Rozdział 12

DOCHODZENIE ROSZCZEŃ Z ZAKRESU PRAWA PRACY I
UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH



ż 1. Dochodzenie roszczeń ze stosunku pracy

I. Tryb dochodzenia roszczeń ze stosunku pracy w systemie prawa polskiego
w ciągu kilkudziesięciu lat doznawał wielokrotnych zmian i przechodził dosyć zawiłą
ewolucję, oscylując między właściwością sądów powszechnych, sądów
szczególnych (sądów pracy), organów pozasądowych (zakładowych komisji
rozjemczych), poprzez systemy mieszane (sądowe i pozasądowe).

Do 1928 r. sprawy ze stosunku pracy na większości obszaru kraju należały w
zasadzie do właściwości sądów powszechnych, a tylko na terenie niektórych
okręgów Polski zachodniej i południowej do właściwości tzw. sądów przemysłowych
i innych sądów szczególnych. W 1928 r. zostało powołane odrębne sądownictwo
pracy. Sądy pracy były państwowymi sądami szczególnymi, które orzekały pod
przewodnictwem sędziego zawodowego z udziałem ławników powoływanych
spośród przedstawicieli pracowników i pracodawców z list przedstawianych przez
związki zawodowe i organizacje pracodawców. Sądy pracy rozpoznawały sprawy ze
stosunku pracy o wartości przedmiotu sporu do 10 000 zł (sądy grodzkie
rozpoznawały wówczas. sprawy o wartości przedmiotu sporu tylko do 1000 zł, a
następnie od 1938 r. - 2000 zł), a początkowo także sprawy karne o naruszenie
przepisów prawa pracy. Ogółem w latach 1928 -1939 istniało 17 sądów pracy w
większych miastach i ośrodkach przemysłowych. W okręgach, w których sądy te
istniały, właściwość ich była wyłączna. W pozostałych okręgach sprawy ze stosunku
pracy rozpoznawały sądy powszechne na zasadach ogólnych. Odwołania od
orzeczeń sądów pracy rozpoznawały sądy okręgowe, również z udziałem ławników.
Po drugiej wojnie światowej sądy pracy podjęły swą działalność, liczba ich
zwiększyła się, a w 1947 r. nastąpiło rozszerzenie ich właściwości rzeczowej przez
poddanie im wszystkich spraw ze stosunku pracy bez względu na wartość
przedmiotu sporu.
Sądy pracy uległy likwidacji w końcu 1950 r. w związku z reformą
sądownictwa i wprowadzeniem do sądów powszechnych udziału ławników we
wszystkich sprawach cywilnych rozpoznawanych w I instancji. Na podstawie dekretu
z 26 października 1950 r. o przekazaniu sądom powszechnym spraw z zakresu
sądownictwa pracy wszystkie sprawy ze stosunku pracy zostały przekazane do
właściwości sądów powszechnych na zasadach ogólnych. Ten stan rzeczy trwał do
1954 roku.
W 1954 r. na podstawie dekretu z 24 lutego 1954 r. o zakładowych komisjach
rozjemczych (Dz.U. nr l0, poz. 35) powołane zostały w większych
przedsiębiorstwach uspołecznionych, zatrudniających ponad 100 pracowników,
zakładowe komisje rozjemcze składające się z przedstawicieli rady zakładowej i
kierownictwa przedsiębiorstwa. Właściwości tych komisji poddane zostały sprawy o
roszczenia pracowników zatrudnionych w tych przedsiębiorstwach, z wyjątkiem
pracowników zajmujących stanowiska kierownicze. Sprawy pracowników
zatrudnionych w mniejszych przedsiębiorstwach rozpoznawały komisje rozjemcze
przy terenowych organach związków zawodowych. Na podstawie rozporządzenia
Rady Ministrów z 24 kwietnia 1954 r. (Dz.U. nr 18, poz. 69) niektóre
przedsiębiorstwa (np. podlegające ministrom: Obrony Narodowej, Oświaty,
Szkolnictwa Wyższego, Kolei i in.), a także przedsiębiorstwa prowadzone przez
spółdzielnie pracy zostały wyłączone spod działania dekretu o zakładowych
komisjach rozjemczych.
Zakładowe komisje rozjemcze działały na zasadzie parytetu, orzekając w
składzie dwóch przedstawicieli rady zakładowej i dwóch przedstawicieli
kierownictwa przedsiębiorstwa, oraz na zasadzie jednomyślności. W razie
nieosiągnięcia jednomyślności orzeczenie nie mogło być wydane i na wniosek
pracownika sprawa mogła być skierowana do sądu powszechnego, który
rozpoznawał ją w procesie na zasadach ogólnych; wniosek zastępował pozew.
Odwołania od orzeczeń zakładowych i terenowych komisji rozjemczych rozpoznawał
Zarząd Główny właściwego związku zawodowego, z tym że w razie uchylenia
orzeczenia komisji, pracownik mógł również zgłosić wniosek o przekazanie sprawy
do rozpoznania przez sąd powszechny. Prawomocne orzeczenia komisji rozjemczej
Prokurator Generalny mógł zaskarżyć do CRZZ. W razie uchylenia orzeczenia
sprawa również mogła być skierowana na wniosek pracownika do sądu
powszechnego; w obu ostatnich wypadkach sąd powszechny rozpoznawał sprawę w
I instancji od początku.
Dekret z 1954 r. wprowadził więc dwutorowość drogi w sprawach ze stosunku
pracy. Do właściwości sądów powszechnych należały nadal:
1) wszystkie sprawy z powództwa pracodawcy (zakładu pracy) przeciwko
pracownikowi, w szczególności z tytułu odpowiedzialności majątkowej
pracownika,
2) sprawy o roszczenia pracowników zajmujących stanowiska kierownicze w
przedsiębiorstwach uspołecznionych,
3) sprawy o roszczenia pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwach
państwowych wyłączonych,
4) sprawy o roszczenia pracowników zatrudnionych w uspołecznionych zakładach
pracy nie będących przedsiębiorstwami (instytucje i organy państwowe,
organizacje społeczne),
5) sprawy o roszczenia członków spółdzielni pracy,
6) sprawy o roszczenia pracowników zatrudnionych w prywatnych zakładach pracy,
7) sprawy przekazane do sądu na wniosek pracownika przez komisję rozjemczą w
razie nieosiągnięcia jednomyślności oraz przez Zarząd Główny związku
zawodowego lub przez CRZZ w razie uchylenia orzeczenia komisji rozjemczej.

