38

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009

FIZYKOTERAPIA

W

wyniku dotychczasowych własnych
prac badawczych, analizujących

działanie bocznej powierzchniowej sty-
mulacji elektrycznej LESS (ang. Lateral
Electrical Surface Stimulation) na organizm
zwierząt doświadczalnych oraz w bada-
niach klinicznych dzieci i młodzieży i jej
wpływu na statykę kręgosłupa w wieku
rozwojowym, zalecono wprowadzenie
zmodyfikowanej wersji elektrostymulacji,
skróconej do 2 godzin na dobę w leczeniu
skoliozy idiopatycznej (SI). Dotychczaso-
we ogólnie przyjęte 9-godzinne, nocne
zastosowanie nie akceptowane przez
pacjentów i ich rodziców, dające efekty
uboczne w postaci stresu, zaburzeń snu,
koncentracji i zachowania, a także miej-
scowych stanów zapalnych skóry pod
elektrodami, zostało zaniechane. Wstępne
roczne, dwuletnie i trzyletnie obserwacje
kliniczne, a następnie analiza statystyczna
dokonana po zakończeniu dojrzałości
kostnej pacjentów wykazały efektywność
metody LESS zwłaszcza przy początkowym
kącie skrzywienia kręgosłupa poniżej 20º
według Cobba.

Cel pracy

Istnieje wiele publikacji naukowych
mówiących o celowości zastosowania
leczenia fizykalnego, jednak naukowe
potwierdzenie i udokumentowanie bywa
często niewystarczające, zwłaszcza dla
udowodnienia skuteczności i celowości
danej terapii. Do oceny zastosowań fizyko-
terapii w postaci prądu jednokierunkowego
niskich częstotliwości LESS w leczeniu
SI niezbędne są długoterminowe badania
eksperymentalne i kliniczne. Ich weryfikacją
w praktyce lekarskiej powinny być badania
kontrolowane na możliwie najliczniejszej
grupie pacjentów i jednocześnie w możliwie
najdłuższym okresie terapii i obserwacji
schorzenia, tak aby porównując końcowe
wyniki terapeutyczne odnieść je do pro-
blemu naturalnego, ewolucyjnego rozwoju
schorzenia – naturalnej historii SI.

Opis metody

236 pacjentów w wieku od 4 lat do 19 lat
leczono aparatem produkcji polskiej

W poprzednim numerze „RwP” autor omówił teoretyczne przesłanki elektrostymulacji LESS w leczeniu niskostopniowej
skoliozy idiopatycznej. Poniżej zostało omówione praktyczne zastosowanie tej metody.

Praktyczne zastosowanie

elektrostymulacji LESS

w leczeniu niskostopniowej skoliozy idiopatycznej

SCOL-2 jednokanałowym, firmy Elektro-
mechanika Sprzętu Medycznego i Labora-
toryjnego z Warszawy. Losowo wybrane
aparaty SCOL-2 używane przez pacjentów
w terapii SI kontrolowane były w Instytu-
cie Inżynierii Precyzyjnej i Biomedycznej
na Wydziale Mechatroniki Politechniki
Warszawskiej pod kątem weryfikacji cha-
rakterystyki przebiegów leczniczych oraz
wszystkich danych technicznych.

Parametry techniczne aparatu:

• impuls prostokątny przerywany, o czasie

trwania 0,1-0,2 ms i czasie trwania serii
impulsów 3,5-4,5 s,

• regulowana częstotliwość wyno-

siła od 20 Hz do 50 Hz, przerwa
od 4 s do 12 s,

• możliwość regulacji amplitudy natężenia

bodźca od 5 mA do 75 mA,

• zasilanie bateryjne 9 V, bateria typ

6 F22,

• pobór prądu podczas stymulacji przy f =

50 Hz – maks. 15 mA, przy f = 20 Hz –
maks. 8 mA, a podczas przerwy maks.
< 3 mA,

• precyzyjna regulacja amplitudy natę-

żenia umożliwiona przez dwustanowy
przełącznik z mnożnikiem x 1 i x 3.
Impulsy stosowane w stymulatorze mają

