PSYCHOANALIZA I TERAPIE PSYCHOANALITYCZNE
Teoria psychoanalityczna Zygmunta Freuda
Twórcą psychoanalizy jest Z. Freud, który opracował teorię osobowości
psychopatologii i psychoterapii, uważane za najbardziej spójne. Opisywał on i badał procesy
umysłowe, leczył zaburzenia psychiczne. Teoria psychoanalityczna opiera się na założeniu
związku procesów metabolicznych i biologicznego dojrzewania człowieka z powstawaniem
życia psychicznego. Związek ten opisuje analiza popędowości. Teoria Freuda opiera się też
na hipotezie istnienia nieświadomości, rozumianej jako ukryta sfera życia psychicznego,
uwidaczniająca się w codziennym funkcjonowaniu w  oderwanych skojarzeniach, myślach
czy marzeniach sennych. Jednostka w procesie poznawczym tworzy obraz rzeczywistości
nazywany w psychoanalizie realnością, będący modelem obiektywnej rzeczywistości,
niedostępnej bezpośredniemu poznaniu.
W modelu topograficznym, opisującym osobowość, Freud wyodrębnił trzy obszary
psychiki:
" świadomość: wspomnienia, spostrzeżenia, pragnienia, do których mamy
bezpośredni dostęp, na których w danej chwili skupiona jest nasza
uwaga;
" przedświadomość: myśli, które nie zaprzątają naszej uwagi, ale możemy je
w każdej chwili przywołać;
" nieświadomość: obszar, do którego nie mamy bezpośredniego dostępu, do
którego należą impulsy, ukryte pragnienia, fantazje.
Nieświadomość charakteryzuje się brakiem logiki i racjonalności oraz dążeniem do
natychmiastowej gratyfikacji i usunięcia napięcia. Przejawia się wyraz
nie w snach.
Funkcjonuje w oparciu o prewerbalny proces pierwotny.
Świadomość natomiast opiera się na logice, myśleniu racjonalnym, języku,
uwzględnia rzeczywistość. Rozwija się zgodnie z naszymi możliwościami poznawczymi.
Przy pomocy modelu strukturalnego Freud usystematyzował psychiczne treści
i procesy (zachowania, myśli, uczucia, fantazje) pod względem funkcji, jaką pełnią. Wyróżnił
struktury takie jak: id, ego i superego jako różne aspekty przeżywania podmiotu.
1
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Id to przeżywanie związane z biologiczną egzystencją człowieka. Freud uważał, że
wiele przeżyć związanych jest z popędowością. Konieczność zaspokajania potrzeb
biologicznych i innych, specyficznie ludzkich, np. potrzeba obecności innych ludzi, wymaga
energii  popychającej do aktywnego działania, nazwanego działaniem popędowym.
Ogólnym celem działań popędowych jest obniżenie napięcia wynikającego z potrzeby, która
domaga się zaspokojenia. Potrzeby mają swoje reprezentacje psychiczne. Treść tych przeżyć
powstaje w pierwszym okresie życia  prewerbalnym, zanim powstaną inne struktury
osobowości kształtujące się w toku pierwszych relacji podmiotu z otoczeniem i innymi
osobami. Przeżycia te są silne, niepodlegające kontroli, nieustrukturyzowane, pozbawione
podmiotowości, są odbierane przez jednostkę jako zagrażające a więc wymagają budowania
obron. Id wymaga natychmiastowej gratyfikacji, oparte jest o proces pierwotny. Cechy
procesu pierwotnego: jest nieświadomy, automatyczny, alogiczny, bezczasowy  nie
różnicujący przeszłości, teraz
niejszości i przyszłości, charakteryzujący się symbolicznym
myśleniem. Każde wydarzenie reprezentuje całość wydarzeń. Inną cechą procesu pierwotnego
jest przemieszczenie polegające na przełączeniu energii z myśli, obciążonych dużym
ładunkiem emocjonalnym na myśli bardziej neutralne. Wiedza o procesie pierwotnym
pozwala zrozumieć irracjonalne niekiedy reakcje dorosłych jednostek. Przez całe życie
jednostki, coraz to nowe treści związane z biologią i popędowością, pojawiają się w obszarze
jej przeżywania.
Freud opisuje dwa podstawowe popędy:
" libidinalny  skierowany na podtrzymanie życia i zachowanie gatunku, nazywany też
popędem seksualnym lub libido. Na poziomie psychicznym uwidacznia się on w dążeniu do
bliskości. Przejawia się w czułości, miłości, pożądaniu, sympatii. Uzewnętrznia się
w zdolności wchodzenia w związki emocjonalne, w zdolności do kochania siebie i innych.
Popęd ten związany jest z uczuciem spełnienia, przyjemności, satysfakcji.
" agresywny  łączy się z instynktem śmierci, z przeżyciami i zachowaniami
określanymi jako agresja. Jego psychicznym odpowiednikiem jest dążenie do zdobycia,
panowania, zyskiwania przewagi nad innymi, ale też dążenia do separacji, dezintegracji,
destrukcji oraz działań i intencji wrogich. Poza tym stanowi podstawę dla zachowań
asertywnych, nastawionych na zaspokajanie ambicji.
Popęd libidinalny i agresywny to dwa rodzaje energii psychicznej ujawniającej się
jednocześnie w naszych myślach, uczuciach i zachowaniach, to podstawowe siły napędowe
osobowości. Rzadko występują w czystej formie.
Jedzenie jest przejawem zarówno libidinalnych, jak i agresywnych tendencji: dbamy
o siebie i członków rodziny, zaspokajając swój i ich głód (tendencja libidinalna),
a jednocześnie kroimy mięso z zabitego zwierzęcia, zużywamy warzywa i zjadamy je (aspekt
2
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
niszczenia  tendencja agresywna). Popędy mają swoje z
ródło w naszym ciele, np. w ustach,
skórze, genitaliach. Mają swój cel  jest nim rozładowanie napięcia i zaspokojenie potrzeby.
Mają swój obiekt, który dostarcza gratyfikacji. Dochodzi do emocjonalnego ukierunkowania
popędu na obiekt, czyli kateksji. Kateksja oznacza emocjonalne  obsadzenie obiektu, czyli
skierowanie na niego uwagi, zainteresowania, zaangażowania emocjonalnego. Pierwszym
obiektem kateksji dla małego dziecka jest jego własne ciało, a potem osoba matki. Czynności
związane z jedzeniem, wypróżnianiem się czy aktywnością seksualną mogą być obsadzone
libidinalnie lub agresywnie, lecz najczęściej zawierają oba te elementy. Im więcej konfliktów
przeżywamy przy zaspokajaniu naszych potrzeb, tym bardziej cierpimy. Zrozumienie skąd się
to cierpienie bierze przynosi ulgę.1
Kolejną wyodrębnioną przez Freuda strukturą jest ego. Przez wiele lat Z. Freud
zajmował się badaniem sfery popędowej i dopiero w latach 20. XX wieku wyszedł poza
obszar id i zainteresował się analizą ego. Jednak głównie Anna Freud, córka Freuda,
podejmując niezakończone przez ojca tematy, poszerzyła wiedzę dotyczącą funkcjonowania
ego. Analizując ego i uznając wagę tej funkcji przeżywania u jednostki, nie zrezygnowała
z psychoanalitycznej teorii popędów.
W literaturze dotyczącej psychoterapii ego opisywane jest jako zbiór funkcji
psychicznych odpowiedzialnych za nasze funkcjonowanie poznawcze i relacje ze
środowiskiem. Pomaga nam w osiąganiu zaspokojenia popędów i spełnieniu pragnień,
uwzględniając tzw. warunki środowiska. Szuka akceptowanych przez środowisko i przez nas
sposobów zaspokajania potrzeb, poprzez wykształcane funkcje takie jak postrzeganie, analizę,
syntezę czy zdolność do abstrakcyjnego myślenia. Stanowi podstawę wtórnego procesu
myślenia (zawierającego sekwencje logiczne i zorientowane na rzeczywistość procesy
poznawcze). Rozwija się wraz z procesem naszego dojrzewania psychicznego.
Kontynuatorami badań nad strukturą ego byli  psycholodzy ego (Hartmann, Kris,
Lowenstein). Stworzyli oni odrębną szkołę określaną w literaturze jako Psychologia ego,
podkreślali równorzędność struktury ego w procesie rozwoju osobowości. Wzbogacili wiedzę
na temat tej struktury. Zaznaczyli, że niektóre procesy ego, takie jak pamięć, percepcja,
koordynacja ruchowa są wrodzone i posiadają energię niezależną od id. Freud i tradycyjni
2
psychoanalitycy uważali , że ego pełni jedynie funkcję obronną, szukając bezpiecznej
równowagi w konfliktach pomiędzy popędami a normami społecznymi, czerpiąc całą energię
z id. Psycholodzy ego uznali, że istnieją wolne od konfliktów sfery ego, tzw.  ego
autonomiczne , funkcjonujące niezależnie od popędów, pełniące takie funkcje jak adaptacja
do rzeczywistości i panowanie nad otoczeniem. Dążenie ego do adaptacji do obiektywnej
1
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 21.
2
Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 32-39.
3
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
rzeczywistości i umiejętność radzenia sobie z nią, to podstawowe czynniki, które zdaniem
psychologów ego, są odpowiedzialne za rozwój osobowości. Dojrzałość osobowości oznacza
wysoki poziom zintegrowania poszczególnych elementów struktury ego. Zdaniem Norcrossa3
analitycy ego nie zaprzeczają założeniu, że konflikty wywołane pragnieniem natychmiastowej
gratyfikacji impulsów wywierają znaczący wpływ na rozwój osobowości, ale za równie
istotny uważają wpływ wywierany przez dążenie ego do adaptacji i radzenia sobie
z rzeczywistością. Rozwój kontroli impulsów, to jedno z pierwszych zadań stojących przed
ego. Jednostki pragną być skuteczne i kompetentne w kontaktach z rzeczywistością. Sposób
życia jednostki zależy od poradzenia sobie z wyzwaniami stawianymi przed ego, takimi jak
podstawowe zaufanie, autonomia, inicjatywa. Niepowodzenia w rozwoju takich procesów ego
jak np. zdolność dokonywania osądu i stosowania kryteriów moralnych przyczynia się do
wystąpienia zaburzeń osobowości, podobnie jak wczesne fiksacje popędu libidinalnego lub
agresywnego.