W ramach kodyfikacji postępowania cywilnego przeprowadzonej w 1964 r.
postępowanie w sprawach ze stosunku pracy zostało wyodrębnione i uregulowane
przepisami szczególnymi o postępowaniu w sprawach o roszczenia pracowników
(art. 459-477 k.p.c.). Przepisy te miały zastosowanie do spraw o roszczenia
pracowników zarówno ze stosunku pracy (umownego i spółdzielczego), jak i o
naprawienie szkód wywołanych wypadkami w zatrudnieniu lub chorobą zawodową,
a ponadto niektóre także w sprawach, w których pracownik był stroną pozwaną (art.
477).
W roku 1968 zostały wyłączone z drogi sądowej i podporządkowane
zakładowym komisjom rozjemczym sprawy o świadczenia z tytułu wypadków przy
pracy, zarówno dochodzone przez pracowników, jak i przez ich rodziny w razie
śmierci pracownika (ustawa z 23 stycznia 1968 r., Dz.U. nr 3, poz. 8).


II. Zasadniczą reformę w dziedzinie dochodzenia roszczeń pracowników
wprowadził kodeks pracy z 1974 r. Od 1 stycznia 1975 r. sprawy te zostały
przekazane do kompetencji zakładowych i terenowych komisji rozjemczych, komisji
odwoławczych do spraw pracy oraz sądów pracy i ubezpieczeń społecznych.
Zakładowe komisje rozjemcze powołane zostały w uspołecznionych
zakładach pracy zatrudniających stale co najmniej 100 pracowników, a w
spółdzielniach pracy co najmniej 50 pracowników. Członków zakładowych komisji
rozjemczych powoływali wspólnie: kierownik zakładu pracy i rada zakładowa.
Członków terenowych komisji rozjemczych oraz komisji odwoławczych do spraw
pracy powoływały właściwe rady narodowe spośród kandydatów przedstawianych
przez terenowe organy administracji oraz związki zawodowe. Przewodniczących
odwoławczych komisji do spraw pracy powoływały właściwe terenowo rady
narodowe spośród sędziów wojewódzkich i rejonowych. Komisje odwoławcze
rozpoznawały ważniejsze sprawy pracownicze, a mianowicie:
1) odwołania pracowników od wypowiedzenia umowy o pracę,
2) wnioski pracowników o przywrócenie do pracy,
3) wnioski pracowników o odszkodowanie w związku z niewydaniem lub wydaniem
niewłaściwego świadectwa pracy,
4) wnioski pracowników dotyczące nawiązania stosunku pracy (art. 264 k.p.).