kształt zbliżony do prostokąta, jednak
są lekko zróżniczkowane. Nie ma to więk-
szego znaczenia, ponieważ tkanka pobudli-
wa reaguje na zmianę amplitudy napięcia
(potencjału) bodźca elektrycznego. Przy
niższych amplitudach przebieg będzie
bardziej zbliżony do prostokąta. Są to wy-
druki uzyskane na oscyloskopie cyfrowym
firmy Tektronix, która aktualnie jest naj-
nowszą techniką obrazowania sygnałów
elektrycznych. Dla ustawienia napięcia
impulsów stymulacyjnych na wartość
5 jednostek na stymulatorze, skala am-
plitudy na oscyloskopie w pionie wynosi
5 V/dz., a dla innych ustawień 50 V/dz.
Fotografie 1 i 2 (s. 40) przedstawiają wy-
kresy dla różnych amplitud. Zaprezen-
towane zapisy zostały zarejestrowane
dla stymulatora obciążonego opornością
zastępczą 5,1 k.

W ustalaniu parametrów stymulacji kli-

nicznej kierowano się głównie odczuciami

pacjenta. Nigdy nie przekraczano progu bólu
w ustalaniu amplitudy natężenia bodźca.
Za wystarczające uznawano odczucie mro-
wienia w czasie przepływu serii impulsów.
Częstotliwość ustawiano w przedziale
30-45 Hz celem wzbudzenia skurczu tęż-
cowego. Wyższych częstotliwości unikano
ze względu na negatywne odczucia pa-
cjenta w postaci niepokoju, dyskomfortu,
pieczenia, a nawet bólu. Przerwę między
seriami impulsów stosowano w przedziale
od 4 s do 8 s.

Przy tak dobranych parametrach

technicznych zazwyczaj obserwowano
wyczuwalny skurcz tężcowy mięśni
grzbietu strony stymulowanej. Zjawisko
to traktowano jako pozytywny test sty-
mulacji. W uzasadnionych przypadkach,
oddziaływaniem stymulatora na organizm
dziecka, wykonywano zdjęcia RTG w pozy-
cji stojącej w momencie trwania impulsu,
tzw. radiologiczny test efektywności sty-
mulacji. Korekcja skrzywienia minimum
o 5º była także pozytywnym testem stymu-
lacji. Pacjenci byli stymulowani codzien-
nie 2 godziny na dobę. Czas stosowania
elektrostymulacji wahał się od 2,0 lat
do 4,5 roku, średnio 2,5 roku. Zgodnie
z zaleceniami dokonywano comiesięcznych
regulacji zmiany częstotliwości impulsów
w zakresie od 35 Hz do 45 Hz i czasu
przerwy serii impulsów w przedziale
od 4 s do 8 s w celu uniknięcia zjawiska
habituacji w stosowaniu tego typu lecze-
nia. Zwracano uwagę, aby skóra pacjenta
była odtłuszczona i sucha, a elektrody
dokładnie oczyszczone. Dwie elektrody
płaskie krążkowe o średnicy 20 mm mo-
cowano do skóry pleców przy pomocy
krążków obustronnie samoprzylepnych.
Położenie elektrod zależało od lokalizacji
skrzywienia. We wszystkich analizowanych
skoliozach krąg szczytowy skrzywienia,
stanowiący szczyt wyboczenia kręgosłu-
pa, znajdował się w odcinku piersiowym.
Położenie elektrod wyznaczano poprzez
zaznaczenie żebra łączącego się z krę-
giem szczytowym skrzywienia po stronie
wypukłej SI w obszarze pomiędzy linią
łopatkową a pachową środkową. Obszar
ten dzielono na trzy równe części, tak aby

40

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009

FIZYKOTERAPIA

Fot. 1. Przebiegi generowane przez sty-
mulator SCOL-2 z opisem parametrów
opracowane w formie elektronicznej
za pomocą programu Corel Draw 9 – kształt
pojedynczego impulsu
Fot. 2. Przebiegi generowane przez stymu-
lator SCOL-2 z opisem parametrów opraco-
wane w formie elektronicznej za pomocą
programu Corel Draw 9 – okres przerwy
między impulsami
Fot. 3. Umiejscowienie elektrod w pozycji
horyzontalnej – w pochyleniu do przodu
w prawostronnej SI
Fot. 4. Umiejscowienie elektrod w pozycji
wyprostnej w prawostronnej SI
Fot. 5. Lokalizacja elektrod LESS w prawo-
stronnej SI na zdjęciu RTG
Fot. 6. RTG kręgosłupa w grupie klinicznej
LESS: a) wartość wyjściowa, b) korekcja
skrzywienia wczesna (po trzech latach
leczenia) i c) późna (po uzyskaniu dojrza-
łości kostnej)