Wyjaśniając bardziej szczegółowo rozumienie struktury ego i jej funkcji, można powiedzieć,
że:
Ego to zakres przeżywania obejmujący godzenie sprzecznych tendencji,
wartościowanie, ocenę i poszukiwania rozwiązań. Ego pośredniczy między wewnętrznym
światem jednostki a środowiskiem, odpowiada za radzenie sobie w życiu z zadaniami,
problemami, konfliktami. Reguluje doświadczenia z wewnątrz, czyli przeżycia popędowo-
emocjonalne, jak i z zewnątrz, wynikające z aktywności życiowej. U dorosłej osoby ego
stanowi syntezę funkcji id i funkcji superego. Będąc w strukturze nadrzędnej modyfikuje
impulsy popędowe id oraz ogranicza wymagania superego, tak aby jednostka funkcjonowała
zgodnie z wymaganiami realności ( zasada realności), tzn.  opierając się na ocenie tego co
jest, a nie kierowanie się tym, co by się chciało, jak w przypadku działań, których motorem
jest id .4 Prawidłowy rozwój powoduje wytworzenie silnego ego, umożliwiającego
kompromis między id, superego a wymaganiami rzeczywistości. Ego modyfikuje potrzeby
zgodnie ze społeczno-kulturowymi zasadami ich zaspokajania i umożliwia gratyfikację tych
potrzeb w sposób dostosowany do realnych warunków. Ma aspekty świadome (poczucie  ja )
i nieświadome (popędowe uczucia, niwelowane przez mechanizmy obronne). W procesie
psychoterapii istotna jest część świadoma ego tzw.  ego obserwujące Jest ono racjonalne
(zdolne komentować doświadczenia), emocjonalne ( stanowi część  ja ), sprzymierzające się
z terapeutą we wspólnym dążeniu do zrozumienia całości  ja . Pacjenci, u których nie
wyodrębniło się dostatecznie  ego obserwujące nie poddają się skutecznie terapii
psychoanalizą, co zrodziło konieczność poszukiwania dla nich uzupełniającego podejścia.
3
Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s 89.
4
Aleksandrowicz Jerzy W., 2000, s. 57.
4
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Wyodrębniono też  ego doświadczające , przejawiające bardziej cielesne, intuicyjne odczucia
tego co się dzieje , np. w relacji terapeutycznej.
Do funkcji ego należą:
" funkcje wrodzone ego  względnie niezależnie od konfliktów  percepcja, pamięć,
koordynacja wzrokowo-ruchowa, zdolność do myślenia i mowy;
" funkcje syntetyczne i procesy myślowe  rozwijają się wraz z rozwojem relacji,
należy do nich: zdolność do koncentracji i wglądu, analizy, syntezy i abstrakcyjnego
myślenia;
" mechanizmy obronne  zostają uruchomione przez  ego , gdy nie radzi sobie
z informacjami i doświadczeniami, płynącymi z zewnątrz lub z siłą własnych
popędów. Pozwalają unikać przeżywania lęku i poczucia winy związanych z
występowaniem nieświadomych konfliktów popędowych. Mechanizmy obronne mają
charakter hierarchiczny, od najbardziej prymitywnych  pierwotnych, związanych ze
słabszym  ego (u małych dzieci) po najbardziej rozwinięte  wtórne (wymagające
bardziej dojrzałego  ego ) .
Do podstawowych mechanizmów (pierwotnych) należą: zaprzeczenie, prymitywne
wycofanie, rozszczepienie, projekcja, dysocjacja, omnipotentna kontrola, prymitywna
idealizacja.
Wtórne mechanizmy (wyższego rzędu) to: wyparcie (represja), regresja, izolacja,
intelektualizacja, racjonalizacja, reakcja upozorowana, sublimacja, anulowanie,
moralizacja, zwracanie się przeciw  ja , identyfikacja, acting out.
" funkcje odnoszące się do relacji z rzeczywistością  do funkcji tych należy:
o zdolność do rozróżniania pomiędzy wewnętrznym bodz
cem a zewnętrznym
doświadczeniem (test realności);
o adekwatność percepcji (orientacja w czasie i przestrzeni);
o adekwatność własnych sądów na temat innych ludzi;
" funkcje odnoszące się bezpośrednio do zdolności adaptacyjnych:
o spontaniczność,
o kreatywność,
5
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
o regresja w służbie ego - zdolność zmniejszania kontroli w pewnych sytuacjach
(np. w trakcie zabawy z dziećmi), zdolność do współodczuwania; zaburzeniem
tej zdolności jest brak elastyczności, skłonność do obsesji i reakcji lękowych;
" funkcje regulujące i kontrolujące popędy:
o umiejętność tolerowania frustracji, lęku i ambiwalentnych uczuć;
o zdolność do sublimacji i integracji libido i agresji, co umożliwia wchodzenie
w dojrzałe relacje;
o umiejętność zachowania się w różnych sytuacjach interpersonalnych;
" funkcje kształtowania relacji z obiektem  osiągniecie stałości obiektu, pozytywnej
reprezentacji obiektu niezależnie od tego, jakie emocje i frustracje są przeżywane w
relacji z obiektem. Zaburzenia w tym obszarze owocują zachowaniami o charakterze
narcystycznym, wchodzeniem w relacje sado-masochistyczne, zachowaniami
autystycznymi, psychotycznymi lub symbiotycznymi, silnym lękiem przed separacją.
Osiągnięcie  stałości obiektu jest kluczem do tolerowania frustracji, samotności,
wchodzenia w dojrzałe relacje.
" ego idealne  odpowiedzialne jest za dążenie do realizacji swoich celów, ambicje,
aspiracje
Ważne założenie wyrosłe z tradycji ego, o którym wspomina literatura brzmi:
-zdrowie psychiczne polega nie tylko na używaniu  dojrzałych mechanizmów
obronnych, ale także na zdolności do korzystania z różnorodnych procesów
obronnych w trudnych sytuacjach. Ważny jest związek między emocjonalną
elastycznością a zdrowiem psychicznym.
Superego  powstaje i rozwija się w procesie rozwoju i różnicowania ego, jako
rezultat rozwiązania konfliktu edypalnego. Jest to system uwewnętrznionych nakazów,
zakazów, naszych ideałów i wartości. Superego podlega podobnie jak ego, procesowi rozwoju
i dojrzewania. Superego to sfera przeżywania, która dotyczy reguł moralnych; sfera
 sumienia , a także  ideałów . Wszystkie te przepisy i wymogi socjokulturowe i rodzicielskie
dotyczą akceptowalnego sposobu zaspokajania potrzeb. Kształtują się one poprzez
odwzorowywanie zachowań rodziców i innych znaczących w procesie identyfikacji osób,
tworząc podstawę wyobrażeń o optymalnych formach zachowania. Tak powstaje  prawo
wewnętrzne , którym kieruje się jednostka. Superego u dziecka jest zbudowane na bazie
identyfikacji z moralnymi postawami rodziców, ich wartościami, aspiracjami i generalną
postawą wobec dziecka. Zmianie ulegają też emocje dziecka, poczucie lęku i wstydu jest
zastępowane przez poczucie winy. W miarę dalszego rozwoju superego zewnętrzne lęki, np.
6
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
o utratę miłości rodzica, zastępowane są wewnętrznym, bolesnym dyskomfortem związanym
z utratą akceptacji własnego superego, co skutkuje obniżeniem poczucia własnej wartości.
Poczucie własnej wartości zaczyna regulować zachowanie, zmniejsza się znaczenie lęku
przed karą. Ulgę i poczucie bezpieczeństwa przynosi dostosowanie się do wymogów
superego. Superego może być okrutne i karzące. Świadczy to o agresji skierowanej na siebie
(myśli i akty samobójcze). Tendencje takie związane są z intensywnością dziecięcych
pragnień, które muszą zostać stłumione przez wymogi rodziców i kultury. Większość
przeżyć należących do tej sfery pozostaje nieświadoma, ponieważ system norm początkowo
postrzeganych jako ograniczenia, stopniowo staje się integralną częścią przeżywania i jest
realizowany bez udziału świadomości. Jednak na poziomie świadomości pozostają treści
niektórych zasad i norm określanych jako  sumienie .
Id, superego i ego są aspektami  ja (w literaturze angielskiej  self ), stanowią
substruktury w całości przeżyć i procesów psychicznych. Zdaniem J. Aleksandrowicza są to
nieostro odgraniczone elementy przeżywania, których wzajemne interakcje powodują
powstawanie rozmaitych procesów intrapsychicznych (psychodynamika).5 Można mówić
o różnicach w stopniu ich złożoności, skomplikowania i kolejności pojawiania się w toku
rozwoju jednostki.
Istotnym elementem teorii strukturalnej Freuda i psychoanalizy jest pojęcie konfliktu.
