańską i słowiańską.

Historia

Pierwsze cywilizacje na obszarze Europy powstały w trzecim tysiącleciu p.n.e.

Największe znaczenie osiągnęło, obejmując swoim zasięgiem szereg krain w basenie

Morza Śródziemnego, Cesarstwo Rzymskie. W początkach naszej ery w granice

Cesarstwa weszły znaczne obszary zachodniej i południowej części kontynentu

europejskiego po Ren, Dunaj i Karpaty.

Po rozpadzie Cesarstwa tworzyły się stopniowo nowe organizmy państwowe.

Kształtowanie się feudalnych państw narodowych przypada w Europie Zachodniej na VI-

VIII w., we wschodniej części kontynentu proces ten przebiegał pomiędzy IX i X w.

Czynnikiem tworzącym poczucie wspólnoty europejskiej nowo powstałych państw była

religia chrześcijańska.

Ostatnie państwa pogańskie na obszarze Europy uległy chrystianizacji w XIV w. (Litwa).

W XI w., dzięki znacznemu rozwojowi nauki i techniki dokonały się szybkie procesy

urbanizacyjne, rozwinęło się rzemiosło, handel i rolnictwo.

Drugi okres przyspieszonego rozwoju państw europejskich miał miejsce w XV i XVI w.

Pojawiło się wówczas wiele ważnych wynalazków (wielkie piece hutnicze, proch,

kompas, druk), które pozwoliły krajom Europy wysunąć się w rozwoju gospodarczym

przed inne kręgi cywilizacyjne.

W okresie tym nastąpił rozłam w kościele katolickim (reformacja), który naruszył

podstawy wspólnoty religijnej krajów europejskich, pomimo to poczucie jedności

cywilizacyjnej utrzymało się. Od XV w. państwa Europy Zachodniej rozpoczęły ekspansję

9

kolonialną i rozwinęły handel dalekosiężny. Na wschodzie kontynentu nastąpiła

stabilizacja systemu feudalnego i rozwój rolnictwa. W XVII w. decydujące znaczenie w

życiu politycznym Europy osiągnęły mocarstwa kolonialne, zarazem kraje silnie

uprzemysłowione: Anglia, Francja oraz Rosja i Austria.

Osadnicy europejscy skolonizowali Amerykę, wypierając i częściowo tępiąc ludność

miejscową, tworząc cywilizacje powielające wzorce europejskie. Odmiennie przebiegał

proces kolonizacji Afryki i Azji, gdzie nowe osadnictwo napotykało na znaczne

przeszkody w postaci nie sprzyjających warunków klimatycznych (Afryka) i silnie

zakorzenionych, dobrze rozwiniętych starych cywilizacji.

Wielka Rewolucja Francuska (1789) zachwiała stabilnym dotąd układem politycznym

Europy. W jej wyniku od władzy odsunięto feudałów i posiadaczy ziemskich,

proklamowano utworzenie republiki, stworzono podstawy procesu kształtowania się

kapitalizmu i nowoczesnej demokracji parlamentarnej. Pomimo klęski Napoleona, proces

upadku feudalnych monarchi w Europie trwał nadal.

W wyniku rewolucji 1830 oraz Wiosny Ludów 1848 w niemal wszystkich krajach Europy

dostęp do władzy otrzymali przedstawiciele burżuazji, zniesiono poddaństwo chłopów,

zlikwidowano feudalny system władania ziemią. Wiek XIX, dzięki nie spotykanemu dotąd

w historii cywilizacji postępowi naukowo-technicznemu (rewolucja przemysłowa) był

okresem wzrastającej przewagi państw europejskich nad państwami innych kontynentów

(z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych i Japonii

Pojawienie się na arenie międzynarodowej zjednoczonych, pod zwierzchnictwem Prus

Niemiec (1871) oraz zjednoczonego państwa włoskiego (1861) naruszyło równowagę

geopolityczną. Na tle rywalizacji o wpływy w koloniach i sporu o pozostałości imperium

tureckiego na Bałkanach wybuchła, w 1914, I wojna światowa. Działania wojenne

przyczyniły się do spustoszenia rozległych obszarów Europy, a także do spadku

znaczenia na arenie międzynarodowej wszystkich państw biorących udział w konflikcie.

Gdy działania wojenne dobiegały końca, władzę w Rosji przejęli komuniści proklamując

powstanie ZSRR.

Po I wojnie światowej powstały w Europie Środkowej i Wschodniej nowe państwa.