1

3

4

2

5

6a

6b

6c

41

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009

FIZYKOTERAPIA

okresowo można było zmieniać położenie
elektrod w poszczególnych polach w celu
profilaktycznego zabezpieczenia skóry
przed przewlekłym drażnieniem prądu.
Jednocześnie kierowano oddziaływanie
stymulacji na kręg szczytowy skrzywienia
w czasie trwania całego cyklu leczenia.
Elektrody rozmieszczone były w jedna-
kowej odległości od żebra związanego
z kręgiem szczytowym skrzywienia.
Odległość między elektrodami wynosiła
6-12 cm (średnio 10 cm), w zależności
od długości skrzywienia. Umiejscowie-
nie elektrod według zaleceń Axelgaarda
przedstawiają fotografie 3, 4, 5. Zabiegi
elektrostymulacji stosowano w pozycji
leżącej codziennie, wieczorem przed
zaśnięciem.

W grupie stymulowanej aparatem

SCOL-2 wszystkim dzieciom zalecono
ćwiczenia korekcyjne, oddechowe i ogólno-
sprawnościowe. Wykonywano je w domu
codziennie 2 razy po 30 minut według
indywidualnego programu kinezytera-
peutycznego.

Kinezyterapia polegała na wykonywaniu

ćwiczeń autokorekcji trójwymiarowej, po-
czucia dobrej postawy, wyrównawczych,
koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz
antygrawitacyjnych i PNF. Stosowano
ćwiczenia stabilizujące kręgosłup oraz
korygujące ustawienie miednicy. Podsta-
wowym celem ćwiczeń było wyrobienie
odruchu poczucia dobrej postawy przez
świadomą kontrolę ciała. Wzmacniano
mięśnie stabilizujące kręgosłup, czyli
głębokie, krótkie grzbietu. Stosowano
stopniowanie ćwiczeń w czasie procesu
rehabilitacji. Uzupełnieniem kinezyterapii
były standardowe ćwiczenia oddechowe
i ogólnosprawnościowe.

Wyniki

Szczegółowe obserwacje po skróceniu
stymulacji do 2 godzin na dobę przy po-
czątkowym kącie skrzywienia poniżej 20º
są następujące: we wczesnym trzyletnim
okresie leczenia poprawę stwierdzono
w 75% średnio o 4,3º według Cobba oraz
w 21,25% średnio o 3,9º

.

W sumie stabili-

zację pozytywną zanotowano u 96,25%
badanych w analizowanym przedziale
kątowym. Natomiast w okresie późnym,
tj. do uzyskania dojrzałości kostnej, prze-
ważały procesy stabilizacji i pogorszenia.
Efekt terapeutyczny malał w postaci po-
prawy kąta skrzywienia do 21,25% o 3,1º,
a stabilizacja skrzywienia wystąpiła u 59%
pacjentów (fot. 6).

Kompleksowe postępowanie tera-

peutyczne wspomagane metodą LESS
pozytywnie wpływa na przebieg korekcji
skoliozy idiopatycznej w stosunku do gru-
py kontrolnej w całym okresie leczenia,
do osiągnięcia dojrzałości kostnej, co jest
potwierdzone wynikami analizy skład-
ników głównych PCA (ang. Principal

Component Analysis) oraz sztucznych
sieci neuronowych ANN (ang. Artificial
Neural Networks).