Jest to sytuacja, w której ścierają się ze sobą dwie przeciwstawne siły: np. dwa sprzeczne
pragnienia, dwie pozornie nie do pogodzenia myśli lub fantazje. Pierwszy rodzaj konfliktu
powstaje u dziecka, kiedy jego pragnienie nie jest natychmiast zaspokajane  jest to konflikt
między wymaganiami środowiska, a dążeniem do natychmiastowej gratyfikacji:  jestem
głodny/a  chcę jeść natychmiast . W trakcie stopniowego rozwoju struktury  ego u dziecka,
konflikty te podlegają uwewnętrznieniu, wskutek nieustannych interakcji z opiekunami. Siły
środowiskowe, które pierwotnie przeciwstawiały się popędom dziecka zostają włączone do
jego psychiki. Na przykład małe dziecko jest głodne i krzyczy, że chce jeść. Matka musi
przygotować posiłek i zaspokojenie potrzeby dziecka odsuwa się w czasie. Realność jest taka,
że przygotowanie posiłku trwa i dziecko musi poczekać na zaspokojenie potrzeby. Konflikt
przybiera formę  id i  ego . Innym rodzajem konfliktu jest konflikt między  id a  ego
i  superego . Potrzeba fizjologiczna, która domaga się zaspokojenia natychmiast musi być
odraczana, a wiedza podsuwa dziecku myśl, że trzeba to robić w odpowiednim miejscu. To
 superego mówi, które pragnienia mogą zostać zaspokojone, a które nie, dzięki
uwzględnieniu naszych uwewnętrznionych wymagań. W szczególnych wypadkach, gdy
 superego przybiera formę karzących destrukcyjnych zakazów, mamy do czynienia
z konfliktem  ego a  id i  superego . Superego wykorzystuje tu popęd agresywny, np.
myśli samobójcze:  jestem nikim, nic mi się nie udaje, zabiję się . Konflikty towarzyszące
5
Aleksandrowicz Jerzy W., 2000, s. 57.
7
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
nam przez całe życie są częścią naszej natury, zaczynają się już w dzieciństwie, od
pierwszych niezaspokojonych potrzeb. W czasie procesu rozwoju i dojrzewania konflikty
podlegają uwewnętrznieniu. W dużej mierze konflikty są nieświadome, bądz
nieświadoma
jest jedna strona konfliktu. Część z nich zostaje rozwiązana, a inne w różnej formie
towarzyszą nam przez całe życie.6
Opisując rozwój psychiczny człowieka Freud wyodrębnił dwie zasady, które regulują
funkcjonowanie psychiczne i mają podstawowe znaczenie dla rozwoju. Są to:
" zasada przyjemności  występuje już na wczesnym, prewerbalnym etapie rozwoju,
jest dążeniem do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb i obniżeniem
nieprzyjemnego napięcia wynikającego z odczucia braku (proces pierwotny);
" zasada rzeczywistości  nabywana jest w miarę rozwoju i dojrzewania, dziecko uczy
się, że nie wszystko można osiągnąć od razu, że na przeszkodzie stoi rzeczywistość.
Rozwojowi dziecka towarzyszy doświadczanie przyjemności i frustracji. Pewien
poziom frustracji jest niezbędny dla ustanowienia zasady rzeczywistości (proces
wtórny).
Z czasem  proces wtórny zaczyna zajmować miejsce  procesu pierwotnego , rozwija
się zdolność odraczania, gratyfikacji, dziecko porzuca dążenie do natychmiastowej
przyjemności, uczy się tolerować opóz
nienia w zaspokajaniu potrzeb. Na tym polegają
funkcje rozwojowe  ego . Funkcje psychiczne występujące pod pojęciem  ego , regulują
zarówno doświadczenia przychodzące ze strony środowiska, jak i życie popędowo-
emocjonalne człowieka.
Działanie zgodne z zasadą rzeczywistości to podstawa rozwoju psychicznego, rozwoju
naszej struktury  ego . Wraz z rozwojem  ego rozwija się przywiązanie do matki jako do
libidinalnego obiektu. Rozwój poznawczy umożliwia różnicowanie emocji. Z fizjologicznego
odczuwania przyjemności lub jej braku rozwija się złość, smutek, zazdrość, a także miłość,
przywiązanie i radość. Jak pisze A. Lez
nicka-A
oś:  Wszystko to dzieje się zarówno dzięki
funkcjom  ego dziecka, czyli  w tym wypadku  zdolności zapamiętywania i dokonywania
syntezy, zdolności do kojarzenia, naśladowania i myślenia za pomocą symboli, jak również
dzięki postawie matki i emocjonalnemu klimatowi, jaki towarzyszy jej relacji z dzieckiem.
Dlatego też to, co podlega uwewnętrznieniu, to aspekty relacji matki i dziecka, w tym również
przeżywane w danej chwili emocje dziecka .7
6
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 23.
7
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 27-28.
8
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
 Dziecko nabywa zdolność do naśladowania, która stanowi ważny element
uwewnętrznienia. Matka mówi:  nie , dziecko bezwiednie powtarza nie, nie.  Nie jest
pierwszym abstrakcyjnym pojęciem, blokującym zaspokajanie popędu, które dziecko przyjęło
do wiadomości. Miłość do matki i chęć, by ją naśladować, zderza się z dziecięcą agresją
wywołaną przez frustrację. Dziecko zaczyna szukać kompromisu i to jest właśnie początek
funkcjonowania  ego , a zarazem wyraz pierwszego konfliktu.
Omawiając rozwój  ego oraz różnicowanie emocji, uwzględnić należy lęk.
Psychoanaliza poświęca dużo miejsca lękowi. Analizując myśli i fantazje, kryjące się za
uczuciem lęku, można dojść do wczesnodziecięcych konfliktów. A. Lez
nicka-A
oś omawiając
koncepcję Freuda, podaje, że uczucie pierwotnego lęku to zespół fizjologicznych doznań
i odczuwane napięcia. Uczucie pierwotnego lęku powstaje dlatego, że dziecko nie ma
możliwości, by zapanować nad zewnętrznymi i wewnętrznymi bodz
cami. Zygmunt Freud
opisał mechanizm powstawania lęku i jego znaczenie. Teoria ta jest do dzisiaj podstawą
myślenia analitycznego. Freud uważał, że lęk ma swoją biologicznie wrodzona bazę, czyli
stan bolesnego pobudzenia, którego niemowlę nie może opanować. Pojawia się lęk
pierwotny, zwany też automatycznym. Wyróżnił dwa rodzaje sytuacji powodujących lęk:
" sytuacje traumatyczne  trauma to rodzaj sytuacji i warunków, w których organizm
i psychika nie są w stanie zapanować nad zalewającymi je z zewnątrz bodz
cami
i wewnętrznym napięciem. Automatycznie pojawia się wtedy lęk jako reakcja
organizmu. Ten rodzaj lęku jest charakterystyczny dla pierwszych miesięcy życia, gdy
rozwój  ego jest jeszcze w zalążku. W póz
niejszym życiu, ten rodzaj lęku pojawia się
wówczas, gdy nasze  ego nie jest w stanie zapanować nad tym, czego
doświadczamy, pojawia się uczucie paniki, będące odpowiednikiem lęku pierwotnego,
automatycznego.
" sytuacje zagrożenia  tego rodzaju sytuacje lękotwórcze powstają w póz
niejszym
okresie życia dziecka, gdy ma już ono własne doświadczenia i jest bardziej rozwinięte
dzięki interakcjom z otaczającym światem a jego  ego . Pojawia się  idea
niebezpieczeństwa. To  ego stwierdza, że sytuacja jest groz
na i może się przerodzić
w traumatyczną. Wtedy rodzi się lęk z powodu przewidywanego zagrożenia,
nazywany sygnałowym. Lęk ten jest na tyle intensywny, na ile  ego uzna sytuację za
niebezpieczną. W zależności od etapu rozwoju i wieku dziecka mamy do czynienia z
hierarchią sytuacji zagrożenia.8
A. Lez
nicka-A
oś przedstawia Freudowską hierarchię sytuacji zagrożenia. Są to:
8
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 29.
9
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
" utrata obiektu  sytuacja charakterystyczna dla kilkunastu pierwszych miesięcy
życia, w związku z całkowitą zależnością dziecka od matki. Jej nieobecność jest
równoznaczna ze śmiercią. Około ósmego miesiąca rozwijające się  ego , dzięki
pamięci i syntezie wrażeń, rozpoznaje matkę jako obiekt niezbędny i reaguje płaczem
na obcą twarz;
" utrata miłości obiektu  sytuacja charakterystyczna dla okresu między pierwszym
a trzecim rokiem życia. Werbalne nakazy i zakazy odgrywają ważną rolę w życiu
dziecka. Dziecko aktywnie uczestniczy w świecie przedmiotów, które może niszczyć
lub zatrzymać. Pojawia się walka o niezależność związana z treningiem czystości.
Niepodporządkowanie się poleceniom matki wzbudza obawę przed utratą matczynej
miłości.
" zaangażowanie związane z lękiem przed kastracją u chłopca i genitalnym
zranieniem u dziewczynek (następcy Freuda stworzyli koncepcję dotyczącą lęku
u dziewczynek)  około trzeciego roku życia pojawia się miłość do rodzica przeciwnej
płci i związane z nią obawy. Zarówno chłopiec, jak i dziewczynka obawiają się kary
za to kazirodcze, dziecięce pożądanie w postaci kastracji, zranienia lub utraty
matczynej miłości. W tej fazie rozwoju pojawia się  superego  uwewnętrznione
nakazy i zakazy, podział na to, co dobre i złe, co właściwe i niewłaściwe. W dalszym
rozwoju dziecko zaczyna kierować się również uwewnętrznionymi standardami,
pojawia się lęk, że może im nie sprostać. Lęki związane z opisanymi sytuacjami
zagrożenia mają swoje miejsce w dorosłym życiu, są dostępne tylko naszej
nieświadomości. Gdy pojawia się któryś z tych lęków,  ego włącza mechanizmy
obronne. W codziennym życiu sytuacje te występują w postaci obaw, niepokoju,
irracjonalnych myśli. Lęki te mają swoje korzenie w jednej z sytuacji zagrożenia.
W której, to zależy od ilości traumatycznych sytuacji, które przydarzyły się nam na
poszczególnych etapach rozwoju. Im wcześniej w naszym życiu pojawiły się sytuacje
traumatyczne, tym jest nam, zdaniem Freuda, trudniej radzić sobie z kolejnymi
etapami rozwoju.