Pozostałe sprawy rozpoznawały komisje rozjemcze, z tym że terenowe komisje
rozjemcze rozpoznawały sprawy dotyczące pracowników zatrudnionych w zakładach
pracy, w których nie działały zakładowe komisje rozjemcze oraz sprawy
pracowników zajmujących stanowiska kierownicze.

Okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych rozpatrywały w zasadzie
odwołania od orzeczeń komisji rozjemczych i odwoławczych, wyjątkowo jednak
mogły rozpoznać w I instancji sprawy należące do właściwości tych komisji. Komisje
rozjemcze i odwoławcze mogły w wyjątkowych wypadkach przedstawić sprawę
sądowi pracy i ubezpieczeń społecznych w celu przejęcia jej do rozpoznania, jeżeli
było to celowe ze względu na występujące w sprawie poważne wątpliwości prawne.
SN w razie uchylenia orzeczenia komisji rozjemczej wskutek rewizji nadzwyczajnej
mógł przekazać sprawę do ponownego rozpoznania (w I instancji) sądowi pracy i
ubezpieczeń społecznych. W razie rozpoznania sprawy w I instancji przez sąd pracy
i ubezpieczeń społecznych odwołanie od jego orzeczenia rozpoznawał SN.
Kompetencja wymienionych organów do spraw pracowniczych obejmowała
sprawy pracowników bez względu na charakter zakładu pracy, a więc sprawy
pracowników zatrudnionych zarówno w przedsiębiorstwach i innych zakładach pracy
państwowych, jak i spółdzielczych i innych uspołecznionych oraz prywatnych.

Tak szerokie poddanie spraw pracowniczych właściwości komisji rozjemczych
i odwoławczych oraz sądów pracy i ubezpieczeń społecznych nie wyłączyło jednak
całkowicie kompetencji sądów powszechnych w sprawach ze stosunku pracy. Sądy
powszechne pozostały właściwe w sprawach następujących:
1) o roszczenia zakładów pracy przeciwko pracownikom, w szczególności o
naprawienie szkód wyrządzonych przez pracowników (art. 123 k.p.),
2) o roszczenia spadkobierców pracownika lub członka spółdzielni pracy przeciwko
zakładowi pracy,
3) o roszczenia członków rodziny pracownika ze stosunku pracy, po śmierci
pracownika, w szczególności o odprawę pośmiertną; nie dotyczyło to jednak
roszczeń rodziny pracownika w związku z utratą życia przez pracownika wskutek
wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, które należały do właściwości
komisji rozjemczych,
4) o ochronę czci pracownika naruszonej przez zakład pracy w wydanej mu opinii i
o roszczenia pracownika o naprawienie spowodowanej tym szkody majątkowej,
5) o istnienie członkostwa spółdzielni pracy, o wykluczenie ze spółdzielni lub
wykreślenie z rejestru członków oraz o roszczenia członków spółdzielni pracy z
tytułu bezzasadnego wykluczenia ze spółdzielni lub wykreślenia z rejestru
członków, jednakże wykluczony członek spółdzielni mógł dochodzić tych
roszczeń również przed komisją odwoławczą do sprawy pracy,
6) o należności pracownika zajęte w drodze egzekucji i dochodzone przez
wierzyciela egzekwującego w wypadku nieprzekazania tych należności przez
zakład pracy (art. 887 k.p.c.).

W sprawach wymienionych w punktach 2-5 sąd stosował przepisy rozdziału o
postępowaniu w sprawach o roszczenia pracowników (art. 459-476 k.p.c.), a w
sprawach z powództwa zakładu pracy niektóre z tych przepisów wskazane w art.
477 k.p.c.