Omówienie i dyskusja

Aby rzetelnie odpowiedzieć na pytanie,
czy metoda LESS jest skuteczna, trzeba nie
tylko odnieść jej oddziaływanie na efekt
korekcji skrzywienia kręgosłupa, ale także
na efekt wzmacniania aparatu mięśniowego
stabilizującego kręgosłup, wpływ na płytkę
motoryczną układu nerwowo-mięśniowego,
determinujących leczenie i profilaktykę
progresji skrzywienia. Należy także wnikli-
wie prześledzić jej możliwe oddziaływanie
na ogólnoustrojową homeostazę i narządy
wewnętrzne oraz przeanalizować ewen-
tualne efekty uboczne, tak aby całkowity
obraz wpływu LESS na żywy organizm
był poznany. W leczeniu SI należy wybrać
optymalne wskazania do zastosowania
LESS, biorąc pod uwagę skrócony czas
ekspozycji na stymulację, niski stopień
skrzywienia i początkowy okres rozwoju
schorzenia. Natomiast w późniejszych,
zaawansowanych okresach rozwoju SI,
kiedy zmiany aparatu kostno-stawowego
mają charakter nieodwracalny, konieczne
jest zastosowanie innych metod leczenia,
w tym ortotycznych i operacyjnych.
We współczesnej praktyce medycznej
używa się wielu metod fizykoterapeutycz-
nych pomimo faktu, iż badania naukowe
nie potwierdziły jeszcze ich skuteczności
i nie określiły ograniczeń ich stosowania.
Często, jak w przypadku metody LESS,
w dostępnym piśmiennictwie nie znaj-
dujemy doniesień poświęconych analizie
wpływu ogólnoustrojowego i objawów
ubocznych. Zasadniczo poznane właści-
wości biofizyczne i biochemiczne poszcze-
gólnych czynników fizycznych są stale
weryfikowane pod kątem oddziaływania
na procesy fizjologiczne w organizmie
człowieka.

Kliniczna kompleksowa ocena terapii

LESS w ostatnim dziesięcioleciu była
raczej krytyczna. Wydaje się, że w dużej
mierze spowodowana była zawodem co
do późnych efektów korekcji SI skrzy-
wień powyżej 30º według Cobba. Stąd
w publikacjach naukowych próbuje się
podejmować problem wyższości leczenia
gorsetem ortopedycznym nad metodą
elektrostymulacji. Poglądy te głoszone
głównie przez specjalistów ortopedii
dowodzą, iż nie dokonano pogłębionej
analizy działania tej metody w zakre-
sach kątowych niskostopniowej SI.
W ostatnich latach w wyniku własnych
prac badawczych autor stwierdził,
że maksimum efektu terapeutycznego
LESS uzyskuje się przy początkowym
kącie skrzywienia poniżej 20º według
Cobba. Ponadto, w badaniach własnych
na modelu zwierzęcym wykazano,
że w dotychczas stosowanej na świecie

42

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009

FIZYKOTERAPIA

metodzie 9-godzinnej stymulacji pojawia-
ją się zmiany degeneracyjne w układzie
mięśni stabilizujących kręgosłup, co może
powodować wtórne objawy destabilizacji
dynamicznej kręgosłupa u dzieci, nie
przynosząc oczekiwanego pozytywnego
efektu korekcji kręgosłupa. W bada-
niach klinicznych autor zaobserwował,
że metoda ta może być nieefektywna.
Wynika to najczęściej z niedokładnego
i pobieżnego instruktażu lekarskiego
udzielanego zarówno pacjentom, jak i ich
rodzicom. Zastanawiający jest również
fakt wykazywania nieefektywności me-
tody LESS przez ortopedów, do których
trafiają zwykle SI o cechach utrwalonej
deformacji i znacznych wartościach kąto-
wych. Kładą oni nacisk przede wszystkim
na eksponowanie pozytywnych efektów
leczenia późnych objawów organicznych
SI poprzez leczenie gorsetem lub zabiegi
operacyjne.

Specjaliści rehabilitacji i neurofizjo-

lodzy zauważają natomiast synergizm
leczenia przyczynowego LESS z etiologią
SI skoncentrowaną głównie na zaburze-
niach przełączy nerwowo-mięśniowych
i dysfunkcji OUN. Zasadnicze znaczenie
w procesie oddziaływania na mechanizmy
neurofizjologiczne ma wczesne wdrożenie
postępowania terapeutycznego, to znaczy
już na poziomie zmian o charakterze
czynnościowym. Pozostawione natural-
nemu rozwojowi zaburzenia funkcjonalne
pociągają za sobą cały ciąg zdarzeń, który
gdy nie zostanie przerwany, prowadzi
do utrwalania się patologii. Dlatego dzieci,
które wykazują zaburzenia koordynacji
nerwowo-mięśniowej, a przede wszystkim
rozkładu napięcia mięśni warunkującego
ustawienie odcinków układu kostnego
względem siebie, powinny być objęte neu-
rorehabilitacją. Wielokrotne powtarzanie
(torowanie) stymulujących bodźców pro-
prioceptywnych powoduje powstawanie
zmian plastycznych w sieciach neuronal-
nych OUN. Wraz z indukowanymi zmia-
nami w układzie nerwowo-mięśniowym
pojawia się możliwość poprawy statyki
kręgosłupa oraz przestrzennego ustawienia
części ciała.