Teoria rozwoju psychoseksualnego
Zygmunt Freud zaobserwował, że wczesne fazy rozwoju człowieka, w tym rozwój libido
i agresji, koncentrują się wokół stref erogennych, które dominują na poszczególnych etapach
rozwoju. W poszczególnych stadiach rozwoju inne narządy i części ciała dostarczają nam
najwięcej przyjemności. Freud opisał pregenitalne fazy rozwoju libidinalnego, a Karl
Abraham nieco póz
niej opisał rozwój popędu agresywnego.
10
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
" faza oralna  do końca pierwszego roku życia strefa oralna stanowi główne z
ródło
przyjemności. Okolice ust, ssanie, branie do ust mają znaczenie libidinalne. Gryzienie
i wypluwanie mają znaczenie agresywne. Agresja i libido wyrażają się poprzez strefę
oralną. Dostarczycielką pokarmu jest matka. Obiekt libidinalnej, seksualnej
gratyfikacji to obiekt, który karmi, matka, utożsamiana z jedzeniem. Na tym etapie
rozwoju najważniejsze jest być najedzonym i osiągnąć stan błogiego relaksu, zapaść
w sen. Faza ta dzieli się na:
o fazę ssania  oralno-inkorporacyjną, dominuje chęć wchłonięcia
obiektu;
o fazę gryzienia i wypluwania  oralno-sadystyczną, dominuje
pragnienie pożarcia obiektu.
W dorosłym życiu ta kanibalistyczna przyjemność wchłaniania i pożerania obiektu,
będąca odpowiednikiem miłości, wyraża się w sformułowaniach:  taki jesteś słodki/a,
że bym cię zjadła bądz
 przez żołądek do serca .9 Ta dziecięca oralność,
w mniejszym lub większym stopniu, jest zawsze obecna w dorosłym życiu. Jej
natężenie zależy od ilości frustracji, zaspokajanych czy niezaspokajanych potrzeb,
pragnień, lęków i doświadczeń traumatycznych. Jeśli w tej fazie dochodzi do frustracji
nadwyrężającej zdolności adaptacyjne następuje fiksacja. W dorosłym życiu może
wystąpić depresja. Oralność kojarzona jest z takimi cechami charakteru jak
zachłanność, wysuwanie coraz to nowych żądań, brak cierpliwości, niepokój ruchowy,
skłonność do zależności ale też z optymizmem, poczuciem humoru, sarkazmem.
" faza analna  między pierwszym a drugim rokiem życia dziecko osiąga zdolność
kontrolowania zwieraczy i jego uwaga skupia się wokół tej sfery. Rodzice stawiają
dziecku pierwsze wymagania, oczekują kontroli wydalania. Czynności związane
z wydalaniem, a jednocześnie z możliwością powstrzymywania się, stają się dla
dziecka fascynujące. Uczy się ono kontroli, nabiera mocy. Popędy znajdują swoje
miejsce w czynnościach analnych. Czynność wydalania, pozbywania się, związana
jest z destrukcją. Odchody  w umyśle dziecka to części własnego ciała, które
zmieniają się w zewnętrzny obiekt. Czynność ta pierwotnie wiąże się z przyjemnością
i poczuciem mocy. Natomiast pierwsze doświadczenia dziecka związane z treningiem
czystości są nieprzyjemne, niszczą poczucie kontroli i mocy. Z tego powodu klimat
emocjonalny wokół treningu czystości ma wielkie znaczenie. Póz
niejsze lęki związane
z utratą kontroli mogą mieć analne podłoże. Poczucie posiadania i pozbywania się
odgrywa istotną rolę na tym etapie. Trening czystości jest polem, na którym tendencje
9
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 34.
11
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
libidinalno-agresywne znajdują swoje ujście, są one związane z silnymi uczuciami. To
który popęd, czy też jakie uczucia dominują, zależy od ilości pozytywnych
i negatywnych doświadczeń w tym okresie. Obiekt fazy analnej jest traktowany z dużą
ambiwalencją, odrzucany i zatrzymywany, nienawidzony i kochany jako coś
własnego. Relacje z najbliższymi dziecku osobami przyjmują następujące formy:
kocham cię, więc cię trzymam, bo jesteś częścią mnie lub nienawidzę cię, więc cię
wydalam, wyrzucam. Okres ten wiążę się też z rozwojem poznawczym, dziecko
nabywa wielu umiejętności, w tym poruszania się, uczy się kontroli nad
przedmiotami, przywiązuje się do innych osób ze swojego otoczenia.
" faza falliczna  około trzeciego roku życia dziecko wchodzi w okres rozwoju
psychoseksualnego, zwanego fallicznym. Oznacza to, że libidinalne i agresywne
pragnienia dziecka, jego fantazje, konflikty i impulsy koncentrują się wokół narządów
genitalnych. Analne i oralne pragnienia i sposoby rozładowania libido i agresji są
nadal obecne w zachowaniu dziecka, ale najważniejsze staje się zainteresowanie
narządami genitalnymi i fantazje z nimi związane. Różnice anatomiczne między
chłopcem a dziewczynką zajmują centralne miejsce w dziecięcych fantazjach.
Fantazje dotyczą też  utraty przez dziewczynki penisa i tego, że dziewczynki to
 wykastrowani chłopcy . Takie fantazje są czymś normalnym na tym etapie rozwoju,
będąc efektem prymitywnej logiki i doświadczeń z fazy analnej.
W fazie tej pojawia się konflikt edypalny, ponieważ chłopiec zaczyna doświadczać
obecności ojca jako rywala, zagrażającego jego wyłącznej relacji z matką. pojawia się
dziecięca złość i zazdrość. Uczucia te stanowią podstawę dla fantazji i pragnień, aby
usunąć ojca z życia matki. Jednocześnie pojawia się lęk przed jego zemstą, który
przybiera postać lęku o penisa. Chłopiec usiłuje sobie poradzić z dwoma problemami:
z obawą przed utratą matki i zarazem obawą przed kastracją ze strony ojca. Chłopiec
próbuje zmniejszyć swoje intensywne pragnienie posiadania matki, pomniejszając jej
wartość w swoich oczach. Następnym krokiem w tym procesie jest identyfikacja
z ojcem.
Konflikt edypalny u dziewczynek.
Freud podkreślał wagę preedypalnego przywiązania córki do matki. Matka i córka są tej
samej płci, a więc każdemu etapowi rozwojowemu dziewczynek, jak pisze A. Lez
nicka-A
oś,
towarzyszy kobiecość. Córka silnie identyfikuje się z matką. Jednak musi przejść proces
separacji i zbudować własną tożsamość. Pierwsze wyzwanie, jakie stoi przed dziewczynką w
tej fazie, to zmiana obiektu libidinalnego. Fakt nieposiadania przez dziewczynkę penisa
sprawia, że czuje się gorsza, a gdy odkrywa brak penisa u matki, doświadczenie to pozwala
jej postrzegać matkę jako mniej atrakcyjną niż ojciec. Zwrócenie libidinalnego
zainteresowania ku ojcu pozwala jej zyskać inny obiekt miłości i zmodyfikować relację
12
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
z matką. Dziewczynka również przeżywa zazdrość o matkę, a do tego uczucie rywalizacji
z matką o penisa ojca. Rywalizacja z matką o ojca jest mniejsza z powodu libidinalnego
przywiązania i identyfikacji z matką. U dziewczynki pojawia się lęk przed penetracją.
Dziewczynka wychodzi z konfliktu edypalnego, częściowo identyfikując się z ojcem.
Lez
nicka-A
oś podkreśla, że zarówno w przypadku chłopca, jak i dziewczynki identyfikacja
z matką jest niezbędna do dalszego rozwoju i zdobywania coraz większej niezależności.
W związku z tym przy wyjściu z fazy fallicznej następuje jedynie częściowe porzucenie tej
identyfikacji. W prawidłowych okolicznościach rozwojowych dochodzi do pogodzenia się
z tym, że rzeczywistym partnerem matki jest ojciec. Jeśli matka całe życie koncentruje na
dziecku, wygrywa ono tę realizację lub wcale jej nie doświadcza. Tworzy się związek quasi
erotyczny, w którym dziecko staje się emocjonalnym partnerem matki, co wpływa na jego
możliwość póz
niejszego ułożenia sobie życia z innym partnerem.
" faza latencji-utajenia  w okresie tym następuje wyparcie wczesnodziecięcych
pragnień seksualnych. Następuje sublimacja popędu libidinalnego i agresywnego,
który w tej fazie odgrywa znaczącą rolę. Faza uwidacznia się w aktywności
i zabawach dziecka. W fazie tej rośnie kontrola ego i superego nad popędem
libidinalnym i agresywnym. Poprzez zabawy, które są z
ródłem przyjemności
następuje kontrola bezradności oraz wyrażane są konflikty i emocje. Faza edypalna
jest wstępem do socjalizacji dziecka, staje się centralnym problemem przez wiele lat
właśnie w fazie latencji.
" faza genitalna  jest ostatnią fazą rozwoju popędowego (popędu libidinalnego),
etapem osiągnięcia dojrzałości psychoseksualnej. Dojrzałość polega na umiejętności
nawiązywania długotrwałych, stabilnych relacji, umiejętności wyrażania czułości,
miłości i uwagi poprzez seks. Jednostka odnajduje przyjemność w intymności,
znajduje swoje miejsce w rodzinie. Akceptuje niezależność partnera i to, że jest
odmiennej płci. Etap ten oznacza integrację wewnętrznych konfliktów
i podstawowych sprzeczności, które towarzyszą ludziom przez całe życie, takich jak:
kobiecość i męskość, autonomia i zależność, aktywność i pasywność. Dojrzałość to
umiejętność panowania nad emocjami, to rozpoznawanie, tolerowanie i panowanie
nad lękami, depresją, pragnieniami seksualnymi i agresją. Faza genitalna poprzedzona
jest okresem dojrzewania i poszukiwania tożsamości. Jest to burzliwy okres,
w którym rozwijające się  ego musi sobie poradzić z wieloma silnymi, często
sprzecznymi uczuciami i pragnieniami, a także ze zmianami we własnym ciele.