Niepodległość po 123 latach zaborów odzyskała Polska, Austro-Węgry rozpadły się na

odrębne państwa narodowe, powstała Czechosłowacja i Jugosławia. W latach 1929-

1933 gospodarkę państw europejskich dotknął głęboki kryzys. Radykalne nastroje

społeczeństw wielu krajów starali się wykorzystać, dążący do przejęcia władzy, ideolodzy

faszyzmu.

Faszystowscy przywódcy zdołali uzyskać kontrolę nad państwem we Włoszech (1922) i

Niemczech (1933). Prowadzona przez A. Hitlera polityka agresji, dążenie do uzyskania

dominującej roli Niemiec w Europie i na świecie, doprowadziła do aneksji Austrii,

Czechosłowacji i wybuchu II wojny światowej (1939). Politykę agresji i podbojów

prowadził także ZSRR, kontynuując imperialne tradycje Rosji carskiej. 23 VI I 1939

podpisano w Moskwie traktat niemiecko-sowiecki rozgraniczający "sfery wpływów" obu

krajów w Europie Wschodniej (Pakt Ribbentrop-Mołotow). Podpisanie traktatu dające

Hitlerowi gwarancję, że w wypadku wojny z Francją i Wielką Brytanią, siły polskie

10

związane będą walkami z armią sowiecką, stało się bezpośrednią przyczyną ataku

Hitlera na Polskę.

Klęska hitlerowskich Niemiec i "eksport rewolucji" do krajów zajętych przez Armię

Czerwoną wytworzył nową sytuację w Europie po zakończeniu II wojny światowej.

Rozpoczął się okres rywalizacji pomiędzy państwami bloku sowieckiego a krajami

zachodnimi. Zimna wojna toczona przez przeciwstawne obozy wyrażała się w wyścigu

zbrojeń, zarówno w dziedzinie broni konwencjonalnej, jak i nuklearnej.

W gospodarce państw zachodnioeuropejskich zarysowały się wyraźne tendencje do

integracji. Utworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (1951), Europejską Wspólnotę

Gospodarczą (1958). W kolejnych latach poszerzano płaszczyzny integracji dążąc do

unifikacji nie tylko gospodarek, ale i całego systemu polityczno-społecznego państw

Europy Zachodniej. W grudniu 1991 szefowie państw i rządów krajów EWG podpisali w

Maastricht porozumienie w sprawie utworzenia Unii Europejskiej (Maastricht - traktat).

Kraje pozostające w sowieckiej strefie wpływów rozwijały się znacznie gorzej niż

państwa zachodnioeuropejskie. Forsowanie industrializacji w oparciu o rozbudowę

przemysłu ciężkiego, centralne planowanie działalności gospodarczej doprowadziło do

powstania całych gałęzi przemysłu produkujących na potrzeby sprawozdawczości, która

próbowała przypisać niektórym wskaźnikom (produkcja stali, energii elektrycznej, węgla

kamiennego, blachy itd.) cechy miar rozwoju cywilizacyjnego kraju i społeczeństwa

(propaganda sukcesu).

Trwający od objęcia władzy w ZSRR przez M. Gorbaczowa (1989) proces transformacji

ustrojowej i gospodarczej doprowadził do rozbicia europejskiego i światowego systemu

komunistycznego, następnie do rozpadu samego ZSRR. Niepodległość odzyskały: Litwa,

Łotwa i Estonia, powstały nowe państwa: Ukraina, Białoruś, Mołdawia. Pierwszym

niekomunistycznym rządem w krajach Europy Wschodniej był powołany w 1989 w

Polsce gabinet T. Mazowieckiego

W 1990 zjednoczyły się podzielone po I wojnie światowej Niemcy. Jednocześnie dały o

sobie znać nacjonalizmy i tendencje odśrodkowe. Na Półwyspie Bałkańskim doszło do

rozpadu federacyjnej Jugosławii, powstania niepodległej Słowenii, Bośni i Hercegowiny,

Chorwacji i Macedonii.

Tłumione wcześniej waśnie etniczne spowodowały w krajach byłej Jugosławii wybuch

wojny domowej. W 1993 rozwiązano istniejącą od 1918 federację Republiki Czeskiej i

Republiki Słowackiej tworząc dwa oddzielne państwa narodowe.

Układ sił politycznych, jaki zaistniał po upadku systemu komunistycznego daje szansę

integracji krajów środkowej i wschodniej Europy z państwami Europy Zachodniej i

odbudowania poczucia jedności cywilizacyjnej obu części kontynentu.

11