Niezależnie od metody stosowanej

w usprawnianiu dzieci z SI ważna jest
ciągłość terapii. Przerwy w leczeniu nie
tylko zwiększają szansę na progresję scho-
rzenia, lecz również niweczą efekty stoso-
wanych do tej pory zabiegów. Powodzenie
w leczeniu dziecka z SI uwarunkowane
jest świadomym i czynnym udziałem
rodziców. Powszechny poziom wiedzy
teoretycznej na temat przyczyn powsta-
wania SI, form zapobiegania i profilaktyki
oraz leczenia jest niedostateczny. Często
uniemożliwia to prawidłową współpracę
z pacjentem i stworzenie w życiu co-
dziennym odpowiednich warunków dla
kształtowania się prawidłowych nawyków

postawy. W związku z tym konieczna
jest edukacja społeczeństwa dotycząca
rozpoznawania, zapobiegania i leczenia
SI, zwłaszcza iż wciąż powiększa się
grupa dzieci obciążona ryzykiem tego
schorzenia. Dość powszechna jest wyso-
ka akceptacja metody LESS w leczeniu
SI przez pacjentów i ich rodziców, którą
autor niniejszej pracy zaobserwował
w czasie ponaddwudziestoletnich badań,
a które potwierdzają dane źródłowe.
Łatwość stosowania tego typu leczenia
oraz przychylność pacjentów i rodziców
w jego stosowaniu, a także niskie koszty
leczenia, powinny sprzyjać propagowaniu
metody LESS w uzupełnieniu leczenia
zachowawczego.

W podejmowaniu racjonalnych i korzyst-

nych decyzji dla pacjenta konieczna jest
krytyczna ocena wartości i przydatności
metody terapeutycznej. Do wyboru metody
leczenia musi być włączony stały proces
systematycznego wyszukiwania i oceny
współczesnych wyników badań nauko-
wych. Decydujące jest stałe określanie
wiarygodności i stopnia użyteczności prac
naukowych, zgodnych z regułami postępo-
wania medycznego. Dlatego w tworzeniu
grup obserwacji klinicznych poszukiwano
takich metod doboru pacjentów, aby oce-
na dowodów skuteczności interwencji
terapeutycznej LESS była miarodajna
i obiektywna.

Tworząc grupę kliniczną LESS, zakwa-

lifikowano do niej wybrane losowo dzieci
z postępującą SI, leczone podstawową
metodą kinezyterapii (ćwiczenia korekcji
trójwymiarowej), włączając dodatkowo
metodę elektrostymulacji LESS. Grupa
kontrolna była utworzona także z dzieci
z postępującą SI, poddanych tylko leczeniu
podstawowemu metodą kinezyterapii.
Uzyskano w ten sposób grupy badawcze
wybrane losowo. Grupa kontrolna z uwagi
na nieznaczne oddziaływanie lecznicze
w postaci stosowanej standardowej
kinezyterapii była najbardziej zbliżona
do populacji, w której można prześledzić
naturalny przebieg SI. Stworzono w ten
sposób model prospektywnych, kon-
trolowanych badań klinicznych, który
w możliwie maksymalnym stopniu, bez
tworzenia grupy placebo – nieakceptowa-
nej ze względów etycznych (pozbawienie

możliwości leczenia) – może przybliżyć
końcową ocenę wpływu czynników fizy-
kalnych LESS w stosunku do naturalnego
rozwoju SI.

Wszystkie dotychczasowe obserwacje

rozwoju SI, oparte na wieloletnich ba-
daniach, mają charakter hipotetyczny.
Aby zbliżyć się do poznania naturalnego
przebiegu SI, należy w dalszym ciągu
poszukiwać nowych sposobów opraco-
wań statystycznych oraz prób tworzenia
wzorów matematycznych do obliczeń
rozwojowych SI. Pozwoli to na zaprojek-
towanie odpowiedniej i celowej strategii
działania terapeutycznego. Znajomość na-
turalnego rozwoju SI przyczyni się również
do wprowadzenia racjonalnej profilaktyki
niskostopniowych skrzywień kręgosłupa
zagrożonych potencjalnym pogorszeniem.
Racjonalizacja pewnych ogólnych wska-
zań wyboru metod leczenia SI polegałaby
na wyszczególnieniu takich propozycji
metod terapeutycznych, które stosowane
byłyby w zależności od stopnia skrzywienia
według Cobba.