Ponownie pojawiają się konflikty z wcześniejszych faz i powtórna możliwość ich
przepracowania. Nabyta w okresie latencji zdolność do sublimacji popędu przez
zabawę osłabia się. Następuje regresja  ego . Nastolatek ma jednak większe
możliwości poradzenia sobie z wczesnodziecięcymi fiksacjami, ponieważ jego  ego ,
mimo pewnej regresji, jest bardziej rozwinięte. Budowanie tożsamości przebiega
13
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
w procesie separacji od tego, co znane i akceptowane. Nastolatek musi wyrzec się
rodziców jako jedynych obiektów miłości. Libido zostaje wycofane z relacji z realnym
rodzicem, jak i tym uwewnętrznionym, a następnie zostaje skierowane na zewnątrz.
Ważna jest identyfikacja z rodzicem tej samej płci. Poczucie tożsamości jest możliwe
dzięki syntezie, do jakiej zdolne jest ego. Oznacza to zdolność utrzymania
wewnętrznej spójności niezależnie od tego, czy jest się samemu czy w obecności
innych. Wychodzenie z wieku dojrzewania to również nabycie umiejętności
rozpoznawania, tolerowania i panowania nad bolesnymi emocjami jak: smutek, lęk,
złość, tolerowanie sprzecznych uczuć, wewnętrznych konfliktów, akceptacji własnej
seksualności.
Ukształtowanie się charakteru jest uwieńczeniem fazy dojrzewania. Klasyczna teoria
głosi, że osoby doświadczające nadmiernej deprywacji lub rozpieszczane w pewnym
okresie dzieciństwa, ulegają fiksacji na tym stadium.
Silne fiksacje (utrwalenia) oralne, analne lub falliczno-edypalne wpływają na
trudności relacyjne w dorosłym życiu tj. nadmierna zależność od innych, ciągła
potrzeba kontroli lub dominacji, nadmierna koncentracja na sobie, trudności
w zakochiwaniu się (ciągła zmiana partnerów, nadmierne fascynacje nowymi
partnerami), brak przywiązania do ludzi, bądz
występowaniem pewnych zaburzeń np.
depresji.
Charakter to pewien nawykowy (powtarzający się regularnie), zgodny z ego
(akceptowany) zespół reakcji w stosunku do bodz
ców zewnętrznych i wewnętrznych, których
używa dana osoba, by poradzić sobie z gratyfikacją impulsów i adaptacją do zewnętrznego
świata.10 Charakter ujawnia się w każdym aspekcie naszego zachowania, na przykład
w relacjach z innymi ludz
mi, w stosunku do pracy, w sposobie reagowania na zmiany,
radzenia sobie z agresją, w sposobie dostarczania sobie przyjemności, w preferencji
określonych zachowań seksualnych.
Na charakter patrzymy jako na syntezę następujących elementów:11
1. dominujący poziom libidinalnego funkcjonowania: oralnego, analnego, fallicznego;
2. jakość i poziom wchodzenia w relacje, na przykład potrzeba zaspokajania tylko
własnych potrzeb, zdolność do postrzegania odrębności innych;
3. sposoby zdobywania i regulowania poczucia własnej wartości, na przykład dzięki
własnym osiągnięciom, dzięki partnerowi;
10
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 59.
11
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 60.
14
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
4. jakość pierwszych identyfikacji;
5. prezentowany system wartości, dojrzałość  superego ;
6. stopień dojrzałości  ego z uwzględnieniem mechanizmów obronnych.
We współczesnym myśleniu analitycznym patologię definiujemy w ramach struktury
charakteru.
Kategorie pojęciowe używane przez psychoanalityków do opisu zjawisk psychicznych:
Zjawisko regresji i fiksacji-utrwalenia12  o zjawisku regresji mówi się, gdy
w wyniku trudnego, wywołującego lęk doświadczenia, cofamy się do poprzedniego etapu
rozwoju. Może to być chwilowe, na przykład dziecko przedszkolne zaczyna ssać kciuk
(czynność z fazy oralnej) bądz
w przypadku, gdy osoba dorosła objada się z powodu poczucia
samotności. Regresja to powrót do wcześniejszych, bardziej prymitywnych sposobów
psychicznego funkcjonowania. Zachodzi, gdy danej sytuacji towarzyszy zbyt duża frustracja
i jednostka nie wie, jak sobie z nią poradzić. W terapii mechanizm regresji zostaje
uruchamiany wtedy, gdy pojawia się sytuacja postrzegana przez pacjenta jako zagrożenie, np.
dłuższy wyjazd terapeuty, a więc przerwa w terapii, pacjent reaguje gorszym samopoczuciem
i uczuciem lub zachowaniami depresyjnymi. Regresja w procesie terapeutycznym może
dotyczyć relacji z obiektem, jak i faz rozwoju psychoseksualnego, np. w relacji terapeutycznej
pojawia się pragnienie, aby terapeuta był jak dobra, karmiąca matka, rozumiejąca potrzeby
i tęsknoty.
Z fiksacją mamy do czynienia, gdy coś jest utrwalone, ma charakter permanentny
i pozostało z wcześniejszych etapów rozwoju. Cechy którejś z faz dominujące w charakterze
mogą świadczyć o fiksacji w danej fazie rozwojowej. Fiksacja to mechanizm uzupełniający
i zależny od regresji. Regresja następuje do punktów fiksacji. Regresja jest procesem
obronnym (pojawia się przy nadmiernej frustracji), fiksacja rozwojowym (nadmierna
gratyfikacja na danym etapie rozwoju i zaraz po niej silna frustracja).
Objaw to zachowanie nieakceptowane przez osobę, budzące lęk, zdziwienie,
a w skrajnych przypadkach stan alarmu. Objawy analizujemy w ramach charakterologicznej
całości, a nie jako oderwane zachowania.
12
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 35,102-103.
15
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Opór  rozumiany jest jako trudności, które pacjent napotyka w poznawaniu treści
i mechanizmów swoich nieświadomych przeżyć. Opór wiąże się z pewnego rodzaju
sprzeciwem wobec procesu terapii i z mechanizmami chroniącymi pacjenta przed bólem
psychicznym.
Wgląd  czyli poznawanie nieświadomości niedostępnej bezpośredniemu poznaniu.
Jak podaje A. Kokoszka, Sandler i jego współpracownicy rozumieli wgląd jako
uświadomienie pacjentowi  faktu , który może sam w sobie być emocją lub jeśli nie, to
prowadzi do uwolnienia lub wywołania emocjonalnej reakcji. Zdaniem Kokoszki  proces
uzyskiwania wglądu polega na dynamicznej równowadze pomiędzy zjawiskami
naprzemiennych faz oporu i przeniesienia. Wgląd umożliwia poznanie kolejnych warstw
nieświadomego materiału psychicznego, a w dalszej kolejności zmianę przeżywania
i zachowania w procesie przepracowania (polega on na wielokrotnym analizowaniu tych
samych treści i mechanizmów pojawiających się w różnym kontekście).13
Przepracowanie polega na wielokrotnym analizowaniu tych samych treści
i mechanizmów pojawiających się w różnych sytuacjach w życiu pacjenta. Przepracowanie
umożliwia odreagowanie urazowych doświadczeń i prześledzenie wpływu wadliwych
mechanizmów reagowania na przebieg różnych zdarzeń w życiu pacjenta. Proces ten
wspomaga zmianę myślenia, postaw i zachowań. Odnosi się do całego procesu terapii,
począwszy od wglądu w dane zjawisko, po trwałe zmiany w zachowaniu pacjenta.
Przeniesienie polega na przeniesieniu przez pacjenta na analityka uczuć i relacji, jakie
miał w stosunku do osoby pełniącej dla niego ważną rolę w dzieciństwie. Jak pisze Lez
nicka
 A
oś  to co ulega przeniesieniu to właśnie ten indywidualny, inny dla każdego sposób
domagania się miłości i reakcje na frustracje związane z niespełnieniem . (s.84) Przeniesienie
może wyrażać się w irracjonalnym (nie wynikającym z realności), pozytywnym lub
negatywnym stosunku do terapeuty. W procesie psychoterapeutycznym przyjmuje formę
nerwicy przeniesieniowej  czyli powtórzenia w relacji z terapeutą przeżyć analogicznych do
urazowych przeżyć wczesnodziecięcych, będących przyczyną objawów nerwicowych, które
występują i nasilają się w kontakcie z terapeutą.
Przeciwprzeniesieniem psychoanaliza określa przeżycia terapeuty w stosunku do
pacjenta, które mają wpływ na proces terapii. Freud traktował przeciwprzeniesienie jako opór
analityka i przeszkodę w pracy z pacjentem.  Musimy wziąć pod uwagę
przeciwprzeniesienie, które pojawia się w analityku jako rezultat wpływu pacjenta na jego
(analityka) nieświadome uczucia. Wymaga to od analityka rozpoznania i przekroczenia tego
przeciwprzeniesienia .14 W rozumieniu Freuda przeciwprzeniesienie to nierozwiązane,
13
Kokoszka Andrzej, Drozdowski Piotr (red.), 1990, s. 96.
14
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 121.
16
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
nieświadome konflikty terapeuty, które zakłócają przebieg terapii. Freud uważał, ze analityk
powinien poddać się treningowej analizie, by lepiej rozumieć swoją nieświadomość i pokonać
własny opór.
Pełną definicję przeciwprzeniesienia sformułowała Anna Reich:
 Przeciwprzeniesienie jest rezultatem nieuświadomionych konfliktów i potrzeb analityka,
które zaburzają proces pacjenta. W takiej sytuacji pacjent staje się obiektem, na który analityk
przenosi swoje nieuświadomione uczucia i pragnienia, pochodzące z jego przeszłości.