III. Stan prawny w zakresie rozstrzygania sporów pracowniczych
wprowadzony przez kodeks pracy od 1 stycznia 1975 r. trwał przez 10 lat. Ponieważ
przekazanie tych sporów do właściwości, w zasadzie, organów pozasądowych i
wyłączenie (w I instancji) drogi sądowej wywoływało krytykę i postulaty
udostępnienia pracownikom dochodzącym swych roszczeń dostępu do sądów, w
1983 r. wniesiony został do Sejmu projekt nowej ustawy o rozpoznawaniu przez
sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Ustawa ta, po
dwuletnich dyskusjach i konsultacjach ze związkami zawodowymi, została
uchwalona przez Sejm 18 kwietnia 1985 r. i weszła w życie od 1 sierpnia 1985 r.
(Dz.U. nr 20, poz. 85 z późn. zm.).
Zmiana stanu prawnego dokonana przez tę ustawę stanowiła nową, kolejną i
zasadniczą reformę systemu rozstrzygania sporów z zakresu prawa pracy. Jej
główne znaczenie polega na tym, że uchylono właściwość organów pozasądowych
w tych sprawach, znosząc zakładowe i terenowe komisje rozjemcze oraz komisje
odwoławcze i przywracając w pełni drogę sądową we wszystkich sprawach ze
stosunku pracy.
Realizacja postulatu co do przekazania spraw pracowniczych na drogę
sądową mogła być dokonana w dwojaki sposób: albo przez poddanie tych spraw
sądom powszechnym, albo sądom pracy jako sądom szczególnym. W wyniku
dyskusji i oceny możliwości organizacyjnych wymiaru sprawiedliwości, przyjęto w
ustawie z 18 kwietnia 1985 r. system pośredni. W myśl art. 1 tej ustawy
rozpoznawanie spraw z zakresu prawa pracy zostało powierzone sądom pracy,
stanowiącym odrębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych oraz sądom pracy
i ubezpieczeń społecznych, stanowiącym odrębne jednostki organizacyjne sądów
wojewódzkich (obecnie okręgowych). Działające obecnie sądy pracy oraz sądy
pracy i ubezpieczeń społecznych nie stanowią więc sądów szczególnych, lecz są
wyodrębnionymi organizacyjnie jednostkami sądów powszechnych. Dotychczasowe
okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych (powołane 1 stycznia 1975 r.)
zostały włączone do sądów wojewódzkich (obecnie okręgowych), stając się ich
odrębnymi jednostkami organizacyjnymi (art. 11 ust. 2).
Sprawy z zakresu prawa pracy rozpoznają w I instancji sądy pracy, a w II in-
stancji sądy pracy i ubezpieczeń społecznych. Nadzór nad orzecznictwem tych
sądów sprawuje SN (Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych), który
rozpoznaje kasacje od orzeczeń wymienionych sądów oraz może ustalać zasady
prawne zawierające wykładnię przepisów prawa pracy, a także rozstrzyga
zagadnienia prawne przedstawione przez sądy pracy i ubezpieczeń społecznych.
Postępowanie w sprawach należących do właściwości sądów pracy oraz
sądów pracy i ubezpieczeń społecznych toczy się według przepisów k.p.c. o
postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń.
Jednocześnie została dokonana modyfikacja tych przepisów połączona z ich
rozbudową (art. 459-4775 k.p.c.; zob. dalej rozdział 48 ż 4).
Do właściwości sądów pracy oraz sądów pracy i ubezpieczeń społecznych
należą sprawy wskazane w art. 476 ż 1 k.p.c. (w nowym brzmieniu), a mianowicie:
1) o roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane (zarówno o roszczenia
pracowników, jak i o roszczeniu pracodawcy przeciwko pracownikowi),
2) o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny,
wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy,
3) o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych
przepisów stosuje się przepisy prawa pracy,
4) o odszkodowanie dochodzone od pracodawcy na podstawie przepisów o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Nie podlegają sądom pracy spory dotyczące:
1) ustanowienia nowych warunków pracy i płacy,
2) 2) stosowania norm pracy i
3) pomieszczeń w hotelach pracowniczych (art. 262 ż 2 k.p.).