Moją sugestią jest zaproponowanie

ogólnego schematu postępowania
w SI w oparciu o dotychczasowe dane
literaturowe i obserwacje własne doty-
czące największej efektywności terapeu-
tycznej w poszczególnych przedziałach
kątowych według Lonsteina. Ogólny
schemat postępowania terapeutycznego
w postępującej SI na podstawie własnych
dotychczasowych obserwacji klinicznych
przedstawia tabela 1. Do weryfikacji
końcowego wpływu LESS na korekcję
skrzywienia potrzebny był długi okres
obserwacji, aż do zakończenia procesu
ossyfikacji kośćca. Dlatego całościowa
i długofalowa obserwacja pacjentów
poparta została wiarygodnym i skompu-
teryzowanym programem wprowadzania
i przechowywania danych w systemie
szpitalnym oraz analizą statystyczną
i naukową.

Wnioski

Stymulację LESS krótkoczasową (2 go-
dziny dziennie) należy postrzegać jako
leczenie wspomagające i uzupełniające,
nieuciążliwe dla pacjenta, a dotykające
etiologii SI. Wydaje się, iż w dalszym ciągu
należy poszukiwać metody nieinwazyjnej

Skolioza idiopatyczna (SI)

Przedział kątowy

Metoda leczenia

0º-9º

obserwacja + profilaktyka

10º-19º

kinezyterapia + elektrostymulacja

20º-29º

kinezyterapia + elektrostymulacja + gorset ortopedyczny

30º-39º

kinezyterapia + gorset ortopedyczny

40

o

-49

o

kinezyterapia + gorset ortopedyczny + leczenie operacyjne

> 50º

leczenie operacyjne

Tabela 1. Ogólny schemat postępowania terapeutycznego w postępującej SI na podstawie własnych dotychczasowych
obserwacji klinicznych

43

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2009

FIZYKOTERAPIA

leczenia niskostopniowej SI, analizując
także czas stosowania elektrostymulacji
i sumaryczny okres jej stosowania, biorąc
pod uwagę ewentualność niekorzystnych
następstw związanych z przedawkowaniem
tego typu terapii.

LESS musi być całościowo oceniana

jako metoda wspomagająca w leczeniu
zachowawczym niskostopniowej SI po osią-
gnięciu dojrzałości kostnej młodzieży. 

I

RENEUSZ

M. K

OWALSKI

kierownik Katedry i Kliniki Rehabilitacji,

Wydział Nauk Medycznych,

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Piśmiennictwo
1. Anciaux M., Lenaert A., Van-Beneden M.L.,

Blonde W., Vercauteren M.: Transcutaneus
electrical stimulation (TCES) for the treat-
ment of adolescent idiopathic scoliosis:
preliminary results. „Acta Orthop. Belg.”,
1991; 57(4): 399-405.

2. Bobechko W.P. Herbert M.A., Fried-

man H.G.: Electrospinal instrumentation
for scoliosis: current status. „Orthop. Clin.
North Am.”, 1979; 10(4): 927-941.

3. Brown J.C., Axelgaard J., Hownson D.C.:

Multicenter trial of a noninvasive stimulation
method for idiopathic scoliosis. A summary
of early treatment results. „Spine”, 1984;
9(4): 382-387.

4. Buciński A., Bączek T., Kowalski I.M.: Clinical

data analysis with the use of artificial neural
networks (ANN) of treatment evaluation in
adolescent idiopathic scoliosis. „Adv. Clin.
Exp. Med.”, 2004; 13(4): 623-628.

5. Buciński A., Kowalski I.M., Zarzycki D.,

Bączek T., Nasal A., Kaliszan R.: Principal
component analysis of patient variables as
an objective method of treatment evaluation
in adolescent idiopathic scoliosis. „Adv. Clin.
Exp. Med.”, 2002; 11(1): 61-68.

6. Chen P.Q.: Management of scoliosis. „J. For-

mos. Med. Assoc.”, 2003; 102(11): 751-761.