Przeciwprzeniesienie zawiera agresywne i libidinalne pragnienia, obronę przeciwko nim,
w tym określone identyfikacje i zachowania, które wynikają z przeżywanego konfliktu. Jest to
proces odnoszący się głównie do sfery nieświadomości .15 Psychoanaliza stawia analitykowi
duże wymagania. W związku z tym, musi on przejść własną analizę, aby móc rozpoznawać
swoje przeciwprzeniesienia i skuteczniej leczyć pacjenta.
Teoria relacji z obiektem
Europejscy psychoanalitycy zaczęli zmagać się z leczeniem pewnej grupy pacjentów
których można by nazwać głębiej zaburzonymi. Osoby te wymagały innego spojrzenia na ich
problemy a także potrzeba było innego języka aby opisać ich przeżycia. Teoretycy relacji
z obiektem ( Klein, Fairbairn, Kernberg, Kohut, Morgan, Mahler) podkreślali znaczenie
relacji między self i obiektem. Relacje te uważali za główne zasady organizujące życie ludzi.
Relacje z obiektem to struktury intrapsychiczne, psychiczne reprezentacje self (poczucie ja)
i innych ludzi (obiektów). Obiekt to słowo używane przez Freuda dla określenia innych ludzi,
ponieważ w psychologii id inni ludzie służyli głównie jako obiekty służące gratyfikacji
popędów, a nie jako osoby z własnymi potrzebami i pragnieniami.16
Teoretycy relacji z obiektem przypisują różne znaczenie wpływowi freudowskiego id
na relacje między dzieckiem a rodzicem. Uznawali, w mniejszym lub większym stopniu,
znaczenie popędów, ale zakładali, że self (ja) rozwija się przechodząc przez fazy odmienne od
klasycznych faz rozwoju id i ego. Pisała o tym M. Mahler:
" Pierwsza faza nazwana została fazą normalnego autyzmu, to kilka pierwszych
miesięcy życia (0-2 mies.). W tym pierwotnym, niezróżnicowanym stanie nie ma ani
self ani obiektu. Fiksacja w tej fazie prowadzi do poważnej patologii, braku
przywiązania do obiektu, zakłóceniu procesu budowania organizacji psychicznej
z powodu braku obrazu self.
15
Lez
nicka-A
oś Agnieszka, 2002, s. 122.
16
Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 91.
17
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
" Druga faza (2-7 mies.), zwana fazą normalnej symbiozy powstaje w procesie
budowania przywiązania. W tym okresie obiekt i self zlewają się ze sobą, bo nie są
postrzegane jako niezależne od siebie.
" Trzecia faza (8 mies.-2 lata), separacji i indywiduacji jest procesem psychicznego
różnicowania od rodziców, z którymi czuje się więz
. Porażka różnicowania może
prowadzić do tzw. psychozy symbiotycznej, charakteryzującej się brakiem
indywiduacji, czyli wykształcenia poczucia indywidualnej tożsamości.
" Czwarta faza (od 2 roku życia) to faza integrowania, proces integrowania polega na
budowaniu relacji między reprezentacjami self i obiektów postrzeganych jako
odrębne. Przy prawidłowo przebiegającym procesie dzieci uczą się wchodzenia w
relacje bez przeżywania lęków przed utratą autonomii, indywidualności, poczucia
 ja (self). W fazie tej dziecko zaczyna integrować dobre i złe obrazy siebie w jedno
ambiwalentne doświadczenie  ja (self). W taki sam sposób musi zintegrować dobre
i złe obrazy obiektu w jeden ambiwalentnie doświadczany obiekt. Przeżycia
wewnętrzne, które nie są włączone we wczesne reprezentacje własnej osoby, np. obraz
siebie jako osoby zdolnej do gniewu pozostaje odszczepione od poczucia  ja (self).
Jeśli takie przeżycia są wzbudzane w póz
niejszym okresie życia, jednostka nie
akceptuje siebie, a ostatecznie ma  poczucie, że się rozpada (dezintegruje) .
Tak więc teoria relacji z obiektem w istotny sposób poszerzyła zakres terapii,
ponieważ terapeuci mogli rozumieć pacjentów z deficytem ego obserwującego -
osobowość borderline (Kernberg, Masterson) i pomagać im rozpoznawać postawy
wewnętrznych rodziców, którzy mieli na pacjenta duży wpływ w dzieciństwie i nadal
żyli w dorosłej osobie. Wobec tych osób pacjent nie osiągał satysfakcjonującej
separacji psychicznej.
W najwcześniejszej fazie rozwoju dziecko funkcjonuje niestabilnie, oscylując między
różnymi sposobami myślenia i działania, co pełni funkcję obronnego radzenia sobie
z poczuciem zdominowania przez  potężnych rodziców. Dziecko  odszczepia zły obraz
siebie (gniewne  ja ) i mogący ukarać go za to rodzice są mniej groz
ni. Podobnie dzieje się,
jeśli dziecko  odszczepia złe obrazy rodziców, takie jak rozgniewana matka, ponieważ staje
się ona wtedy mniej groz
na. Kolejny krok w rozwoju tożsamości ma miejsce w fazie
symbiozy. Polega on na  introjekcji (pochłanianie  uznawanie za własne cech, postaw,
wartości czyjejś osobowości), czyli dosłownej  inkorporacji (wcielanie  wyobrażeniowe
wprowadzanie zewnętrznych obiektów w obręb własnego ciała) obiektów do umysłu.
Dziecko ma poczucie jedności z matką, jest wtedy ona mniej groz
na. Bardziej dojrzała
tożsamość wymaga odwołania się do identyfikacji, następuje oddzielenie i  obiekty
wywierają wpływ, ale nie są  częścią dziecka. Dojrzalsze poczucie tożsamości umożliwia
18
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
zarówno autonomię, jak i wspólnotę. Można otworzyć się na innych ludzi bez lęku przed
wchłonięciem przez nich.17
Psychologia  ja
Zauważyć można, że zdarza się, że praktyka wpływa na teorię zmuszając badaczy do
konstruowania nowych modeli teoretycznych wyjaśniających przeżycia i funkcjonowanie
pacjentów. Mowa tu o pacjentach, których Kohut opisywał jako tych, którzy uskarżali się na
stan wewnętrznej pustki, czuli się pozbawieni wewnętrznych obiektów, poszukiwali
akceptacji i podziwu. W związku z chroniczną potrzebą akceptacji pacjenci ci byli przez
analityków postrzegani jako narcystyczni. Zaburzenie tych osób zdawało się koncentrować na
ich odczuciach związanych z tym kim są, jakie są ich wartości, co podtrzymuje ich
samoocenę.
Rozwój nie sprowadza się więc jedynie do różnicowania i integracji. Obejmuje także
wyłanianie się poczucia tożsamości. Według Kohuta prawidłowy rozwój tożsamości to
autonomiczne  ja , cechujące się szacunkiem dla siebie i pewnością siebie. Osoba, która
czuje się pewnie i bezpiecznie ze sobą nie uzależnia się od innych. W kontaktach z rodzicami
miała możliwość zaspokojenia  potrzeby odzwierciedlania i  potrzeby idealizacji . Jeśli
rodzice nie zaspokajają dziecięcej potrzeby odzwierciedlania i idealizacji w trakcie kolejnych
faz rozwoju  ja (self), to dziecko będzie w dużym stopniu zagrożone wystąpieniem zaburzeń
tożsamości. Kohut uważał, że osób takich nie można leczyć tradycyjną psychoanalizą
z powodu niskiej skuteczności. Skuteczność psychoanalizy związana jest z możliwością
projektowania na terapeutę emocji kierowanych do innych ludzi. Ludzie z zaburzeniami
tożsamości (osobowość narcystyczna) nie mogą projektować emocji i wyobrażeń, są zbyt
zajęci sobą i nie zwracają uwagi na innych. Potrzebują  odzwierciedlania (uznania
i szacunku) i możliwości  idealizowania terapeuty. Osoby takie szukają podziwu i uznania,
i na tym koncentrują się ich uwaga w relacjach lub szukają ludzi, których mogą podziwiać.
Czują się wartościowi tylko wtedy, gdy naśladują tych, których podziwiają. Terapeuta,
umożliwiając  odzwierciedlenie poprzez empatię i bezwarunkową  akceptację (terapia
rogerieńska) oraz  idealizację poprzez bycie w autentycznym kontakcie z pacjentem
(pozwala się poznać, nie pozostaje  pustym ekranem ), ma możliwość wypełnienia pustki,
jakiej pacjent doświadczył w dzieciństwie. Zaspokajając w trakcie terapii niezaspokojone
 narcystyczne potrzeby pacjenta, umożliwia rozwinięcie przeniesienia lustrzanego lub
idealizującego. Dopiero potem może korzystać z technik poszerzenia świadomości tak, aby
pacjent uświadomił sobie, co było istotne w jego  narcystycznym funkcjonowaniu
w relacjach z ludz
mi. Uzyskawszy tę wiedzę, pacjent może pracować nad rozwojem bardziej
17
Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 92.
19
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
autonomicznego  ja . Heinz Kohut stworzył model leczenia głębiej zaburzonych pacjentów,
który nazywa  psychologią self (ja).18
Teoria psychopatologii
Nieuchronność przeżywania konfliktów i występowania fiksacji w poszczególnych
fazach rozwoju osobowości sprawia, że każdy może ulec zaburzeniom i regresji w sytuacji
kryzysowej w dorosłym życiu. Jeśli konflikty były silne i występowały we wczesnej fazie
rozwoju, tym bardziej jednostka jest podatna na trudności w radzeniu sobie z takimi
sytuacjami, ponieważ skazana jest na korzystanie z niedojrzałych mechanizmów obronnych
w radzeniu sobie z lękiem. Podatność ta rośnie wraz ze wzrostem intensywności
nieświadomych pragnień pregenitalnych, ponieważ coraz więcej energii zużywamy na obronę
przed impulsami i brakuje jej na radzenie sobie ze stresami i kłopotami w dorosłym życiu.