Doceniając pewne walory rozpatrywania sporów pracowniczych, ich okolicz-
ności i podłoża na terenie zakładu pracy, kodeks pracy dopuścił możliwość
przeprowadzania postępowania pojednawczego w celu polubownego załatwiania
sporów o roszczenia pracownika przed zakładową komisją pojednawczą.
Komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa orga-
nizacja związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja
związkowa - pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników (art. 244 ż 3
k.p. w brzmieniu nadanym przez nowelę z 2 lutego 1996 r.).

Postępowanie przed komisją pojednawczą nie ma charakteru obligatoryjnego;
jego wszczęcie zależy od decyzji pracownika, na którego jedynie wniosek komisja
wszczyna postępowanie. Pracownik może bądź wystąpić wprost do sądu pracy,
bądź też żądać uprzedniego rozpoznania sprawy przez komisję pojednawczą. Jeśli
postępowanie pojednawcze doprowadzi do zawarcia ugody, ugoda taka, podpisana
przez strony i przez członków komisji, stanowi tytuł egzekucyjny i w razie jej
niewykonania przez pracodawcę podlega wykonaniu w trybie przepisów k.p.c., po
stwierdzeniu przez sąd jej wykonalności. Niedopuszczalne jest zawarcie ugody,
która byłaby sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo
naruszała słuszny interes pracownika (art. 463). Jeżeli postępowanie przed komisją
pojednawczą nie doprowadziło do zawarcia ugody, komisja na żądanie pracownika,
zgłoszone w terminie 14 dni, przekazuje sprawę sądowi pracy. W takim wypadku
wniosek pracownika o polubowne załatwienie sprawy zastępuje pozew. Pracownik
może jednak, zamiast zgłoszenia takiego żądania, wnieść pozew do sądu na
zasadach ogólnych (art. 242-258 k.p. w nowym brzmieniu).



ż 2. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczeń społecznych


Sądownictwo ubezpieczeń społecznych w Polsce korzeniami swymi sięga
okresu międzywojennego. W dniu 28 lipca 1939 r. wydane zostało w drodze
ustawowej pierwsze Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych'. Ze względu na
wybuch wojny nie weszło ono jednak w życie. Sądy ubezpieczeń społecznych
zostały powołane i rozpoczęły działalność w sierpniu 1945 r.
Utworzone w tym czasie sądownictwo ubezpieczeń społecznych było
dwuinstancyjne. Pierwszą instancję stanowiły okręgowe sądy ubezpieczeń
społecznych, obejmujące terenem swego działania obszar kilku województw. Drugą
instancję stanowił Trybunał Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w Warszawie. Do
1962 r. Trybunał ten był najwyższą instancją w sprawach ubezpieczeń społecznych.
Rozpoznawał on środki odwoławcze od orzeczeń sądów ubezpieczeń społecznych i
rozstrzygał zagadnienia prawne przekazane mu przez te sądy oraz uchwalał zasady
prawne w dziedzinie prawa ubezpieczeń społecznych. Na mocy ustawy z 15 lutego
1962 r. o Sądzie Najwyższym orzecznictwo sądów ubezpieczeń społecznych
poddane zostało w pewnym stopniu nadzorowi SN. Nadzór ten SN wykonywał
przez:
1) rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń Trybunału i okręgowych
sądów ubezpieczeń społecznych oraz
2) rozstrzyganie zagadnień prawnych przedstawionych przez Trybunał
Ubezpieczeń Społecznych.