7. Hirayama J., Takahashi Y., Nakajima Y.,

Takahashi K., Yamagata M., Moriya H.: Ef-
fects of electrical stimulation of the sciatic
nerve on background electromyography
and static stretch reflex activity of the
trunk muscles in rats: possible implications
of neuronal mechanisms in the develop-
ment of sciatic scoliosis. „Spine”, 2001;
26(6): 602-609.

8. Giżewski T., Kowalski I.M., Zarzycki D.,

Wilczewska-Radomska A., Lewandowski R.,
Kotwicki T.: Model systemu samouczącego
w diagnostyce medycznej. „Pol. Ann. Med”,
2008; 15(1): 34-42.

9. Kowalski I.M.: Electrostimulation as the

physiotherapy of idiopathic scoliosis. In: Free
papers 2

nd

World Congress of the Interna-

tional Society of Physical and Rehabilitation
Medicine – ISPRM (Ed.) Ring H., Soroker
N. Monduzzi Editore S.p.A. – MEDIMOND,
Bologna, Italy 2003: 351-354.

10. Kowalski I. M.: The influence of central

nervous system on shaping of human body.
„Eurorehab.”, 2004; 14 (3): 132-136.

11. Kowalski I.M., Szarek J., Zarzycki D.,

Rymarczyk A.: Experimental scoliosis in
the course of unilateral surface electro-
stimulation of the paravertebral muscles
in rabbits: effects according to stimulation
period. „Eur. Spine J.”, 2001; 10(6): 490-
494.

12. Kowalski I.M., Van Dam F., Zarzycki D.,

Rymarczyk A., Sebastianowicz P.: Short-
duration electrostimulation in the treatment
of idiopathic scoliosis. „Ortop. Traumatol.
Rehab.”, 2004; 6(1): 82-89.

13. Kowalski I. M., Szarek J., Zarzycki D., Kie-

bzak W.: Experimental and clinical premises
for shortening the period of electrical stimula-
tion in the treatment of idiopathic scoliosis.
Ministerstwo Zdrawoochronienija Republiki
Biełorus, Mediko-Socjalnaja Ekspertyza
i Reabilitacija, Minsk, wypusk (9) 2007:
322-325.

14. Kowalski I. M., Zarzycki D., Szarek J.,

Kiebzak W.: Application of electrical
stimulation in rehabilitation. Ministerstwo
Zdrawoochronienija Republiki Biełorus,
Mediko-Socjalnaja Ekspertyza i Reabilitacija,
Minsk, wypusk(9) 2007: 242-245.

15. Kowalski I.M.: Ocena doświadczalna i kli-

niczna elektrostymulacji mięśni jako terapii
wspomagającej w leczeniu niskostopniowej
skoliozy idiopatycznej. Rozprawa habilitacyj-
na. Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2007.

16. Kowalski I.M., Paśniczek R., Kiebzak W.,

Szarek J., Gnat A.: Badania charakterystyki
elektrostymulacji LESS i jej wpływu na wielkość
skrzywienia kręgosłupa w skoliozie idiopatycz-
nej. „Post. Rehab.”, 2008; 22(4): 35-39.

17. Kowalski I.M., Topór M.: Rehabilitation

programs for children and adolescents with
bad posture, vertebral column curvatures
and pelvis deformities. Wydaw. Pioniersk,
Kaliningrad 2008.

18. Kowalski I.M., Torres M.A.T., Kiebzak W.,

Paśniczek R., Szarek J.: The effect of lateral
electrical surface stimulation (LESS) on
spinal deformity in idiopathic scoliossis.
„J. Elementol.”, 2009; 14(2): 289-297.

19. Lonstein J.E.: Scoliosis: surgical versus

nonsurgical treatment. „Clin. Orthop. Relat.
Res.”, 2006; 443: 248-259.

20. Paśniczek R.: Funkcjonalna elektrosty-

mulacja kończyn. W: Rehabilitacja pe-
diatryczna – wybrane zagadnienia. (red.)
Kowalski I.M., Lewandowski R., Wyd. 2.
Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny dla
Dzieci w Ameryce, Olsztyn 2005: 118-
-133.

21. Weinstein S.L., Dolan L.A., Cheng J.C.Y.,

Danielsson A., Morcuende J.A.: Adolescent
idiopathic scoliosis. „Lancet”, 2008; 371:
1527-1537.

22. Zarzycki D., Zarzycka M., Nowak R., Tę-

siorowski M.: Elektrostymulacja w leczeniu
skolioz. „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”,
1991; 56 (1): 9-12.