Sygnałem że jednostka nie radzi sobie z wydarzeniami życiowymi, silnie na nie reaguje, jest
wystąpienie  objawów . Objawy stają się obroną przed nieakceptowanymi impulsami
i dziecięcymi lękami. Istota zaburzenia pozostaje na poziomie nieświadomym i jednostka nie
zdaje sobie sprawy ze znaczenia wydarzeń wyzwalających kryzys, z wzbudzonych impulsów,
lęków i obronnej a jednocześnie pomocnej funkcji objawów.
Terapeutyczna praca nad objawami i problemami powinna wiązać się z diagnozą
prawdopodobnych mechanizmów powodujących występowanie specyficznych problemów
i objawów zgłaszanych przez pacjentów. W diagnozie istotne wydaje się stosowanie
kryteriów pomagających ocenić rodzaj i głębokość zaburzenia. Ważna jest też ocena struktury
charakteru jednostki niezależnie od tego czy występują u niej zaburzenia osobowości czy nie.
Daje to terapeucie rozeznanie, jaki rodzaj interwencji będzie dla niej właściwy i jak nawiązać
relację, aby otworzyć pacjenta na przyjęcie oferowanej pomocy.
Istotną propozycją jest koncepcja diagnostyczna N. Mc Willams. Zastosowano w niej
ideę dwuosiowości, która oznacza, że każdy powinien być oceniany z perspektywy dwóch
kryteriów: poziomu rozwojowego organizacji osobowości oraz typu organizacji osobowości.
Oznacza to, że każda ze struktur charakterologicznych może występować na różnych
poziomach  głębokości zaburzenia: psychotycznym, z pogranicza, neurotycznym. Każdy
człowiek ma jakiś charakter, który u większości osób nie jest zaburzony. Uznanie charakteru
osoby za patologiczny lub jej osobowości za zaburzoną jest uzasadnione tylko wtedy gdy jej
mechanizmy obronne są tak stereotypowe, że blokują adaptację i rozwój psychiczny.
Wszyscy wykazujemy cechy kilku stylów osobowości, niezależnie od tego, jakie skłonności
są dominujące.
18
Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 92-93.
20
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Różnice między trzema poziomami struktury charakteru dotyczą wielu obszarów życia
takich jak: preferowane mechanizmy obronne - czy pacjent używa dojrzałych mechanizmów,
poziom integracji tożsamości - czy u pacjenta występuje wysoki poziom integracji
manifestujący się spójnością zachowań , testowanie rzeczywistości - czy osoba prezentuje
ścisły kontakt z rzeczywistością, zdolność do dostrzegania własnej patologii - czy istnieje
rozdział pomiędzy obserwującą a doświadczającą częścią  ja , natura konfliktu pierwotnego -
czy historia życia osoby wskazuje że z sukcesem przeszła dwa pierwsze stadia rozwojowe,
potencjał przeniesieniowy i przeciwprzeniesieniowy - nawiązanie zdrowego przymierza
terapeutycznego, chęć współpracy z terapeutą nad problematyczną częścią osobowości.19
Psychoanaliza a terapie psychoanalityczne (psychodynamiczne)
Psychoanaliza kliniczna opiera się na kontakcie werbalnym . Celem terapii jest
usunięcie  objawów . Zdaniem Freuda, aby pomóc pacjentowi usunąć objawy, należy
uświadomić mu, w jaki sposób jego zaburzone reakcje na otoczenie wynikają
z  nieświadomego , opartego na  procesie pierwotnym znaczenia, które przypisywał tym
wydarzeniom. Chcąc usunąć  objawy , pacjent musi stać się świadomy oporu przed
rezygnacją z objawów pełniących funkcję obronną, jak również dających częściowe ujście
nieakceptowanym impulsom. Efektem terapii jest poszerzenie obszaru świadomości (wgląd)
pacjenta, co umożliwia mu rozpoznanie, że impulsy nie są tak groz
ne jak mu się wydawało w
dzieciństwie i, że może korzystać z bardziej dojrzałych obron i pozwolić sobie na dojrzalszą
ekspresję popędów. W trakcie terapii zachęca się pacjenta do podawania wolnych skojarzeń,
aby mówił wszystko, co przychodzi mu na myśl (szczegóły snów, wspomnień z dzieciństwa,
myśli, fantazji, ukrytych pragnień, szczegółów doświadczeń). Często wolne skojarzenia łączą
się z bolesnymi uczuciami bądz
uczuciem zagrożenia, więc pojawia się opór. Aby praca
terapeutyczna była możliwa, mimo uczucia zagrożenia, między pacjentem a terapeutą musi
zawiązać się sojusz terapeutyczny. Jest to taki aspekt relacji między pacjentem a terapeutą,
który jest oparty na wspólnej pracy, na zgodzie pacjenta, aby on i terapeuta zajęli się jego
cierpieniem i konfliktami. W procesie terapii terapeuta analizuje opór pacjenta przed
swobodnymi skojarzeniami, a pacjent stopniowo podlega zjawisku regresji i wyraża
popędowe pragnienia wobec terapeuty  zjawisko to nazywa się przeniesieniem.
Doświadczenie kliniczne wskazuje, że w celu zrealizowania zadania przejścia pełnej analizy
pacjent musi poczuć się dostatecznie wygodnie i bezpiecznie, aby pozwolić sobie na regresję
 odczucie wszystkich intensywnych emocji typowych dla wczesnego dzieciństwa. W terapii
droga do zmiany wiąże się z oporem, chroniącym status quo pacjenta. Opór oznacza
przeciwstawianie się procesowi terapii, jest mobilizacją sił pacjenta, które blokują  wolne
19
McWilliams Nancy, 2011, s. 75.
21
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
skojarzenia , zakłócają pamięć i asymilowanie  wglądu , oporują przeciwko obserwującemu
ego pacjenta i jego dążeniu do zmiany. Opór jest skutkiem istnienia mechanizmów
obronnych, chroniących przed przedostaniem się do świadomości bolesnych wspomnień
i konfliktowych treści.
Rodzaje oporu w procesie terapii:
" brak tematów do rozmowy,
" brak uczuć, gdy mówi się o emocjonujących wydarzeniach,
" cisza (przedłużająca się)  może świadczyć o odtworzeniu jakiegoś fragmentu
z przeszłości,
" omijanie jakiegoś okresu lub osoby,
" nieobecność snów,
" zmęczenie na sesji, znudzenie,
" spóz
nianie się na sesję,
" zapominanie o zapłacie,
" zapomnienie o sesji.
Celem psychoanalizy jest:
" poznanie i zrozumienie siebie przez pacjenta;
" reorganizacja struktury charakteru człowieka wraz ze zredukowaniem
patologicznych mechanizmów obronnych, integracja lub ostateczne odrzucenie
z
le ukierunkowanych dążeń i wyobrażeń;
" korekcja odchyleń rozwojowych u względnie dojrzałej osobowości.
Efektem przepracowania jest zmiana przeżywania i zachowania.
Aktywność terapeuty w procesie psychoanalizy polega na swobodnie krążącej uwadze oraz
interpretacjach przeniesienia i oporu. Psychoanaliza wymaga częstych sesji, od czterech do
pięciu w tygodniu, w okresie od dwóch do pięciu lat.
Psychoanaliza rozwijała się na przestrzeni wielu lat i do klasycznego freudowskiego
podejścia wprowadzono zmiany, które wiązały się z podejmowaniem tematów
nierozwiniętych przez Freuda (tematyka funkcjonowania ego) lub podejmowaniu nowych
22
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
wątków, psychologia  ja , czy szkoła relacji zwracająca uwagę na interakcje w procesie
terapii między analitykiem a klientem ,traktując przeniesienie i przeciwprzeniesienie jako
kluczowy przedmiot analizy i podkreślając współudział pacjenta i terapeuty w dynamice
procesu terapii. Stopniowo termin  psychoterapia zaczął się odnosić do nieco odmiennej
sytuacji, w której nie chodziło o samą nerwicę przeniesieniową ale o zajmowanie się
reakcjami przeniesienia, pracą nad oporem i transformacją wglądów. Zamiast mówienia
o wszystkim co przychodzi klientowi na myśl, terapeuta zachęca go do swobodnego
wypowiadania się na temat obszarów problemowych, które stały się przyczyną rozpoczęcia
leczenia. Pomimo tego, że pacjent i terapeuta mogą analizować sny i fantazje pacjenta jak
w klasycznej psychoanalizie, to jednak koncentrują się na głównych tematach i konfliktach.
Przymierze terapeutyczne nadal jest bardzo ważne i może zostać przez pacjenta
zinternalizowane (włączone w wewnętrzne struktury przeżywania).