Sądy ubezpieczeń społecznych działające na podstawie ustawy z 28 lipca
1939 r.' istniały do końca 1974 r. Rozpoznawały one skargi obywateli na decyzje
organów administracji państwowej właściwych do wydawania decyzji w sprawach
rent, emerytur i zaopatrzeń (tzw. organów rentowych). Funkcja ich polegała na
kontroli legalności i prawidłowości decyzji organów administracyjnych. Były to zatem
sądy o charakterze sądów administracyjnych. Ze względu na ograniczony zakres
przedmiotowy, ich właściwości i wyspecjalizowany charakter były to szczególne
sądy administracyjne.
W dniu wejścia w życie kodeksu pracy, tj. 1 stycznia 1975 r. utraciło moc
Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych i z dniem tym zlikwidowane zostały
okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, a z dniem 1 lipca 1975 r. zaprzestał
działalności także Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. Sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych zostały przekazane jednocześnie powołanym okręgowym
sądom pracy i ubezpieczeń społecznych, których działalność regulowała ustawa z
24 października 1974 r. (Dz.U. nr 39, poz. 231). Sądów takich było 13, obejmowały
one terenem swej właściwości obszary kilku województw. Sądy te, w zakresie spraw
o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego, rozpoznawały skargi na
decyzje organów rentowych (tj. ZUS oraz rad nadzorczych ZUS jako II instancji w
postępowaniu administracyjnym dotyczącym ubezpieczeń społecznych). W tym
zakresie funkcja sądów pracy i ubezpieczeń społecznych polegała na kontroli
legalności i prawidłowości decyzji organów rentowych. Postępowanie w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych odbywało się według przepisów ustawy z 24
października 1974 r. o okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych oraz w
kwestiach nie uregulowanych tą ustawą według przepisów k.p.c. Stosowanie tych
ostatnich przepisów miało więc charakter posiłkowy. Nadzór nad działalnością
sądów pracy i ubezpieczeń społecznych, także w zakresie spraw
ubezpieczeniowych, sprawował Sąd Najwyższy (Izba Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych), rozpoznając rewizje nadzwyczajne, rozstrzygając zagadnienia
prawne przedstawiane przez te sądy oraz uchwalając zasady prawne.

W ramach reformy wymiaru sprawiedliwości w dziedzinie spraw z zakresu
prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, dokonanej ustawą z 18 kwietnia 1985 r. i w
związku ze zniesieniem okręgowych sądów pracy i ubezpieczeń społecznych jako
sądów szczególnych z jednoczesnym włączeniem ich jako odrębnych jednostek
organizacyjnych do sądów wojewódzkich (obecnie okręgowych), sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych przeszły do właściwości tych nowych sądów pracy i
ubezpieczeń społecznych, a ich rozpoznawanie odbywa się obecnie wyłącznie
według przepisów k.p.c. Przepisy regulujące postępowanie w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych zawarte są w dziale III tytułu VII księgi I części I k.p.c. W
grę wchodzą tu trzy grupy przepisów: przepisy ogólne o postępowaniu w sprawach z
zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (wspólne dla obu tych kategorii
spraw) - art. 459-476, przepisy szczególne o postępowaniu w sprawach z zakresu
prawa pracy - art. 477-477(7) oraz przepisy szczególne o postępowaniu w sprawach
z zakresu ubezpieczeń społecznych- art. 477(8)-477(14a).
Poddanie tych spraw trybowi postępowania unormowanego przez k.p.c.
spowodowało uznanie ich za sprawy cywilne, zgodnie z założeniem, że sprawy, do
których stosuje się przepisy k.p.c., są sprawami cywilnymi (art. 1 k.p.c.). Jak była
mowa w rozdziale 1, sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych są sprawami
cywilnymi w znaczeniu formalnym. Nie stanowią one spraw cywilnych ze swej istoty,
gdyż nie wynikają ze stosunków prawa cywilnego ani prawa pracy, lecz z odrębnych
stosunków ubezpieczenia społecznego, a funkcja sądu w tych sprawach polega na
kontroli zgodności z prawem decyzji organów rentowych, które są organami
administracyjnymi.
Sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych są sprawy, w których
wniesiono odwołania od decyzji organów rentowych, dotyczących:
1) ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia rodzinnego,
2) emerytur i rent,
3) świadczeń z funduszu alimentacyjnego,
4) innych świadczeń w sprawach należących do właściwości ZUS,
5) odszkodowań przysługujących w związku ze służbą wojskową albo służbą w
Policji lub w służbie więziennej (art. 476 ż 2 k.p.c.).

Organami rentowymi są oddziały ZUS i szczególne organy emerytalne (np.
wojskowe). Organy te orzekają obecnie w postępowaniu administracyjnym
jednoinstancyjnie i odwołania od ich decyzji podlegają rozpatrzeniu tylko przez sądy
pracy i ubezpieczeń społecznych. Rady nadzorcze ZUS przestały być organami
odwoławczymi od decyzji organów rentowych, a stały się organami opiniodawczymi.