Wielu autorów dokonuje starannego rozróżnienia między właściwą psychoanalizą
a terapiami, które się z niej wywodzą. Psychoanaliza w formie podyktowanej przez Freuda
wymaga od pacjenta bezpiecznego stylu przywiązania, jak i zdolności do zanurzania się
w intensywnych emocjonalnych doświadczeniach. Pewna grupa pacjentów, jak osoby
o poziomie osobowości borderline, ze znaczącymi skłonnościami antyspołecznymi, aktywnie
uzależnione czy z problemami, z poziomu psychotycznego nie są dobrymi kandydatami do
freudowskiej psychoanalizy. W związku z powyższym wielu autorów dokonuje rozróżnienia
między właściwą psychoanalizą a terapiami, które się z niej wywodzą po to, by leczyć osoby,
dla których analiza jest niewskazana albo niepraktyczna. Niektórzy posługują się terminem
psychodynamiczna dla określenia tych metod leczenia, które są mniej intensywne niż
procedura wynaleziona przez Freuda, ale wywodzą się z jego teorii. Nancy Williams
podkreśla, że mając na uwadze ciągłość widzi kontinuum zaczynające się od psychoanalizy,
ciągnące się poprzez psychodynamiczne terapie eksploatacyjne, u których przeniesienia są
mile widziane i badane w kontekście historii klienta, dalej przez sposoby leczenia
ekspresywne lub skoncentrowane na przeniesieniu, skupiające się na wykorzystywaniu
patologicznych mechanizmów obronnych  tu i teraz po terapie wspierające dla osób
w kryzysie, oraz dla osób zmagających się niekiedy z poważnymi psychopatologiami, ale nie
mogących sobie pozwolić na leczenie obejmujące więcej niż kilka sesji.20 (krótkoterminowe
terapie psychodynamiczne)
Opisane empirycznie podejścia, które zostały nazwane psychodynamicznymi, mają
wiele nakładających się na siebie aspektów. Matthew D. Blagys i Mark J. Hilsenroth określili
siedem czynników charakteryzujących terapie psychodynamiczne:
1. koncentrują się na afekcie i wyrażaniu emocji;
20
McWilliams Nancy, 2011, s. 38.
23
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
2. charakteryzują się eksploracją wysiłków pacjenta, mających na celu unikanie pewnych
tematów bądz
podejmowania działań, które hamują postęp w terapii (praca z oporem);
3. zajmują się identyfikacją wzorców w działaniu pacjenta, jego myślach, uczuciach,
doświadczeniach i relacjach;
4. kładą nacisk na minione doświadczenia;
5. koncentrują się na doświadczeniach interpersonalnych;
6. podkreślają znaczenie relacji terapeutycznej (przeniesienie, przymierze
terapeutyczne);
7. zajmują się eksploracja pragnień, marzeń i fantazji (dynamika intrapsychiczna).
Oddziaływania psychoterapeutyczne21
Psychoterapia to wzajemna współpraca w której obie strony na zmianę słuchają
i mówią do siebie. To przede wszystkim od terapeuty wymaga się uważnego słuchania.
Słuchanie w gabinecie psychologicznym jest procesem zdyscyplinowanym,
skoncentrowanym i otwartym na emocje. Terapeuci psychodynamiczni różnią się między
sobą liczbą interakcji werbalnych, których liczba zależy od specyficznych potrzeb każdej
osoby. Terapeuta słuchając pacjenta wsłuchuje się w sens jego wypowiedzi i na tej podstawie
buduje hipotezy dotyczące diagnozy i prawdopodobnych mechanizmów
etiopatogenetycznych. Na podstawie tych hipotez podejmuje interwencje, będące wyrazem
wiedzy o pacjencie, jego zaburzeniach i mechanizmach powstawania tych zaburzeń.
Interwencje różnią się  głębokością , klaryfikacja jest interwencją płytką a interpretacja
 unieświadomionych procesów głęboką. Sposób i treść interwencji decyduje o ostatecznym
wyniku terapii. Interwencje dzielą się na:
" interpretujące - werbalna propozycja alternatywnego spojrzenia na pacjenta
i jego przeżywanie i zachowanie, może być sformułowana  wprost jako
odnoszące się do pacjenta twierdzenie lub nazywające problem pytanie;
" pobudzające pacjenta do samodzielnego formułowania interpretacji poprzez
stwarzanie specyficznych sytuacji (posadzenie kobiety obawiającej się
mężczyzn między mężczyznami), niewerbalnie (gesty);
21
Aleksandrowicz Jerzy W., 2000, s.132-160.
24
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
" klaryfikujące - uprzytomnienie pacjentowi tego, co naprawdę powiedział, może
mieć formę powtórzenia lub parafrazy;
" konfrontujące  oznacza zestawienie dwóch ważnych informacji pozornie
odległych ale mających wspólne znaczenie lub powiązanych w sposób
przyczynowo  skutkowy;
" sugerujące  to sugestie  wprost i pośrednie, mają wytworzyć w pacjencie
pewne przekonania lub uruchomić specyficzne reakcje.
W pracy terapeutycznej używa się więc specyficznych procedur zwanych technikami
polegających na organizowaniu sytuacji spotkania psychoterapeutycznego w optymalny
sposób, aby uzyskać zamierzone cele psychoterapeutyczne.
Podstawową techniką jest dialog terapeutyczny, czyli rozmowa psychoterapeutyczna.
W czasie takiej rozmowy ma miejsce oddziaływanie poprzez werbalne przekazy (interwencje)
i niewerbalne komunikaty (postawa ciała, wyraz twarzy) ze strony terapeuty.
Psychodynamicznie myślący terapeuta reaguje głównie na takie komunikaty ze strony
pacjenta, które w jego odczuciu wyrażają treści nieświadome.
Innym zamierzonym działaniem terapeutycznym jest analiza marzeń na jawie. Celem
jest tu poznanie fantazji i wyobrażeń pacjenta, w ktore wprojektowane są nieświadome
potrzeby, tendencje, postawy.
Kolejna technika to sterowane wyobrażenia, polega na instruowaniu pacjenta, by
zrelaksowany, wyobrażał sobie rozmaite sceny, które w naszym obszarze kulturowym mają
istotne symboliczne znaczenie (np.  droga do domu ). Spontaniczne wytwarzanie takich
fantazji ma znaczenie projekcyjne, terapeuta w jakimś stopniu może interweniować w bieg
tych fantazji wprowadzając zmiany w świecie wyobrażeniowym pacjenta. Technika ta może
też służyć pogłębieniu diagnozy.
Często używaną techniką jest rysunek psychoterapeutyczny daje możliwość
analizowania treści projekcji, co wspomaga diagnozę ale daje też pacjentowi możliwość
dostrzeżenia nieuświadomionych elementów pewnych sytuacji. Rysowanie może być
dowolną ekspresją lub zaprogramowanym (wiedzą o zaburzeniach) przez terapeutę
rysowaniem na zadany temat.
Technika muzykoterapii wykorzystywana jest w psychoterapii jako technika
pobudzająca emocje oraz związane z różnymi stanami emocjonalnymi skojarzenia. Służy
diagnozie i po analizie, pomaga pacjentowi w zrozumieniu siebie. Stosowana jest w terapii
grupowej ale też przy niewielkich adaptacjach w indywidualnej.
25
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Ważną techniką jest psychodrama stosowana w terapii grupowej. Twórcą tej metody
jest J.Moreno interesujący się wpływem środowiska i grup społecznych na funkcjonowanie
jednostki. Psychodrama jest techniką oddziaływań poprzez grupę ale także sposobem
wpływania na zaburzenia w świecie fantazji i wyobrażeń pacjenta. Jednostka pełni w grupie
określoną rolę społeczną, która wynika z jej pozycji w grupie, rolę, którą realnie pełni.
Oprócz tego bierze udział w  odgrywaniu roli związanej z techniką  grania ról ,
chwilowym, pozornym, wyobrażeniowym byciu w danej roli. Konstruowany jest scenariusz
opisujący ogólny zarys sytuacji, na podstawie relacji osoby (protagonista), która chce
pracować nad jakimś przeżyciem, wybierane są osoby reprezentujące postacie z konfliktu
(antagoniści). Protagonista  organizuje przestrzeń, ustawia antagonistów. Odgrywający
psychodramę ma okazję do odtwarzania zaszłych wydarzeń, zrekonstruowania i przeżycia
patogennej sytuacji w  metarealności . Daje mu to możliwość odreagowania uczuć,
przywołania do świadomości wspomnień, wypróbowania nowych zachowań, co ułatwia
uzyskanie wglądu w przyczyny zaburzeń. Ponadto uczestnictwo w  grze
psychodramatycznej umożliwia odpowiedz
na podstawowe pytania: jaką jest dana sytuacja?,
co do niej doprowadziło?, jakie jest rozwiązanie?
Technika  grania ról może być stosowana w terapii indywidualnej, pacjent bierze
udział w scence gdzie zachowuje się tak jakby był kimś ze swojej rodziny lub otoczenia lub
sobą samym z jakiegoś okresu lub sytuacji, może korzystać z  pustego krzesła , zajmując je
gdy wciela się w jakąś rolę. Będąc w działaniu sterowanym jego wyobrażeniami ma
możliwość generowania zachowań związanych z odgrywaną sytuacją i nowych sposobów
funkcjonowania, mających znaczenie korektywnego doświadczenia. Korektywne
doświadczenie emocjonalne to bezpośrednie przeżycie i wyrażenie w terapii zablokowanych
emocji przy akceptacji terapeuty i samego pacjenta.
Technika pantomimy to procedura gry, w której wyłączona jest komunikacja
werbalna, która w naszej kulturze podlega większej kontroli. Sytuacja taka zwiększa szansę
ujawnienia problemów i cech, które mogłyby pozostać nierozpoznane.
26
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Bibliografia
1. Aleksandrowicz Jerzy W. (2000). Psychoterapia. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL. 83-200-2409-9.
2. Kokoszka Andrzej, Drozdowski Piotr (red.). (1990).Wprowadzenie do psychoterapii.
Kraków, Akademia Medyczna im. M. Kopernika w Krakowie.
3. Lez
nicka-A
oś Agnieszka. (2002). Nauczyć się kochać. Terapua psychoanalityczna
w teorii i praktyce. Warszawa, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co. 83-88875-32-9.
4. McWilliams Nancy. (2009). Diagnoza psychoanalityczna. Gdańsk, GWP. 978-83-
7389-227-8.
5. McWilliams Nancy. (2011). Psychoterapia psychoanalityczna. Gdańsk, Wydawnictwo
Harmonia Universalis. 978-83-774007-0.
6. Prochaska James O., Norcross John C. (2006). Systemy psychoterapeutyczne. Analiza
Transteoretyczna. Warszawa, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Instytut
Psychologii Zdrowia. 108-147,150-183,186-223.
27
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.